“සන්තං වා අජ්ඣත්තං වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං අත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො’ති පජානාති. අසන්තං වා අජ්ඣත්තං වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං නත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො’ති පජානාති. යථා ච අනුප්පන්නස්ස වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදො හොති තඤ්ච පජානාති. යථා ච උප්පන්නස්ස වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය පාරිපූරී හොති තඤ්ච පජානාති.”

යෝගී තෙම තමා තුළ විරිය සම්බොජ්ඣංගය ඇතිව පවත්නා කල්හි දැන් මාගේ සන්තානයෙහි විරිය සම්බොජ්ඣංගය ඇතිව පවතින්නේ ය යි දැන ගන්නේ ය. තමාගේ සන්තානයෙහි විරිය සම්බොජ්ඣංගය නැතහොත් දැන් මාගේ සන්තානයෙහි විරිය සම්බොජ්ඣංගය නැතැ යි දැනගන්නේ ය.

යම් යෝනිසෝමනසිකාරයක් නිසා විරිය සම්බොජ්ඣංගය උපදී නම් එය ද දැනගන්නේ ය. එසේ ම උපන් විරිය සම්බොජ්ඣංගය භාවනාවෙන් සම්පුර්ණ වීම යම් මාර්ගයකින් සිදුවෙයි නම් ඒ අර්හත් මාර්ගය ද දැනගන්නේ ය.

මෙනෙහි කිරීමක් මෙනෙහි කිරීමක් පාසා වීර්යයය ප්‍රකට ව පහළ වන්නේ ය. ඇතැම් විටක එක් එක් ඉරියවුවක් පටන් ගැනීමේ සිට වීර්යයය අධික වුවහොත් අවසානයෙහි ද වීර්යය අධික විය හැකි ය. එකල්හි උද්ධච්චය නිසා භාවනා මනසිකාරය අවුල් විය හැකි ය. ඇතැම් විටක දී පටන් ගැනීමේ සිට වීර්යය අඩු වුවහොත් පසු භාගයෙහි දී වීර්යයය අඩු විය හැකි බැවින් කුසීත බව හෝ අලස බව නිසා එය දුර්වල වෙයි. ආරම්භයෙහි පටන් වීර්යය අඩු වැඩි නො කොට භාවනා කිරීමෙන් හෝ අධික වන වීර්යය තරමක් අඩු කිරීමෙන් හෝ අඩු වූ වීර්යයය මඳක් වැඩි කිරීමෙන් හෝ අඩු වැඩි නො වූ සම වීර්යය ඇති ව භාවනා කරන කල්හි උද්ධච්චය ද ඇති නො වේ. කුසීත භාවය ද ඇති නො වේ. මෙසේ සම වීර්යයයයෙන් භාවනා කරන කල්හි විරියසම්බොජ්ඣංගය පහළ විය හැකි ය.

විරිය සම්බොජ්ඣංගය ඉපදවීමට උපකාර වන කරුණු එකොළොසෙක් ඇත. එනම්:

