1 කේස
කෙස් වනාහි ප්‍ර‍කෘති වර්‍ණ වශයෙන් අළුත් පෙනෙල ඇට මෙන් කලු පැහැ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් දික් වට තරාදි දඬු බඳු ය. දිශා වශයෙන් උඩ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. දෙපස කන් සිලින් ද, ඉදිරිපස නළල් කෙළවරින් ද, පසුපසැ ගලවලුයෙන් ද පරිච්ඡන්න වූ හිස් කබල වසා සිටිතාක් සම් කෙස් අවකාශය ය. ඒ වනාහි පරිච්ඡේද වශයෙන් හිස වසා සිටි සමෙක් වියගක් පමණ ඇතුළු වැ පිහිටා යට ඒ කේශයන්ගේ ම මුල් තලයෙන් ද, මතු අහසින් ද, සරස ඒ ඒ කෙස් ගසින් ද පරිච්ඡන්න ය. ‘කෙස් ලෝම නො වේ. ලෝම කෙස් නො වේ’ යනාදි වශයෙන් සෙසු එක්තිස් කොටස් අසම්මිශ්‍ර බව, කෙස් නම් වෙන ම කොටසෙක යන බව විසභාග පරිච්ඡේදය යි.
කේශ පිළිබඳ වර්‍ණදි වශයෙන් පංචවිධ ප්‍ර‍තිකුල ව්‍යවස්ථාව.
මේ කෙස් නම් වර්‍ණ වශයෙනුදු පිළිකුලි සණ්ඨාන වශයෙනුදු පිළිකුලි ගන්‍ධ වශයෙනුදු පිළිකුලි. ආශය වශයෙනුදු පිළිකුලි. අවකාශ වශයෙනුදු පිළිකුලි.
සිත්කලු වූ ද කැඳ බඳුනෙක වේවා බත් බඳුනෙක වේවා කෙස් වැනි කිසිවක් දැකැ “මේ ආහාරය කෙස් ගසින් මිශ්‍ර ය. බැහැර දමවු ය”යි පිළිකුල් උපදවති. මෙසේ කෙස් වර්‍ණ වශයෙන් පිළිකුලි. රෑ කෑම කන විට කෙස් සටහන් ඇති වරා කෙන්දක් හෝ නියඳ කෙන්දක් හෝ හැපුණ හොත් එසේ ම පිළිකුල් කරති. මෙසේ සණ්ඨාන වශයෙන් පිළිකුලි. තෙල් ගැල්වුම් සුවඳ දුම් කැවීම් ආදියෙන් සංස්කරණ නො කළ කෙස්වල ගඳ ඉතා පිළිකුල් ය. ගින්නෙහි පැළහෙන කෙස්වල ගඳ එයට වඩා පිළිකුල් ය. වර්‍ණ වශයෙන් සණ්ඨාන වශයෙන් කෙස් පිළිකුල් නැතැ යි යම්කමින් කිය හැකි වුව ද ගන්‍ධ වශයෙන් නම් ඒකාන්තයෙන් පිළිකුල්ම ය.
ළදරුවන්ගේ වර්චස වර්‍ණ වශයෙන් කසාය වර්‍ණ ය, සණ්ඨාන වශයෙන් කසාය පිඩෙක සණ්ඨාන ය. කසළ ගොඩක ලූ ඉදිමී ගිය කලු බල්ලෙකුගේ මළකුණ වර්‍ණ වශයෙන් පැසුණු තල් ගෙඩියක වර්‍ණ ය, සණ්ඨාන වශයෙන් වට කොටැ ලූ මිහිඟු බෙරක සණ්ඨාන ය. උගේ දත් ද සමන් කැකුළු බඳු ය. ඒ මේ වර්චස් හා බලුකුණ හා වර්‍ණ වශයෙන් සණ්ඨාන වශයෙන් පිළිකුල් නැතැ යි යම්තමින් කිය හැකි වුව ද ගන්‍ධ වශයෙන් නම් ඒකාන්තයෙන් පිළිකුල් ය. එමෙන් කෙසුත් වර්‍ණ වශයෙන් සණ්ඨාන වශයෙන් පිළිකුල් නැතැ යි යම්තමින් කිය හැකි වුව ද ගන්‍ධ වශයෙන් නම් පිළිකුල්ම ය. අපිරිසිදු තන්හි ගම්වැසියන් ගේ මළ-මූ ආදිය වැහීමෙන් සෑදුණු පලාපත් නාගරිකයන්ට පිළිකුල් ය. පරිභෝග නො කළ හැකි ය. එමෙන් කෙස් ද ලේ - සැරව - මළ - මූ - පිත් - සෙම් ආදිය වැහීමෙන් සැදුණේ ය. ඉතා පිළිකුල් ය. මේ ආශය වශයෙන් පිළිකුල් පරිදි යි තවද මේ කෙස් නම් අසූචි ගොඩෙක හටගත් පුස් මෙන් එක්තිසක් පිළිකුල් කොටසෙහි හටගත්තේ ය. සොහොනෙහි කසළගොඩෙහි හටගත් පලා සේ අගල් ආදියෙහි හටගත් පියුම් සේ මහනිල් සේ අශූචි තන්හි හටගත් බැවින් පිළිකුල් ය. මේ අවකාශ වශයෙන් පිළිකුල් පරිදි යි.
මෙසේ කෙස්හි මෙන් සෙසු කොටස්හි ද වර්‍ණ, සණ්ඨාන, ගන්‍ධ, ආශ්‍ර‍ය, අවකාශ වශයෙන් පඤ්චවිධ ප්‍රාතිකුල්‍යය දත යුතු. වර්‍ණ, සණ්ඨාන, දිශා, අවකාශ පරිච්ඡේද වශයෙන් සියල්ල වෙනැ වෙන් කොටැ ව්‍යවස්ථා කළ යුතු යි.
2 ලෝම
ලෝම වනාහි ප්‍ර‍කෘති වර්‍ණ වශයෙන් කෙස් මෙන් නුමුසු කලු පැහැ ඇත්තේ නො වේ. කලු පිඟුවන් පැහැ ඇත්තේ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් අග නැමී ගිය තලමල් බඳු ය. දිශා වශයෙන් උඩ යන යන දෙ දිසායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් කෙස් පිහිටි තැන් හා අතුල් පතුල් හා හැරැ බොහෝ සෙයින් සෙසු මුළු සිරුර වසා සිටි සමෙහි පිහිටියේ ය. පරිච්ඡෙද වශයෙන් ශරීරය වෙළා සිටි සමෙහි ලේඬිත්තකු පමණ ඇතුළට පිවිසැ ගෙනැ යට තම තමාගේ ම මුල් තෙලෙන් ද, මතු අවකාශයෙන් ද, සරස අන්‍යොන්‍ය රෝමයෙන් ද පරිච්ඡන්න වැ සිටියේ ය. ලෝම දෙක්ක එකට පිහිටියා නො වේ. මේ ලෝම පිළිබඳ සභාග පරිච්ඡෙදය යි. විසභාග පරිච්ඡෙදය කේශයට කී නිසා මැයි.
3 නඛ
නඛ යනු විසි නියපොතු ය. ඒ වර්‍ණ වශයෙන් ශ්වේත වර්‍ණ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් මසුරන්ගේ කොරපොතු බඳු ය. දිශා වශයෙන් පා නියපොතු යට දිශායෙහි ද, අත් නියපොතු උඩ දිශායෙහි ද පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් අඟිලි පිටි අග පිහිටියේ ය. පරිච්ඡෙද වශයෙන් දෙපස හා මුල යන තුන් දිශායෙහි ඇඟලි කෙළවර මසින් ද, පිට හා අග ආකාශයෙන් ද සරස ඔවුනොවුන් විසින් ද, පරිච්ඡන්න ය. නියපොතු දෙකක් එක් වැ නැත්තේ ය. මේ නිසා පිළිබඳ සභාග පරිච්ඡෙදය ය. විසභාග පරිච්ඡෙදය කේශයට කී නියා යි.
