සත්ථා දේවමනුස්සානං
මහාකාරුණික වූ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ දෘෂ්ටධාර්මිකාර්ථයෙන් ද, සාම්පරායිකාර්ථයෙන් ද, නිර්වාණ සංඛ්‍යාත පරමාර්ථයෙන් ද මනුෂ්‍ය-දේව-බ්‍රහ්මයන්ට අනුශාසනා කරන හෙයින් ලෝකයාට ශාස්තෲ වන සේක. ඒ ඒ අයට මෙලොව යහපත පිණිස හා පරලොව යහපත පිණිස අනුශාසනය කිරීමට සමත් තවත් බොහෝ අය ඇත්තාහ. බුදුන් වහන්සේ හැර නිර්වාණය පිණිස අනුශාසනය කිරීමට සමත් අනිකෙක් නැත්තේ ය. බුද්ධශ්‍රාවකයන් විසින් ද නිර්වාණය පිණිස අනුශාසනය කරන නමුදු ඒ අනුශාසනය ඔවුන්ගේ අනුශාසනයක් නොව බුදුන් වහන්සේගේම අනුශාසනය ය. බුදුන් වහන්සේ හැර නිවන පිණිස අනුශාසනය කරන අනිකකු නැතය යි කීයේ එහෙයිනි. නොයෙක් විට තථාගතයන් වහන්සේ ඒ ඒ අයට වර්ථමාන භාවයේ යහපත පිණිස හා පරලොව යහපත පිණිස අනුශාසනය කරතත් එය අප්‍රධාන කරුණෙකි. උන් වහන්සේගේ විශේෂ අනුශාසනය නිර්වාණය පිණිස කරන අනුශාසනය ය. ජාති-ජරා-ව්‍යාධි-මරණාදි දුඃඛ ස්කන්ධයෙන් මිදීම සඳහා කරන අනුශාසනය ය.
තථාගතයන් වහන්සේ විසින් නිවන් ලැබීම සඳහා කරන අනුශාසනය අසා එය අනුව පිළිවෙත් පුරා අසංඛ්‍ය ගණනක් මනුෂ්‍ය-දේව-බ්‍රහ්මයෝ නිවන් සුවය ලැබූහ. නිවන පිණිස කරන අනුශාසනය තථාගතයන් වහන්සේගේ උසස්ම ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය ය. තථාගතයන් වහන්සේට හා ඇතැම් ශ්‍රාවකයන්ට නොයෙක් ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය ඇති නමුත් තථාගතයන් වහන්සේ උසස් කොට සලකන්නේ අනුශාසන ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය ය.
තථාගතයන් වහන්සේ නාලන්දාවෙහි පාවාරිකබ්බ වනයෙහි වැඩ වෙසෙන අවස්ථාවක කේවට්ට නම් ගෘහපති පුත්‍රයෙක් උන්වහන්සේ වෙත එළඹ “ස්වාමීනි, භග්‍යවතුන් වහන්ස, මේ නාලන්දා නුවර සමෘද්ධය, බොහෝ ජනයා ඇත්තේ ය. මෙහි මිනිසුන් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වහන්සේ කෙරෙහි ප්‍රසන්න වූවෝ ය. ඉදින් එක් භික්ෂුවක් සෘද්ධිප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය දැක්වීමෙහි යොදවන සේක් නම්, නාලන්දා වැසියෝ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ කෙරෙහි වඩාත් පහදින්නාහ”යි සැළ කළේ ය. තථාගතයන් වහන්සේ “කේවට්ටය, මම ගිහියනට සෘද්ධිප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය දක්වන ලෙස භික්ෂූන් ට දහම් නො දෙසමි”යි වදාළහ. කේවට්ට ගෘහපතිපුත්‍ර දෙවනුව ද තථාගතයන් වහන්සේට එසේ සැල කෙළේය. එකල්හි ද තථාගතයන් වහන්සේ ද ප්‍රතික්ෂේප කල සේක. තෙවනුව ද කේවට්ට ගෘහපති පුත්‍රයා ඒ කාරණය සැල කෙළේ ය. එකල්හි ද තථාගතයන් වහන්සේ ඔහුට සෘද්ධිප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය - ආදේශන ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය - අනුශාසන ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය යන ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය තුන විස්තර කරමින් දහම් දෙසූසේක.
ධ්‍යාන වඩා අභිඥා ලැබ එහි බලයෙන් බොහෝ දෙනකුන් වීම නොයෙක් වෙස් ගැනීම නොයෙක් රූපයන් මැවීම අහසින් යාම පොළොවෙහි මෙන් ජලයෙහි ද අහසෙහි ද ඉරියව් පැවැත්වීම යනාදිය කිරීම සෘද්ධිප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යයය. යම් කිසි භික්ෂුවක් එසේ කරන කල්හි ඒවා දැක පැහැදුණු කෙනකු ඒ බව සස්නෙහි නො පැහැදුණු එකකුට කිව හොත් සමහර විට ඔහු “යහළුව, ඔබ කියන දේවල් කළ හැකි ගන්ධාරි නම් විද්‍යාවක් ඇත්තේ ය. ඔබ වර්ණනා කරන භික්ෂුව ගන්ධාරි විද්‍යාව දන්නා කෙනකු විය හැකිය”යි කියන්නේ ය. එයින් කලින් පැහැදුනවුන්ගේ පැහැදීමත් නැති විය හැකිය. එබැවින් තථාගතයන් වහන්සේ සෘද්ධිප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය කිරීම පිළිකුල් කරන්නා හ. එය කරන ලෙස ශ්‍රාවකයන්ට අනුශාසනය නො කරන්නාහ.