එහි අපායභයපච්චවෙක්ඛණතා යනු අපායයෙහි පවත්නා භයානක දුක් කම්කටොළු නුවණින් සලකා බැලීම ය. එනම්: නිරයෙහි උපන් සත්වයා හට පළමුකොට දෙ අත් දෙපය පපුව යන ස්ථාන පසෙහි ගිනිගෙන දිලිසෙන යකඩ උල් පසක් ගැසීමය යි කියන ලද පඤ්චවිධ බන්ධනය ය, ගිනිගෙන දිලිසෙන ලෝදිය පෙවීම ය. අඟුරු පර්වතයට නැවීම ය. ලෝකුඹු නිරයට ඇද දැමීම ය. අසිපත්‍ර වනයට ඇතුල් කරවීම ය. වේතරණියට ඇද දැමීම ය. මහා නිරයෙහි දැමීම ය. යන මේ සත් වැදෑරුම් නිරය දුක් විඳින කල්හි ද, තිරිසන් ජාතියෙහි මත්ස්‍යව ඉපිද දැල් - කෙමන් ආදියට අසු වූ කල්හි ද, ගව ආදීන්ව උපන් කල්හි ගැල් - කරත්ත ආදියෙහි යොදා දෙනු ලබන නොයෙක් පීඩා විඳින කල්හි ද, ප්‍රේත ලෝකයට පැමිණ නොයෙක් අවුරුදු දහස් ගණනක් මුලුල්ලෙහි ද, ඇතැම් විට බුද්ධාන්තරයක් මුලුල්ලෙහි ද, ආහාර පානයක් නො ලැබ බඩගින්නෙන් හා පිපාසාවෙන් ආතුරව සිටින කල්හි ද, කාලකඤ්ජක ප්‍රේත යෝනියෙහි සැට රියන් - අසූරියන් පමණ වූ සම සහිත ඇට සැකිල්ල පමණක් වූ ශරීර ඇති ව සැඩසුළං ආදිය නිසා හටගන්නා දුක් පීඩා විඳින කල්හි ද, විරිය සම්බොජ්ඣංගය ඉපදවිය නො හැකි ය. මිනිස් ලොව ඉපදී සිටින මේ කාලය එයට සුදුසු ය යි ප්‍රත්‍යවේක්ෂා කරන්නාහට ද මේ විරිය සම්බොජ්ඣංගය උපදනේ ය.

ආනිසංසදස්සාවිතා යනු විර්යයයෙහි අනුසස් දන්නා බව ය. සතර මග-සතර ඵල නිර්වාණ යන මේ නවලෝකෝත්තර ධර්මය ලැබිය හැක්කේ පටන් ගන්නා ලද වීර්යයෙන් ය. වීර්යය නො කරන කුසීතයාහට එකී ධර්මයන් නො ලැබිය හැකි ය.

ගමනවීථිපච්චවෙක්ඛණතා යනු මෙහි ගමන විථිය නම් මාර්ගයා ගේ පුර්ව භාගය සහිත වූ නිර්වාණ ගාමිනී ප්‍රතිපදා ව යි. හෙවත් විදර්ශනාව සහිත ආර්ය මාර්ග පටිපාටිය යි. නොහොත් සප්ත විශුද්ධි පරම්පරාව යි. වට්ට දුක්ඛයෙන් එතෙර වීම සඳහා එහි ගමන් කළ යුතු බැවින් එය ගමන වීථි ය යි කියනු ලැබේ. එය සියලු බුදු, පසේ බුදු, මහ සව්වන් විසින් නිවනට ගිය මාර්ගය යි. ඔබ ද එහි යා යුතු ය. කුසීතයා විසින් එහි නොයා හැකි ය යි මෙසේ ප්‍රත්‍යවේක්ෂා කිරීම ගමන වීථි පච්චවෙක්ඛණතා ව යි.

පිණ්ඩපාත අපචායනතා යනු තමාට පුදනු ලබන පිණ්ඩපාතයට ගරු සැළකිලි දැක්වීම ය. ඒ මෙසේ ය: ඔබට මේ සිවුපසය පුදන මනුෂ්‍යයෝ ඔබගේ නෑයෝ ද නො වෙති. දාසි දාසයෝ ද නො වෙති. ඔවුහු ඔබ ඇසුරෙන් ජීවත් වන්නෙමු යි සිතා මේ ප්‍රණීත පිණ්ඩපාතාදිය නො දෙති; හුදෙක් තමන් ගේ දාන කුශලය මහත් ඵල කර ගන්නෙමු යි සිතා දෙන්නාහු ය. ශාස්තෘන් වහන්සේ විසින් ද භෝජන ආදී ප්‍රත්‍යය අනු දැන වදාළේ මේ භික්ෂුව මේවා අනුභව කොට කය තර කර ගනිමින් සුවසේ වෙසේ වා යන අදහසින් නො වේ. හුදෙක් මේ භික්ෂු තෙම මේ පසය පරිභෝග කරමින් ම විදර්ශනා භාවනා කොට සංසාර වට්ටදුක්ඛයෙන් මිදෙන්නේ ය යි සිතා අනු දැන වදාරන ලදී. ඒ නිසා දැන් ඔබ කුසීත ව විසුව හොත් ඒ පිණ්ඩයට නො පුදන්නෙහි ය. ගරු නො කරන්නෙහි ය. පටන් ගන්නා ලද වීර්යය ඇත්තහුට පිණ්ඩපාත අපචායනය සිදු කළ හැකි ය. ඒ නිසා මහාමිත්ත තෙරුන්නාන්සේ මෙන් පිණ්ඩපාත අපචායනය ප්‍රත්‍යවේක්ෂා කරන්නාහට ද විරිය සම්බොජ්ඣංගය පහළ වන්නේ ය.