4 දන්ත
දන්ත යනු සම්පූර්‍ණ දත් ඇතියවුන්ගේ වශයෙන් දෙතිස් දත් ය. එ ද වර්‍ණ වශයෙන් ශ්වේත වර්‍ණ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් නොයෙක් සටහන් ය. යට දත් ඇන්දෙහි මැද දත් සතර මැටි පිඬෙක පිළිවෙළින් තුබූ ලබු ඇට බඳු ය. එයින් දැලේ එක එක දත මුල් දෙකක් හා අග් දෙකක් ඇත්තේ ය. ගැලු ධුරයෙහි ඇවිළු විය පෙලු බඳු ය. එයින් දැලේ දත් දෙක මුල් තුනක් හා අග් තුනක් ඇත්තේ ය. එයින් දැලේ දත් දෙක දෙක මුල් සතරක් හා අග් සතරක් ඇත්තේ ය. උඩු ඇන්දෙහි ද මෙසේ යි. දිශා වශයෙන් උඩ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් දෙහණු ඇටෙහි පිහිටියේ ය. පරිච්ඡේද වශයෙන් යට හණු ඇටෙහි පිහිටි තමන්ගේ ම මුල් තලයෙන් ද, මතු අහසින් ද, සරස ඔවුනොවුන් විසින් ද පරිච්ඡන්න ය. දත් දෙකෙක් එක් වැ නැත්තේ ය. මේ දත් පිළිබඳ සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයට කී නියා යි.
5 තච.
තච නම් මුළු සිරුර වසා සිටි සම ය. ඒ සම මතුයෙහි කාලවර්‍ණ වූ ද, ශ්‍යාමවර්‍ණ වූ ද පීතවර්‍ණ වූ ද සිවියෙක් ඇත. මුළු සිරුරෙහි පිහිටි සිවිය උලුප්පා ගනු ලැබුවොත් ඩෙබර ගෙඩියක් තරම් වේ. මුල කී සම වර්‍ණ වශයෙන් ශ්වේත වර්‍ණ ය. ඒ බව ප්‍ර‍කට වන්නේ ගිනි දැල්ලකින් හෝ අවියෙකින් හෝ පිට සිවිය නට කල්හි ය. සම සන්ඨාන වශයෙන් සැකෙවින් ශරීර සන්ඨාන ම ය. විස්තර වශයෙන් මෙසේ ය. පා ඇඟිලි සම පටපණු කෝෂ බඳු ය. පිටපතුල් සම පුටබද්ධ උපාහන බඳු ය. පුටබද්ධ උපාහන නම් සියලු පිටපතුල වැසෙන සේ සැදු වහන් ය. ජංඝා සම වැසූ තල්කොළ බඳු ය. කලවේ සම හාල් පිරූ දික් පසුම්බියක් බඳු ය. ආනිසද සම දිය පිරූ පෙරහන් පටක් බඳු ය. පිටෙහි සම පුවරුවක් වසා ලූ සමක් බඳු ය. බඩෙහි සම වීණා බරුවක් වසා ලූ සමක් බඳු ය. ළෙහි සම බොහෝ සෙයින් සතරැස් සටහන් ය. දෑතෙහි සම හියවුරක් වසා ලූ සමක් බඳු ය. පිටි අල්ලෙහි සම කරකොපුවක් හෝ පණාවැස්මක් බඳු ය. අත් ඇඟිලි සම යතුරු ථවිකයක් බඳු ය. ග්‍රීවා සම ග්‍රීවා සැට්ටයක් බඳු ය. මුහුණෙහි සම කුඩා මහත් සිදුරු ඇති පණුකූඩුවක් බඳු ය. හිසෙහි සම පාත්‍ර‍ථවිකයක් බඳු යි.
සම අරමුණු කොටැ ගෙනැ භාවනා කරන යෝගී විසින් උඩුතොල පටන්, නුවණ උඩු අතට මෙහෙයා පළමු කොටැ මුහුණ වසා සිටි සම ව්‍යවස්ථා කටයුතු. ඉක්බිති නළල් ඇට සම ව්‍යවස්ථා කටයුතු. ඉක්බිති ථවිකයෙහි ලු පාත්‍ර‍යට ද ථවිකයට ද අතරින් අත යවන්නා සේ හිස ඇටයටද, හිස සමට ද, අතරින් නුවණ යවා ඇට හා සමග සම එකට බැඳී පවත්නා බව නො තකා හිසෙහි සම ව්‍යවස්ථා කටයුතු. ඉක්බිති පිටිකර සම ද, ඉක්බිති අනුලොම් වශයෙන් හා ප්‍ර‍තිලෝම වශයෙන් දකුණත සම ද, එසේ ම අනුලෝම වශයෙන් හා ප්‍ර‍තිලෝම වශයෙන් වමත සම ද, ව්‍යවස්ථා කටයුතු. (අංශ ප්‍රදේශයෙහි පටන් අත්හි පිටුපසින් අවතරණය අනුලොම නමි. මණිබන්‍ධයෙහි පටන් අත්හි පුරිමභාගයෙන් ආරෝහණය ප්‍ර‍තිලෝම නමි) ඉක්බිති පිටේ සම ද, ඉක්බිති අනුලෝම වශයෙන් හා ප්‍ර‍තිලෝම වශයෙන් දකුණු පය සම ද, එසේ ම අනුලෝම වශයෙන් හා ප්‍ර‍තිලෝම වශයෙන් වම් පය සම ද, ඉක්බිති පිලිවෙළින් ම වස්ති සම ද, උදර සම ද, හෘදය සම ද, ග්‍රීවා සම ද ව්‍යවස්ථා කටයුතු. ග්‍රීවා සමට අනතුරු වැ යට හුණු ව්‍යවස්ථා කොටැ යටිතොල අවසානයට පමුණුවා නිම කළ යුතු යි. මෙසේ මහත් මහත් සම අරමුණු කොටැ භාවනා කරත් ම සියුම් සම ද ප්‍ර‍කට වන්නේ ය.
දිශා වශයෙන් උඩ-යට යන දෙ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් මුළු සිරුර වෙළා ගෙනැ සිටියේ ය. පරිච්ඡෙද වශයෙන් යටැ පිහිටි තලයෙන් ද, මතු අහසින් ද පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡෙදය, විසභාග පරිච්ඡෙදය කේශයට කී නියා යි.
6 මංස
මාංස න්ම නව සියයක් මස් පිඬු ය. ඒ වනාහි වර්‍ණ වශයෙන් රත් පැහැ ය. කෑල මල් බඳු ය. සණ්ඨාන වශයෙන් කෙංඩා පිඬු මස තල්පත වැසූ බත් මුලක් බඳු ය. කලවේ මස ඇඹරුම් ගලේ දූගල බඳු ය. ආනිස ද මස මැටි පිඩින් කළ ලිප් කෙළවර බඳු ය. පිටේ මස පැදුරේ වනා වියලා ගත් තල්ගුළි පටලයක් බඳු ය. පරාල දෙකේ පිහිටි මස පෙතැලි රූ කුසෙක තුනීකොට ඇල්වූ මැටියක් බඳු ය. මෙසේ මහත් මහත් මස් වැදලි අරමුනු කොටැ ගෙනැ භාවනා කරත් මැ සියුම් - සියුම් මස් වැදලි ද ප්‍ර‍කට වැ වැටහෙන්නේ ය. දිශා වශයෙන් උඩ යට යන දෙදිශායෙහි ම පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් ආධික තුන් සියක් ඇට ලිම්පිත වැ සිටියේ ය. පරිච්ඡෙද වශයෙන් යට ඇට සැකිල්ලෙහි පිහිටි තලයෙන් ද, උඩ සමින් ද, සරස ඔවුනොවුන් විසින් පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡෙදය යි. විසභාග පරිච්ඡෙදය කේශයට කී නියා යි.
7 නහාරු
නහාරු නම් නව සියයක් නහර ය. ඒ වනාහි වර්‍ණ වශයෙන් ශෙව්ත වර්‍ණ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් නානා සණ්ඨාන ය. මින් උගුරේ මතු භාගය පටන් මහ නහර පසෙක් ශරීරය වෙළමින් ඉදිරිපසින් බසි යි. පසෙක් පසු පසින් බසි යි. පසෙක් දකුණැලයෙන් ද, පසෙක් වමැලයෙන් ද බසියි. පසෙක් දකුණත වෙළමින් එහි පෙර පසින් ද, පසෙක් වම් පසින් ද, එසේ ම පසෙක් වමත වෙළමින් එහි පෙර පසින් ද, පසෙක් වම් පසින් ද බසි යි. පසෙක් දකුණු පය වෙළමින් එහි පෙර පසින් ද, පසෙක් වම් පසින් ද, එසේම පසෙක් වම් පය වෙළමින් එහි පෙර පසින් ද, පසෙක් වම් පසින් ද බසි යි. මෙසේ ශරීරය ධරන මහ නහර සැට කය වෙළමින් බස්නා බව දත යුතු. කණ්ඩර යනු දු මේ මහා නහර වලට නමි, මේ සියලු නහර කණ්ඩල මකුල බඳු ය. (කන්‍දල මකුල යනු කැණහිල්මල් කැකුළුය යි සන්නය කිය යි.) මීට වඩා සියුම් වූ ඒ ඒ පෙදෙස්හි වැතිරැ සිටින ඇතැම් නහර හූ රැහැන් බඳු ය. මීට ද වඩා සියුම් වූ ඇතැම් නහර මහා වීණාවෙක තත් බඳු ය. ඇතැම් නහර දළ නූල් බඳු ය. අත්-පා පිට යන මේ තැන්හි නහර කුරුලු පා බඳු ය. හිසෙහි නහර ළදරුවන්ගේ හිස්දැල් බඳු ය. පිටෙහි නහර අව්වේ ලූ තෙත් දැල් බඳු ය. සෙසු අඞ්ග ප්‍ර‍ත්‍යඞ්ගානුගත නහර ශරීරයෙහි ලූ දැල් සැට්ටයක් බඳු ය. දිශා වශයෙන් උඩ යට යන දෙ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් මුළු ශරීරයෙහි ඇට වැළැඳැ ගෙනැ සිටියේ ය. පරිච්ඡෙද වශයෙන් යට තුන් සියක් ඇට වල මතු පිහිටි තලයෙන් ද, උඩ මස්හි හා සම්හි හා හැපී සිටි ප්‍රදේශයෙන් ද, සරස අන්‍යොන්‍යයන්ගෙන් ද පරිච්ඡින්න ය. මේ නහර පිළිබඳ සභාග පරිච්ඡෙදය යි. විසභාග පරිච්ඡෙදය වනාහි කේශයන්ට කී නියා යි.
