පෙර කී පරිදි බුද්ධානුස්මෘති භාවනාවෙන් හෝ අන්‍ය ක්‍රමයකින් හෝ තමාගේ සිත පිරිසිදු කරගෙන, ඉක්බිති දෘෂ්ටි විශුද්ධි භාවනාව පටන් ගත යුතුයි. නාමරූප ධර්මයන් නාමරූප ධර්මයන් සැටියට නොව, තමා තමා සැටියට මව සැටියට පියා සැටියට සහෝදරයා සැටියට සහෝදරිය සැටියට පුත්‍රයා සැටියට දුව සැටියට නෑයා සැටියට සතුරා සැටියට මිතුරා සැටියට හා තවත් නොයෙක් සත්ත්වයන් පුද්ගලයන් සැටියට දැකීම, සැලකීම හා පිළිගැනීම ආත්මදෘෂ්ටිය ය. සක්කාය දෘෂ්ටි යනු ද එයට ම නමකි. ඒ නාමරූප ධර්ම සමූහයන් තමා සැටියටවත් මාපියාදි අන්‍ය සත්ත්වයන් සැටියටවත් නොව, නාමරූප ධර්ම සමූහ සැටියට ම දැකීම දැනීම විදර්ශනා ඥානයයි. ඒ ඥානය යට කී ආත්ම දෘෂ්ටියෙන් තොරව ශුද්ධ වූ බැවින් දෘෂ්ටි විශුද්ධි නමි. දෘෂ්ටි විශුද්ධි යන්නෙහි කෙටි තේරුම පිරිසිදු ඥානය යනුයි.
විදර්ශනාවේ ආදිය දෘෂ්ටි විශුද්ධි භාවනාව ය. යෝගාවචරයකුට බොහෝ කල් ගත වනුයේ මේ දෘෂ්ටි විශුද්ධිය සම්පාදනය කිරීමට ය. කොපමණ කලක් ගත කොට මුත් හෝඩි පොත මැනවින් උගත් කෙනකුට මතු ඊ ළඟ පොත කියවීමට වැඩි අපහසුවක් නොවන්නාක් මෙන් දෘෂ්ටි විශුද්ධිය හොඳින් සම්පාදනය කරගත් තැනැත්තා හට වඩා අපහසුයක් නැතිව ඉතිරි විශුද්ධීන් සම්පාදනය කළ හැකිය. ඒ නිසා හොඳින් සම්පාදනය කර ගත යුතු විශුද්ධිය දෘෂ්ටි විශුද්ධිය ය. මෙතනදී ඉදිරියට යාමට. ඉක්මන් නො විය යුතුය. මෙය හොඳින් සම්පාදනය නො කොට ඉක්මනින් ඉදිරියට යන තැනැත්තාට භාවනා ක්‍රමය අවුල් වන්නේය. මෙය සම්පාදනය කළ යුත්තේ තමා සැටියටත් මාපියාදි අන්‍ය පුද්ගලයන් සැටියටත් පෙනෙන නාමරූප ධර්ම සමූහයන් කෙසෙල් ගසක් පතුරු ගසන්නාක් මෙන් ස්වකීය ඥානයෙන් කොටස්වලට බෙදා, පෙර පැවති මම ය මවය පියාය සහෝදරයාය පුත්‍රයාය භාර්‍ය්‍යාවය යනාදි සත්ත්ව පුද්ගල සංඥාව දුරු වන තුරු, ඒවා මම නොව, මාපිය ආදි අන්‍ය සත්ත්වයන් පුද්ගලයන් නොව, නාම රූප ධර්ම සමූහම බව ඇසට පෙනෙන සේ ම පෙනෙන්නට පටන් ගන්නා තුරු බෙද බෙදා බැලීමෙන් ය.
තමාගේ සිතට අරමුණු වන්නා වූ ද ඇසට පෙනෙන්නා වූ ද පුද්ගලයන්, පුද්ගලයන් සැටියට නොව නාම රූප, නාම රූප සැටියට යම් කලෙක පෙනෙන්නට වී නම් එකල දෘෂ්ටි විශුද්ධිය සම්පාදනය වූයේ යැයි කිව යුතුය. නාම රූප ධර්ම මිස සත්ත්වයකු පුද්ගලයකු නැතැයි අනුන් කියනු ඇසීමෙන් හා පොත පත ඉගෙනීමෙන් හා මඳ කලක් භාවනාවෙහි යෙදීමෙන් ඥාන දර්ශනයක් නො ලබා සත්ත්වයකු පුද්ගලයකු නැති බව සිතා ගෙන දෘෂ්ටි විශුද්ධිය සම්පාදනය වූයේ යැයි මුළා විය හැකිය. මුළා නොවනු.
