භගවා යනු ද බුදුරදුන්ගේ නම් අතරින් එක්තරා ප්‍රසිද්ධ නාමයෙකි. එය යම් කිසිවකු විසින් තබන ලද නාමයක් නොව, බෝධිමූලයේ දී අර්හන්මාර්ගසංඛ්‍යාත විමෝක්ෂයාගේ අන්තයෙහි ලැබුණු මහාගුණස්කන්ධය අනුව සිද්ධ නාමයකි. එබැවින් මහානිද්දේසයේ පුරා භේදසුත්ත නිද්දේසයෙහි:- “විමොක්ඛන්තිකඤාණමෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං බෝධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤාණස්ස පටිලාභා සච්ඡිකාපඤ්ඤත්ති යදිදං භගවාති” යනු වදාරන ලදී.
භගවා යන වචනයෙහි බොහෝ අර්ථ ඇත්තේ ය. එය පැරණියන් විසින් අනේකාකාරයෙන් වර්ණනා කර ඇත්තා වූ ද, අනේකාකාරයෙන් වර්ණනා කළ හැකි වූ ව ද වචනයෙකි. අරහං ආදි ගුණ පද නවය අතුරෙන් අන් සියල්ලට ම වඩා විස්තර කළ යුතු කරුණු භගවා යන මේ පදය හා සම්බන්ධව ඇත්තේ ය. කුඩා ග්‍රන්ථයකින් මේ පදය සර්වාකාරයෙන් විස්තර කළ නොහෙන බැවින් මෙහි සුළු විස්තර කරනු ලැබේ.
“භගවාති වචනං සෙට්ඨං - භගවාති පදමුත්තමං, ගරුගාරවයුත්තො සො - භගවා තෙන වුච්චති.”
යනුවෙන් පැරණියන් විසින් අර්ථවිවරණය කර ඇති පරිදි භගවා යනු ශ්‍රේෂ්ඨ පුද්ගලයකු, උත්තම පුද්ගලයකු, ගරු කළ යුතු පුද්ගලයකු දැක්වීම සඳහා භාවිතා කරන වචනයෙකි. ලෝකයෙහි කිසිම ගුණයකින් තථාගතයන් වහන්සේට වැඩි කෙනෙකු තබා සම කෙනෙක් ද නැත. තථාගතයන් වහන්සේ ලෝකයෙහි සැමට ම වඩා ශ්‍රේෂ්ඨ වන සේක. උත්තම වන සේක. සැමදෙනා විසින් ම ගරුබුහුමන් කිරීමට සුදුසු වන සේක. එබැවින් මනුෂ්‍යයෝ ද මනුෂ්‍යයන් විසින් ගරු බුහුමන් කරන ශක්‍රාදි දේවතාවෝ ද බ්‍රහ්මයෝ ද තථාගතයන් වහන්සේට ගරුබුහුමන් කරති. උන්වහන්සේගේ පා වඳිති.
බුදුරජාණන් වහන්සේ බිම්බිසාර රජුට කලින් දී තුබූ ප්‍රතිඥාව අනුව ලොවුතුරා පැමිණි පසු පුරාණ ජටිල වූ උරුවේලකාශ්‍යපාදි දහසක් රහතුන් සමග රජගහනුවරට වැඩ වදාළ සේක. බිම්සර රජතුමා දෙළොස් නහුතයක් බ්‍රාහ්මණ - ගෘහපතීන් ද සමඟ තථාගතයන් වහන්සේ වෙත ගොස් දහම් අසා පැහැදී තෙරුවන් සරණ ගොස් උපාසකත්වයට පැමිණ, පසු දින දානයට ද ආරාධනා කර ගියේ ය. පසු දින තථාගතයන් වහන්සේ රජගෙට වඩනා කල්හි උන් වහන්සේ දක්නට පැමිණියා වූ මහා ජනකාය නිසා මාර්ගය අවහිර විය. එකල්හි සක්දෙව්රජ තරුණ මිනිස් වෙසක් මවා ගෙන,
“දන්තො දන්තෙහි සහ පුරාණජටිලෙහි
විප්පමුත්තො විප්පමුත්තෙහි,
සිංගීනික්ඛස වණ්ණො
රාජගහං පාවිසි භගවා.”
යනාදි ගාථා සයක් ගායනය කරමින් ජනයා ඉවත් කරමින් තථාගතයන් වහන්සේ ඉදිරියේ ගමන් කෙළේය. එකල්හි බුදුගුණ ගයමින් ගමන් කරන, නුදුටුවිරූ ඒ තරුණයා දැක ඇතැම්හු දර්ශනීය වූ මේ තරුණයා කාගේදැ යි කීහ. එකල්හි සක්දෙව් රජු,
“යො ධීරො සබ්බධී දන්තො - සුද්ධො අප්පටිපුග්ගලො,
අරහං සුගතො ලොකෙ - තස්සාහං පරිවාරකො.”
යනුයෙන් “යම් නුවණැත්තෙක් චක්ෂුරාදි සකල ස්ථානයන්හි දැමුණේ ද, ක්ලේශයන්ගෙන් පිරිසිදු වූයේ ද, ලෝකයෙහි අප්‍රතිපුද්ගල වූයේ ද, රහත් වූයේ ද, සුමග ගමන් කළේ ද මම ඔහුගේ මෙහෙකරුවෙක්මි”යි කීය. බොහෝ දෙවිමිනිසුන් ගරු කරන සක්දෙවිඳු තථාගතයන් වහන්සේට ගරු කරන සැටි ඒ පුවතෙන් දත යුතුය.
තථාගතයන් වහන්සේ බුදුබවට පැමිණි අලුත අජපාලන්‍යග්‍රෝධ මූලයෙහි වැඩවෙසෙන කල්හි සහම්පතී නම් බ්‍රහ්මයා උන් වහන්සේ වෙත පැමිණ උතුරුසළුව ඒකාංශ කොට දකුණු දණ බිම ගසා දෙ අත් ඔසවා භාග්‍යවතුන් වහන්සේට වැඳ ගෙන:
“දෙසෙතු භන්තෙ භගවා ධම්මං, දෙසෙතු සුගතො ධම්මං, සන්ති සත්තා අප්පරජක්ඛජාතිකා, අස්සවනතා ධම්මස්ස පරිහායන්ති, භවිස්සන්ති ධම්මස්ස අඤ්ඤාතාරො.”
යනුවෙන් දහම් දෙසනු පිණිස තථාගතයන් වහන්සේට ආරාධනා කෙළේ ය. මිනිසුන් විසින් තබා දෙවියන් විසින් ද ගරුබුහුමන් කරන බ්‍රහ්මයන් බුදුරදුන්ට ගරු කරන අයුරු ඒ පුවතින් දත හැකිය.
“යස්මා ච ලොකෙ ඉස්සරිය ධම්ම යස සිරි කාම පයතනෙසු ඡසු ධම්මෙසු භගසද්දෙ පවත්තති” යනුවෙන් භග යන වචනයෙන් ඓශ්චර්‍ය්‍යය ධර්මය යශසය ශ්‍රීය කාමය ප්‍රයත්නය යන අර්ථ සය දැක්වෙන බව විශුද්ධිමාර්ගයෙහි දක්වා ඇත්තේය. ඒ ධර්ම සයෙන් යුක්ත වන බැවින් තථාගතයන් වහන්සේ භගවා නම් වන සේක.