8 අට්ඨි
අට්ඨි යනු දත් දෙ තිසා හැරැ සෙසු තුන් සියක් පමණ ඇට ය.
ඒ මෙසේ ය :- අත් ඇට සූසැටෙකි. පා ඇට සූසැටෙකි. මස් ඇසුරු කළ මොළොක් ඇට සූසැටෙකි. විළුම් ඇට දෙකෙකි. එක් එක් පාදයෙහි ගොප් ඇට දෙකෙකි. කෙංඩා ඇට දෙකෙකි. දණ ඇට එකෙකි. කලවේ ඇට එකෙකි. කටි ඇට දෙකෙකි. පිටකටු ඇට අටලොසෙකි. ඉල ඇට සූවිස්සෙකි. ළෙහි ඇට තුදුසෙකි. හෘදය ඇට එකෙකි. අකු ඇට දෙකෙකි. පතු ඇට දෙකෙකි. බාහු ඇට දෙකෙකි. අග් බාහු ඇට දෙකෙකි. උගුරු ඇට සතෙකි. හණු ඇට දෙකෙකි. නාසා ඇට එකෙකි. හිස් කබල් නවයෙකි. මෙසේ ඇට තුන් සියක් පමණ ඇතැ යි දත යුතු.
මේ සියලු ඇට ම වර්‍ණ වශයෙන් ශ්වේත වර්‍ණ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් නානා සණ්ඨාන ය.
ඒ එසේ මැයි:- පය ඇඟිල්ලෙහි අග පුරුකෙහි ඇට ගිගිනි ඇට බඳු ය. මැද පුරුකෙහි ඇට කොස් ඇට බඳු ය. මුල් පුරුකෙහි ඇට පණාබෙර බඳු ය. පිටි පතුලෙහි ඇට තැළු කැණහිල්ල අල රැසක් බඳු ය. (කැණහිල්ල නම් කන්‍දල ය.) විළුම් ඇට එකැටි තල් ගෙඩියක ලොඳ බඳු ය. ගොප් ඇට එකට බැඳි ක්‍රීඩා ගෝලක බඳු ය. ජංඝා ඇට ගොප් ඇටෙහි පිහිටි තැන පොතු නො ගැළ වූ හිඳි බඩක් බඳු ය. කුඩා ජංඝා ඇට කුඩා දුනු දණ්ඩයක් බඳු ය. මහත් ජංඝා ඇට වැහැර ගිය සර්‍ප පිටක් බඳු ය. දණ ඇට එක් අතකින් වරුණු පෙණ පිඬක් බඳු ය. ඒ දණ ඇටෙහි ජංඝා ඇට පිහිටි තැන ඉතා උල් වූ අග් ඇති හරක් අඟක් බඳු ය. කලවේ ඇට නපුරු කොටැ සැසි වෑ පොරෝ දණ්ඩයක් බඳු ය. කලවේ ඇට කටි ඇටෙහි පිහිටි තැන ක්‍රීඩා ගෝලකයක් බඳු ය. ඒ කලවේ ඇටින් කටි ඇට පිහිටි තැන අග කැපූ මහ දොඹ ගෙඩියක් බඳු ය. ඒකාබද්ධ වැ පිහිටි කටි ඇට දෙක කුඹල් උදුනක් බඳු ය. ඒ දෙක වෙන් වෙන් වැ කඹුරන්ගේ යකුළෙහි බැඳි වළලු බඳු ය. කෙළවර පිහිටි ආනිසදයෙහි ඇට යටිමුව කොටැ ගත් සර්‍ප පෙණක් බඳු ය. සත් තැනෙකැ කුඩා මහත් සිදුරු ඇත්තේ ය. පිටකටු ඇට අතුළතින් මතු මතුයෙහි හකුළුවා තිබූ ඊයම් පටක් බඳු ය. පිටතින් හිඳිපත් වැලක් බඳු ය. ඒ අතරතුරු කියත් දත් බඳු කටු දෙකෙක් තුනෙක් ඇත්තේ ය. සූවිසි ඉල ඇට අතුරෙන් නො පිරිපුන් ඇට නො පිරිපුන් දහකැති බඳු ය. පිරිපුන් ඇට පුරිපුන් දහකැති බඳු ය. ඒ සියලු ඉල ඇට සුදු කුකුළකුගේ විදහා ගත් පියාපත් බඳු ය. තුදුස් ළෙහි ඇට දිරා ගිය රථ පඤ්ජරයක් බඳු ය. හෘදය ඇට හැඳි පොලොත්තක් බඳු ය. අකු ඇට කුඩා ලෝ වෑයෙක අත් දඬු බඳු ය. පතු ඇට එක් අතෙකින් ගෙවුණු සිංහල උදැල්ලක් බඳු ය. බාහු ඇට කැටපත් මිට බඳු ය. අග්‍ර බාහුවෙහි ඇට යුග්ම වූ මුල් තල් කද බඳු ය. මිණිබහන් ඇට එක් කොටැ අලවා තුබූ හැකුළුණු ඊයම් පතක් බඳු ය. පිටි අල්ලේ ඇට තැළු කැණහිල්ල අල රැසක් බඳු ය. අත් ඇඟිල්ලෙහි මුල පුරුකේ ඇට පණා බෙර බඳු ය. මැද පුරුකේ ඇට නො පිරිපුන් කොස් ඇට බඳු ය. අග් පුරුකෙහි ඇට හිඟිනි ඇට බඳු ය. උගුර ඇට සත දංඩෙහි විදැ පිළිවෙළින් තුබූ හුණකිලිල් මද බඳු ය. යටි හණු ඇටය කඹුරන්ගේ යකුළක බැඳි වලල්ලක් බඳු ය. උඩු හණු ඇටය ලියන සැතක් බඳු ය. ඇස්වළ ඇට හා නාස්වල ඇට ලොඳ ඉවත් කළ ලා තල් ගෙඩි බඳු ය. නළල් ඇට යටි මුව කොටැ තුබූ සක්තල කපාල බඳු ය. කන්සිලු ඇට කරනැවෑමියන්ගේ කරකොපුව බඳු ය. නළලින්න හා කන් සිලින් හා මතු පට බඳනා තන්හි ඇට සංකුථිත ඝතපූර්‍ණ පටකල ඛණ්ඩයක් බඳු ය. (ස කුථිත ඝතපූර්‍ණ පටල ඛණ්ඩය යනු තෙලැති පූකඩය යි සන්නය කිය යි. තෙල් පූ හැකිළුණු කඩ පටක් වැන්නයිදු යෙත්. ඝතපූර්‍ණ යනු පිටෙකමයෙන් ම යනුදු සන්න යි.) මුදුනෙහි ඇට මුහුණින් කැපූ ඇද පොල්ගෙඩියක් බඳු ය. හිසෙහි ඇට මසා තිබූ දිරා ගිය ලබු කබල් බඳු ය.
