තවත් එක් සමයක, ශාක්‍ය වංශයට සිංහයෙකු බඳු වූ, සම්‍යක් සම්බුදුරජාණන් වහන්සේ සැවැත් නුවර ඇසුරු කොට ජේතවනාරාමයෙහි වැඩ වසන සේක්, ලාළුදායි නම් තෙරුන් වහන්සේ අරභයා මේ ජාතක කතාව වදාළ සේක.

ඒ කෙසේද යත්? එක් සමයක දබ්බමල්ලපුත්‍ර ස්ථවිරයන් වහන්සේ සංඝයා වහන්සේට සලාක බත් ආදී වූ දන් බෙදා දෙන සේක. උන්වහන්සේ උදෑසන සලාක බත් බෙදීමට පටන් ගත් කල්හි, ලාළුදායි ස්ථවිරයන් වහන්සේට කිසි කලෙක යහපත් බතක් ලැබෙන්නේය, කිසි කලෙක නරක බතක් ලැබෙන්නේය.

එවිට ලාළුදායි ස්ථවිරයන් වහන්සේ, තමන් වහන්සේට නරක බත ලැබුණු දිනවල සලාක බත් බෙදන්නා වූ ස්ථානයෙහි කලබල ඇති කරන සේක. “කිම? දබ්බමල්ල පුත්‍රයන්ම සලාක බත් බෙදීමට දන්නේද? අපි නොදන්නෙමුද?” යයි ද කියන සේක.

උන්වහන්සේ සලාක බත් බෙදන තැන එසේ අවුල් කරන හෙයින්, “එසේ වී නම් දැන් ඔබ වහන්සේම සලාක බත් බෙදා දුන්න මැනව” යයි කියා සලාක පෙට්ටිය ඒ තෙරුන් වහන්සේට පවරා දුන්හ.

එතැන් පටන් සංඝයා වහන්සේට ඒ ලාළුදායි ස්ථවිරයන් වහන්සේම සලාක බත් බෙදා දෙන සේක. එසේ බෙදා දෙන්නා වූ ඒ තෙරුන් වහන්සේ, යහපත් බතක් වේවා නරක බතක් වේවා, “අසවළුන්ගේ කොටසේ යහපත් බත තිබුණේ ය” යි කියාවත්, “අසවල් කොටසේ නරක බත තිබුණේ ය” යි කියාවත් නොදන්නා සේක. සලාක පත් ගන්නා කලද, අසවල් සලාක කොටස ගැන සලකා ගත නොහෙන සේක.

භික්ෂූන් වහන්සේ පෝලිමේ සිටි වේලාවෙහි, “මෙතන අසවල් සලාකය තිබුණේය, මෙතන අසවල් සලාකය තිබුණේය” යි කියමින් බිම හෝ බිත්තියේ හෝ ඉරක් අඳින සේක. දෙවැනි දවසේ සලාක බත් ගන්නා තැන භික්ෂූන් වහන්සේලා ස්වල්ප දෙනෙක් හෝ වෙති, බොහෝ දෙනෙක් හෝ වෙති. භික්ෂූන් වහන්සේලා අඩු වූ කල එසේ ඇඳි ඉර කෙළවරට යන්නේය. භික්ෂූන් වහන්සේලා වැඩි වූ කල්හි ඉර මුලට වන්නේය. ඒ ලාළුදායි ස්ථවිරයන් වහන්සේ නියම සලාක පිළිවෙළ දැනගත නොහැකිව, එම රේඛා සලකුණෙන් පමණක් සලාක බත් දෙන සේක.

එකල්හි සෙසු භික්ෂූන් වහන්සේලා මෙසේ කියන සේක: “ඇවැත් වූ ලාළුදායි ස්ථවිරයෙනි, රේඛාව නම් පසුව හෝ වෙයි (වෙනස් වෙයි), උතුම් බත අසවල් කොටසේ තිබුණේය, නරක බත අසවල් කොටසේ තිබුණේය” යි කීසේක.

ඒ අසා ලාළුදායි ස්ථවිරයන් වහන්සේ භික්ෂූන් වහන්සේලා හා විවාද කරමින්, “එසේ වී නම් මේ ඉර කවර කාරණයකින් මෙසේ තිබුණේද? මම ඔබ වහන්සේගේ බස කුමක් පිණිස අදහම්ද? මේ රේඛාවෙන් අදහමි (රේඛාව විශ්වාස කරමි)” යි කී සේක.

