සසර කලකිරී නිවන් මගට බැස දුකින් මිදී නිවනට පැමිණෙනු පිණිස පිළිවෙත් පුරන්නා හට බාධා කරන්නා වූ ස්වභාවය - ප්‍ර‍තිපත්තිය බිඳ හෙළන්නා වූ ස්වභාවය පිළිබෝධට්ඨ නමි.
මේ සත්ත්වයාගෙන් සමහර කෙනෙක් නැණවතුන්ගෙන් සසර දුක් ගැන අසා, පඤ්චස්කන්ධයාගේ ආදීනව අසා, නිවනෙහි ගුණ අසා සසර කලකිරෙති. ඇතමෙක් තමාට ම විඳින්නට සිදු වූ දරුණු දුක් නිසා ප්‍ර‍ත්‍යක්ෂ වශයෙන් ම දුක් දැන සසර කලකිරෙති. මෙසේ සසර කලකිරුනවුන්ගෙන් ඇතමෙක් පස්කම් සුව සෙවීම මඳකට නවත්වා මේ ප්‍ර‍තිපත්තියෙන් දුක් කෙළවර කරමි ය නිවන් පසක් කරන්නෙමිය’යි නිති පන්සිල් රකින්නට ද, පොහොය අටසිල් රකින්නට ද, සමථ - විදර්ශනා භාවනා කිරීමට ද ගිහි ගෙයි සිට කළ හැකි තවත් පින්කම් කිරීමට ද පටන් ගනිති. ඇතමෙක් ගිහි ගෙය නිවන් ලැබීමේ ප්‍ර‍තිපත්තියට බොහෝ බාධා ඇති තැනකැයි සලකා ගිහිගෙය හැර ධනය හැර නෑයන් හැර මිතුරන් හැර දුකින් මිදෙනු පිණිස බුදු සස්නෙහි පැවිදිව පිළිවෙත් පුරන්නට පටන් ගනිති.
මෙසේ පිළිවෙත් පිරීමට පටන් ගන්නවුන්ගෙන් සියයකින් කෙනකුට වත් ප්‍ර‍තිපත්ති පටන් ගත් හැටියට ම නො කඩවා දිර්ඝ කාලයක් ගෙන යා හැකි නො වේ. එයට හේතුව නම් තෘෂ්ණාව නැගි නැගී අවුත් පිළිවෙත් පුරන්නහුගේ සිත කලින් ඔහු විසින් හැර දැමූ කාමයන් වෙත නැවත නැවතත් ගෙන යාමය.
මුලින් පොහොයක් පාසා ම සිල් රකිමි යි ඉටා සිල් සමාදන් වන්නට පටන් ගත් තැනැත්තාගේ සිත්හි රසට කන්නට බොන්නට ඕනෑ ය, හොඳට හඳින්නට පළඳින්නට ඕනෑ ය, මුදල් සපයන්නට ඕනෑ ය, භාර්‍ය්‍යාවට අසවල් අසවල් දේ කරන්නට ඕනෑ ය, දරුවන්ට අසවල් අසවල් දේ කරන්නට ඕනෑ ය යනාදීන් බොහෝ තෘෂ්ණාවෝ පහළ වෙති. ඒ තෘෂ්ණාවන්ගේ හේතුවෙන් පිළිවෙත් පුරා ගෙන යන්නා වූ තැනැත්තාගේ සිත්හි තෘෂ්ණාව උපන් දේවල් කිරීමෙහි යෝග්‍යත්වය දක්වන්නා වූ ද පිළිවෙත් ලිහිල් කිරීමෙහි හෝ මඳ කලකට නැවැත්වීමෙහි අනුසස් දක්වන්නා වූ ද තෘෂ්ණා පාක්ෂික ධර්මයෝ පහළ වන්නාහ.
“කෝක කළ හැකි වන්නේත් නිරෝගීව ශක්තිමත්ව කලක් ජීවත්වන තැනැත්තා හට ය. මළ හොත් කිසිවක් කර ගන්නට ලැබෙන්නේ නැත. ලෙඩ වුවත් එසේ ම ය. එබැවින් දිවි පැවැත්වීමට ඕනෑ කරන උපකරණ ලබා ගනු පිණිස මුදල් සපයන්නට ඕනෑ ය. ගිහිගෙයි වාසය කරන්නකු වුවහොත් අඹු දරුවන් සැපයත් කරන්නටත් ඕනෑ ය. අඹු දරුවන්ට දුක් විඳින්නට හැරීම පාපයක් ය. ඒ නිසා අඹු දරුවන් ගේ වැඩත් ඕනෑ ය. අඹුදරුවන්ගේ වැඩත් නිවන් පිණිස පිළිවෙත් පිරීමත් එක වරම කරන කල්හි එකක්වත් හරියට කෙරෙන්නේ නැත. ඒ නිසා දරුවන්ගෙන් නිදහස් වෙලාව පින් කරන්නට පටන් ගන්නවාය” යන ආදිය තෘෂ්ණා හේතුවෙන් පහළ වන තෘෂ්ණා පාක්ෂික බණ වලින් සමහරෙකි. පොහොයක් පාසා ම සිල් රකිමි යි පටන් ගත් තැනැත්තා තෘෂ්ණාව නැග සිටින විට පොහෝ දිනය පැමිණි කල්හි ඒ තෘෂ්ණා පාක්ෂික බණ වලින් යුක්ති වලින් සිත සනසා ගෙන සිල් සමාදන් වීම හැර එය කල් තබා, අන් වැඩකට යන්නේ ය. ඔහු ඒ තෘෂ්ණාව නිසා සමහර විට පොහෝ දින බොහෝ ගණනක් මෙසේ හැර දමන්නේය. සමහර විට සම්පූර්ණයෙන් ම සිල් රැකීම හැර දමන්නේය. ඒ බණ පදවලින් ම සිත සනසා ගෙන සමහර විට ඔහු ප්‍රාණ වධාදී පාපයන් ද කරන්නේ ය. මේ තෘෂ්ණාව ගෘහස්ථයාගේ ප්‍ර‍තිපත්තියට බාධා කරන ආකාරය ය.
