සතිපට්ඨාන භාවනා නාමයෙන් කියන මේ භාවනා ක්‍ර‍මය එක්තරා උගෙනීම් ක්‍ර‍මයකි. කලාතුරකින් දවසක මඳ වේලාවක් භාවනාවේ යෙදීමෙන් ඒ උගෙනීම සපල කර ගත නො හැකි ය. භාවනාවේ සෑහෙන දියුණුවක් හෝ භාවනාවෙන් උසස් ඵලයක් හෝ මෙලොවදී ම දකිනු කැමැති පින්වතා විසින් තමාගේ කාලයෙන් සති ගණනකින් හෝ මාස ගණනකින් හෝ පරිමිත කාලයක් වෙන් කර ගත යුතු ය. මේ සතිපට්ඨාන භාවනාව නිදන කාලය හැර යෝගාවචරයා ගේ ඉතිරි සම්පූර්ණ කාලය ම යොදා කළ යුත්තකි. ඉඳුම්-හිටුම්, යාම්-ඊම්, කෑම්-පීම්, කථා කිරීම්, මල මුත්‍ර පහ කිරීම්, කෙළ ගැසීම්, බැලීම්, ඇසීම් ආදි යෝගාවචරයා විසින් කරන සෑම ක්‍රියාවක් ම මේ භාවනාවට සම්බන්ධ ය. එබැවින් මුළු දවස ම ඔහුට භාවනා කිරීමේ කාලය වේ.
භාවනාවට ඉතා ම හොඳ ක්‍ර‍මය නම්, ඒ ගැන දැනීමේ හා පලපුරුදුකම ද ඇති ගුරුවරයකු යටතේ භාවනාවෙහි යෙදීම ය. එබඳු ගුරුවරයකු ලැබිය නො හෙන කල්හි තමා දැන ගෙන ඇති සැටියට වුව ද එය කළ යුතු ය. සති ගණනක් හෝ මාස ගණනක් කාලය නියම කරගෙන භාවනාව පටන් ගන්නා පින්වතා විසින් භාවනාවට ඇති පලිබෝධ දුරුකරගෙන පටන් ගත යුතු ය. ආහාර පානාදිය ලැබෙන ක්‍ර‍මයක් පිළියෙල කර ගත යුතු ය. භික්ෂුවකට නම් පිඬුසිඟා යාම ද වරද නැත. පිරිසිදු සීලයෙහි පිහිටා භාවනා කළ යුතු ය. ගිහියකුට නම් ආජීවට්ඨමක සීලයෙහි පිහිටී ම ද ප්‍ර‍මාණවත් ය. අටසිල් හෝ දසසිල් සමාදන් වී කිරීම වඩාත් හොඳ ය.
ඒ ශීලය ද තමා බලාපොරොත්තු වන ලෝකෝත්තර ඥානය ලැබීමට හේතු වේවා යන අදහස ඇති කර ගෙන රැකිය යුතු ය. තමාගේ ජීවිතය බුදුනට පූජා කර වැඩ පටන් ගැනීම හොඳ ය. භාවනාවෙහි යෙදෙන කල භයානක අරමුණු දක්නට ලැබුණ හොත් බිය නො වීමට එය උපකාර වේ. ගුරුවරයකු යටතේ භාවනාවෙහි යෙදෙනාව නම්, ගුරුවරයාට දිවි පුදා සර්වාකාරයෙන් ගුරුවරයාට කීකරුව භාවනා කළ යුතු ය. ගුරුවරුන් ඇසුරු කොට භාවනා කරන ඇතැම්හු ඒ අතර ගුරුවරයා ගේ කීම ඉක්මවා තමන් ගේ පණ්ඩිතකම ද ක්‍රියාවේ යොදවන්නට තැත් කරති. එබඳු අය වැරදි මඟ ගමන් කිරීමෙන් භාවනා දියුණුව නො ලබති.
ගුරුවරයාට කොතෙක් කීකරුව ක්‍රියා කළ යුතු ද යන වග පොට්ඨිල තෙරුන් වහන්සේ ගේ කථාවෙන් දත යුතු ය. ගුරුවරයකු නැති ව මේ භාවනාව කරනු කැමති පින්වතා විසින් මේ පොත ම ගුරු තන්හි තබා ගත යුතු ය. මෙබඳු කරුණු ගැන දැනීම නැති අයට මෙහි ඉදිරියට විස්තර කරන භාවනා ක්‍ර‍මය කියෙව්වා ම, සමහර විට එය නිකම් ම හිස් දෙයකැ යි සිතෙන්නට බැරි නැත. එසේ නො සිතා මේ භාවනා ක්‍ර‍මය ක්‍රියාවේ යොදා බලන්න. ඒ අතර තමා ගේ අදහස් ක්‍රියාවේ යොදන්නට නො යා යුතු බව විශේෂයෙන් මතක් කරමු.
භාවනාව පටන් ගැනීමට පූර්වභාගයේ දී “මම බුදු පසේබුදු මහරහතන් වහන්සේලා ගමන් කළ මඟ ගොස්, උන් වහ්නසේලා ලබා ගත් මාර්ග ඵල නිර්වාණ සඞ්ඛ්‍යාත ලෝකෝත්තර ධර්මයන් ලබමි” යි යෝග ක්‍රියාව සඳහා තමාගේ සිත උත්සාහවත් කර ගත යුතු ය. තමාට දැනෙන පරිද්දකින් තුනුරුවන් ගුණ මෙනෙහි කොට තුනුරුවන් වැඳීමත්, තුනුරුවන් ක්ෂමා කරවා ගැනීමත් කළ යුතු ය. ශරීරයේ අශුභත්වය හා මරණය ද මඳ වේලාවක් මෙනෙහි කිරීමත් හොඳ ය. ඉක්බිති ලෝක පාලක දෙවිවරුන්ට හා අන්‍ය සත්ත්ව පුද්ගලයන්ට ද මඳ වේලාවක් මෙත් වැඩිය යුතු ය. ඉක්බිති සුදුසු තැනක බද්ධපර්‍ය්‍යඞ්කයෙන් වාඩිවෙනු. එසේ නො කළ හැකි නම් පහසු සැටියකට වාඩිවෙනු. බුදුගුණ මෙනෙහි කිරීම් ආදිය භාවනාවට වාඩි වීමෙන් පසුව වුව ද කිරීම වරද නැත.
භාවනාවට වාඩි වූ පින්වතා විසින් පළමුවෙන් කළ යුත්තේ තමා ගේ බඩ ගැන විමසීම ය. සිත අනෙකකට නො යවා බවට ම යොමු කරනු. හුස්ම ගත්තා ම බඩ පිම්බෙයි. හුස්ම හෙළුවා ම බඩ හැකිළෙයි. බඩට සිත යොමු කර ගෙන ඉන්නා කල්හි ඒ පිම්බීම් හැකිළීම් දෙක සිතට වැටහෙනු ඇත. නො වැටහේ නම් බඩට අත තබා විමසු. බඩ දෙස බලා හෝ විමසනු. පිම්බීම් හැකිළීම් දෙක දැනෙනු ඇත. ඒ දෙක ප්‍ර‍කට කර ගැනීමට තදින් හුස්ම ගැනීම හා හෙළීම නො කරනු. එසේ කරන්නට ගියහොත් මඳ වේලාවකින් හති වැටී එය මෙනෙහි කරන්නට නුපුළුවන් විය හැකි ය. නිතර එසේ කළ හොත් එයින් යම් යම් ආබාධත් ඇති විය හැකි ය. බඩේ පිම්බීම් හැකිළීම් දෙක තේරුම් ගෙන බඩ පිම්බෙන කල්හි “පිම්බෙනවාය” යි සිතමින් ද, හැකිළෙන කල්හි “හැකිළෙනවාය” යි සිතමින් ද එහි ම සිත පිහිටුවා ගෙන හිඳිනු. යම්කිසි දෙය්ක දෙස ඇසින් බලා ඉන්නාක් මෙන් පිම්බෙන හැකිළෙන බඩ දෙස සිතින් බලා සිටිනු. සිතට බැහැර යන්නට නො දෙනු. මෙය කායානුපස්සනා සතිපට්ඨාන භාවනාවේ එක් කොටසෙක.
බඩේ පිම්බීම් - හැකිළීම් දෙක බැලීමෙන් වන විශේෂ ප්‍රයෝජනය නම්, එය අනුව රූප පරමාර්ථය සොයා ගත හැකි වීම ය. සසර නැවත නැවත ඉපදීමට හේතුවන කෙලෙසුන් පවත්නේ සංස්කාරයන් ගේ අනිත්‍යාදි ලක්ෂණ තුන නො පෙනෙන බැවිනි. අනිත්‍යාදි ලක්ෂණ ඇත්තේ ද ප්‍ර‍ඥප්තියේ නොව පරමාර්ථයෙහි ය. උත්පත්තියට හේතුවන කෙලෙසුන් සැඟ වී ඇත්තේ ද පරමාර්ථ ධර්ම විෂයෙහි ම ය. එබැවින් කෙලෙස් නැති කිරීමට එක ම කළයුත්ත රූපාරූප සංඛ්‍යාත පරමාර්ථ ධර්මයන් හා ඒවා ඉපද ඉපද බිඳි බිඳී යන සැටි තත්ත්වාකාරයෙන් සොයා ගැනීම ය. මේ භාවනාව කරන්නේ ඒ සඳහා ය.
ඒ පරමාර්ථයන් සොයා ගත යුත්තේ ද බැහැරින් නොව තමා ගේ සන්තානයෙන් ම ය. අභිධර්මය උගෙනීමෙන් පරමාර්ථ ධර්මඥානයක් ඇති වුව ද එය ප්රත්යක්ෂ ඥානයක් නොව පොත්වන ඇති වචන අනුව උගන්නා තැනැත්තා ගේ සිතේ මැවෙන පරමාර්ථ ධර්ම ඡායා පිළිබඳ දැනුමකි. එය අනුරාධපුරයට ගොස් රුවන්වැලිසෑය දැක පෙරලා ආ කෙනකු කියනු අසා රුවන්වැලි සෑය ගැන දැන ගන්නා කෙනකුගේ දැනීම බඳු අප්‍ර‍ත්‍යක්ෂ දැනුමකි. එය ක්ලේශ ප්‍ර‍හාණයට ප්‍ර‍මාණවත් දැනුමක් නොවේ. අභිධර්මධරයන්ට ද නාම - රූප ව්‍යවස්ථාව කර ගැනීමට භාවනා කරන්නට සිදුවන්නේ එහෙයිනි. අභිධර්මය දැන ගෙන තිබීම භාවනා කිරීමේ දී ඉක්මනින් ද පහසුවෙන් ද පරමාර්ථ නාම-රූපයන් දත හැකි වීමේ මඟ වේ. අභිධර්මය නො දැන භාවනා කරන්නාට සමහර විට නාම රූප පිළිබඳ වැරදි හැඟීම් ද ඇති වේ. අභිධර්මය දත් තැනැත්තාට භාවනා කිරීමේ දී තමාට ඇති වන හැඟීම්වල වරද නිවරද බව පහසුවෙන් තේරුම් ගත හැකි වේ.