දිශා වශයෙන් උඩ-යට යන දෙ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් සාමාන්‍යයෙන් සියලු සිරුරෙහි පිහිටියේ ය. විශෙෂයෙන් හිසෙහි ඇට උගුරු ඇටෙහි ද, උගුරු ඇට පිටකටු ඇටෙහි ද, පිටකටු ඇට කටි ඇටෙහි ද, කටි ඇට කලවා ඇටෙහි ද, කලවා ඇට දණ ඇටෙහි ද, දණ ඇට කෙංඩා ඇටෙහි ද, කෙංඩා ඇට ගොප් ඇටෙහි ද, ගොප් ඇට පිටිපතුල් ඇටෙහි ද පිහිටියේ ය. පරිච්ඡේද වශයෙන් ඇතුළ ඇට මිදුලින් ද, මතු මසින් ද, අග මුල ඔවුනොවුන් ගෙන් ද පරිච්ඡින්න ය. මේ ඇට පිළිබඳ සභාග පරිච්ඡෙදය යි. විසභාග පරිච්ඡෙදය වනාහි කේශයන්ට කී නියා යි.
9 අට්ඨිමිඤ්ජ
අට්ඨිමිඤ්ජ නම් ඇට ඇතුළේ පිහිටි මිඳුලු ය. එය වර්‍ණ වශයෙන් ශ්වේත වර්‍ණ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් මහත් මහත් ඇට ඇතුළේ මිඳුලු උන පුරුකෙක බහා ලූ හුයා පී මහ වේවැල් අග් බඳු ය. කුඩා කුඩා ඇට ඇතුළේ මිඳුලු සිහින් හුණ පුරුකෙක බහා ලු හුයා පී තුනී වේවැල් අග් බඳු ය. දිශා වශයෙන් උඩ යට යන දෙ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් ඇට ඇතුළේ පිහිටියේ ය. පරිච්ඡෙද වශයෙන් ඇට ඇතුළු තලයෙන් පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡෙදය යි. විසභාග පරිච්ඡෙදය වනාහි කේශයන්ට කී නියා යි.
10 වක්ක
වක්ක නම් එක්වැ බැඳී සිටි මස් පිඬු දෙකෙකි. එය වර්‍ණ වශයෙන් මඳ රත් වර්‍ණ ය. එරබදු ඇට පැහැය ය. සණ්ඨාන වශයෙන් ළමයින් ගේ එක් කොට බැඳි ක්‍රීඩා ගෝල සඟළක් හෝ එක නටුයෙහි හට ගත් අඹගෙඩි දෙකක් බඳු ය. දිශා වශයෙන් උඩ දිශායෙහි ය. අවකාශ වශයෙන් ගළවළුයෙන් නික් මැ එක් මුලක් ඇති වැ මඳක් ගොස් දෙකක් වැ බෙදී දළ නහරින් බැඳී හෘදය මාංශය පරික්‍ෂෙප කොටැ සිටියේ ය. පරිච්ඡෙද වශයෙන් සියලු අතින් ම වකුගඩු කෙළවරින් පරිච්ඡින්න ය. මේ වකුගඩුව පිළිබඳ සභාග පරිච්ඡෙදය යි. විසභාග පරිච්ඡෙදය වනාහි කේශයන්ට කී නියා මැ යි.
11 හදය
හදය නම් හෘදය මාංසය යි. එය වර්‍ණ වශයෙන් රත් පියුම් පෙත්තෙක පිට පැත්ත බඳු වර්‍ණ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් පිට පෙති හැරැ යටි මුව කොටැ තුබූ පියුම් කැකුළක් බඳු ය. පිටත සිලුටු ය. ඇතුළත වැටකොළු ගෙඩියක ඇතුළ බඳු ය. ප්‍රාඥයන්ට මඳක් විකසිත වැ ද, මන්‍දප්‍රාඥයන්ට මුකුලිත වැ ද ඇත්තේ ය. ඒ ඇතුළෙහි අඩපතක් පමණ ලෙහෙයෙන් යුත් දොඹ ගෙඩියක් පමණ වූ වළෙකි. මනොධාතුව හා මනොවිඤ්ඤාණධාතුව පවත්නේ ඒ ලෙහෙය ඇසුරු කොටැ ය. ඒ ලෙහෙ ය රාගචරිතයාහට රක්ත වර්‍ණ ය. ද්වේෂ චරිතයාහට කාල වර්‍ණ ය. මෝහචරිතයාහට මස් සේදූ දියත්තක් බඳු වර්‍ණ ය. විතර්‍ක චරිතයාහට කොල්ලු යුස වර්‍ණ ය. ශ්‍ර‍ද්ධා චරිතයාහට කිණිහිරිමල් වර්‍ණ ය. ප්‍ර‍ඥාචරිතයාහට වනාහි ප්‍ර‍සන්න ය, විප්‍ර‍සන්න ය, අනාවිල ය, පණ්ඩරය, පරිශුද්ධ ය, ඔප ලු දැරඟ මිණක් මෙන් ප්‍ර‍භාස්වර යි. දිශා වශයෙන් උඩ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් ශරීරාභ්‍යන්තරයෙහි දෙ තන මැද පිහිටියේ ය. පරිච්ඡේද වශයෙන් හෘදය භාගයෙන් පරිච්ඡින්න ය. මේ හෘදය පිළිබඳ සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය වනාහි කේශයන්ට කී නියා මැ යි.
12 යකන
යකන නම් අක්මා ය. ඒ වනාහි එක්වැ බැඳි මස් පටල දෙකෙකි. වර්‍ණ වශයෙන් රක්ත වර්‍ණ ය. පඬුවන් ස්වභාව ඇත්තේ ය. ඉතා රත් පැහැ නොගත් කුමුදු මලෙක පිට පෙත්ත බඳු ය. සණ්ඨාන වශයෙන් මුලදී එක් වැ අගදී දෙකක් වැ ගියේ ය. කොබෝලීල පතක් බඳු ය. එ ද වනාහි අඥයන්ට එකක් වැ මහත් වැ පිහිටියේ ය. ප්‍රාඥයන්ට කුඩා වැ දෙකක් වැ හෝ තුනක් වැ පිහිටියේ ය. දිශා වශයෙන් උඩ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් දෙ තන අතර දකුණු පැත්තේ පිහිටියේ ය. පරිච්ඡේද වශයෙන් යකෘත් භාගයෙන් පරිච්ඡින්න ය. මේ අක්මාව පිළිබඳ සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය වනාහි කේශයන්ට කී නියා මැ යි.
13 කිලොමක
කිලෝමක නම් දලබුව යි. ඒ වනාහි ප්‍ර‍තිච්ඡන්න දලබුව, අප්‍ර‍තිච්ඡන්න දලබුව යි දෙවැදෑරුම් වේ. වසා වැළඳ ගෙනැ සිටින මිසක් දලබු නාමයෙන් කියවෙන බව දත යුතු ඒ දෙවැදෑරුම් වූ ද දලබුව වර්‍ණ වශයෙන් දුහුල් කඩක් බඳු ශ්වේත වර්‍ණ වූවෙකි. සණ්ඨාන වශයෙන් ස්වකීය අවකාශ ස්ථානය බඳු සටහන් ඇත්තේ ය. දිශාව වශයෙන් ප්‍ර‍තිච්ඡන්න දලබුව උඩ දිශායෙහි ද, අප්‍ර‍තිච්ඡන්න දලබුව උඩ-යට යන දෙ දිශායෙහි ද පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් ප්‍ර‍තිච්ඡන්න දලබුව හෘදය හා වකුගඩුව වසා ගෙනැ ද, අප්‍ර‍තිච්ඡන්න දලබුව මුළු ශරීරයෙහි හමට යටින් මස වසා වැළඳ ගෙනැද සිටියේ ය. පරිච්ඡේද වශයෙන් යට මසින් ද, උඩ සමින් ද, සරස කිලොමක භාවයෙන් ද පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයන්ට කී නියා යි.
14 පිහක
පිහක නම් බඩදිව් මස යි. වර්‍ණ වශයෙන් නික මලක් සේ නීලවර්‍ණ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් සත් අඟුල් පමණ වූ බැඳුමක් නැති කලු වස්සකුගේ දිවක් බඳු දෙයෙකි. දිශා වශයෙන් උඩ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් හදවතට වම්පස උදර පටලයේ මතු භාගය ඇසුරු කොටැ සිටියේ ය. මෙය ආයුධ පහරෙකින් පිටවුවහොත් මරණය එකාන්ත ය. පරිච්ඡේද වශයෙන් පිහක භාගයෙන් පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය වනාහි කේශයන්ට කී නියා යි.
