මේ නිර්වාණ ධාතුව සම්බන්ධව පවත්නා වූ ආචාර්‍ය්‍යවාදයෝ බොහෝ වෙති. ඒ සියල්ල ම පැන නැගී තිබෙන්නේ නිර්වාණය දක්වා වදාරන ලද සූත්‍රාභිධර්ම දේශනාවන්ගේ හා තදර්ථකථාවන්ගේ අර්ථය නා නා ආකාරයෙන් ඒ ඒ ආචාර්‍ය්‍යවරයන් විසින් පිළිගැනීම නිසා ය. නා නා මත පහළ වීමට හේතු වූ සකල දේශනාවන් හා අර්ථ කථා පාඨයන් ද මෙහි දක්වා ඒ සියල්ල සම්බන්ධව එකිනෙකට විනිශ්චය ලියත හොත් ග්‍රන්ථය ඉතා දීර්ඝ වන බැවින් බොහෝ ආචාර්‍ය්‍ය මතයන්ට හේතු වූ “ද්වේ මා භික්ඛවේ නිබ්බාන ධාතුයො” යන ආදි ඉති වුත්තක පාලිය පමණක් දක්වා තත් සම්බන්ධී ආචාර්‍ය්‍යවාද විනිශ්චය පමණක් දක්වනු ලැබේ.
ඉතිවුත්තක පාලිය
ද්වේ මා භික්ඛවේ! නිබ්බාන ධාතුයො, කතමා ද්වේ? සඋපාදි සෙසා ච නිබ්බාන ධාතු අනුපාදිසෙසා ච නිබ්බාන ධාතු. කතමාච භික්ඛවේ! ස උපාදිසෙසා නිබ්බාන ධාතු? ඉධ භික්ඛවේ! භික්ඛු අරහං හොති ඛීණාසවො වුසිතාවා කතකරණීයො ඔහීතභාරො අනුප්පත්ත සදත්ථො පරික්ඛීණ භව සඤ්ඤොජනො සම්මදඤ්ඤා විමුත්තො තස්ස තිට්ඨන්තෙව පඤ්චින්ද්‍රියානි යෙසං අවිඝාතත්තා මනාපා‘මනාපං පච්චනුභොති. සුඛ දුක්ඛං පටිසංවෙදෙති. තස්ස යො රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො. අයං වුච්චති භික්ඛවේ! ස උපාදිසෙසා නිබ්බාන ධාතු.
කතමා ච භික්ඛවේ! අනුපාදිසෙසා නිබ්බාන ධාතු? ඉධ භික්ඛවේ! භික්ඛු අරහං හොති ඛීණාසවො වුසිතාවා කතකරණීයො ඔහිතභාරො අනුප්පත්ත සදත්ථො පරික්ඛීණ භව සඤ්ඤොජනො
සම්මදඤ්ඤා විමුත්තො. තස්ස ඉධෙව භික්ඛවේ සබ්බවෙදයිතානි අනභිනන්දිතානි සීතලී භවිස්සන්ති, අයං වුච්චති භික්ඛවේ! අනුපාදිසෙසා නිබ්බාන ධාතු. එතමත්ථං භගවා – අවොච. තත්ථෙතං ඉති වුච්චති.
ද්වේ ඉමා චක්ඛුමතා පකාසිතා
නිබ්බාන ධාතු අනිස්සිතෙන තාදිනා
එකාහි ධාතු ඉධ දිට්ඨ ධම්මිකා
සඋපාදිසෙසා භවනෙත්ති සඞ්ඛයා.
.
අනුපාදිසෙසා පන සම්පරායිකා
යම්හි නිරුජ්ඣන්ති භවානි සබ්බසො
යෙ එතදඤ්ඤාය පදං අසඞ්ඛතං
විමුත්ත චිත්තා භවනෙත්ති සඞ්ඛයා
තෙ ධම්මසාරාධිගමා ඛයෙ රතා
පහංසු තෙ සබ්බභවානි තාදිනොති.
මේ ඉතිවුත්තක පාලියයි.