පොත්වල එන “රූපං අනිච්චං” යනාදි පාඨ පාඩම් කරගෙන භාවනා කරමි යි ඒවා කියන්නහුට එක් රූපයකුදු හසු නො වේ. භාවනා කළ යුත්තේ ස්වසන්තානයෙහි ඉපද ඉපද බිඳි බිඳී යන නාම රූපයන් තේරුම් ගැනීම සඳහා ය. සත්ත්ව සන්තානයෙහි ඉපද ඉපද බිඳි බිඳී යන නාම-රූප සියන්න ම කෙනකුට එක්වර ම සොයා ගත නො හැකිය. ඒවා එකින් එක ක්‍ර‍මයෙන් ස්වසන්තානයෙන් ම සොයා ගත යුතුය. යෝගාවචරයා විසින් ඒ ඒ අවස්ථාවල තමා ගේ සිතට හසු වන, දැනෙන, නාම-රූපයන් ගෙන භාවනා කළ යුතු ය. බඩේ පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක බලන්නට පටන් ගන්නේ ඒ අනුසාරයෙන් රූප පරමාර්ථයේ තතු සෙවීම පිණිස ය. ශරීරයේ පිම්බීම් හැකිළීම් දෙක නැවතීමක් නැතිව නිතර ම සිදුවන්නක් බැවින් එහි සිහිය පිහිටුවා ගැනීමෙන් සිත නානාරම්මණයන්හි වික්ෂිප්ත වන්නට නො දී රැක ගැනීම ද පහසු ය.
බඩ යනු ද ප්‍ර‍ඥප්තියකි. පිම්බීම යනු ද ප්‍ර‍ඥප්තියකි. හැකිළීම යනු ද ප්‍ර‍ඥප්තියකි. ප්‍ර‍ඥප්තිවල සිත පිහිටුවා ගෙන විසීමෙන් පරමාර්ථය කෙසේ සෙවිය හැකි ද? යන ප්‍ර‍ශ්නයක් මෙහිදී මතු විය හැකි ය. පරමාර්ථ ප්‍ර‍ඥප්තියට යට වී තිබෙන දෙයකි. ප්‍ර‍ඥප්තියෙහි ම සැඟවී තිබෙන දෙයකි. එබැවින් පරමාර්ථය සෙවීමට කළ යුත්තේ ඒ ප්‍ර‍ඥප්තිය ම ඇවිස්සීම ය. බඩ ප්‍ර‍ඥප්තියක් වුව ද එහි සිහිය පිහිටවා ගෙන හිඳීමෙන් සමාධිය හා සිහි නුවණ වැඩෙන්නේ ය.
යෝගාවචරයා හට සිහි නුවණ වැඩීමෙන් බඩය යන ප්‍ර‍ඥප්තිය අතුරුදහන් වී, පිම්බීම ය හැකිළීම ය යන ප්රඥප්ති අතුරුදහන් වී, පරමාර්ථ වායෝ ධාතුව වූ ඉහළ පහළ යන වේගය, සැලෙන වේගය පෙනෙන්නට වන්නේ ය. විසිර යා නො දී ඒ ගමන් වේගය ඒකාබද්ධ කරන ස්වභාවය වූ පරමාර්ථ ආපෝ ධාතුව පෙනෙන්නට වන්නේ ය. වායුවේගය හා පවත්නා රළු ගතිය වූ පරමාර්ථ පෘථිවි ධාතුව ඔහුට පෙනෙන්නට වන්නේය. වායු වේගය හා බැඳී ඇති සිසිල් බව හෝ උණුසුම් බව හෝ වූ, පරමාර්ථ තේජෝ ධාතුව ඔහුට වැටහෙන්නට පටන් ගන්නේ ය. ඒවා අතර පවත්නා කායප්‍ර‍සාද ජීවිතේන්ද්‍රියාදි තවත් රූප ද ඔහුට කල් යත් ම වැටහෙන්නට පටන් ගන්නේ ය. ඒ ක්‍රියාවල් බිඳි බිඳී ගොස් නැවත නැවත උපදනා සැටි ද ඔහුට වැටහෙන්නට පටන් ගන්නේ ය. සත්‍ය වූ අනිත්‍ය දර්ශනය ඇති වන්නේ ඒ රූප ඉපද ඉපද බිඳි බිඳී යන සැටි තමාට ම පෙනෙන්නට පටන් ගත් පසු ය.
බඩෙහි පිම්බීම හැකිළීම දෙක්හි සිහිය පිහිටුවා ගෙන ඉන්නා යෝගාවචරයාට කල් යාමෙන් මුළු සිරුර ම නිතර ම සැලෙමින් පවත්නා සැටිත්, රූප ඉපද ඉපද බිඳි බිඳී යන සැටිත්, උතුරන බත් සැලියක් දෙස බලා ඉන්නා කෙනකුට පෙණ මතු වෙවී බිඳි බිඳී යන සැටි පෙනෙන්නාක් මෙන් මුළු සිරුරේ ම රූප ඉපද ඉපද බිඳි බිඳී යාම පෙනෙන්නට වන්නේ ය. නාමයන් ගේ අනිත්‍යතාව තේරුම් ගැනීම පහසු ය. අපහසු, රූපයන් ගේ අනිත්‍යතාව තේරුම් ගැනීම ය. යෝගාවචරයන් විසින් රූප භාවනාව පළමු කොට පටන් ගත යුත්තේ ඒ නිසා ය.
මේ සතිපට්ඨාන භාවනාව කරන යෝගාවචරයා විසින් කළ යුත්තේ පිම්බීම් හැකිළීම් දෙක බැලීම පමණක් නොවේ. අත් පා සෙලවීම, හැකිළවීම, දිගු කිරීම, යාම-ඊම, හිඳීම, සිටීම, හාන්සි වීම, වැතිරීම, කෑම-බීම, මුව දෙවීම, නෑම, මලමුත්‍ර පහ කිරීම, කෙළ ගැසීම යනාදි කයින් කරන්නා වූ සියලු ක්‍රියා ම බැලිය යුතු ය. ඉබේ ම කයේ ඇති වන සැලීම් ද, කයෙහි වන්නා වූ සියලු හැපීම් ද, ඒ නිසා වන්නා වූ වේදනා ද බැලිය යුතු ය. කොටින් කියතහොත් චක්ඛු සෝත ඝාණ ජිව්හා කාය මන යන සදොරට එළඹ සිටින සියලු ම අරමුණුත් සදොරෙහි ම උපදනා සියලු චිත්ත චෛතසිකයනුත් නුවණින් බැලිය යුතු ය. ඒවායින් යෝගාවචරයාට හසුකර ගත හැකි වන්නේ ඉතා ස්වල්පයෙකි. සන්තානයෙහි ඉපද ද්වාරයන්හි ගැටී ඉක්ම යන්නා වූ චිත්ත චෛතසික ධර්ම හා අරමුණු බොහෝ වෙති. සිහි නුවණ වැඩෙත් වැඩෙත් ම ක්‍ර‍මයෙන් ෂඩ්ද්වාරයෙහි ගැටෙන අරමුණු හා උපදනා චිත්ත චෛතසික ද වඩා පෙනෙන්නට වන්නේ ය.
වාඩි වී හෝ හාන්සි වී හෝ වැතිරී හෝ පිම්බීම හැකිළීම දෙක නුවණින් බල බලා ඉන්නා යෝගාවචරයා ගේ සන්තානයෙහි නොයෙක් දේ ගැන නොයෙක් කරුණු ගැන නොයෙක් සිතුවිලි පහළ විය හැකි ය. ඒ ඇතිවන හැම සිතිවිල්ලක් අනුව ම සිහි නුවණ යවා හැම සිතිවිල්ලක් ම නුවණින් පිරිසිඳ ගැනීමට උත්සාහ කළ යුතු ය. එය චිත්තානුපස්සනා සතිපට්ඨාන භාවනාව ය. සිත් පිරිසිඳ ගත යුත්තේ ලෝක ව්‍යවහාරය අනුව ය.
පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක නුවණින් බලා ගෙන ඉන්නා අවස්ථාවෙහි අතීතයේ දුටු දෙයක්, කළ දෙයක්, කී දෙයක්, මතක් වෙනවා නම් “මතක් වෙනවා, මතක් වෙනවා” යි සිතිය යුතු ය. මතක්වීම ය කියනුයේ ඒ අතීත දෙයගැන සිත් ඇතිවීම ය. යමක් කල්පනා කරනවා නම් “කල්පනා කරමි, කල්පනා කරමි” යි සිහි කළ යුතු ය. සිත යම් දෙයකට යනවා නම් “සිත යනවා” ය යි මෙනෙහි කළ යුතුය. එසේ සිත යම් යම් තැනකට පැමිණියේ නම්, සිත “පැමිණියේ ය යි” සිතනු. යම් කිසිවක් සිතට එළඹෙනවා නම් “රූපයක් ය, ශබ්දයක් ය” යනාදීන් ඒ දෙය මෙනෙහි කරනු. එයින් චිත්ත පරමාර්ථය පිරිසිඳ ගැනීම ද සිදුවේ. නානාරම්මණයන් කරා සිතේ යෑම ද අඩු වේ. අනික් අරමුණක් නැති සෑම කාලයේ ම පිම්බීම් හැකිළීම් දෙක මෙනෙහි කරනු.
භාවනා කිරීමේ දී යම් කිසිවකට හේත්තු නො වී හිඳීම ම හොඳ ක්‍ර‍මය ය. නිදිමත සමාධියට ආසන්න දෙයක් බැවින් හේත්තු වී භාවනා කරන්නාට ඉක්මනින් නිදිමත ඇතිවේ. හේත්තු නොවී හිඳින කල්හි සමහර විට කය වැනෙන්නට පටන් ගත හැකි ය. එසේ වුව හොත් “වැනේය, වැනේය” යි වැනෙන කය මෙනෙහි කරන්නට පටන් ගත යුතු ය. සමහර විට කය වෙවුලන්නට ද විය හැකිය. එසේ වුව හොත් “වෙවුලනවා, වෙවුලනවා ය” වෙවුලන කය මෙනෙහි කරන්නට පටන් ගත යුතු ය. එසේ මෙනෙහි කිරීමෙන් බොහෝ සෙයින් වැනීම් වෙවුලීම් සංසිඳෙයි. යම් කිසි අපහසුවකින් හේත්තු වන්නට සිතුන හොත් හේත්තු වන කල්හි ද ඉක්මන් නොවී “හේත්තු වෙමි, හේතු වෙමි” යි සිතමින් කය පස්සට ගෙන යනු. පස්සට යන කය සැපුණු කල්හි “සැපුණේ ය”යි සිතනු. හේත්තු වීමෙන් වැනීම් වෙව්ලීම් සන්සිඳෙයි. ඉන් පසු පුරුදු පරිදි පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක මෙනෙහි කරනු. නැවත “කෙළින් වන්නට සිතුන හොත් “කෙළින් වන්නට සිතේ ය” යි මෙනෙහි කොට “කෙළින් වෙමි. කෙළින් වෙමි” යි මෙනෙහි කරමින් ම සෙමෙන් කෙළින් වෙනු. ඉක්බිති පිම්බීම් හැකිළීම් දෙක මෙනෙහි කරනු.