ගවයකු සොයා ඌ මරන තැනට ගෙන ගොස් මරා, සම ගලවා කැබලි වලට කපා මස් ගොඩක් ගසාගෙන එන එන මිනිසුන්ට මස් කප කපා කිර කිරා විකුණන ගෝඝාතකයාගේ සිත්හි ගවයා සොයද්දී ද ගවයා ගෙන යද්දී ද ගවයා මරද්දී ද “ගවයකු සොයමිය ගවයකු ගෙන යමිය ගවයකු මරමි ය” යන සංඥාව පැවැත්තේය. දැන් මස් විකිණීමේදී ඔහු තුළ “මස් කපමිය මස් කිරය මස් විකුණමිය” යන සංඥාව මිස “ගවයකු කපමිය ගවයකු කිරමිය ගවයකු විකුණමිය” යන සංඥාව නැත. ඔහු තුළ පෙර පැවති ගවයාය යන සංඥාව දැන් කිසිසේත් ම නැත. දැන් ඔහු කෙරෙහි පෙර ගවයාය යන සංඥාව තිබුණ ස්ථානයෙහි ඇත්තේ මස් ය යන සංඥාවයි. යම් කිසි යෝගාවචරයකු හට ද ගෝඝාතකයා හට ගවයාය යන සංඥාව දුරු වූ සේ පෙර පැවති මම ය, මවය, පියාය, සහෝදරයාය, සහෝදරියය යනාදි සත්ත්ව සංඥාව සම්පූර්ණයෙන් දුරු වී නම් ගෝඝාතකයා හට පෙර ගවයාය යන සංඥාව තිබුණු තිබුණු තන්හි මස් ය යන සංඥාව පහළ වුවාක් මෙන් මමය, මාපියාදීහුය යන සංඥාව පැවති තැන නාමරූප ධාතු සමූහයක්ය යන සංඥාව පහළ වී නම් එකල්හි දෘෂ්ටි විශුද්ධිය සම්පාදනය වී යයි දත යුතුය.
මෙහිදී සැලකිය යුතු තවත් කරුණක් වේ. පරමාර්ථ සත්‍ය වශයෙන් මම ය කියා හෝ සහෝදරයා ය සහෝදරිය ය කියා හෝ අන් කෙනකුය කියා හෝ පුද්ගලයකු නැති නමුත් සම්මුතිය ද සර්වාකාරයෙන් ප්‍රතික්‍ෂේප නොකළ යුතුය. සම්මුතියෙහි පිහිටා සම්මුතියේ සැටියට වැඩ කරන ලෝකයේ සම්මුතියත් නොපිළිගෙන විසිය හැකි නො වේ. සර්වාකාරයෙන් සම්මුතිය ප්‍රතික්‍ෂේප කොට පරමාර්ථයේ සැටියට ම සිතන්නටත් කථා කරන්නටත් ක්‍රියා කරන්නටත් පටන් ගතහොත් යෝගාවචරයා අන්‍යයන් විසින් උම්මත්තකයෙකු ලෙස සලකනු ඇත. එබැවින් යෝග්ගාවචරයන් විසින් පරමාර්ථය පරමාර්ථය සැටියටත්, සම්මුතිය සම්මුතිය සැටියටත්, තේරුම් ගෙන ලෝකයේ අන්‍යයන් සමඟ ක්‍රියා කිරීමේදී සම්මුතියේ සැටියට ලෝක සම්මුතිය පිළිගනිමින් ක්‍රියා කළ යුතුය. එසේ කිරීමෙන් දෘෂ්ටි විශුද්ධියට යම් කිසි හානියක් නො ව න්නේය.
අභිධර්මාර්ථ සංග්‍රහය හොඳින් උගෙන තිබෙන තැනැත්තන්ට දෘෂ්ටි විශුද්ධිය ඇති කර ගැනීම පහසුය. යටත් පිරිසෙයින් ස්කන්ධ පඤ්චකය ය, ආයතන දොළසය, ධාතු අටළොසය, ඉන්ද්‍රිය දෙවිස්සය යන ධර්මයන්වත් හොඳින් තේරුම් ගෙන තිබේ නම් දෘෂ්ටි විශුද්ධිය ඇති කර ගැනීම පහසුය. ඒ ධර්මයන් ගැන දැනුම නැති අය මෙහි මතු දක්වන සැටියට භාවනා කරමින් ඒ අතර දී ස්කන්ධාදි ධර්ම විභාග උගෙනීමට ද උත්සාහ කරත්වා!