15. පප්ඵාස
පප්ඵාස නම් දෙ තුන් කඩක් වැ බෙදුණු පපුමස යි. එය වර්‍ණ වශයෙන් දුඹුක් දිඹුල් ඵලයක් බඳු රක්ත වර්‍ණ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් නො සම කොටැ කැඩු ඝන කැවුමක් බඳු ය. කෑ-බිවු කිසිවක් ඇතුළ නැති විට නැගෙන කර්‍මජ තේජෝ උෂ්ණයෙන් මෙය පිදුරු සපක් මෙන් නීරස සවේ. නිරොජස්ක වේ. දිශා වශයෙන් උඩ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් ශරීරය ඇතුළේ දෙතන අතර හදවත හා අක්මාව මත්තෙන් වසා ගෙනැ එල්බෙමින් සිටියේ ය. පරිච්ඡේද වශයෙන් පප්ඵාස භාගයෙන් පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය වනාහි කේශයන්ට කී නියා යි.
16. අන්ත
අන්ත නම් පිරිමින්ට දෙතිස් රියන් පමණ වූ ද, ස්ත්‍රීන්ට අටවිසි රියන් පමණ වූ ද එක් විසි තැනෙකින් නැමී සිටි අතුනු වැටිය යි. එය වර්‍ණ වශයෙන් ශ්වේත වර්‍ණ ය. වැල මුසු කොටැ හනා ගත් සුදු හුණු බදාමක් බඳු ය. සණ්ඨාන වශයෙන් ලේ ඔරුවෙක නමා ලූ හිස්සුන් සර්‍ප සිරුරක් බඳු ය. දිශා වශයෙන් උඩ යට යන දෙ දිශායෙහි හට ගත්තේ ය. අවකාශ වශයෙන් උඩ ගලවළුයෙහි ද, යට මළ මාර්‍ගයෙහි ද, බැඳී සිටි බැවින් ගලවළු හා ගුද පියස කෙළවර කොටැ ඇති ශරීරාභ්‍යන්තරයෙහි පිහිටියේ ය. පරිච්ඡේද වශයෙන් අන්ත භාගයෙන් පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයන්ට කී නියා යි.
17. අන්තගුණ
අන්තගුණ නම් අතුනු බහන් ය. එනම් අතුනු නැමුණු තැන බැඳුම් ය. එය වර්‍ණ වශයෙන් ශේවත ය. හෙල්මැලි මුලක් බඳු ය. සණ්ඨාන වශයෙන් හෙල්මැලි මුලක් බඳු ය. දිශා වශයෙන් උඩ යට යන දෙ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් උදලු පොරෝ ආදි කර්‍මාන්ත කරන්නවුන්ගේ යන්ත්‍ර අදනා කල යන්ත්‍ර පෝරු බැඳැ ගෙනැ සිටින යන්ත්‍ර සූත්‍ර මෙන් අතුනු වැටි ගිලිය නොදී එක්කොට බැඳැ ගෙනැ පා පිස්නා බිස්සෙහි දරන මඬුල්ල අතර මසා සිටින රැහැන් මෙන් එක් විසි අතුනු වැටි අතුරෙහි පිහිටියේ ය. පරිච්ඡේද වශයෙන් අන්තගුණ භාගයෙන් පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයන්ට කී නියා යි.
18. උදරිය
උදරිය නම් උදරයෙහි වූ අසිත - පීත - ඛායිත - සායිත යි. අසිත නම් බත් ආදි අනුභව කළ දේ ය. පීත නම් අඹපැණි ආදි පූ දේ ය. ඛායිත නම් කැවුම් ආදි කඩා කෑ දේ ය. සායිත නම් පීපැනි ආදි ලෝනා දේ ය. ඒ වර්‍ණ වශයෙන් වැළඳු ආහාර ම බඳු වර්‍ණය. සණ්ඨාන වශයෙන් පෙරහනෙක සිථිල කොට බඳනා ලද සහල් බඳු ය. දිශා වශයෙන් උඩ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් උදරයෙහි පිහිටියේ ය. උදර නම් දෙ පසින් මිරිකන ලද තෙත් වස්ත්‍රයෙක මැදැ නැඟි බුබුලක් බඳු අන්ත පටලය යි. එය පිටතින් සිලිටු ය. ඇතුළ කුණු මස් කසළ වෙලූ පොරෝනා කඩෙක පුප් හෝ කුණු වූ කොස්කටුවෙක ඇතුළ හෝ බඳු ය. එහි තක්කාටක-ගණඩූප්පාදක-තාලභීරක-සූචිමුඛ-පටතන්තුක-සුත්තක ආදි දෙතිස් කුලෙක පණුවෝ ආකුල ව්‍යාකුල වැ මුළු මුලු වැ හැසිරෙති. ඔව්හු ආහාරපාන නො ලත් කල්හි පැනැ පැනැ ශබ්ද නඟමින් හෘදය මාංසය කළඹති. ආහාරපාන ලත් කල්හි කට අයා පළමු පළමු වැටෙන දෙ - තුන් පිඬ වෙලෙවි වෙලෙවි වැ පැහැර කති. ඔවුන්ගේ තිඹිරි ගෙය ද, වැසිකිලිය ද, ගිලන් හල ද, සොහොන් ගෙය ද එයම වන්නේ ය. සැ‍‍ඩොල් නම් දොර ගවර වළෙක නියං සමයෙහි මහ පොද ඇති වැසි වස්නා කල ජලයෙන් ගෙනවුත් දැමූ මළ-මූ-ඇට නහර-කෙළ-සොටු-ලේ ආදි නානාවිධ කුණු කන්දල් මඩ දියෙන් කැළඹි දෙතුන් දිනෙකින් පණුකැලගෙන් සිලිසි වැ ඉර අව්රැස් වෙයින් කකියා මතුයෙහි පෙණ බුබුලු නඟමින් ඉතා නිල්වන් වැ පරම දුර්‍ගන්‍ධ වැ පරම ජුගුප්සා ජනක වැ හිඹැ ගැන්ම තිබේවා, ආස්වාදනය කැරැ ගැන්ම තිබේවා, ළං වන්නට දැකැ ගන්නට පවා නුසුදුසු වැ තිබෙන්නා සේ නානාවිධ ආහාරපානාදිය දත් නමැති මොහොලින් කොටා දිව නමැති අතින් පෙරළා අග දිව තුනී කෙළින් හා මුල් දිව බොල් කෙළින් කලතා ඇසිල්ලෙකින් වර්‍ණ-ගන්‍ධ-රස රහිත වැ රෙදි වියන්නන්ගේ නානු සේ ද, බල්ලන් නඟා ලුවක් සේ ද වැ වා-පිත්-සෙමින් වෙළන ලදු වැ ජඨරාග්නි සන්තාප වේගයෙන් කකියන ලදු වැ පණුකැලෙන් අවුල් වැ මතු මතුයෙහි පෙණ බුබුලු නගමින් පරම දුර්‍ගන්‍ධ බවට හා පිළිකුල් බවට පැමිණැ සිටින්නේ ය. මෙය නුවණැසින් බලන කල ඇතිවන අමනෝඥත්‍වය කියනු ම කවරේ ද, කියනු ඇසෙන විට ද ආහාරපානාදියෙහි අමනෝඥත්‍වය වන්නේ ය. මේ උදරයෙහි වැටෙන ආහාරපානාදිය පස් ආකාරයට බෙදී යෙයි. එක් කොටසක් පණුවෝ කති. එක් කොටසෙක් බඩේ ගින්නෙන් දාලා යයි. එක් කොටසෙක් මුත්‍ර බවට පැමිණේ. එක් කොටසෙක් වර්චස් බවට පැමිණෙයි. එක් කොටසෙක් රස බවට හැරී මස්-ලේ ආදිය වඩයි. පරිච්ඡේද වශයෙන් උදර පටලයෙන් ද, උදරිය භාගයෙන් ද පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කෙශයන්ට කී නියා යි.
19. කරීස
කරීස නම් වර්චසි. එය වර්‍ණ වශයෙන් බොහෝ සේ ම වැළඳූ ආහාරයට බඳු වර්‍ණ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් අවකාශ ස්ථානය බඳු ය. දිශා වශයෙන් යට දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් පක්වාශයෙහි පිහිටියේ ය. පක්වාශය නම් යට නාභියට හා පිටකටුමුලට අතර අතුනු කෙළවර පිහිටි අටඟුල් පමණ උස් වූ හුණ නළයක් බඳු තැනෙකි. උඩ බිම් පෙදෙසක වැටුණු වැසිදිය ගිලිහී යට බිම් පෙදෙසක් පුරා සිටින සේ ආමාශයෙහි වැටුණු ආහාරපානාදිය බඩ ගින්නෙන් පෙණ නඟමින් පැසී ඇඹරුම් ගලකින් අඹරන ලද්දාක් මෙන් සිලිටු වැ අතුනු සිදුරින් ගිලිහී අඹරා හුණු තලයෙක ලන පඬුවන් මැටි සේ රැස් වැ සිටිනේ ය. පරිච්ඡේද වශයෙන් පක්වාශය පටලයෙන් ද, කරීස භාගයෙන් ද පරිච්ඡින්න ය. මේ පරිච්ඡේද වශයෙන් පිහක භාගයෙන් පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයන්ට කී නියා යි.