පිණ්ඩපාතය ගරුකොට විරිය සම්බොජ්ඣංගය වඩා රහත් වූ මහාමිත්ත තෙරුන් වහන්සේන්ගේ කථා ප්‍රවෘත්තිය මෙසේ යි: මහාමිත්ත හිමිතුමා කස්සක ලෙණෙහි නිතර භාවනානුයෝගී ව වාසය කරයි. උන්වහන්සේ පිඬු සිඟා යන ගොදුරු ගමෙහි සැදැහැවත් මහා උපාසිකාවක් මිත්ත හිමි තුමන් පුත්‍රයකු සේ සලකා පෝෂ්‍ය කර යි. ඇය එක් දිනෙක කටයුත්තක් සඳහා වනයට යන්නී දුව අමතා, “දුවණියෙනි! අසුවල් තැන කිරි ඇත. අසවල් තැන සහල් ඇත. අසුවල් තැන ගිතෙල් ඇත. අසුවල් තැන පැණි ඇත. නුඹගේ සොහොයුරු අය්‍ය මිත්ත ස්වාමීන් වහන්සේ පැමිණි කල්හි කිරි, ගිතෙල්, පැණි සමඟ, බත් පිස උන්වහන්සේ දෙව, නුඹත් අනුභව කරව; මම වනාහි ඊයේ රෑ පිසූ හීල් බත් කාඩිඉස්ම සමඟ අනුභව කළෙමි” ය යි කිවා ය. “මෑණියෙනි! දවල් කුමක් අනුභව කරන්නෙහිදැ” යි දුවණිය ඇසු කල්හි, “දියණියෙනි! පලා කොළ දමා කඩ සහලින් ඇඹුල් කැඳක් උයා තබව” යි කියා ගියා ය. ස්ථවිර තෙමේ සිවුර ගැටවටු ගන්වා පාත්‍රය ථවිකායෙන් නිකුත් කොට ගනුයේ ම ඒ කථා ශබ්දය දිබ්බසෝතයෙන් අසා තමාට අවවාද කර ගත්තේ ය. ( ඒ කථාව අසන්ට ලැබුණේ අභිඥාලාභී ව සිටි නිසා දිබ්බසෝතයෙන් යයි ද ඒ පන්සල පිහිටා තිබුණේ කඳු ගැට පෙලකින් වට වූ වන ලැහැබක බැවින් කන්දෙන් එහා ගෙදර සිට කළ ඒ කථාව ප්‍රකෘති සෝතයෙන් ම අසන්ට ලැබුණේ යයි ද කියති. )