“යො රාගක්ඛයොති රාගස්ස ඛයො ඛීණා කාරො අභාවො අච්චන්ත මනුප්පාදො, සීතලී භවිස්සන්තීති අච්චන්ත වූපසමෙන සඞ්ඛාරදරථ පටිප්පස්සද්ධියා සීතලී භවිස්සන්ති, අප්පටිසන්ධික නිරොධෙන නිරුජ්ඣිස්සන්තීති. අත්ථො, දිට්ඨධම්මිකාති ඉමස්මිං අත්තභාවේ භවා වත්තමානා, සම්පරායිකාති සම්පරායේ ඛන්ධභේදතො පරභාගෙ භවා”
මේ තදර්ථ කථාවෙහි එන ප්‍රධාන වචනයෝ ය.
භික්ඛවේ, මහණෙනි; නිබ්බාන ධාතුයො, නිර්වාණ ධාතූහු; ඉමා ද්වේ, මොහු දෙදෙනය; කතමා ද්වේ, කවර දෙදෙනෙක්ද යත්; ස උපාදිසෙසා නිබ්බාන ධාතු, සෝපාදිසේස නිර්වාණ ධාතුව ද; අනුපාදිසෙසා නිබ්බාන ධාතුව, අනුපාදිශේෂ නිර්වාණ ධාතුවද යන මොව්හුය; භික්ඛවේ, මහණෙනි; සඋපාදිසෙසා නිබ්බාන ධාතු, සෝපොදිශේෂ නිර්වාණ ධාතුව; කතමා ච, කවරීද;
භික්ඛවේ, මහණෙනි; ඉධ, මේ ශාසනයෙහි; භික්ඛු, මහණ තෙම; ඛීණාසවො, අර්හත් මාර්ග ඥානයෙන් ක්‍ෂය කරන ලද ආශ්‍රවයන් ඇත්තා වූ; වුසිතාවා, වැස නිමවන ලද මාර්ග බ්‍රහ්මචරියාව ඇත්තා වූ; කතකරණීයො, කොට නිමවන ලද ශ්‍රමණ කෘත්‍යය ඇත්තා වූ; ඔහිතභාරො, බහා තබන ලද ක්ලේශභාරය ඇත්තා වූ; අනුප්පත්ත සදත්ථො, අනුක්‍රමයෙන් පැමිණෙන ලද අර්හත් ඵල සඞ්ඛ්‍යාත උත්තමාර්ථය ඇත්තා වූ; පරීක්ඛීණ භවසඤ්ඤොජනො, අර්හත් මාර්ග ඥානයෙන් ක්‍ෂය කරන ලද භවසංයෝජනයන් ඇත්තා වූ; සම්මදඤ්ඤා විමුත්තො, මාර්ග ඥානයෙන් අවිපරීතව දැන ක්ලේශයන් කෙරෙන් මිදුනා වූ; අරහං, අර්හත් පුද්ගලයෙක්; හොති, වේද; භික්ඛවේ, මහණෙනි; තස්ස, ඒ අර්හත් පුද්ගලයාගේ; පඤ්චේන්ද්‍රියානි, චක්ෂුරාදි පඤ්චේන්ද්‍රියයෝ; තිට්ඨන්තෙව, අනුපාදිශේෂ නිර්වාණයට නො පැමිණ සිටියදී ම; යෙසං, යම් බඳු ස්වභාවය ඇත්තා වූ චක්ෂුරාදි ඉන්ද්‍රියෝ; අවිඝාතත්තා, නොනසන ලද හෙයින්; මනාපාමනාපං, මනාප වූද අමනාප වූද රූපාදි පඤ්චාලම්බනය; පච්චනුභොති, අනුභව කෙරේ; සුඛ දුක්ඛං, සුව දුක් දෙක; පටිසංවෙදෙති, විඳී; තස්ස, ඒ අර්හත් පුද්ගලයාගේ; යො රාගක්ඛයො, යම් රාගක්‍ෂයයක්; යො දොසක්ඛයො, යම් ද්වේෂක්‍ෂයයක්; යො මොහක්ඛයො, යම් මෝහක්‍ෂයයක් වේද; භික්ඛවේ, මහණෙනි; අයං, මේ රාග ද්වේෂ මෝහක්‍ෂයය; සඋපාදිසෙසා නිබ්බාන ධාතු, සෝපාදිශේෂ නිර්වාණ ධාතුව යයි; වුච්චති, කියනු ලැබේ.