එකල්හි බාල භික්ෂූන් වහන්සේලාත් සාමණේරයන් වහන්සේලාත්, “ඇවැත් වූ ලාළුදායි ස්ථවිරයන් වහන්ස, ඔබ වහන්සේ සලාක බත් බෙදා දෙතොත් භික්ෂූන් වහන්සේලා ලාභයෙන් පිරිහෙණ සේක. ඔබ වහන්සේ බත් බෙදා දීමට සුදුසු නොවන සේක. මෙතැනින් පිටව ගිය මැනව” යයි කියා සලාක බත් බෙදා දෙන තැනින් එළවා දැමූ සේක.

එවේලෙහි සලාක බත් බෙදා දෙන තැන මහත් කෝලාහලයක් විය. ඒ අසා සර්වඥයන් වහන්සේ ආනන්ද මහතෙරුන් වහන්සේගෙන් විමසන සේක්, “ආනන්දයෙනි, සලාක බත් බෙදන තැන මහත් වූ කෝලාහලයක් ඇසෙයි. මේ කවර කෝලාහල ශබ්දයක්දැ?” යි වදාළ සේක. ආනන්ද මහ තෙරුන් වහන්සේ සර්වඥයන් වහන්සේට ඒ පුවත දැන්වූ සේක.

එකල්හි සර්වඥයන් වහන්සේ, “එම්බා ආනන්දයෙනි, ලාළුදායි ස්ථවිරයා තමාගේ අඥාන බැවින් අනුන්ට ලාභ හානි කළේ දැන් මතු නොවෙයි, පෙරත් කළේ වේදැ” යි වදාළ සේක. ආනන්ද මහ තෙරුන් වහන්සේ ඒ අර්ථය ප්‍රකාශ කරන පිණිස සර්වඥයන් වහන්සේට ආරාධනා කළ සේක. බුදුරජාණන් වහන්සේ භවාන්තරයෙන් වැසී ගිය ඒ කාරණය ප්‍රකාශ කොට වදාළ සේක.

යටගිය දවස කසීරට බරණැස් නුවර බ්‍රහ්මදත්ත නම් රජ කෙනෙක් රාජ්‍යය කරන්නාහුය. එකල අප මහා බෝසතාණෝ ඒ රජතුමාට ‘වන්නකුකම්’ (භාණ්ඩවල මිල නියම කිරීමේ තනතුර) කරන්නාහුය; ඇත් අස් ආදීන් හා රන් රුවන් ආදියේ අගය තීරණය කරවති. ඒ ඇත් අස් ආදීන් අගය කරවා, වස්තු හිමියන්ට එම වස්තුවට සුදුසු වූ වටිනා මිලම ලබා දෙවති.

රජතුමා වූ කලී ඉතා ලෝභී අයෙකි. ඒ රජතුමා තමන්ගේ ලෝභී ගති ඇති බැවින් මෙසේ සිතුවේය: “මේ තක්සේරුකරුවා මෙසේ වන්නකුකම් කොට (නියම මිල දී) අය වැය කෙරේ නම්, නොබෝ කලකින්ම මාගේ භාණ්ඩාගාරයේ වස්තුව අවසන් වී යන්නේය. එසේ හෙයින් වෙනත් අයෙකු වන්නකු තනතුරෙහි තබමි” යි සිතුවේය.

මෙසේ සිතා රජතුමා සිව්මැදුර කවුළුව හැර රජ මිදුල බලන තැනැත්තේ, ලෝභී වූ නුවණ නැති එක් ගම්වැසි පුරුෂයකු රාජාංගනයෙන් යනු දැක, “මේ තෙමේ මට සියලු වස්තුවේ අගය (අඩුවෙන්) තබා අය වැය කිරීමට සමර්ථ වන්නේය” යි සිතා, ඔහු තමා වෙතට කැඳවා ගෙන්වා ගත්තේය.

“දරුව, තෝ අපට වස්තුවෙහි අගය තබා අය වැය කොට වන්නකුකම් කිරීමට සමර්ථයෙහිදැ?” යි ඇසූහ. ඒ බස් අසා ඒ පුරුෂයා “යහපත, ස්වාමීනි” යි එකඟ වූ කල්හි, රජතුමාගේ වස්තුව රැකීම පිණිස ඒ අඥාන පුරුෂයා වන්නකුකමෙහි පිහිටවූහ.