“මහා උපාසිකාව කාඩි දිය සමඟ හීල් බත් අනුභව කළාලු. දවාලට ද කඩ සහල් සහ පලා කොළවලින් පිසූ ඇඹුල් කැඳක් අනුභව කරනවා ලු. තොපගේ ප්‍රයෝජනයට සහල් ආදියෙන් දන් පිළියෙල කරන්නට කිය යි. ඒ උපාසිකාව තොප නිසා කෙතක් හෝ ඉඩමක් නො පත යි. බතක් හෝ වස්ත්‍රයක් ද නො පතයි. දෙව්මිනිස් සැප හා නිවන් සැප ද යන ත්‍රිවිධ සත් ප්‍රාර්ථනා කරගෙන ම දෙයි. යුෂ්මතා ඇයට ඒ සම්පත් දෙන්ට හැකිවන්නෙහි ද නො හැකි වන්නෙහිදැ “ යි මෙසේ. අවවාද කර ගත්තේ ය. ‘“ඒකාන්තයෙන් ම මේ පිණ්ඩපාතය ඔබ විසින් රාග සහිත ව - ද්වේෂ සහිත ව මෝහ සහිත ව අනුභව කරන්ට නො වටන්නේ ය” යි තමාට අවවාද කොට පාත්‍රය ආපසු ඵවිකායෙහි බහා, සිවුරු ගැටවටුව ලිහා පිඬු පිණිස නො ගොස් නැවතී කස්සක ලෙණ තුළට ම ගොස්, පාත්‍රය ඇඳ යට ද දෙපට සිවුර සිවුරු වැලෙහි ද තබා “රහත් බවට නො පැමිණ නො නික්මුනෙමැ’යි වීර්යය ඉටා ගෙන ඉඳින ඉරියව්

වෙන් වැඩ හුන්නේ ය. බොහෝ කලක් අප්‍රමාද ව විසූ ඒ භික්ෂු තෙම විදර්ශනා වඩා පෙරවරු කාලයෙහි ම රහත් ඵලයට පැමිණ, ‘මා විසින් සුවසේ ම වට්ට දුක්ඛය අවසන් කරන ලද්දේ “ ය යි ප්‍රත්‍යවේක්ෂා කිරීමෙන් පසු හටගත් ප්‍රමෝද්‍යයාගේ වශයෙන් පිපුණු පියුමක් මෙන් සිනා පහළ කරමින් ම පිඬු පිණිස නික්ම යාමට සූදානම් වී ය. එවිට ලෙණ අසල රුකෙහි අධිගෘහිත ව සිටි දේවතා තොමෝ,

යනුවෙන් “ස්වාමීනි! නුඹ වහන්සේ වැනි රහතුන්ට දන් පිළිගන්වා මහලු ස්ත්‍රීහු දුකින් මිදෙන්නාහුය’ යි. ප්‍රීති වාක්‍යය ප්‍රකාශ කොට, කීවා ය. ගාථාවේ අදහස “නිදුකාණන් වහන්ස! යම්බඳු වූ නුඹ වහන්සේගේ ආශ්‍රව ක්ලේශයෝ ක්ෂය වූවාහු ද එහෙයින් දන් පිළි

ගැනීමට සුදුසු වූයෙහි ය. පුරුෂෝත්තමයාණන් වහන්ස! නුඹ වහන්ස! මාගේ නමස්කාරය වේ වා! මම නුඹ වහන්සේට නමස්කාර කරමි” යනු යි. මිත්ත හිමි තුමා හුනස්නෙන් නැගිට, දොර විවෘත කොට, වේලාව බලනුයේ පෙරවරු කාලය ම ය යි දැන පා සිවුරු ගෙන ගමට ප්‍රවිෂ්ට වී ය. ළදැරිය ද දානය සම්පාදනය කොට දැන් මාගේ සොහොයුරු ස්වාමීන් වහන්සේ වඩිනවා ඇතැයි දොර විවෘත කර බලමින් උන්නා ය. තෙරුන් ගෙදොරට වැඩ වදාළ කල්හි, ඕතොමෝ පාත්‍රය ගෙන ගිතෙල් පැණියෙන් යොදන ලද ක්‍ෂීර පායාස පිණ්ඩපාත භෝජනයෙන් පුරවා උන්වහන්සේගේ අත්ලෙහි තැබුවා ය. තෙරුන්නාන්සේ “සුඛී හොන්තු, සුවපත් වේ වා” යි අනුමෝදනය කොට සෙනසුන කරා වැඩි සේක. ළදැරිය ද උන්වහන්සේ දෙස බලමින් ම සිටියා ය. කුමක් හෙයින් ද යත්? එදා ඒ තෙරුන්නාන්සේගේ ඡවි වර්ණය වැඩියක් පිරිසිදු වී ය. ඇස ආදී ඉන්ද්‍රියයෝ වැඩියක් ප්‍රසන්න වූහ. මුහුණ ඉදී තැරියෙන් මිදුනු තල් ගෙඩියක මුදුන මෙන් වැඩියක් බබලන්ට වී ය. එහෙයිනි.