උත්පත්තියෙන් පිහිටන ඥානය ය, උගෙනීම් ආදියෙන් ඇති කර ගන්නා ඥානය යයි ඥානය දෙ වැදෑරුම් වේ. ඒ දෙක ම තිබෙන පමණට විදර්ශනා ඥානය ඇති කර ගැනීම පහසුය. විශේෂයෙන් ම යෝගාවචරයකුට උත්පත්තියෙන් පිහිටන ඥානය තිබිය යුතු ම ය. ත්‍රිහේතුක ප්‍රතිසන්ධිකයාය කියනුයේ උත්පත්තියෙන් ම ඥානය ඇතිව උපන් තැනැත්තාටය. ඥානය පිරිසිදු දෙයකි. පරිශුද්ධත්වයේ සැටියට එය හීන මධ්‍යම උත්තම වශයෙන් තුන් කොටසකට බෙදිය හැකිය. අති පරිශුද්ධ වූ උත්තම ඥානය ඇති තැනැත්තාට සංක්ෂේප භාවනා ක්‍රමයකිනුත් දෘෂ්ටි විශුද්ධිය ඇති කර ගත හැකිය. ඥානය හීන තැනැත්තාට සුදුසු වන්නේ නාම රූප ධර්ම පිළිබඳ ඇති විස්තාර භාවනා ක්‍රමයකි. මධ්‍යම ඥානය ඇති තැනැත්තාට මධ්‍යම ප්‍රමාණ භාවනා ක්‍රමයක් සුදුසුය. පුද්ගලයන් තේරිය නොහැකි බැවිනුත්, මේ භාවනා ක්‍රමය සෑම දෙනා ම සඳහා ලියන දෙයක් බැවිනුත්, මෙහි මධ්‍යම ඥානය ඇති පුද්ගලයාට සුදුසු පරිදි භාවනා ක්‍රමය දක්වනු ලැබේ. එය අන්‍යයන්ටත් සුදුසු නොවන්නේ නොවේ. එබැවින් සියල්ලෝ ම පුරුදු කරත්වා!
දෘෂ්ටිවිශුද්ධි භාවනාව කරනුයේ සත්ත්වයකු පුද්ගලයකු වශයෙන් සලකන නාම - රූප ධර්ම පිණ්ඩය හෙවත් බඹයක් පමණ ඇති විඥානය සහිත වූ මේ ශරීරය පරමාර්ථ ධර්ම කොටස් වලට බෙදා, ඒ එක් එක් කොටසක් පාසාම ඒවායේ වෙන් වෙන් වූ ලක්ෂණ හා සර්ව සාධාරණ ලක්ෂණය වූ නිස්සත්ව නිජ්ජීවතාව ද, නැවත නැවත නුවණින් බැලීමෙනි. අභිධර්මයෙහි දැක්වෙන නාම රූප ධර්ම විභාගය ඉතා විස්තරය. එතරම් විස්තර වශයෙන් බෙදූ කල්හි ලැබෙන ධර්ම කොටස ඉතා සූක්ෂ්ම ය. එබැවින් ඒවා යෝගාවචරයන් ගේ නුවණට අසු කර ගැනීම ඉතා අපහසුය. ක්ලේශ ප්‍රහාණයට හා මාර්ග ඵලයනට පැමිණීමට නාම රූපයන් පිළිබඳ සුපරිශුද්ධ දර්ශනයක් තිබිය යුතුය. අති සූක්ෂ්ම වූ නාම රූප ධර්ම කොටස් ඥානයට හොඳින් අසු නොවන බැවින් අභිධර්ම ක්‍රමයට ධර්ම විහාග බලා ඇසට පෙනෙන පෙනීම බඳු සුපරිශුද්ධ දර්ශනයක් ඒවා පිළිබඳව ඇති කර ගත හැකි නොවේ.
දර්ශනය ශුද්ධ නොවන කල්හි සත්ත්ව සංඥාව දුරු නොවේ. එබැවින් විදර්ශනා කිරීමට ගත යුත්තේ වඩා විස්තර නොවූ ද වඩා සූක්ෂම නොවූ ද සුත්‍ර පිටකයෙහි දැක්වෙන පරමාර්ථ ධර්ම විභාග ක්‍රමයයි. එබැවින් මේ භාවනා ක්‍රමය ලියනුයේ අභිධර්ම ක්‍රමයට නොව සෞත්‍රාන්තික ක්‍රමයට බව දත යුතුය. මෙය කියවන අභිධර්මය උගත් පින්වතුන්ට මෙහි දැක්වෙන ධර්ම විභාග ක්‍රමය තමන් උගත් ක්‍රමයට වෙනස් ව තිබීමෙන් විමතියක් ඇති විය හැකිය. ඒ ගැන කලබල නොවී ප්‍රශ්න කරන්නට නොගොස් මෙහි දැක්වෙන සැටියට විශුද්ධි භාවනාව කරත්වා!
භාවනාව කළ යුත්තේ සෞත්‍රාන්තික ක්‍රමයේ සැටියට නම් “අප විසින් අභිධර්මය උගන්නේ කුමට ද? එය නිෂ්ඵල නොවේදැ” යි ප්‍රශ්නයක් මතු වන්නේය. විස්තාර නාම රූප විහාගය උගත් තැනැත්තා හට සංක්ෂේප ක්‍රමය පහසුවෙන් අවබෝධ වන බැවින් අභිධර්මය දැන සිටීම විදර්ශනාවට අතිශයින් උපකාරකය. මතු දක්වන කාංක්ෂා විතරණ විශුද්ධියට අභිධර්මය දැනීම විශේෂයෙන් ම උපකාරක වන්නේය.