බොහෝ වේලාවක් වාඩි වීමෙන් අමාරු වී ඇල වෙන්නට සිතුන හොත් “ඇලවෙන්නට සිතේ ය” යි මෙනෙහි කරනු. අසුනෙහි ඇලවෙන කල්හි ද “ඇල වෙමි” යි සිහි කරමින් සෙමින් ඇල වෙනු. ශරීරය අසුනේ සැපෙන කල්හි සැපේ ය යි සිතනු. අස්නෙහි ඇලවී උඩුකුරුව හිඳ පිම්බීම් හැකිළීම් දෙක මෙනෙහි කරනු.
කටට කෙළ උනා කෙළ ගසන්නට සිතුන හොත් “කෙළ ගසන්නට සිතේ ය”යි මෙනෙහි කරනු. කෙළ ගසන්නට හිස ඔසවන කල්හි “ඔසවමි ය” යි සිතමින් සෙමින් හිස ඔසවනු. පඩික්කමට හිස පහත් කරන කල්හි “පහත් කරමි” යි මෙනෙහි කරමින් ම පහත් කරනු. කෙළ ගසන කල්හි “කෙළ ගසමි” යි සිතමින් කෙළ ගසනු. කෙළ ගිලිත හොත් “ගිලිමි” යි මෙනෙහි කරමින් ම කරනු.
මල මුත්‍ර පහකිරීම ආදියට යන්නට සිතුන හොත් “යන්නට සිතෙ ය” යි සිහි කරනු. නැගිටින කල්හි “නැගිටිමි” යි සිහි කරමින් ම සෙමින් නැගිටිනු. යන කල්හි ද “යමි, යමි”යි සිහි කරමින් ම යනු. මල මුත්‍ර පහ කරන කල්හි ද “මල පහවේය, මුත්‍ර පහවේය” යි සිතමින් ම කරනු. ආපසු එන කල්හි ද “යමි, යමි” යි සිහි කරමින් ම සෙමින් යනු. වාඩි වන කල්හි ද “වාඩි වෙමි”යි සිහි කරමින් ම සෙමින් වාඩි වෙනු. නැවත පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක මෙනෙහි කිරීම පටන් ගනු.
සක්මන් කිරීම ද භාවනාවට හොඳ ඉරියව්වකි. සක්මන් කිරීමේදී හැකිළීම් පිම්බීම් දෙක මෙනෙහි නො කොට පයට සිත යොමු කර ගත යුතු ය. පය ඔසවන සෑම වාරයකදී ම “පය ඔසවමි”යි සිහි කරමින් ම පය ඔසවනු. පියවරක් පාසා ම එසේ මෙනෙහි කරමින් සෑම පියවරක් ම දැනීම ඇතුව ඔසවමින් සක්මන් කිරීම පුරුදු වූ කල්හි පය එසවීම ය බිම තැබීම ය යන කරුණු දෙක ම සලකමින් සක්මන් කරන්නට පුරුදු විය යුතු ය. පා එසවීම් තැබීම් දෙක නො වරදවා මෙනෙහි කරන්නට සමත් වූ පසු “එසවීම ය, ඉදිරියට ගෙන යාම ය, බිම තැබීම ය” යන තුන ම මෙනෙහි කරමින් සක්මන් කරනු. මේ සක්මන් කිරීම පිළිබඳ වූ කායානුපස්සනා සතිපට්ඨානය ය.
සක්මන් කරන අතර නවතින්නට සිතුන හොත් “නවතින්නට සිතෙනවා ය” යි සිහි කොට නවතිනු. නැවතුන පසු “සිටිමි, සිටිමි” යි මෙනෙහි කරනු. වාඩි වුව හොත් “හිඳිමි” යි මෙනෙහි කරනු. වාඩි වී ඉන්නා කල්හි අත් පා ආදිය සෙලවීමක් වෙනස් කිරීමක් කරත හොත් ඒ සියල්ල ම සිහි කරමින් ම කරනු. වැතිර ඉන්නා කල්හි අත් පා එසවීම්-හැකිළීම් දිගු කිරීම් ඒ මේ අත හැරවීම් කරන සෑම අවස්ථාවක දී ම ඒ දෙය සිහි කරමින් සෙමෙන් කරනු.
පිම්බීම්-හැකිළීම් මෙනෙහි කරමින් ඉන්නා අතර ඇඟේ කැසීමක් ඇති වුවහොත් එකෙණෙහි ම නො කසනු. කසන තැනට සිත යොමු කොට “කසනවා කසනවා ය” යි මෙනෙහි කරන්නට පටන් ගත යුතු ය. කැසීම එක්තරා දුඃඛ වේදනාවකි. එය සිහි කිරීම වේදනානුපස්සනා සතිපට්ඨාන භාවනාව ය. “කසනවා, කසනවා ය” යි සිහි කරමින් ඉන්නා අතර ඉබේ ම කැසීම සන්සිඳී යා හැකි ය. සන්සිඳුන හොත් පිම්බීම් හැකිළීම් දෙක මෙනෙහි කරමින් කායානුපස්සනාව පටන් ගත යුතු ය. කැසීම් නො සන්සිඳී කසන්නට ම සිතෙනවා නම් “කසන්නට සිතෙනවා, සිතෙනවා ය” යි සිත සිහි කරනු. එය චිත්තානුපස්සනාව ය. කැසීමට අත ඔසවන කල්හි “ඔසවමි, ඔසවමි” යි සිහි කරමින් ම අත ඔසවනු. කසන තැනට අත ගෙන යන කල්හි “අත ගෙන යමි, ගෙන යමි” යි සිහි කරමින් සෙමෙන් ගෙන යනු. කසන තැන අත හැපුණු කල්හි හැපෙනවාය යි මෙනෙහි කරනු. කසන කල්හි ද “කසනවා, කසනවා ය” යි මෙනෙහි කරමින් ම කසනු. අත ආපසු ගන්නා කල්හි ද අත යන සැටි මෙනෙහි කරමින් සෙමෙන් අත ගනු.
එක් ඉරියව්වකින් නො සැලී විසීමේ දී සමහර විට යට වී සිටින තැන්වල රත්වීමක් ඇති විය හැකි ය. එසේ වුව හොත් එයට සිත යොමු කොට “දැවේ ය, දැවේ ය” කියා හෝ “වේදනාවක්, වේදනාවක්” කියා හෝ එය සිහි කරනු. උෂ්ණත්වය තේජෝධාතුව ය. එය සිහි කිරීම කායානුපස්සනා සතිපට්ඨානය ය. එයින් ඇති වන වේදනාව මෙනෙහි කිරීම වේදනානුපස්සනා සතිපට්ඨානය ය. එසේ කිරීමේ දී උෂ්ණය සන්සිඳුන හොත් පිම්බීම්-හැකිළීම් මෙනෙහි කරනු. ශරීරය වෙනස් කරත හොත් ඉහත කී පරිදි සිහියෙන් යුක්තව වෙනස් කරනු. ශරීරයේ කොතැන හෝ කවර වේදනාවක් හෝ ඇති වී නම්, ඒ සෑම අවස්ථාවේ ම වේදනානුපස්සනා භාවනාව කරනු. ශරීරයෙහි ඇති වන වේදනා එසේ මෙනෙහි කරමින් ඉන්නා කල්හි බොහෝ වේදනාවෝ ඉබේම සන්සිඳෙති. තද වේදනා බොහෝ කල් පවත්නා වේදනා ඇති වුව ද ඉවසීමෙන් හා වීර්‍ය්‍යයෙන් මෙනෙහි කරනු. බොහෝ වේලාවක් මෙනෙහි කිරීමෙනුත් වේදනාව නැති නොවේ නම්, වේදනාව සිහි කිරීම නවත්වා පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක සිහි කරනු. පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක හා වේදනාව මාරුවෙන් මාරුවට වරින් වර සිහි කරනු. කල් ගත වීමෙන් වේදනාව සන්සිඳෙනු ඇත.
එක් ඉරියව්වකින් හිඳ භාවනා කරන යෝගාවචරයා හට සමහර විට ශරීරය තුළ තැනින් තැන කපන්නාක් වැනි, විදින්නාක් වැනි, යමක් එහා මෙහා යන්නාක් වැනි වේදනා දැනෙන්නට පුළුවන. ශරීරය සෑම තැනට ම ඉදිකටුවලින් අනින්නාක් මෙන් දැනෙන්නට ද ශරීරය සෑම තැන ම කුඩා සතුන් ඇවිදින්නාක් මෙන් දැනෙන්නට ද පුළුවන. තදින් උෂ්ණය හෝ ශීතල හෝ දැනෙන්නට පුළුවන. වේදනාවට බිය වී භාවනාව නැවැත්වුව හොත් සැණෙකින් ඒවා නැති වන්නේ ය. නැවත භාවනාවට පටන් ගෙන සිත සමාධි වූ කල්හි නැවතත් ඒවා දැනෙන්නට පටන් ගන්නේ ය. එබඳු වේදනා ගැන බිය නොවිය යුතු ය. ඒවා රෝග නොවේ. ඒවා ශරීරයේ ස්වභාවයෙන් ම පවත්නා වේදනා ය.
ප්‍ර‍කෘති කාලයේ නො දැනෙන දේ, සිත සමාධියට පැමිණි පසු දැනෙන්නට වන්නේ ය. ඔරලෝසුවක් ගමන් කරන හඬ ද මහ හඬක් සේ ඇසේ. ප්‍ර‍කෘති කාලයේ නො දැනෙන ගන්ධ තදින් දැනේ. එමෙන් සමාධිය නැති කල්හි නො දැනෙන ශරීරයෙහි ඇති වන සියුම් වේදනා ද සමාධිය ඇති වූ කල්හි දැනෙන්නට වන්නේ ය. භාවනාවෙහි යෙදී ඉන්නා කාලයෙහි දැනෙන, භාවනා නො කරන කල්හි නො දැනෙන ඒ වේදනා ශරීරයේ ප්‍ර‍කෘතියෙන් ම ඇති ඒවා ය. ඒවා ගැන බිය නො විය යුතු ය. වේදනා දැනෙන කල්හි වේදනානුපස්සනාවත් වරින් වර වඩමින් භාවනාවෙහි යෙදෙන කල්හි කල්යාමෙන් ඒ ආබාධ නැති වී යනු ඇත. නො දැනී යනවා හෝ ඇත.