20. මත්‍ථලුඞ්ග
මත්‍ථලුඞ්ග නම් හිස්කබල අතර පිහිටි මිදුළු රැස යි. එය වර්‍ණ වශයෙන් ශ්වේත වර්‍ණ ය. නයිහතු පිඬක් බඳු ය. දී බවට නො පැමිණි නරක් වුණු කිරි බඳුය යි කීවද සුදුසු ය. සණ්ඨාන වශයෙන් අවකාශ ස්ථානයට බඳු ය. දිශා වශයෙන් මතු දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් හිස්කබල තුළ මැසුම් සතර ඇසුරු කොටැ එක් කොටැ තුබූ පිටිපිඬු සතරක් මෙන් එක් වැ පිහිටියේ ය. පරිච්ඡේද වශයෙන් හිස් කබල ඇතුළු තලයෙන් ද, හිස් මොළ භාගයෙන් ද පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයන්ට කී නියා යි.
21. පිත්ත
පිත්ත නම් පිත යි. එය බද්ධපිත ය, අබද්ධපිතය යි දෙ වැදෑරුමි. බද්ධපිත වර්‍ණ වශයෙන් ඝන මීතෙල් බඳු වර්‍ණ ය. අබද්ධ පිත මැළවුණු රණවරා මල් බඳු වර්‍ණ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් ඒ දෙ පිත ම ස්වකීය අවකාශ ස්ථානය බඳු ය. දිශා වශයෙන් අබද්ධපිත කෙස්-ලොම්-නිය-දත් යන මෙහි මස් රහිත තැන් හා තද වියලි සම් හා හැරැ සෙසු සියලු සිරුර තෙල් බින්දුවක් දියෙහි මෙන් ව්‍යාප්ත වැ සිටියේ ය. ඒ කිපි කල ඇස් කහ පැහැ වේ. කරකැවිල්ල සෑදේ. ශරීරය කම්පා වේ. කැසීම ඇති වේ. බද්ධපිත වනාහි හෘදයවස්තුව හා පපුව අතර අක්මාව නිසා පිහිටි මහ වැටකොළු සල්ලක් බඳු පිත් කෝෂයෙහි පිහිටියේ ඒ කිපි කල සත්ත්‍වයෝ උමතු වෙති. සිහි විපර්‍ය්‍යාස වෙති. විලි-බිය හැරපියා නො කට යුතු දේ කෙරෙති. නො කිය යුතු දේ කියති. නො සිතිය යුතු දේ සිතත්. පරිච්ඡේද වශයෙන් පිත්ත භාගයෙන් පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයන්ට කී නියා යි.
22. සෙම්හ
සෙම්හ නම් සෙම ය. එය ශරීරය තුළ පාත්‍ර‍යක් පුරා ලන තරම් ඇත්තේ ය. වර්‍ණ වශයෙන් ශ්වේත වර්‍ණ ය. කෑලිය කොළ මිරිකු දියක් බඳු ය. සණ්ඨාන වශයෙන් තමා සිටින අවකාශ ස්ථානය බඳු ය. දිශා වශයෙන් උඩ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් උදර පටලයෙහි පිහිටියේ ය. එය වනාහි ආහාරපාන වළඳනා කල්හි කැට කැබලිති වැටීමෙන් දියසෙවෙල දෙබේ වැ නැවත එක් වන්නා සේ නැවත එක් වන්නේ ය. මේ සෙම මඳ වූ කල්හි පැසුනු ගඩක් මෙන් ද, කුණු වූ කිකිළි බිත්තරයක් මෙන් ද උදරය ඉතා පිළිකුල් කුනු ගඳින් යුක්ත වේ. එයින් නැඟුණු ගඳින් උද්‍රේකය ද ඇති වේ. මුඛය ද කුණු ගඳ වැ පිළිකුල් කුණපයක් වැනි වේ. ඒ මිනිසා පවා “පඟවා කුණු ගඳ ගසා” ය යි කිය යුතු බවට පැමිණේ. මේ සෙම වනාහි වැඩී ඝන වූ කල පියන් පතින් වැසිකිළියේ ගඳ ඇතුළත ම අවුරා සිටින්නාක් මෙන් දුර්‍ගන්‍ධය උදරයෙහි ම අවුරා සිටින්නේ ය. පරිච්ඡේද වශයෙන් සෙම්හ භාගයෙන් පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කෙශයන්ට කී නියා යි.
23. පුබ්බ
පුබ්බ නම් සැරව යි. එය ජීවමාන ශරීරයෙහි නම් වර්‍ණ වශයෙන් ඉදුණු කොළයකට බඳු වර්‍ණ ය. මළසිරුරේ නම් කුණු වූ ඝන කැඳක් බඳු වර්‍ණ යි. සණ්ඨාන වශයෙන් පිහිටි අවකාශ ස්ථානය බඳු ය. දිශා වශයෙන් උඩ යට යන දෙ දිසායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් අසුවල් තැන නිබඳ අවකාශය යි කිය යුතු තැනෙක් නති. කණු-කටු-අවි-ගිනි ආදිය හැපී ලේ නැඟී පැසුණා වූ ද, ගඬ පොළ ආදිය නැඟුණා වූ ද කො තැන හෝ මෙයට අවකාශ යි. පරිච්ඡේද වශයෙන් පූයා භාගයෙන් පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයන්ට කී නියා යි.
24. ලෝහිත
ලෝහිත නම් ලෙහෙ ය. එය සින්නිචිත ලෝහිත ය, සංසරණ ලෝහිතය යි දෙ වැදෑරුම් වේ. සන්නිචිත ලෝහිත නම් එක් තැනෙක රැස් වැ සිටිනා ලෙහෙය යි. එය කකාළ ඝන ලතු දිය බඳු වර්‍ණ ඇත්තේ ය. සංසරණ ලෝහිත නම් මුළු සිරුරෙහි විසිරැ පවත්නා ලෙහෙය යි. එය ප්‍ර‍සන්න ලතු දිය බඳු වර්‍ණ ඇත්තේ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් ඒ දෙවැදෑරුම් ලෙහෙම තමන් සිටින ස්ථානය බඳු සටහන් ය. දිශා වශයෙන් මුල කී ලෙහෙ උඩ දිශායෙහි ද, යට කී ලෙහෙ උඩ-යට යන දෙ දිශායෙහි ද පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් සංසරණ ලෝහිත ය කෙස් - ලොම් - නිය - දත්හි මස් නැති තැන් හා වියලුණු සම හා හැරැ ධමනීජාලානුසාරයෙන් සියලු උපාදින්නා ශරීරයෙහි පැතිරැ පවත්නේ ය. සන්නිචිත ලෝහිතය යකනය පිහිටි තැන යට කොටස පුරා පාත්‍ර‍යක් පිරෙන තරම් වැ හදවත් - වකුගඩු - පපු යන මොවුන් මතුයෙහි ටික ටික වෑස්සෙමින් වකුගඩු - හදවත් පපුමස් තෙමමින් පවත්නේ ය. ලෙහෙයෙන් එය නො තෙමෙත් හොත් පිපාසය උපදින්නේ ය. පරිච්ඡේද වශයෙන් ලෝහිත භාගයෙන් පරිච්ඡන්න ය මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කෙශයන්ට කී නිසා යි.
25. සේද
සේද නම් ඩහදිය යි. එ නම් රෝම කූපාදියෙන් වැගිරෙන අබ් ධාතු යි. වර්‍ණ වශයෙන් පහන් තලතෙල් බඳු වර්‍ණ ඇත්තේ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් පිහිටි තැන් බඳු ය. දිශා වශයෙන් දෙ දිශායෙහි ම පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් ලෙහෙයට මෙන් නිබඳ පිහිටි අවකාශ ස්ථානයෙක් නැති. ගිනි රශ්මියෙන් හෝ ඉර අව්වෙන් හෝ සෘතුවිකාරාදියෙකින් හෝ ශරීරය තැවුණු විට දියෙන් නහා ගත් ඇසිල්ලෙහි නො සම කොට කැඩූ නෙළුම් දැලි කලඹෙකින් මෙන් සියලු කෙස් - ලොම් කූප විවරයෙන් වැගිරෙන්නේ ය. එයින් ස්චේදයගේ සටහන කේශ-ලෝම කූප විවර වශයෙන් ම කිය යුතු. ස්චේදය ගෙනැ භාවනා කරන යෝගී විසින් කෙස් - ලෝමකූප විවර පුරා සිටි වශයෙන් ම මෙනෙහි කළ යුතු. පරිච්ඡේද වශයෙන් ස්ච්දහාගයෙන් පරිච්ඡන්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයන්ට කී නියා යි.