එතැන් පටන් ඒ මෝඩයා ඇත් අස් ආදීන් අගය කරන්නේ, (නියම) අගය පිරිහෙළා හිතුවක්කාර ලෙස යම් මිලයක් තමන්ට සිතෙන පරිද්දෙන් කියයි. ඔහු වන්නකු තනතුරෙහි සිටි බැවින්, ඔහු යම් මිලයක් කීයේ නම් ඔහු කී මිලම ඒ වස්තුවට මිල වන්නේය. රාජ නියෝගයෙන් පත් කළ තැනැත්තා හෙයින් ඊට විරුද්ධව උත්තර කියන කෙනෙක් නොවූහ.

එකල්හි උත්තරාපථයෙහි වසන්නා වූ එක් අශ්ව වෙළෙන්දෙක් පන්සියයක් අසුන් ඒ නුවරට ගෙන ආවේය. රජතුමා අසුන් ගෙන ආ බව අසා, තමන්ගේ ඒ නුවණ නැති තක්සේරුකරුවා කැඳවා අසුන් මිල කරවූයේය. එතෙම අසුන් මිල කරන්නේ, පන්සියයක් අසුන්ට එකම සහල් නැළියක් අගය යැයි කීවේය.

මෙසේ අගය කොට අස් වෙළෙන්දාට “එකම සහල් නැළියක් දෙව” යි කියා සහල් නැළියක් මිල වශයෙන් දී, අසුන් පන්සියය රජතුමාගේ අශ්ව ගාලේ බැඳවූයේය.

අස් වෙළෙන්දා, පළමුව අගය කරවන්නා වූ වන්නකු තැන්පත් බෝසතාණන් සමීපයට ගොස් ඒ පුවත කියා, “දැන් කුමක් කරමෝදැයි” යි විචාළේය.

ඒ අසා මහා බෝසතාණෝ කියන්නාහු, “ඒ පුරුෂයාට අල්ලස් දී මෙසේ විචාරව: ‘අපගේ අශ්වයන් වූ කලී එකම සහල් නැළියක් වටින බව අප විසින් දැනගන්නා ලද්දේය, (නමුත්) ඔබ නිසා සහල් නැළියෙහි අගය දැනගන්නට කැමැත්තෙමු. එසේ හෙයින් රජතුමා සමීපයේ සිට, ‘සහල් නැළිය මෙතෙක් මිල අගනේය’ යි කියන්නට නොහැකිදැ?’ යි විචාරව. ඉදින් ‘සහල් නැළියේ මිල කියන්නට පුළුවන’ යි කීයේ වී නම්, ඔහු කැඳවාගෙන රජතුමා සමීපයට යව. මමත් එතැනට එන්නෙම් වේදැ” යි කීහ.

එකල්හි අස් වෙළෙන්දා බෝධිසත්ත්වයන් කී බස් යහපතැයි පිළිගෙන, ලෝභී වූ වන්නකු පුරුෂයාට අල්ලස් දී ඒ කාරණය කියවූයේය. ඒ වන්නකු පුරුෂයා අල්ලස ලැබූ පසු, “සහල් නැළියට මිල කියන්නට මට පුළුවන් වන්නේය” යි කීය.

එබස් අසා වෙළෙන්දා “එසේ වී නම් රජගෙට යමු” යි කියා ඔහු කැඳවාගෙන රජතුමා සමීපයට ගියේය. බෝධිසත්ත්වයෝත් අවශේෂ අමාත්‍යයෝත් ඒ වේලාවට එතැනට ආවාහුය.

එකල්හි අස් වෙළෙන්දා රජතුමා වැඳලා කියන්නේ, “ස්වාමීනි, මම පන්සියයක් අසුන්ට එක සහල් නැළියක් අගනා බව දනිමි. ඒ සහල් නැළිය කොතෙක් වටින්නේදැ යි වන්නක්කානන් අතින් විචාළ මැනව, රජතුමනි” යි කීය.