යෝගාවචරයා විසින් නිදා ගැනීමට බලාපොරොත්තු නොවිය යුතු ය. රාත්‍රියේ ද හැකිතාක් කල් සක්මනින් හා හිඳීමෙන් ද භාවනාවෙහි යෙදෙනු. මහන්සි දැනෙත හොත් ශයනයෙහි වැතිර පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක සිහි කරනු. නින්ද යන විටක එය ඉබේම සිදු වන්නට හරිනු. චක්ෂුරාදි ද්වාරයන්හි ගැටෙන අරමුණු හා ඇති වන සිත් මෙනෙහි නො කර ම පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක පමණක් ම මෙනෙහි කරන කල්හි ආශ්වාස ප්‍ර‍ශ්වාස සියුම් වීමෙන් පිම්බීම්-හැකිළීම් නොදැනී යන්නේ ය. එබඳු අවස්ථාවලදී ඇසීම්, පෙනීම් ආදිය සිහි කළාම නැවතත් පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක වැටහෙන්නට වන්නේ ය. වැතිර ඉන්නා අවස්ථාවෙහි නිදිමත වුව හොත් “නිදිමතය, නිදිමතය”යි එය සිහි කරනු. ඇස පියවෙන බව සිහි කරනු. සමහරවිට නිදිමත ගැන සිහි කරන කල්හි නිදිමත නැති වී නැවතත් සිත කය ප්‍රබෝධ විය හැකිය. එසේ වුවහොත් නැවතත් පිම්බීම්-හැකිළීම් මෙනෙහි කරනු.
මෙසේ ඒ ඒ දේ සිහි කරමින් ම කල් යවනවා මිස නිදා ගැනීමට භාවනාව නො නවත්වනු. භාවනා කරමින් ම සිහියෙන් ම නින්ද යන්නට හරිනු. නින්ද යාමය යනු බොහෝ වේලාවක් භවාඞ්ග සිත් ම ඇති වීමය. නො නිදා ඉන්නා අවස්ථාවෙහි ද ඒ සිත් ඇති වේ. පිම්බීම් මෙනෙහි කොට හැකිළීම් මෙනෙහි කරන අතර නිතර ම භවාඞ්ග සිත් ඇති වේ. එක් දෙයක් මෙනෙහි කර භවාඞ්ග සිත් ඇති නො වී නැවත අනික් දෙයක් මෙනෙහි කිරීම හෙවත් සිතීම සිදු නොවේ. භවාඞ්ග චිත්තය සියුම් බැවින් එය කුමක් අරමුණු කෙරේද කෙසේ පවතී ද කියා යෝගාවචරයාට නො දැනේ. භවාඞ්ග සිත් ම ඇතිවන බැවින් නිදා ඉන්නා කාලයේ යම් කිසිවක් මෙනෙහි කළ නො හැකි ය.
නින්දෙන් අවදි වූ කල්හි “අවදි වූයේ ය” යි සිහි කරනු. අවදි වීමය යනු භවාඞ්ග සිත් නැවතී යම් කිසි සිතක් ඇති වීම ය. සතිපට්ඨානය අලුත පුරුදු කරන්නවුන්ට අවදි වන සිත නොතේරෙන්නට ද පුළුවන. එය නොවැටහුණ හොත් ප්‍ර‍කට වන තරමට සිත් ඇති වන්නට පටන් ගත් තැන සිට ම උපදනා උපදනා සිත් සිහි කරනු. පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක වැටහෙනවා නම් එය ම සිහි කරන්නට පටන් ගනු. එසේ සිහි කරමින් ඉන්නා අතර හැරීමක් පෙරළීමක් අත් පා හැකිළවීමක් දිගු කිරීමක් කරත හොත් ඒ සියල්ල ම සිහි කරනු. වේලාව කල්පනා කරත හොත් “කල්පනා කරමි, කල්පනා කරමි” යි ඒ සිත් මෙනෙහි කරනු. හඬක් ඇසෙත හොත් “ඇසේය, ඇසේය”යි මෙනෙහි කරනු. ඔරලෝසුවක් ගමන් කරන හඬ වැනි නිතර ම ඇසෙන හඬවල් හා නිතර ම තමා ඉදිරියේ පෙනී තිබෙන දේවල් ගැන වැඩි සැලකිල්ලක් නො දැක්විය යුතු ය. ඒවා වරින් වර සිහි කළත් ඒ ගැන වැඩි කාලයක් ගත නො කරනු.
නින්දෙන් පිබිදුණ පසු වාඩි වන්නට සිතුන හොත් “හිඳ ගන්නට සිතේ ය” යි මෙනෙහි කරනු. හිඳ ගන්නා කල්හි ඒ සඳහා කරන අත් පා දිගු කිරීම් හැකිළවීම් සියල්ල සිහි කරනු. “නැගිටිමි” යි සිහි කරමින් ම ශරීරය සෙමින් කෙළින් කරනු. හිඳ ගත් පසු “හිඳ ගතිමිය” යි මෙනෙහි කරනු.
නැගිටිනවා නම් “නැගිටිමි, නැගිටිමි” යි මෙනෙහි කරමින් හෙමින් නැගිටිනු. නැගිටීම සඳහා ශයනයෙන් පා බිම තබනවා නම් එද සිහි කරමින් ම කරනු. නැගිටි කල්හි “සිටිමි, සිටිමි” යි සිටීම මෙනෙහි කරනු. දොර වසා ගෙයක නිදා සිටියේ නම් දොර ඇරීම සඳහා කරන සෑම දෙයක් ම සිහි කරමින් ම දොර හරිනු. යන කල්හි “යමි, යමි” යි මෙනෙහි කරමින් ම යනු. මල මුත්‍ර කරත හොත් වාඩිවීමේ පටන් සියල්ල ම මෙනෙහි කරමින් ම කරනු. මූණ සෝදන කල්හි වතුර දෙස බැලීමේ දී “බලමි, බලමි” යි සිහි කරනු. වතුර අතට ගැනීමේ දී අත ගෙන යාම, වතුරෙහි අත හැපීම, වතුර අතට ගැනීම, අතට ගත් වතුර මුහුණ කරා ගෙන ඒම, මුහුණෙහි වතුර හැපීම, එයින් දැනෙන සිසිල හෝ උණුසුම යන සියල්ල ම සිහි කරමින් ම මූණ සේදීම කරනු.
දත් පිරිසිදු කිරීම ද එසේ ම සිහි කරමින් ම කරනු. මුහුණ සේදූ තැනින් ඉවත් වීම, මුහුණ පිසීම සඳහා තුවාය දෙස බැලීම, ගැනීම, පිසදැමීම, නැවත තුවාය තැබීම යන සියල්ල ම සිහි කරමින් ම කරනු. වස්ත්‍ර ඉවත් කිරීම, නැවත හැඳීම, ගෙය ඇමදීම, අසුන් පිරිසිදු කිරීම, ඇඳුම් ආදිය තැන්පත් කිරීම යන සියල්ල ම ද සිහියෙන් මෙනෙහි කරමින් ම කරනු. ආහාර ගැනීමේ දී ඒ සඳහා යාම, වාඩිවීම, ආහාරය දෙස බැලීම, අතට ගැනීම, අනුභව කිරීම සඳහා පිළියෙල කිරීම, ආහාරය අතට ගැනීම, අත මුඛය කරා ගෙන යාම, මුඛය විවෘත කිරීම, ආහාරය මුඛයෙහි ගැටීම, විකීම, ආහාර රසය දැනීම, ගිලීම, ආහාරය බඩට යාම යන සියල්ල ම ද දැනීම ඇතුව සිහි කරමින් ම ආහාර ගැනීම කරනු. පැන් පීම, අත-කට සේදීම, නැගිටීම යන සියල්ල සිහියෙන් ම මෙනෙහි කරමින් ම කරනු. කෙනකු සමඟ කතා කරත හොත් “කථා කරමි” යි සිහි කරමින් ම කථා කරනු. අනෙකාගේ කථාව ඇසීමත් සිහි කරමින් ම අසනු. මල් පහන් පිදීම ආදිය කිරීමෙහි ද ඒවා දෙස බැලීම් ගැනීම් ආදි සියල්ල ම සිහි කරනු. තෙරුවන් ගුණ සිහි කර වැඳීමේ දී අනිකක් මෙනෙහි නො කොට එය කරනු. ධර්ම ශ්‍ර‍වණාදියෙහි ද එසේ ම පිළිපදිනු.
පටන් ගැනීමේ දී පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක නො වරදවා සිහි කිරීම අපහසු විය හැකි ය. දෙතුන් දිනක් එය සිහි කිරීම පුරුදු කළ කල්හි නො වරදවා මෙනෙහි කළ හැකි වනු ඇත. එපමණක් නොව පිම්බීම් හැකිළීම් දෙක මෙනෙහි කරනු අතර තවත් දෙයක් මෙනෙහි කිරීමට ද කාලය ඉතිරි වන බව දැනෙනු ඇත. එසේ වූ කල්හි වාඩිවී භාවනා කරනවා නම් ඒ අවස්ථාවේ දී වාඩිවීම ද එකතු කොට සිහි කරනු. පිම්බීම් සිහි කොට අනතුරු ව හැකිළීම වන්නට කලින් හිඳීම මෙනෙහි කරනු. හිඳීම මෙනෙහි කොට හැකිළීම සිහි කරනු. නැවත පිම්බෙන්නට කලින් හිඳීම මෙනෙහි කරනු.
“පිම්බෙනවා, හිඳිනවා, හැකිළෙනවා, හිඳිනවා”
මෙසේ කරුණු සතර මෙනෙහි කරනු. මේවා සිහි කිරීමේ දී වචන සිහි කිරීමෙන් පමණක් නො නැවතී පිම්බීම් සිතට පෙනෙන සැටියට ම, වාඩි වී තිබෙන ශරීරය සිතට පෙනෙන සැටියට ම, හැකිළීම් සිතට පෙනෙන සැටියට ම සිහි කරනු. සිටගෙන භාවනා කිරීමේ දී හිඳීම වෙනුවට සිටීම ඇතුළු කොට ගෙන, “පිම්බෙනවා, සිටිනවා, හැකිළෙනවා, සිටිනවා” යි මෙනෙහි කරනු.