ගිහි ගෙයින් නික්ම බුදු සස්නෙහි පැවිදි වූ තැනැත්තාගේ සන්තානයෙහි ද යටපත් වී තිබෙන තෘෂ්ණාව ද කලක දී නැගී එන්නේ ය. නැගී එන්නා වූ ඒ තෘෂ්ණාව හේතු කොට පැවිද්දාගේ සිත්හි ගිහියාගේ සිත්හි මෙන් ම තෘෂ්ණා පාක්ෂික බණ, තෘෂ්ණා පාක්ෂික යුක්ති, පහළ කර වන්නේ ය. පැවිදිව මඳ කලක් හොඳින් මහණ දම් පුරාගෙන යන්නා වූ පැවිද්දා තුළ නැවත යටපත් ව තුබූ තෘෂ්ණාව හිස ඔසවන්නේ ය. ඒ තෘෂ්ණාව ඔහුගේ සිතට “වැඩි සිල් වැඩි ප්‍ර‍තිපත්ති ඕනෑ නැත. කාලයේ සැටියට මහණ කම් කළාම ඇතය” යන තෘෂ්ණා පාක්ෂික යුක්තිය වටහන්නේය. ඉන්පසු ඔහු එයින් සිත සනසා ගෙන ප්‍ර‍තිපත්තිය ලිහිල් කරන්නේය. පැවිද්දකු කළ යුතු උදේ සවස තුනුරුවන් වැඳීම් හැමදීම් ප්‍ර‍ත්‍යවේක්ෂා කිරීම් අරුණට පළමුව නැගී සිටීම් ආදිය හැර දමන්නේ ය. රිසි සේ කා-බී තිරශ්චීන කථාවලින් දවාල ගෙවා රාත්‍රි එළිවන තුරු නිදන්නෙක් වන්නේ ය. මෙසේ ප්‍ර‍තිපත්තිය ලිහිල් කර ගෙන හැසිරෙන්නා වූ පැවිද්දා තුළ සමහර විට තව තවත් තෘෂ්ණාව නැග එන්නට වන්නේ ය. එසේ නැග ඒමෙන් ඔහු මේ කාලයේ හැටියට මුදල් නැති ව මහණකම කරන්නටත් බැරිය යි මුදල් සපයන්නටත් මුදල් පරිහරණය කරන්නටත් පටන් ගන්නේ ය. කල් යාමෙන් සමහර විට ලෙඩට ය යි කියමින් රාත්‍රියට ආහාර ගන්නටත් පටන් ගන්නේ ය. තවත් නොයෙක් සික පද බිඳ දමන්නටත් පටන් ගන්නේ ය. එපමණකිනුත් නො නැවතී සමහරු නැවත ගිහි බවට ද පැමිණෙන්නේ ය. මේ පැවිද්දන්ගේ ප්‍ර‍තිපත්තියට තෘෂ්ණාව බාධා කරන්නා වූ ආකාරය යි. මෙසේ දුකින් මිදෙනු පිණිස පිළිවෙත් පුරන්නට පටන් ගන්නා වූ තැනැත්තා ගේ ප්‍ර‍තිපත්තියට බාධා කරන හෙයින් ප්‍ර‍තිපත්ති සිඳ දමන බැවින් තෘෂ්ණාව පළිබෝධට්ඨයෙන් යුක්ත යයි කියනු ලැබේ.
ආයූහනට්ඨය යි කියන ලද දුක් රැස් කිරීම ය, නිදානට්ඨය යි කියන ලද නැවත නැවත දුක් ගෙනදීම ය, සංයෝගට්ඨය යි කියන ලද දුකෙහි තදින් බැඳීම ය, පළිබෝධට්ඨය යි කියන ලද දුකින් මිදීමේ ප්‍ර‍තිපත්තියට බාධා කිරීම ය යන ලක්ෂණ සතර යමක ඇත්නම් එය දුක් උපදවන සැබෑ හේතුවය. හෙවත් සමුදය සත්‍යය ය. මේ ලක්ෂණ සතර ඇත්තේ තෘෂ්ණාවෙහි ය. තෘෂ්ණාව හැර අනිකක මේ ලක්ෂණ සතර නැත්තේය. එබැවින් තෘෂ්ණාව ම සමුදය සත්‍යය යි සත්‍යවාදී වූ බුදුරජාණන් වහන්සේ විසින් වදාරන ලද්දේ ය.
මෙතෙකින් දුක්ඛ සමුදයාර්‍ය්‍ය සත්‍ය කතාව නිමියේ ය.