මහා උපාසිකාව වනයේ සිට සිය නිවෙස කරා පැමිණ, “කෙසේ ද? දියණියෙනි! තිගේ සොහොයුරු ස්වාමීන් වහන්සේ පිඬු පිණිස වැඩිසේක් දැ” යි ඇසුවා ය. ඈ ඒ සිදු වූ සියලු පුවත් ම මෑණියන්ට කීවා ය. මහා උපාසිකා තොමෝ අද මාගේ පුත්‍ර භික්ෂුවගේ පැවිදි කිස රහත් වීමෙන් මස්තක ප්‍රාප්ත වී ය යි දැන දියණියෙනි ! තිගේ සොහොයුරු තෙම මෙවක් පටන් බුදු සසුනෙහි වෙසෙසින් ඇලෙයි, නො කලකිරෙන්නේ ය යි කීවා ය.

දායජ්ජමහන්තතා යනු ශාස්තෘන් වහන්සේ වෙතින් ලැබෙන්නට තිබෙන සප්තවිධ උතුම් ආර්ය ධ්‍යාන සංඛ්‍යාත දෑවැද්ද ය. ශාස්තෘන් වහන්සේගේ ඒ ආර්යය ධනය රන්, රිදී, මුතු මැණික් ආදියට වඩා ඉතා උතුම් ය. උසස් ය. ඒ ආර්ය ධනය කුසීත ව විසීමෙන් නොලැබිය හැකි ය. මවුපිය දෙදෙනාට අකීකරුව, හිතුවක්කාරයෙක් ව වාසය කරන පුත්‍රයා මොහු අපගේ පුත්‍රයෙක් නො වේ ය යි පුත්‍ර භාවයෙන් ඉවත් කළ කල්හි, ඔහුට මවුපියන්ගේ වස්තුව දෑවැද්ද වශයෙන් අයිති නොවන්නාක් මෙන් කුසීත ව, කම්මැලි ව විදර්ශනාවෙන් තොර ව වාසය කරන තැනැත්තා ද, ශාස්තෘන් වහන්සේගේ මේ ආර්යය ධන නමැති දෑවැද්ද නො ලබන්නේ ය. භාවනායෙහි පටන් ගත් වීර්යය ඇති පුද්ගලයා ම මේ සාසනික වූ දෑවැද්ද ලබා ගන්නේ ය යි ඒ දෑවැද්ද පිළිබඳ උතුම් බව නුවණින් සලකා බැලීමෙනුත් විරිය සම්බොජ්ඣංගය උපදනේ ය.

සත්ථුමහත්තපච්වෙක්ඛණතා යනු ශාස්තෘන් වහන්සේගේ උතුම් බව නුවණින් සලකා බැලීම ය. ඒ මෙසේයි: තාගේ ශාස්තෘන් වහන්සේ උතුම් වූහ. උන්වහන්සේ මවුකුස පිළිසිඳ ගන්නා කල්හි ද, අබිනික්මනෙහි ද, සර්‍වතාඥානය අවබෝධ කරන කල්හි ද, දම්සක් පවත්වන කල්හි ද, යමාමහ පෙළහර දක්වන කල්හි ද, දෙලොවින් සංකස්ස නුවරට බසින කල්හි ද, ආයුසංස්කාරය අත්හරින කල්හි ද, පිරිනිවන් පානා කල්හි ද, දසදහසක් ලෝක ධාතුව කම්පා වූවා ය.මෙබඳු ශාස්තෘ ශාසනයෙක පැවිදි ව තාහට කුසීතවන්ට වටනේ දැ යි මෙසේ ශාස්තෘන් වහන්සේගේ උතුම් බව, උසස් බව මෙනෙහි කිරීමෙනුත් විරියසම්බොජ්ඣංගය පහළ වන්නේ ය.