නිදාගෙන භාවනා කිරීමේ දී “පිම්බෙනවා, නිදනවා, හැකිළෙනවා, නිදනවා” යි මෙනෙහි කරනු. මෙසේ පිම්බීම්-හැකිළීම් ආදිය ඉතා සැලකිල්ලෙන් මෙනෙහි කිරීමේ දී සාමාන්‍ය පෙනීම් ඇසීම් සිහි කරන්නට නො යා යුතු ය. ඒ පෙනීම් ඇසීම් යෝගාවචරයාට දැනෙනු ඇත. පෙනෙනවා ය, ඇසෙනවා ය කියා වචනයෙන් මෙනෙහි නො කළේ ද පෙනීම් ඇසීම් දැනීමෙන් ම ඒවා ගැන සිහි කිරීම සිද්ධ ය. එහෙත් ඕනෑකමින් යමක් බලත හොත් “බලනවා බලනවා ය” යි දෙතුන් වරක් මෙනෙහි කොට “පෙනෙනවා ය” යි ද සිහි කොට පිම්බීම් ආදිය ම මෙනෙහි කරනු. ඒ අතර ස්ත්‍රී පුරුෂාදි විශේෂාරම්මණයක් පෙනුන හොත් “පෙනෙනවා” යි දෙතුන් වරක් සිහි කොට මූල කාරණය ම මෙනෙහි කරනු.
කථා කරන හඬ ගී හඬ සතුන්ගේ හඬ ආදි අමුතු හඬක් ඇසුණ හොත් එකල්හි ද “ඇසේ ය” යි දෙතුන් වරක් මෙනෙහි කොට මූල කාරණයට ම බසිනු. එසේ කරන අතර ඉන්ද්‍රියයන්ට හමුවන දෑ ද මෙනෙහි නො කර පිම්බීම් ආදිය ම මෙනෙහි කරන කල්හි ආශ්වාස ප්‍ර‍ශ්වාස සියුම් වී පිම්බීම් ආදිය නො වැටහී යයි. නො වැටහීමෙන් ඒ ගැන කල්පනා කරන්නට යාමෙන් සමහර විට කෙලෙස් ද ඇති විය හැකි ය. අතර අතර දැකීම් ඇසීම් සිහි කිරීමේ ප්‍රයෝජනය, පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක අලුත් අලුත් වී ප්‍ර‍කට වීම ය. පිම්බීම්-හැකිළීම් ඉතා සියුම් වී නො වැටහී ගියහොත් ඒ අවස්ථාවේ දී “හිඳිනවා, හිඳිනවා” කියා හෝ “නිදනවා, නිදනවා” යි කියා හෝ ඉන්නා ඉරියව්ව මෙනෙහි කරනු. නැවත ප්‍ර‍කට වූවාම පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක සහිත ව ඉරියව්ව සිහි කරනු.
නො වැටහෙන පිම්බීම්-හැකිළීම් ගැන කල්පනා කරත හොත් “කල්පනා කරනවා” ය කියා එය සිහි කරනු.
සිහි කිරීම අමතක වී සිත් අන් අතකට හැරුණ හොත් “අමතක විය, අමතක විය” යි දෙතුන් වරක් මෙනෙහි කොට මූල කාරණය සිහි කරන්නට පටන් ගනු. පිම්බීම්-හැකිළීම් නොවැටහෙන අවස්ථාවලදී ඉරියව්ව හා හැපීම මෙනෙහි කිරීම ද හොඳ ය. හිඳින සිටින නිදන සෑම අවස්ථාවේ ම ශරීරය යම් කිසිවක හැපී පවතී. වාඩිවී ඉන්නහු ගේ කයේ යට පැත්ත අසුනෙහි ගැටේ. පිම්බීම්-හැකිළීම් ප්‍ර‍කට නො වන කල්හි හිඳිනවා ය යි හිඳිනා ශරීරය සිහි කොට හැපීම ප්‍ර‍කට තැනකට සිත යොමු කොට ‘සැපෙනවාය’ යි මෙනෙහි කරනු. මෙසේ “හිඳිනවා හැපෙනවා, නිදනවා හැපෙනවා” යනාදීන් ඉරියව්ව හා හැපීම සිහි කිරීම පුරුදු කර ගත යුතු ය. පිම්බෙනවා හිඳිනවා හැපෙනවා හැකිළෙනවා හිඳිනවා හැපෙනවා යනාදීන් සිහි කිරීම ද පුරුදු කරනු.
භාවනාවට බැස දින බොහෝ ගණනක් ගතවීමෙන් පසු සමහර විට භාවනාවෙන් ප්‍රයෝජනයක් නො වීය යි අලස බවක් ඇති විය හැකි ය. එසේ වුව හොත් “අලස වෙමි අලස වෙමි” යි එය සිහි කරනු. මෙයින් පලක් වේදෝ නො වේදෝ යි සැක පහළ විය හැකි ය. එසේ වුව හොත් “සැක ඇතිවේ” ය යි එය සිහි කරනු. භාවනාවේ දියුණුව ගැන මතු බලාපොරොත්තු ද ඇති විය හැකි ය. එසේ වුව හොත් “බලාපොරොත්තුවේ ය බලාපොරොත්තු වේය” යි එය සිහි කරනු. සිහි කරන අරමුණ රූපයක් ද නැතහොත් නාමයක් ද යනාදී කල්පනා විය හැකි ය. එබඳු අවස්ථාවල දී “කල්පනා කෙරේ, කල්පනා කෙරේ” යි එය සිහි කරන භාවනාව ගැන කලකිරීම ද විය හැකි ය. එසේ වුවහොත් “කලකිරේ, කලකිරේ ය” යි සිහි කරනු. භාවනාව හොඳ වී නම් සතුට ඇති විය හැකි ය. එ කල්හි “සතුටක්, සතුටක්” යි එය සිහි කරනු.
මෙසේ වරින් වර ඇති වන සිත් සියල්ල ඒ ඒ අවස්ථාවලදී සිහි කරමින් අන් සෑම වේලාවේ දී ම පිම්බීම් ආදී මූල කාරණයන් මෙනෙහි කරනු. මොහොතකුදු හිස්ව ඉක්ම යන්නට ඉඩ නො තබනු. නින්දට වැටී ඇති කාලය හැර දවසේ සම්පූර්ණ කාලය ම යෝගාවචරයාට වැටහෙන නාම රූප ධර්මවල සිහිය පිහිටවීම් වශයෙන් භාවනා කිරීමේ කාලය ය. නුවණ මෝරා ගිය කල්හි යෝගාවචරයාට නින්දකුදු නුවුවමනා වනු ඇත.
මේ සතිපට්ඨාන භාවනාවේ පූර්වභාග ප්‍ර‍තිපදාවය.
කියන ලද පරිදි පිම්බීම්-හැකිළීම් ආදිය අනලසව සිහි කරමින් වාසය කරන යෝගාවචරයාගේ සිහි නුවණ හා සමාධිය එක්තරා ප්‍ර‍මාණයකට දියුණු වූ පසු පිම්බෙන රූප හා එය සිහි කරන සිත ය, හැකිළෙන රූප හා එය සිහි කරන සිත ය, නැගිටින රූප හා එය සිහි කරන සිත ය, හිඳිනා රූප හා එය සිහි කරන සිත ය, වැතිරෙන රූප හා එය සිහි කරන සිත ය, ගමන් කිරීමේ දී ඔසවන පයේ රූප හා එය සිහි කරන සිත ය, ඉදිරියට ගෙන යන පයේ රූප හා එය සිහි කරන සිත ය, බිම තමන පයේ රූප හා එය සිහි කරන සිත ය යනාදිය යුගළ වශයෙන් බැඳී පවත්නාක් මෙන් වැටහෙන්නේ ය.
තව දුරටත් නුවණ දියුණු වී රූපය හොඳින් වැටහෙන්නට පටන් ගත් කල්හි රූපානුසාරයෙන් නාමය හෙවත් සිත සිහි කරන සිත රූපයෙන් වෙන් වී වැටහෙන්නට වන්නේ ය. රූපය හොඳට ම ප්‍ර‍කට ව වැටහෙන්නට පටන් ගත් කල්හි සිහි කරන සිත වූ නාමය ඒ රූපය කරා ඇදි ඇදී නැමි නැමී යන්නාක් ලෙස වැටහෙන්නේ ය. රූපය අනිකක් හා සම්බන්ධයක් නැති ව ඇති වන ධර්මයෙකි. සිත වනාහි අරමුණු කිරීම් වශයෙන් යම් කිසිවකට සම්බන්ධ වී යම් කිසිවකට නැමී ඇදි ඇදී ඇති වන්නකි. අරමුණක් හා සම්බන්ධයක් නැති ව අරමුණකට නො නැමී සිතක් කිසි කලෙක ඇති නො වන්නේ ය. එසේ අරමුණකට නැමී ඇති වන බැවින් සිතට නාමය යි කියනු ලැබේ. එසේ ම ඇති වන බැවින් චෛතසිකයන්ට ද නාමය යි කියනු ලැබේ. අනිකකට නැමෙන බව නාමයන් ගේ ලක්‍ෂණය ය.
යෝගාවචරයා හට පිම්බීම් හැකිළීම් ආදී වශයෙන් පවත්නා රූප දෙසට සිත නැමි නැමී යන්නක් සැටියට වැටහීම, නමන ලක්‍ෂණයෙන් නාමය වැටහීම ය. මෙසේ නාම රූප දෙක වෙන් වශයෙන් වැටහීම නාම රූප පරිච්ඡේද ඥානය පහළ වීම ය. එය විදර්ශනාවේ ආදිය ය. එයට නාම රූප ව්‍යවස්ථා ඥානය යි ද කියනු ලැබේ. යෝගාවචරයාට ඇති වන මේ නාම රූප ව්‍යවස්ථා ඥානය පොතපත කියවීමෙන් හා ගුරුන්ගෙන් අසා ගැනීමෙන් ඇති කර ගන්නා නාම රූප ව්‍යවස්ථා ඥානයට වඩා උසස් වූවකි. මෙය ප්රත්යක්ෂ ඥානයෙකි. එබැවින් මෙය ක්ලේශ ප්‍ර‍හාණයට සමත් වෙයි.