26. මේද
මේද නම් මිදුණු තෙල ය. එය වර්‍ණ වශයෙන් පලන ලද කහ ගැටයක් බඳු වර්‍ණ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් මහත් ශරීර ඇත්තවුන්ට සම හා මස හා අතුර තුබූ කසාවන් දුහුල් රෙදි කඩක් බඳු සණ්ඨාන ය. කෘශ ශරීර ඇත්තවුන්ට කෙංඩා මස හා කලවේ මස හා පිටකටුව ඇසුරු කළ පිටු මස හා බඩ මස හා නිසා දෙ තුන් පටක් කොටැ තුබූ කසාවන් දුහුල් කඩක් බඳු සණ්ඨාන ය දිශා වශයෙන් උඩ - යට යන දෙ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් මහත් ශරීර ඇත්තවුන් ගේ මුළු සිරුරෙහි පැතිර ද, කෘශ ශරීර ඇත්තවුන් ගේ කෙංඩා මස් ආදිය නිසා ද පිහිටියේ ය. මේ මේදය තෙල් වුව ද ඉතා පිළිකුල් ය. එ බැවින් හිස ගානා පිණිස හෝ නශ්‍ය කිරීම් ආදියක් පිණිස හෝ නො යොදති. පරිච්ඡේද වශයෙන් යට මසින් ද, මතු සමින් ද, සරල මේද භාගයෙන් ද පරිච්ඡන්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයන්ට කී නියා යි.
27. අස්සු
අස්සු නම් කඳුළු ය. එනම් ඇසින් වැගිරෙන අබ් ධාතු ය. එය වර්‍ණ වශයෙන් පහන් තලතෙල් බඳු ය. සණ්ඨාන වශයෙන් පිහිටි අවකාශ ස්ථානය බඳු ය. දිශා වශයෙන් උඩ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් ඇස්වළ පිහිටියේ ය. මේ කඳුළු පිත් කෝශයෙහි පිත මෙන් ඇස්වළෙහි නිතර රැස් වැ තුබුයේ නො වේ. සත්ත්‍වයන් සතුටින් සිනාසෙන කල්හි ද, දුකින් හඬනා වලප්නා කල්හි ද, විසම ආහාර වළඳනා කල්හි ද, ඇස්හි දුම් හෝ දූලි ආදියක් වැදැ ගන්නා කල්හි ද ඒ ඒ සොම්නස් ආදි හේතුයෙන් නැඟී ඇස් වළ පුරා හෝ සිටී. වැගිරැ හෝ යෙයි. මේ ගෙනැ භාවනා කරන යෝගී විසින් ඇස් වළ පුරා සිටි වශයෙන් ම භාවනා කළ යුතු. පරිච්ඡේද වශයෙන් අශ්‍රාභාගයෙන් පරිච්ඡන්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයන්ට කී නියා යි.
28 වසා
වසා නම් වුරුණු යි. එ නම් දිය වී යන තෙල යි. එය වර්‍ණ වශයෙන් පොල් තෙල් හෝ කැඳහි ලූ තෙල් හෝ බඳු වර්‍ණ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් නහන කල පහන් දිය මතුයෙහි බමන තෙල් බිදු බඳු ය. දිශා වශයෙන් උඩ - යට යන දෙ දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් බොහෝ සේ අතුල්-පතුල්-පිටිඅත්-පිටිපා-නාස්පුට-නළල-අංශකුට යන මෙහි පිහිටයේ ය. එසේත් ඒ තන්හි නිබඳ පිහිටියේ නො වේ. ගිනි උෂ්ණයෙන් හෝ ඉර අව්වෙන් හෝ විසභාග සෘතුයෙන් හෝ විසභාග ධාතුයෙන් හෝ ඒ තැන් උෂ්ණ වූ කල නහන කල පහන් දිය මතුයෙහි තෙල් බින්දු මෙන් පිහිටියේ ය. පරිච්ඡේද වශයෙන් වසා භාගයෙන් පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයන්ට කී නියා යි.
29 ඛේල
ඛේල නම් කෙල ය. එ නම් මුව තුළ පෙණ මිශ්‍ර අබ් ධාතු යි. එය වර්‍ණ වශයෙන් ශ්වේත වර්‍ණ ය. පෙණ බඳු ය. සණ්ඨාන වශයෙන් අවකාශ ස්ථානයට බඳු සටහන් ය. පෙණ සටහන් ඇත්තේය යි ද කිය හැකිය. දිශා වශයෙන් මතු දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් දෙ කපොල් පෙදෙසින් බැසැ දිවෙහි පිහිටියේ ය. එහෙත් එහි නිබද පිහිටියේ නො වේ. ඇඹුල් ආදි ආහාරයක් දුටු විට හෝ සිහි කළ විට හෝ උෂ්ණ, තික්ත, කටුක, ලෝණ, අම්බිල අතුරෙන් කිසිවක් මුව තුළ තුබූ විට හෝ හෘදය ක්ලාන්ත වූ විට හෝ කිසිවක් සඳහා පිළිකුල් උපන් විට හෝ ඉපිද දෙ කපොල් පෙදෙසින් බැසැ දිවෙහි පිහිට යි. එය දිව අග දී තුනී ය. මුල දී ඝන ය. මුවෙහි ලූ හබපෙති - සහල් ආදි ආහාර ගංඉවුරේ කැණු ලිඳෙක ජලය මෙන් අවසන් නො වැ ම තෙමා ලන්නට සමර්‍ථ ය. පරිච්ඡේද වශයෙන් ඛේල භාගයෙන් පරිච්ඡන්න ය මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයන්ට කී නිසා යි.
30. සිඞ්ඝාණිකා
සිඞ්ඝාණිකා නම් සොටු ය. එ නම් හිස් මුලින් වැගිරෙන අශුචි විශේෂයෙක. එය වර්‍ණ වශයෙන් ළා තල් ලොඳ බඳු වර්‍ණ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් අවකාශ ස්ථානයට බඳු සටහන් ය. දිශා වශයෙන් මතු දිශායෙහි පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් දෙ නාස්පුට පුරා සිටියේ ය. නෙළුම් කොළයෙක දී බැඳැ කටුවෙකින් නෙළුම් කොළය සිදුරු කළ විට ඒ සිදුරෙන් දී බැසැ යන්නා සේ සත්ත්‍වයන් හඬනා කල හෝ විසභාග ආහාරයෙන් හෝ සෘතුයෙන් හෝ ධාතුක්‍ෂොභ වූ කල හෝ හිස තුළින් කුණු සෙම් බවට පැමිණැ හිස් මුල ගිලිහී තලු සිදුරින් බැසැ නාස්පුට පුරා හෝ සිටිනේ ය. වැගිරැ හෝ යන්නේ ය. මෙය අරමුණු කොටැ භාවනා කරන යෝගී විසින් නාස්පුටයෙහි පිරී සිටි දේ සලකා භාවනා කළ යුතු. පරිච්ඡේද වශයෙන් සිඞ්ඝාණිකා භාගයෙන් පරිච්ඡන්න ය මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයන්ට කී නිසා යි.
31. ලසිකා
ලසිකා නම් සඳමිදුළු යි. එ නම් ශරීරයෙහි සන්‍ධි අතර පවත්නා බෙලසුන් කුණප විශේෂයෙකි. එය වර්‍ණ වශයෙන් කිණිහිරි ලාටු බඳු වර්‍ණ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් අවකාශ ස්ථානයට බඳු සටහන් ය. දිශා වශයෙන් දෙ දිශායෙහි ම පිහිටියේ ය. අවකාශ වශයෙන් ඇට සන්‍ධිවල තෙල් ලීම් කෘත්‍යය සිද්ධ කරමින් එකසිය අසූවක් සන්‍ධි අතරෙහි පිහිටියේ ය. සඳමිදුළු මඳ වූවන් නැඟෙන විට ද හිඳින විට ද යන විට ද අත් පා දිග අරින විට හා හකුළන විට ද ඇට කටු කට-කට ගායි. අසුරු ගසන්නා සේ වෙයි. යොදුනක් දෙකක් ගිය විට වාතය කිපෙයි. ශරීරයට වේදනා උපදියි. වැඩි වූවන් එසේ ඉරියව් පවත්වන විට කට-කට ගෑමෙක් හෝ කිපුමෙක් හෝ වේදනාවෙක් හෝ නො වෙයි. පරිච්ඡේද වශයෙන් ලසිකා භාගයෙන් පරිච්ඡින්න ය. මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයන්ට කී නිසා යි.