අන්‍යයන් සිතූ දෑ කල්පනා කළ දෑ ප්‍රකාශ කිරීම ආදේශන ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය නම් වේ. පරසිත් දන්නා නුවණ ලබා දී ඇති භික්ෂූන්ට අනුන්ගේ සිත් අනුන්ගේ කල්පනා කිය හැකි ය. භික්ෂුවක් විසින් එසේ කරනු දැක පැහැදුණු කෙනෙකු බුදුසස්නෙහි නොපහන් අයකුට ඒ බව කියුව හොත් සමහර විට ඔහු විසින් “මණිකා” නම් විද්‍යාවක් ඇත. එය දත් අයට අනුන්ගේ සිත් කිය හැකිය. ඔබ වර්ණනා කරන භික්ෂුව ඒ විද්‍යාව උගත් අයකු විය හැකිය”යි කියනු ඇත. එයින් බුදු සස්නෙහි පහන් පුද්ගලයන්ගේ සිත් ද කලකිරෙන්නට පිලිවන. එබැවින් තථාගතයන් වහන්සේ ඒ ආදේශන ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය ද පිළිකුල් කරන්නා හ. ඒ ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය කිරීමෙහි ශ්‍රාවකයන් නො යොදවන්නා හ.
“මෙසේ කල්පනා කරව්, මෙසේ කල්පනා නො කරව්, මෙසේ මෙනෙහි කරව්, මෙසේ මෙනෙහි නො කරව්, මේවා දුරු කරව්, මේවා වඩව්, උපදවා ගනිව්”යි අනුශාසනය කිරීම අනුශාසන ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය ය. තථාගතයන් වහන්සේ අනුශාසන ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යයෙන් ලෝකයට අනුශාසනය කරන සේක. අනුශාසනයේ ඇති ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය නම්, එය අසා එය අනුව පිළිපදින්නවුන්ට මනුෂ්‍ය දිව්‍ය සම්පත් හා රූපාවචර අරූපාවචර ධ්‍යානයන් හා අභිඥා ද සතර මාර්ග සතරඵල නිර්වාණ යන ලෝකෝත්තර ධර්මයන් ද නොවරදවා ම ලැබිය හැකි බව ය. මෙයින් වර්ෂ දෙදහස් පන්සියයකට පෙර කරන ලද අනුශාසනයෙන් අදත් ලෝකයෙහි කෝටිසංඛ්‍යාත ජනකායක් බෞද්ධයන් වශයෙන් ජීවත් වෙති. එයම ද මහත් ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යයෙකි. ඇතැමෙක් තථාගතයන් වහන්සේගේ අනුශාසනාව අසා “ගිහි ව වෙසෙමින් මේ අනුශාසනය අනුව පිරිසිදු ලෙස සිල් රකිමින් ජීවත් විය නො හැකි ය. ගිහිගෙය සම්‍යක් ප්‍රතිපදාවට බොහෝ බාධක ඇති අවහිර තැනක කෙලෙස් රජස් නඟිනා තැනැකැ”යි අන් කිසිම කරුණකින් නො හරනා බෙහෝ ධනය ද, ජීවිතය නිසා ද හැරිය නො හෙන භාර්‍ය්‍යාවන් හා දූ දරුවන් ද, බොහෝ නෑ මිතුරන් ද හැර බුදුසස්නෙහි පැවිදි වෙති. එයම කෙතරම් ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යයක් ද? එසේ පැවිදිවූවන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් ඇසූ ධර්මය අනුව පිළිවෙත් පුරා අර්හත්ඵලය නැමැති උත්තම ධර්මය ලබා දුකින් මිදී නිවනට පැමිණියෝ ය.
තථාගතයන් වහන්සේ ගේ අනුශාසනය අසා නො පැවිදිව ම මඟ පල ලැබූ දෙව්මිනිස්සු ද ඉතා බොහෝය. බුදුරදුන් පිරිනිවීමෙන් පසු ද උන් වහන්සේගේ අනුශාසනයන් අසා බොහෝ සත්ත්වයෝ මඟපල ලබා නිවන් දුටහ. අපමණ සත්ත්වයන් හට ජාතිජරාමරණාදි දුක් කෙළවර කරගත හැකි වන බව තථාගතයන් වහන්සේගේ අනුශාසනයෙහි ඇති ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය ය. සෘද්ධිප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය දැක යමෙකු පැහැදුණ ද, එය ස්ථිර පැහැදීමක් නොවේ. තථාගතානුශාසනය අසා එය තේරුම් ගෙන යමෙක් ධර්මයෙහි නිසැක බවට පැමිණියේ නම්, ඔහුගේ බුදුසස්නෙහි පැහැදීම ස්ථීරය. එවැනි පුද්ගලයාගේ පැහැදීම ශක්‍රයා විසින් බ්‍රහ්මයා විසින් වුවද වෙනස් නො කළ හැකිය. ඒ බව ධනඤ්ජානි නම් බැමිණියගේ කථාවෙන් හා සුප්‍රබුද්ධ නම් දුගියාගේ කථාවෙන් පැහැදිලි ය.