ජාතිමහත්තපච්වෙක්ඛණතා යනු ශාස්තෘන් වහන්සේගේ ජාතියේ උතුම් බව හෝ උසස් බව සැලකීම ය. තොප දැන් ජාතියෙනුත් පහත් ජාති ඇත්තෙක් නොවන්නෙහි ය. අසභින්න වූ - කලවන් නො වූ මහා සම්මත පරම්පරාවෙන් පැවැත ආ උක්කාක රාජ වංශයෙහි උපන්නෙහි ය. සිරි සුදොවුන් මහ රජහුගේ සහ මහා මායාදේවියගේ ද මුණුබුරෙක් වූයෙහි ය. උතුම් රාහුල තෙරුන්ගේ මළණු වුයෙහි ය. මෙවැනි බුද්ධ පුත්‍ර වූ තා විසින් කුසීත ව විසීම නුසුදුසු ය යි මෙසේ ජාතියේ උසස් බව මෙනෙහි කිරීමෙනුත් විරිය සම්බොජ්ඣංගය පහළ වන්නේ ය.

සබ්‍රහ්මචාරීමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා යනු තමාගේ පරම්පරාවේ සබ්‍රහ්මචාරීන් වහන්සේලාගේ උතුම් බව ප්‍රත්‍යවේක්ෂා කිරීම ය. ඒ මෙසේ යි. සැරියුත් මුගලන් දෙනම සහ මහා ශ්‍රාවකයන් වහන්සේලා ද වීර්යය හේතු කොට ගෙන ම ලෝකෝත්තර ධර්‍මය ප්‍රතිවේධ කළාහු ය. තොප ඒ උතුම් සබ්‍රහ්මචාරීන් වහන්සේලා ගිය මාර්ගයෙහි ගමන් කරන්නෙහි ද, ගමන් නො කරන්නෙහි දැ යි. මෙසේ නුවණින් සැලකීමෙන් ද මේ විරිය සම්බොජ්ඣඞ්ගය උපදන්නේ ය.

කුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා නම් අලස පුද්ගලයන් සේවනය - භජනය - පයිරුපාසනය නො කොට දුරින් ම දුරු කිරීම ය. එනම්: භාවනා නො කර - භාවනා යන නාම මාත්‍රයක් වත් නො දැන, වැඩකට නැති නිෂ්ඵල වචන කථාකරන - කය තරකර ගැනීමට බඩ පිරෙන තෙක් ආහාර අනුභව කොට කායික චෛතසික වීර්යයෙන් තොර ව පිඹුරන් සේ නින්දෙහි ඇලුම් කරන කම්මැලියන් ඇසුරු නො කිරීම ය.

ආරද්ධවිරියපුග්ගල සේවනතා යනු භාවනාවෙහි පටන් ගත් වීර්යයය ඇත්තවුන් ඇසුරු කිරීම ය. එනම් දවස මුලුල්ලෙහි සක්මන් කිරීම හා ඉඳීම යන ඉරියවු දෙකින් යුක්ත ව ජීවිත පරිත්‍යාගයෙන් නිවන් පිණිස මෙහෙයන ලද සිත් ඇති ව දැඩි උත්සාහයෙන් භාවනා කරන උතුමන් ඇසුරු කිරීම ය.

තද්ධිමුත්තතා යනු ථිනමිද්ධය දුරු කිරීමෙන් වීර්යයයට නැමුනු සිත් ඇති බව ය. මෙසේ උපන් විරිය සම්බොජ්ඣංගය භාවනාවෙන් සම්පූර්ණ වන්නේ රහත් මාර්ගයෙන් ය යි දැන ගන්නේ ය.