භික්ඛවේ, මහණෙනි; අනුපාදිසෙසා නිබ්බාන ධාතු, අනුපාදිසේස නිබ්බාන ධාතුව; කතමාච, කවරීද; භික්ඛවේ. මහණෙනි; ඉධ, මේ ශාසනයෙහි; භික්ඛු, මහණ තෙම; -පෙ- අරහං, අර්හත් පුද්ගලයෙක්; හොති, වේද; භික්ඛවේ, මහණෙනි; තස්ස, ඒ අර්හත් පුද්ගලයාට; ඉධෙව, මේ භවයෙහිදී ම; සබ්බ වෙදයිතානි, සකල අව්‍යාකෘත වේදනාවෝ; අනභිනන්දිතානි, තෘෂ්ණා දෘෂ්ටීන්ගේ වශයෙන් සතුටු නොවන ලද්දාහු; සීතලී භවිස්සන්ති, නිවී යන්නාහුය; භික්ඛවේ, මහණෙනි; අයං, මෙය; අනුපාදිසෙසා නිබ්බාන ධාතු, අනුපාදිශේෂ නිර්වාණ ධාතුව යයි; වුච්චති, කියනු ලැබේ; එතමත්ථං, මේ අර්ථය; භගවා, භාග්‍යවතුන් වහන්සේ; අවොච, වදාළ සේක; ඉති,
එහෙයින්; තත්ථ, එහි; ද්වෙ ඉමාචක්ඛුමතා -පෙ- තාදිනොති. ද්වේ ඉමා චක්ඛුමතා -පෙ- තාදිනො යන; එතං, මෙය; වුච්චති, කියනු ලැබේ.
චක්ඛුමතා, පසැස් ඇත්තා වූ; අනිස්සිතෙන, තෘෂ්ණා දෘෂ්ටිනිශ්‍රයයන්ගේ වශයෙන් අනිශ්‍රිත වූ; තාදිනා, ලාභාලාභාදියෙහි කම්පා නොවීම යයි කියන ලද තාදි ගුණයෙන් යුක්ත වූ සර්වඥයන් වහන්සේ විසින්; ද්වෙ, දෙකක් වූ; ඉමා නිබ්බාන ධාතු, මේ නිර්වාණ ධාතූහු; පාකාසිතා, ප්‍රකාශ කරන ලදහ; හි, ඔවුන්ගේ වෙනස කිමද යත්; භවනෙත්ති සඞ්ඛයා, තෘෂ්ණාවගේ ක්‍ෂය වීම යයි කියන ලද; ඒකාධාතු, එක් නිර්වාණ ධාතුවක්; ඉධ, මෙහි; දිට්ඨධම්මිකා, ප්‍රත්‍යක්‍ෂ ආත්ම භාවයෙහි වූවාය;
අනුපාදිසෙසා පන, අනුපාදිශේෂ නිර්වාණ ධාතුව වනාහි; සම්පරායිකා, ස්කන්ධ භේදයෙන් පසුව වූවාය; යම්හි, යම් ඒ නිර්වාණ ධාතුවෙක්හි; භවානි, භවයෝ; සබ්බසො, සර්වප්‍රකාරයෙන්; නිරුජ්ඣන්ති, නිරුද්ධ වෙත්ද; යෙ, යම් අර්හත් පුද්ගල කෙනෙක්; අසඞ්ඛතං, ප්‍රත්‍යන් විසින් සංස්කරණය කරන ලද්දාවූ; එතං පදං, මේ නිර්වාණ පදය; අඤ්ඤාය, මාර්ග ඥානයෙන් ප්‍රත්‍යක්‍ෂ වශයෙන් දැන; භවනෙත්ති සඞ්ඛයා, තෘෂ්ණාව ක්‍ෂය වීමෙන්; විමුත්ත චිත්තා, ක්ලේශයන් කෙරෙන් මිදුනාවූ අර්හත් ඵල චිත්තය ඇත්තාහු වෙත්ද; තාදිනො, තාදි ගුණයෙන් යුක්ත වූ; තෙ, ඒ අර්හත් පුද්ගලයෝ තුමූ; ධම්මසාරං, අර්හත් ඵල සඞ්ඛ්‍යාත ධර්ම සාරය; අධිගමා, අධිගමනය කිරීමෙන්; ඛයෙ, නිර්වාණයෙහි; රතා, ඇලුනාහු; සබ්බ භවානි, සකල භවයන්; පහංසු, අසංස්කෘත නිර්වාණ ධාතුවට පැමිණීමෙන් ප්‍රහාණය කළාහුය.
මේ ඉතිවුත්ත පාළියෙහි අර්ථයයි.