32. මුත්ත
මුත්ත නම් මුත්‍ර යි. එය වර්‍ණ වශයෙන් උඳු ගැරූ දියට බඳු වර්‍ණ ය. සණ්ඨාන වශයෙන් යටිමුව කොටැ තුබූ කළයෙක දියට බඳු සටහන් ය. දිශා වශයෙන් යට දිශායෙහි වූයේ ය. අවකාශ වශයෙන් වස්තිය තුල පිහිටියේ ය. වස්තිය නම් වස්ති පූටය යි. ගවරවළෙක කට නැති සිලිදිය වදනා කළයක් ලූ කල එහි ගවරවළ ජලය ඇතුළු වෙයි. එහෙත් එහි ඒ ජලය ඇතුළු වන මාර්‍ගය නො පෙනෙයි. එ මෙන් ශරීරයෙන් මුත්‍ර වස්තිපූටයට ප්‍ර‍විෂ්ට වෙයි. ප්‍ර‍විෂ්ට වන මාර්‍ගය නො පෙනෙයි. නික්මැ යන මාර්‍ගය පෙනෙයි. නික්මැ යන මාර්‍ගයෙහි මුත්‍ර පිරුණු කල “මුත්‍ර කරමි” යි අදහස් පහළ වෙයි. පරිච්ඡේද වශයෙන් වස්ති අභ්‍යන්තරයෙන් ද, මුත්‍ර භාගයෙන් පරිච්ඡින්න ය මේ මෙහි සභාග පරිච්ඡේදය යි. විසභාග පරිච්ඡේදය කේශයන්ට කී නිසා යි.
මෙසේ මේ කේශාදි කොටස් වර්‍ණ වශයෙන් සණ්ඨාන වශයෙන් දිශා වශයෙන් අවකාශ වශයෙන් පරිච්ඡේද වශයෙන් ව්‍යවස්ථා කොටැ යට දැක්වූ පරිදි අනුපූර්‍ව, නාති ශීඝ්‍රාදි නියායෙන් වර්‍ණ-සණ්ඨාන-ගන්‍ධ-ආසය-අවකාශ යන පස් ආකාරයෙන් පිළිකුල - පිළිකුලැ යි මෙනෙහි කරත් ම කේශාදි ප්‍ර‍ඥප්ති ඉක්මීම් වශයෙන් පවත්නා භාවනා කෙළවර ඒ සියලු කොටස් එකවර ම ප්‍ර‍කට වෙයි. එක නූලෙහි ඇවුණු දෙතිස් පැහැයෙකින් යුත් මල් සියයක් ඇති මල් මාලාවක් දිසා බලන විට සියල්ල එකවර ප්‍ර‍කට වන්නාක් මෙනි. යට මනස්කාර කෞශල්‍ය කථායෙහි “කේසා” මෙනෙහි කරත් ම ආදි කාර්මිකයාගේ මනසිකාරය ගොස් “මුත්ත” යන අවශාන කොටසෙහි හැපී සිටිනේය යි කීයේ මේ නිසා යයි දත යුතු.
(මෙතෙක් කීයේ ආධ්‍යාත්මික ශරීරය පිළිබඳ මනස්කාර විධිය යි.)
බාහිර ශරීරය පිළිබඳ මනස්කාර කරත් හොත් ඔහුට යට දැක්වුණු සේ ම සියලු කොටස් ප්‍ර‍කට වැ ගිය කල්හි ගමනාගමනය කරන මනුෂ්‍ය, තිරශ්චීනාදීන් සත්ත්‍වාකාර වශයෙන් නො වැ කොට්ඨාස රාසි වශයෙන් වැටහෙයි. ඔවුන් විසින් අනුභව කරනු ලබන ආහාර පානාදිය ඒ කොට්ඨාස රාශි තුළ දමනු ලබන්නාක් මෙන් වැටහෙයි. ඉක්බිති යට කී සේ අනුපූර්‍ව මුඤ්චනාදි වශයෙන් “පිළිකුල-පිළිකුලැ”යි නැවත නැවත මෙනෙහි කරත් ම අනුක්‍ර‍මයෙන් අර්පණා උපදින්නේන ය.
උග්ගහනිමිත්ත හා පටිභාගනිමිත්ත
මෙසේ කේශාදීන් පිළිබඳ වැ වර්‍ණ-සණ්ඨාන-දිශා-අවකාශ-පරිච්ඡේද වශයෙන් වැටහීම උග්ගහනිමිත්ත ය. එම සර්‍වප්‍ර‍කාරයෙන් පිළිකුලැ යි වැටහීම පටිභාගනිමිත්ත යි.
ඒ පටිභාගනිමිත්ත ආසේවනය කරත් ම භාවනා කරත් ම යට කී සේ අශුභ කර්‍මස්ථානයෙහි මෙන් ප්‍ර‍ථමධ්‍යාන වශයෙන්ම අර්පණා උපදින්නේ ය.
යම් යෝගියෙකුට එක ම කොටසෙක් ප්‍ර‍කට විණිා නම් යටමක් එක කොටසෙක්හි අර්පණාවට පැමිණැ යළි අනෙක් කොටසෙක යෝග නො කෙළේ නම් ඔු උපදින්නේ එකම අර්පණාව ය. යමෙකුට නොයෙක් කොටස් ප්‍ර‍කට විණි නම් යමෙක් එක කොටසක අර්පණා ලබා පසුවැ අනෙක් කොටසෙහි ද යෝග කෙළේ නම් ඔහුට මල්ලක තෙරුන්ට මෙන් කොටස් ගණනක ප්‍ර‍ථමධ්‍යාන උපදින්නේ ය. මල්ලක තෙරුන් වහන්සේ දීඝභාණකඅභය තෙරුන් වහන්සේ අත ගෙනැ “අභය ආයුෂ්මතුනි! මේ ප්‍ර‍ශ්නය උගන්නැ”යි කියා මේ කාරණය කී සේක. ඒ මල්ලක තෙරුන් වහන්සේ දෙතිස් කොටස්හි ප්‍ර‍ථමධ්‍යාන දෙතිසක් ලැබූ කෙනෙක. රැය එකකට සම වැදැ දවල් එකට සම වදනේ නම් නැවත මුල් එකට සම වදනේ අඩමසක් ඉක්මීමෙන් ය. ඉදින් දවස් පතා එකකට සමවදනේ නම් යළි එයට සමවදනේ මසක් ඉක්මීමෙන් ය.
මෙසේ මේ කර්‍මස්ථානය ප්‍ර‍ථමධ්‍යානය වශයෙන් සමෘද්ධ වතු දු වර්‍ණ-සණ්ඨානාදියෙහි ස්මෘති බලයෙන් සමෘද්ධි වන බැවින් කායගතාසතිය යි කියනු ලැබේ.
මේ කායගතාසති භාවනායෙහි යෙදෙන භික්‍ෂු, අරති, රති මැඩැ ලන්නේ ය. අරති රතීහු ඔහු මැඩැ ලන්නට සමර්‍ථ නො වෙති. (අරති නම් අරණ්‍ය සේනාසනාදියෙහි නො ඇල්ම ය. රතී නම් පංචකාමයෙහි ඇල්ම යි. හේ උපනුපන් අරති-රති මැඩැලමින් වසන්නේ ය. තවද හේ භයභේරව මැඩැ ලන්නේ ය. භයභෙරවයෝ ඔහු මිනී නො මඩිති) උපනුපන් භයභේරව මැඩැලමින් වසන්නේ ය. (පිළිකුල් භාවනායෙන් ආත්මස්නේහය හීන වීම එයට හේතු යි.) ශීතොෂ්ණාදිය ඉවසන්නේ ය. කේශාදීන්ගේ වර්‍ණ භේදය ගෙනැ භාවනා කිරීමෙන් චතුර්‍ථ ලබන්නේ ය. එයින් ම ෂට් අභිඥා ප්‍ර‍තිවේධය ද කරන්නේ යි.
තස්මා භවෙ අප්පමත්තො
අනුවුඤ්ජෙ පණ්ඩිතො
එවං අනෙකානිසංසං
ඉමං කායගතාසතිං.”
‘එසේ එහෙයින් නුවණැත්තේ අප්‍ර‍මාද වැ මේ බඳු ආනිසංසයෙන් ප්‍ර‍තිමණ්ඩිත වූ මේ කායගතාසති භාවනාව ඒකාන්තයෙන් වඩන්නේ යි’
කායගතාසති භාවනාව පිළිබඳ විස්තර කථා මාර්‍ගය
මෙතෙකින් නිමියේ ය.