රජතුමා ඒ පුවත (රහස) නොදැන කියන්නාහු, “එම්බල වන්නකු පුරුෂය, පන්සියයක් අශ්වයෝ කොතෙක් මිල වටිද්දැ?” යි විචාළෝය. එබස් ඇසූ වන්නකු පුරුෂයා, “ස්වාමීනි, සහල් නැළියක් වටිනේ වේ දැ” යි කීය.

ඉන්පසු රජතුමා, “දරුව, පන්සියයක් අශ්වයන් වූ කලී සහල් නැළියක් අගිත්වයි (වටීවා), ඒ සහල් නැළිය කොතෙක් මිල වන්නේදැ?” යි විචාළෝය.

ඒ අඥාන පුරුෂයා, “ස්වාමීනි, අන්තඃපුරය සහ පිටත නගරය සහිත වූ මුළු බරණැස් නුවරම මේ සහල් නැළිය අගනේ වේදැ” යි කීය.

ඒ අඥාන පුරුෂයා පළමුව රජතුමාගේ සිත ගනිමි යැයි සිතා, අනුගමනය කරන්නේ එකම සහල් නැළියකට අසුන් (පන්සියය) අගය කළේය. නැවත ඒ වෙළෙන්දා අතින් අල්ලස් ලැබ, එම සහල් නැළියට අන්තඃපුරය සහ පිටත නගරය සහිතව මුළු බරණැස් නුවරම අගය කළේය.

එසමයෙහි බරණැස් නුවර පවුරු වළල්ල දොළොස් යොදුනක් පමණ වන්නේය. මේ නුවර ඇතුළත වන්නේය. පිටත වනාහි තුන්සියයක් යොදුන් පමණ රාජ්‍යය වන්නේය. මෙසේ ඒ අඥාන පුරුෂයා දොළොස් යොදුනක් වට ඇති නුවර හා තුන්සියයක් යොදුන් වට ඇති මේ සා මහත් රාජ්‍යය එකම සහල් නැළියට අගය කළේය.

ඒ අසා අමාත්‍යයෝ අත්පොළසන් දී සිනාසී කියන්නාහු, “අපි පෙර පොළොව හා රාජ්‍යය අනර්ඝ මිල ඇතැයි (මිල කළ නොහැකි යැයි) සිතා සිටියෙමු. දැන් වූ කලී මේ සා මහත් සරාජික වූ බරණැස් නුවර හා රාජ්‍යය සහල් නැළියක් පමණ අගනේය! ඔබ වහන්සේගේ වන්නකු පුරුෂයාගේ සමර්ථතාව ඉතා ආශ්චර්ය ජනකය. මෙතෙක් කල් මුළුල්ලෙහි මේ වන්නකු පුරුෂයා කොහි විසීද? අපගේ රජතුමාටම මෙතෙම සුදුසු වන්නේය,” යි හාස්‍ය කොට නින්දා කළාහුය.

එකල්හි රජතුමා ලජ්ජාවට පැමිණ, ඒ නුවණ නැති පුරුෂයා නුවරින් පිටත් කරවා, මහා බෝසතාණන්ටම නැවත වන්නකු තනතුර දුන්නාහුය. මහා බෝධිසත්ත්වයෝ එතැන් පටන් දානාදී වූ පින්කම් කොට කම් වූ පරිද්දෙන් මිය පරලොව ගියෝය.

ශාස්තෘ වූ තිලෝගුරු බුදුරජාණන් වහන්සේ මේ ධර්ම දේශනාව ගෙන හැර දක්වා වදාරා, “ආනන්ද ස්ථවිරයෙනි, මේ අඥාන වූ ලාළුදායි ස්ථවිරයා අනුන්ට ලාභ හානි කළේ දැන් මතු නොවෙයි, පෙරත් තමා නුවණ නැති බැවින් කළේම වේදැ” යි අතීත කතාවත් වර්තමාන කතාවත් දෙක එක් කොට සන්ධි ගළපා මේ තණ්ඩුලනාළි ජාතකය නිමවා වදාළ සේක.

“එසමයෙහි ගම්වැසි වූ අඥාන වන්නකු පුරුෂයා නම් දැන් මේ ලාළුදායි ස්ථවිරයා ය, නුවණැති වන්නකු පුරුෂයා නම් ලෝකස්වාමී වූ මම්ම වේදැ” යි තමන් වහන්සේ දක්වා වදාළ සේක.