පොත පත ඉගෙනීමෙන් අනුන්ගෙන් අසා ගැනීමෙන් ඇතිවන නාමරූපව්‍යවස්ථාඥානය අනුමානඥානයක් බැවින් එය ක්ලේශ ප්‍ර‍හාණයට සමත් නො වෙයි. නා රූප විභාගය පිළිබඳ ප්රත්යක්ෂ ඥානයක් නො ලැබූ සාමාන්‍ය ජනයා නාම රූප දෙක ම ඒකත්වයෙන් ගෙන එය තමන් සැටියටත් ස්ත්‍රීන් පුරුෂයන් - සත්ත්වයන් පුද්ගලයන් සැටියටත් වරදවා තේරුම් ගෙන සිටිති. මේ යෝගාවචරයාත් කලින් එබඳු කෙනෙකි. එබැවින් නාම රූප ව්‍යවස්ථාඥානය ඇතිවීමෙන් ඔහුට අලුත් කල්පනාවල් පහළ වන්නට පටන් ගනී.
පිම්බීම් හැකිළීම් ආදි වශයෙන් පවත්නා රූපත් ඒවා සිහි කිරීම් වශයෙන් ඇති වන සිතුත් හැර මේ සන්තානයෙහි සත්‍ය වශයෙන් අනිකක් නැත. සත්‍ය වශයෙන් හෙවත් පරමාර්ථ වශයෙන් ඇත්තේ ඒ නාම රූප දෙක පමණක් ය. පිම්බීම්-හැකිළීම් ආදිය සිහි නො කරන අවස්ථාවෙහි ඇත්තේ ද මේ නාමරූප දෙක ම ය. මේ නාම රූප දෙක හැර, ආත්මය කියා දෙයක් මමය කියා දෙයක් මේ නාමරූප රාශියෙහි නැත. ලෝකයා විසින් මම ය කියන්නේත්, ගැහැනිය ය කියන්නේත්, සහෝදරයා ය - සහෝදරිය ය යනාදිය කියන්නේත් මේ නාම රූපයන්ට ම ය. මම ය ගැහැනිය ය පිරිමියා ය යනාදිය නාම මාත්‍ර මිස සත්‍ය වශයෙන් ඇති ඒවා නො වේය යනාදිය යෝගාවචරයාට නාමරූප ව්‍යවස්ථාඥානය ඇතිවීම නිසා ඇතිවන අලුත් කල්පනා ය. යෝගාවචරයාට එබඳු කල්පනා නොයෙක් විට ඇති වන්නේ ය. එබඳු කල්පනා ඉබේම ඇති වෙතොත් ඇතිවන්නට දෙනවා මිස ඕනෑකමින් කල්පනා නො කරනු. තවම යෝගාවචරයාට අමුතු දේ කල්පනා කිරීමට අවස්ථාව නො වේ. එබඳු කල්පනා ඇති වන කල්හි ද “කල්පනා කරමි, කල්පනා කරමි” යි ද කල්පනා කෙළෙමි යි ද ඒ කල්පනාවත්, පිම්බීම් හැකිළීම් ආදිය සිහි කරන්නාක් මෙන් සිහි කොට සිරිත් පරිදි පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක සිහි කිරීම ම උත්සාහයෙන් පවත්වාගෙන යා යුතු ය.
පිම්බීම් හැකිළීම් දෙක්හි සිහිය පිහිටුවා විසීමෙන් තවදුරටත් සිහිනුවණ දියුණු තියුණු වීමෙන් අත් පා ආදී ශරීරාවයවයන් උස් පහත් කිරීම් එහා මෙහා කිරීම් සම්බන්ධයෙන් පහළ වන්නා වූ සිත් ඉබේම යෝගාවචරයා හට ප්‍ර‍කට වන්නට පටන් ගන්නේ ය. ඔසවන්නට සිත් වේය, පහත් කරන්නට සිත් වේය, එහාට කරන්නට සිත් වේ ය, මෙහාට කරන්නට සිත් වේ ය යනාදීණ් එසේ ඇති වන සිත් පහසුවෙන් සිහි කළ හැකි වන්නේ ය. භාවනාවට පටන් ගත් මුල් කාලයේ දී අත් පා ආදිය එසවීම් පහත් කිරීම් ආදිය සම්බන්ධයෙන් පහළ වන සිත් ඔසවන්නට සිත් වේ ය, පහත් කරන්නට සිත් වේ ය යනාදීන් සිහි කළේ වී නමුත් යෝගාවචරයා හට ඒ සිත් වෙන් වී පිරිසිදු ලෙස නො වැටහේ. භාවනාව දියුණු වූ පසු ඒ සිත් අන් කිසිවක් හා මිශ්‍ර නො වී පිරිසිදු ලෙස වැටහෙන්නට වන්නේ ය.
අතක් ඔසවන්නට වුවමනා වූ විට අත ඔසවනු කැමැත්තක් පළමුවෙන් පහළ වෙයි. එය වහා ම සිහි කරනු. ඉන් පසු එසවෙන අත එසවීමේ මුල - මැද - අග යන සෑම තැනදී ම සිහි කරමින් සිහියෙන් යුක්තව ම අත එසවීම කරනු. අනිකුත් සියලු ක්‍රියාත් එසේ ම සිහියෙන් කරනු.
භාවනාවට පටන් ගත් මුල් කාලයේ දී ම අත් පා ආදිය එහා මෙහා කිරීම් ආදිය සම්පූර්ණයෙන් සිහි කරන්නට යෝගාවචරයාට නුපුළුවන් වේ. සිදුවන අවස්ථාවෙහි සිහි කරන්නට නුපුළුවන් වන කායික ක්‍රියා ම බහුල වෙයි. ඒ කාලයේ දී යෝගාවචරයා හට සිතිය හැකිවාට වඩා ඉක්මනින් කායික ක්‍රියා සිදුවන්නාක් මෙන් වැටහෙයි. භාවනාව දියුණු වූ පසු සිහි කරන සිත ම කායික ක්‍රියාවන්ට ඉදිරියෙන් ගමන් කරන්නාක් මෙන් වැටහෙයි. හකුළුවන්නට ඕනෑය, දිග කරන්නට ඕනෑය, සොලවන්නට ඕනෑය යනාදීන් පහළ වන්නා වූ සිත් ද වැටහෙයි. ඒ සිත් අනුව හැකිළීම් දිගු කිරීම් ආදි වශයෙන් රූප හට ගැනීම ද වැටහෙයි. සිසිල් දිය ආදිය ශරීරයේ හැපී ශීතය ශීතය කියා සිහි කරන අවස්ථාවලදී සිසිල් රූප ශරීරයේ පැතිරී ඇතිවන සැටි ද වැටහෙයි. උණුදිය ආදිය ශරීරයේ හැපී උණුසුම සිහි කරන අවස්ථාවලදී උණුසුම් රූප ශරීරයේ පැතිර ඇති වන සැටි ද වැටහෙයි.
ආහාර වළඳන කල්හි බලගන්වන රූප ශරීරයෙහි පැතිර ඇති වන සැටි ද වැටහෙයි. වරකුදු ඉක්ම නොයන පරිදි පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක ද වැටහෙයි. ශරීරයෙහි හටගන්නා කැසීම්-හිරිවැටීම් ආදි ඉතා සියුම් වේදනා ද වැටහෙන්නට වෙයි. ඉතා සියුම් ශරීර චලනයන් ද වැටහෙන්නට වෙයි. චෛත්‍ය බුද්ධ ප්‍ර‍තිමා විහාරාදි තවත් නොයෙක් දේ ද යෝගාවචරයාට ඇස ඉදිරියේ ඇතුවාක් මෙන් වරින් වර වැටහෙයි. කලින් සිහි කළ යුතු අරමුණු අමාරුවෙන් සොය සොයා සිහි කළ යෝගාවචරයාට මේ කාලය වනවිට නැවතීමක් නැතිව සිහි කරන්නට අරමුණු ලැබේ. එයින් යෝගාවචරයාට සිහි කළ යුතු අරමුණු ඇති බැවින් ම සිහි කරන්නට අරමුණු ලැබෙන බැවින් ම සිහි කරන සිත් ඇති වන බව ප්රත්යක්ෂ වන්නේ ය. පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක සියුම් වී නො වැටහී යාමෙන් සමහර අවස්ථාවකදී යෝගාවචරයා හට සිහි කරන්නට දෙයක් නැතිව සිටින්නට ද විය හැකිය. එබඳු අවස්ථාවලදී ඔහුට සිහි කළ යුත්තක් නැතහොත්, නො ලැබෙතහොත්, සිහි කරන සිත් ඇති නො වන බවත් ප්රත්යක්ෂ වන්නේ ය.
පිම්බීම්-හැකිළීම් දෙක සියුම් වී නො වැටහී ගිය හොත් සිහි කරන්නට දෙයක් නැත ය කියා කාම විතර්කාදියෙන් කාලක්ෂේපය නො කොට, ඒ අවස්ථාවේදී ශරීරය පවත්නා ඉරියව්ව හා හැපීම සිහි කරන්නට පටන් ගත යුතු ය. යෝගාවචරයා වාඩි වී සිටිනවා නම් ඒ අවස්ථාවේ දී “හිඳිමි යි, හිඳිමි” යි හිඳීමේ ඉරියව්වෙන් පවත්නා ශරීරය සිහි කරනු. හිඳිනා කල්හි ශරීරයේ හට පැත්ත අසුනෙහි හැපීම වන නිසා “හැපෙනවා, හැපෙනවා” යයි සිහි කරනු. “හිඳිනවා, හැපෙනවා ය” යි හිඳීම් හැපීම් දෙක මාරුවෙන් මාරුවට ද සිහි කරනු. හැපෙන තැන් මාරු කරමින් ද සිහි කරනු. හැපෙන තැන් මාරු කරමින් සිහි කරන්නේ මෙසේ ය:- හිඳිමි යි සිහි කර වම් පය අසුනෙහි හැපීම සිහි කරනු. නැවත හිඳීම සිහි කර දකුණු පය හැපීම සිහි කරනු. “හිඳීමි වම හැපේ, හිඳිමි දකුණ හැපේ” මෙසේ සිහි කරනු. වැතිර ඉන්නා කල්හි ද “නිදනවා හිස හැපෙනවා, නිදනවා පිට හැපෙනවා, නිදනවා සට්ටම් හැපෙනවා, නිදනවා පය හැපෙනවා” යනාදීන් මාරුවෙන් මාරුවට සිහි කරනු.
දැකීම් ඇසීම් ආදිය සිහි කිරීමෙහි දී ද ඇස හා රූපයන් ඇති නිසාම දැකීම හෙවත් දක්නා සිත් ඇති වීම සිදුවන බවත්, කන හා ශබ්දයන් ඇති නිසා ම ඇසීම සිදුවන බවත්, අනිකුත් ඉන්ද්‍රියයන් හා අරමුණු ඇති නිසා ම ආඝ්‍රාණාදිය ඇති වන බවත්, ඉන්ද්‍ර‍යන් හා අරමුණු නැතිනම් දක්නා සිත් ආදියේ ඉපදීමක් නො වන බවත් යෝගාවචරයාට ප්රත්යක්ෂ වන්නේ ය.
හැකිළීම් - දිගුකිරීම් - එසවීම් - පහත් කිරීම් ආදි කායික ක්‍රියා සිහි කිරීමේදී හකුළුවමි ය, දිගුකරමි ය යනාදීන් සිත් උපදනා නිසා ම, ඒ සිත් අනුව හැකිළීම් දික්කිරීම් ආදි කායික ක්‍රියා සිදුවන බවත්, ඒ සිත් ඇති නොවෙත හොත්, ඒ කායික ක්‍රියා සිදු නොවන බවත්, යෝගාවචරයාට පැහැදිලි වන්නේ ය.
තවද පළමු පළමු සිහි කිරීම් කල්පනා කිරීම් නිසා පසු පසු සිහි කිරීම් කල්පනා කිරීම් සිදුවන බව ද, අතීත කර්මයන් නිසා අනේකප්‍ර‍කාර සුඛ දුඃඛ වේදනා ඇති වන බව ද, අතීත කර්මය නිසා ම ප්‍ර‍තිසන්ධියෙහි පටන් මේ නාම-රූප පරම්පරාව පවත්නා බව ද, යෝගාවචරයාට අවබෝධ වේ.
මේ කරුණු වැටහීමෙන් යෝගාවචරයා හට “හේතු වන නාම රූප නිසා, ඵල වූ නාම - රූප ඇතිවීමක් මිස, මෙහි සුවදුක් විඳින ක්‍රියා කරන කරවන ආත්මයක් නැත, සත්ත්වයෙක් පුද්ගලයෙක් නැත. හේතුවන නාම - රූප නිසා ඵල වන නාම රූපයන් පහළවීම් වශයෙන් මේ ස්කන්ධ පරම්පරාව පවත්නේ ය, අතීතයෙහිත් මේ ස්කන්ධ පරම්පරාව එසේ ම පැවැත්තේ ය. අනාගතයෙහිත් මෙය එසේ ම පවත්නේ ය. මේ නාම රූපයන් මවන පවත්වන අන් දෙවියකු හෝ බඹකු හෝ නැත” යනාදි කල්පනා වරින් වර ඇති වේ. මෙබඳු කල්පනා පරමාර්ථ ධර්ම ගැන උගෙනීමක් නැති නුවණ ඇති යෝගාවචරයනට තරමක් ඇති වේ. පරමාර්ථ ධර්ම ගැන උගෙනීම ද ඇති උත්පත්තියෙන් පිහිටි නුවණ ද ඇති යෝගාවචරයනට බොහෝ කොට ඇති වේ. මේ අවස්ථාවේදී ඕනෑකමින් ම මෙබඳු කරුණු කල්පනා කරමින් කාලය නො ගෙවිය යුතු ය. කල්පනා කිරීම් ගැන සැලකිල්ලක් නො දක්වා සිහි කිරීම ම සැලකිල්ලෙන් කරගෙන යා යුතු ය.
සමාධිය දියුණු කර ගත්තා වූ බොහෝ යෝගාවචරයන්ට භාවනාවෙහි යෙදී ඉන්නා කල්හි අත්පාවල ද හිසෙහි හා පපුවෙහි ද පිටෙහි ද තුනටියෙහි ද බඩේ ද වේදනා දැනෙන්නට වන්නේ ය. ශරීරයේ තදගති - බරගති - හිරිගති දැනෙන්නට වන්නේ ය. කටුවලින් අනින්නාක් මෙන් ද කුඩා සතුන් ශරීරයෙහි ඇවිදින්නාක් මෙන් ද දැනෙන්නට වන්නේ ය. තවත් නොයෙක් ආකාර වේදනා ද දැනෙන්නට වන්නේ ය. භාවනාව නැවැත්වුව හොත් ඒ වේදනා නො දැනෙන්නේ ය. යෝගාවචරයනට ඒවා භාවනාවෙන් හටගන්නා රෝග සැටියට සිතෙන්නේ ය. එහෙත් ඒවා රෝගයේ නො වෙති. භාවනාවෙහි යෙදෙන අවස්ථාවට පමණක් දැනී භාවනාව නැවැත්වූ පසු නො දැනී යන්නේ ඒවා රෝග නො වන නිසා ය. ඒවා ශරීරයෙහි ස්වභාවයෙන් ම ඇති වේදනා ය. භාවනාවෙහි නො යෙදෙන වේලාවෙහි නො දැනෙන්නේ ඒවා මහත් වේදනා නො වන නිසා ය.
ඉතා කුඩා දෙය ද මහත් කොට දැනෙන්නට පටන් ගැනීම සමාධියේ ස්වභාවයෙකි. නො දැනෙන කුඩා වේදනා කාගේ ශරීරවලත් ඇත්තේ ය. සිත සමාධි වූ පසු සමාධි බලයෙන් ඒවා දැනෙන්නට වන්නේ ය. ඒවා ගැන බිය විය යුතු නොවේ. ඒවා නැතිකර ගැනීමට ැති උපාය වේදනාවට සිත යොමු කොට එය ම නැවත නැවත සිහි කිරීම ය. එසේ කරන කල්හි වේදනාව ක්‍ර‍මයෙන් සිහින් වී ගොස් අන්තිමේ දී සම්පූර්ණයෙන් ම නො දැනී යන්නේ ය.
තව ද නොයෙක් සටහන් ඇති නොයෙක් අරමුණු ද තමා ඉදිරියේ සත්‍ය වශයෙන් ඇතුවාක් මෙන් පෙනෙන්නට ද වන්නේ ය. සවණක්ගන බුදුරැස් මාලාවෙන් බැබලෙමින් ලොවුතුරා බුදුන් වහන්සේ තම්න ඉදිරියට වැඩම කරන්නාක් මෙන් ද, අහසෙහි රහතුන් වහන්සේලා ඔබ මොබ වැඩම කරන්නාක් මෙන් ද, දාගැබ් - බුදුපිළිම - විහාර ආදිය තමා ඉදිරියෙහි ඇතුවාක් මෙන් ද තමා පැහැදී - සිටින මිත්‍ර‍ව සිටින පුද්ගලයන් තමා වෙත පැමිණ සිටින්නාක් මෙන් ද, දෙවිවරු දෙවඟනන් තමා වෙත පැමිණ ඉන්නාක් මෙන් ද, රූපත් ස්ත්‍රීන් පැමිණ ඉන්නාක් මෙන් ද, නග්න ස්ත්‍රීන් පැමිණ ඉන්නාක් මෙන් ද, ඔවුන් තමා ගේ ඇඟේ හැපෙන්නට එන්නාක් මෙන් ද, ගඞ්ගා - වැව් පොකුණු - උයන් - කඳු - හෙල් - හිර - සඳ - තරු - වලාකුළු ආදිය ඉදිරියේ තිබෙන්නාක් මෙන් ද දුම්රිය බස්රිය පෙරහැර ආදිය තමා ඉදිරියෙන් ගමන් කරන්නාක් මෙන් ද, භයානක රූප ඇති භූතයන් පැමිණ සිටින්නාක් මෙන් ද, විශාල ගොඩනැගිලි බිඳ වැටෙන්නාක් මෙන් ද, නානාප්‍ර‍කාර මළ සිරුරු තමා ඉදිරියේ තිබෙන්නාක් මෙන් ද, මළ සිරුරු කැබලිවලට කැඩී යන්නාක් මෙන් ද, මස් ගොඩවල් - ඇට ගොඩවල් හා ලේ ද මලමුත්‍රාදි අපවිත්‍ර වස්තූන් ද - පණුවන් ද බඩවැල් ආදිය ද, තමාගේ ශරීරයෙන් ලේ ගලන්නාක් මෙන් ද, තමා ගේ ශරීරය ම දෙකට තුනට කැපී යන්නාක් මෙන් ද, තමාගේ ශරීරයේ සම ගැලවී තිබෙන්නාක් මෙන් ද, ශරීරයෙන් ලේ ගලන්නාක් මෙන් ද, බොකු බඩවැල් නික්මෙන්නාක් මෙන් ද සමහර විට පෙනෙන්නට පුළුවන.
දිව්‍යලෝක බ්‍ර‍හ්මලෝක හා අපායයන් ද, ප්‍රේතයන් හා අසුරයන් ද, යක්‍ෂ රාක්‍ෂයන් ද, අලි - කොටි - වලස් - නයි - පොලොං ආදී භයානක සතුන් ද පෙනිය හැකිය. සෑම යෝගාවචරයකුට ම කියන ලද සෑම දෙය ම පෙනෙන්නේ ද නොවේ. එහෙත් මේ කාලය වන විට යෝගාවචරයාට නො පෙනෙන දෙයක් නම් නැත. මෙහි කී නො කී නා නා ප්‍ර‍කාර දේ ඒ ඒ යෝගාවචරයන්ට පෙනෙන්නට වන්නේ ය. ඒ පෙනෙන ඒවා සමාධිබලය නිසා ඇතුවාක් මෙන් පෙනෙන ඇත්ත වශයෙන් නැති ඒවා ය. ඒවා පෙනෙන්නට වීම යෝගාවචරයාට අමුතු යහපතක් හෝ නපුරක් නො වේ. එබැවින් කුමක් පෙනුනත් එය බිය වීමට හෝ සතුටු වීමට කරුණක් නො වන බව තේරුම් ගත යුතු ය. ඒවා සිහින මෙන් දත යුතු ය.
ඒ පෙනෙන දේවල් ඇත්ත වශයෙන් නැති ප්රඥප්ති වුව ද, ඒවා අරමුණු කරන සිත් ඇත්ත වශයෙන් ඇති පරමාර්ථ ධර්මයෝ ය. එබැවින් පෙනෙන පෙනෙන සෑම දෙයක් ම “පෙනෙනවා, පෙනෙනවා” ය කියා සිහි කරනු. සිත පරමාර්ථ වශයෙන් ඇතත් එය පෙනෙන දෙයක් නොවන බැවින් සිත පිරිසිඳ දත යුත්තේ ඒ ඒ සිතට ගෝචර වන අරමුණු වලිනි. ඇත්ත වශයෙන් නැති දෙය පෙනෙන කල්හි “පෙනෙනවා - පෙනෙනවා” ය කියා සිහි කිරීම ද චිත්ත පරමාර්ථය සිහි කිරීම ය. එබැවින් ඇත්ත වශයෙන් ඇත්තා වූ හෝ නැත්තා වූ හෝ කවර අරමුණක් දුට ද “පෙනෙනවා, පෙනෙනවා” ය කියා පෙනීම සිහි කරනු. එසේ කරන කල්හි නැතිව, ඇතුවාක් මෙන් පෙනෙන විකාර රූප ක්‍ර‍මයෙන් නැති වී හෝ කුඩා වී හෝ ගොස්, සම්පූර්ණයෙන් නොපෙනී යනු ඇත.
ඒවා පෙනෙන්නට පටන් ගත් මුල් කාලයේ දී හත් අට වරක් සතර පස් වරක් සිහි කළ විට ඒ අරමුණු අතුරුදහන් වෙයි. ඥානබලය වැඩි වූ පසු වරක් දෙවරක් සිහි කරන විට ම ඒ අරමුණු නො පෙනී යයි. පෙනෙන විකාර රූපයන් දකිනු කැමැත්ත හෝ ඒවා ගැන බියක් හෝ යෝගාවචරයාට ඇත්තේ නම්, ඒවා වැඩි වේලාවක් පෙනෙනු ඇත. පෙනුණු යමකට යෝගාවචරයා ගේ සිත ඇදී - නැමී ගියහොත් ඒ අරමුණ නිතර පෙනෙන්නට පටන් ගැනීමෙන් කරදරයක් ඇති විය හැකි ය. ඒ නිසා සමාධි බලවේගය පවත්නා අවස්ථාවේ දී නො මනා දේවලට ඇලුම් නො කරන ලෙස සිත පරෙස්සම් කර ගත යුතුය. සමහර යෝගාවචරයනට අලුත් අලුත් අරමුණු නො ලැබ එක ම දෙය සිහි කරමින් වෙසෙන කල්හි අලස බවක් ඇති වේ. ඒ අලස බව “අලසය, අලසය” කියා නැවත නැවත සිහි කළ යුතු ය. එසේ කරන කල්හි එය දුරු වනු ඇත. එසේ සිහි කිරීම අලස බව දුරු කර ගැනීමේ උපාය ය.
මෙතෙක් යෝගාවචරයා විසින් කරන ලදුයේ ලැබෙන ලැබෙන මුණ ගැසෙන මුණ ගැසෙන අරමුණු නො හැර සිහි කිරීම ය. දැන් පෙරට වඩා නුවණ දියුණු වී ඇති බැවින් සිහි කිරීමේ මාත්‍රයෙන් නො නැවතී, සිහි කරන අරමුණුවල මුල - මැද - අග යන තුන දැන ගැනීමට ද උත්සාහ කළ යුතු ය. පිම්බීම් ඇත්තේ පිම්බෙන තෙක් පමණෙකි. හැකිළෙන කල්හි එය නැත. අභාවප්‍රාප්ත ය. හැකිළීම ඇත්තේ ද හැකිළෙන තෙක් පමණෙකි. පිම්බෙන කල්හි හැකිළීම නැත. එය අභාවප්‍රාප්ත ය. පිම්බීම සිහි කරන සිත ඇත්තේ ද එය සිහි කරන තෙක් ය. හැකිළීම සිහි කරන කල්හි, පිම්බීම සිහි කළ සිත නැත. එය අභාවප්‍රාප්ත ය. හැකිළීම සිහි කරන සිත ඇත්තේ ද එය සිහිකරන තෙක් ය. නැවත පිම්බීම සිහි කරන කල්හි හැකිළීම සිහි කරන සිත නැත. එක් දෙයක් දක්නා සිත එකෙණෙහි ම නිරුද්ධ වෙයි. අනිකක් දක්නා කල්හි එය නැත. එක් හඬක් අසන සිත එකෙණෙහි ම නිරුද්ධ වෙයි. අනිකක් අසන කල්හි එය නැත. එක් සිතිවිල්ලක් පවත්නේ ඇසිල්ලකි. අනිකක් සිතන කල්හි එය නැත.
එක් වේදනාවක් පවත්නේ ක්ෂණයකි. අනික් වේදනාවක් ඇති වන කල්හි එය නැත. නැගිටීම ඇත්තේ නැගිටින තෙක් ය. ඉන් පසු එය නැත. සිට ගැනීම ඇත්තේ සිට ගන්නා තෙක් ය. ඉන් පසු එය නැත. අතක් - පයක් එසවීම ඇත්තේ එය කරන තෙක් ය. ඉන් පසු එය නැත. පහත් කිරීම ඇත්තේ ද එය කරන තෙක් ය. ඉන් පසු එය නැත. එක් දෙයක් සිහි කරන සිත ඇත්තේ එය කරන තෙක් ය. අනිකක් සිහි කරන කල්හි එය නැත. මෙසේ ඒ ඒ ක්‍රියා වේදනා ඒ ඒ දෙය සිහි කරන සිත් හා ඒ ඒ ක්‍රියා කරන සිත් නිරුද්ධ වී යන බව තේරුම් ගත යුතු ය. පිම්බෙන රූප පිම්බීමෙහි දී ම නිරුද්ධ වන බව ද, හැකිළෙන අවස්ථාවට නො පැමිණෙන බව ද, හැකිළෙන රූප හැකිළෙන අවස්ථාවේදී ම නිරුද්ධ වන බව ද, නැවත පිම්බෙන අවස්ථාවට නො පැමිණෙන බව ද, අත් පා ආදිය එසවීමේදී ඔසවන රූප එසවීමේ දී ම නිරුද්ධ වන බව ද නැවත පවත් නො වන බව ද, පහත් කිරීමේදී ඇතිවන රූප පහත් කිරීමේදී ම නිරුද්ධ වන බව ද, නැවත නවතින තැනට නො පැමිණෙන බව ද වටහා ගත හැකි වුව හොත් ඉතා හොඳ ය.
සිහි කරන අරමුණුවල මුල - මැද - අග ගැන සැලකීම ද ඇති ව මුණ ගැසෙන ගැසෙන අරමුණු සිහි කරගෙන යන්නා වූ යෝගාවචරයා හට සිහි කරන අරමුණු අභාවප්‍රාප්ත වෙමින් යන සැටි හොඳින් පෙනුණු අවස්ථාවලදී “උපදින උපදින නාමරූපයෝ ගෙවි ගෙවී යන්නාහු ය, විදුලිය සේ දිය බුබුළු සේ නාමරූපයෝ ඉපද ඉපද බිඳි බිඳී යන්නාහ, මේ නාමරූපයෝ තාවකාලිකයෝ ය, අනිත්‍යයෝ ය” කියා කල්පනා පහළ වේ.
මේ නාම - රූපයන් ඉපද ඉපද ගෙවි ගෙවී බිඳි බිඳී යන ජාතියක් බව නො දැන ඒවා මම ය කියා ද මාගේ ය කියා ද, ලස්සනය හොඳ ය කියා ද සලකා ඒවාට ඇලුම් කරන ඒවා නො නැසී පවතිනවාට මිස ගෙවෙනවාට බිඳෙනවාට නො කැමති තැනැත්තාට මෙසේ මොහොතකුදු නො පැවතී සංස්කාරයන් බිඳි බිඳී යාම මහ දුකෙකි, බිඳි බිඳී ගිය ඒවා වෙනුවට අලුත් අලුත් සංස්කාරයන් උපදවා ගැනීමට වෙහෙසෙන්නට සිදුවීම ද දුකෙකි. සංස්කාරයන්ට ඇලුම් කරන්නහුට ඒවා දිරා ය - බිඳේ ය - මැරේ ය කියා ද නිතර බිය ඇති වේ. එද දුකෙකි. බිඳි බිඳී යන සංස්කාරය දුකක් ම මිස කවර ආකාරයකින්වත් සැපයක් නම් නො වේ ය. මේ සංස්කාරයන් හොඳය කියා සිතා ඒවාට ඇලුම් කරන්නේ ඒවායේ අනිත්‍යතාවය නො දන්නා නිසා මමය යනාදි කල්පනා ද යෝගාවචරයාට ඇති වේ. කායික වූ ද, මානසික වූ ද, සකල දුඃඛ වේදනාවන් උපදනා තැනත් මේ නාම - රූප ධර්ම රාශිය ම ය. එබැවින් මේ නාම - රූප ධර්ම රාශිය ගෙඩියක් වැනි ය, වණයක් වැනි ය, ලෙඩක් වැනි ය යනාදි කල්පනා ද යෝගාවචරයාට ඇති වේ.
යමක් දුක් රැසක් වේ නම්, එය දුක් රැසක් ම මිස ආත්මයක් - සත්ත්වයෙක් - පුද්ගලයෙක් නො විය හැකිය. මේ නාම - රූප රාශිය දුක් රැසක් ම මිස ආත්මයක් නො වේ ය, මම නොවේ ය, ඉපද දිරා බිඳී යන මේ නාම රූපයන්හි නො දිරා නො බිඳී පැවතිය හැකි හරයක් නැත. එබැවින් ඒවා දිරා බිඳී යන්නේ ම ය. මේ සංස්කාර රාශිය අතර ආත්ම වශයෙන් සැලකිය යුතු ඒවා පාලනය කරන යම් කිසි ශක්තියක් ද නැත්තේ ය. සංස්කාරයන් කාහටත් වුවමනා පරිදි ඇති නො වන්නේත්, ඇති වූ පසු නො බිඳී නො පවත්නේත් ඒ නිසා ය. මේ සංස්කාරයන් පාලනය කරන ආත්මයක් ඒවා අතර නැත්තේ ය. සංස්කාරයෝ ද ආත්ම නො වන්නාහ. මෙබඳු කල්පනා ද යෝගාවචරයාට වරින් වර ඇති වේ.
තමා විසින් සිහි කළ ප්රත්යක්ෂ වශයෙන් දුටු නාම රූපයන් සේ තමා ගේ ඉන්ද්‍රියයන්ට හසු නොවූ, සිහිකරන්න නො ලැබූ, නාම - රූපත්, දුටු නාම - රූප සේ ම අනිත්‍ය බව, දුක් බව, ආත්ම නොවන බව, අසාර බව යෝගාවචරයාට කල්පනා වන්නේ ය. එය ප්රත්යක්ෂ ඥානය නිසා යෝගාවචරයාට ඇති වන අනුමාන ඥානය ය. උත්පත්තියෙන් පිහිටි නුවණ මඳ වූවන්ට ද, උගෙනීම මඳ වූවන්ට ද විශේෂ කල්පනා ගැන සැලකිල්ලක් ඇතියවුන්ට ඉහත කී කල්පනා බොහෝ කොට ඇති වේ. සමහර යෝගාවචරයනට සිහි කරන සියලු දෙය ම අනුව කල්පනාවල් ද එන්නේ ය.
මේ කාලයේ දී වඩ වඩා කල්පනා කරන්නට ගියහොත් මතු උපදවා ගත යුතු ඥාන විශේෂයෙන් උපදවා ගැනීමට බොහෝ කල් ගත විය හැකි ය. මේ කාලයේ දී කල්පනා කිරීමට කාලය ගත නො කළාට මතු ඇති වන ඥානවලදී සංස්කාරයන්ගේ අනිත්‍ය ලක්ෂණාදිය පැහැදිලි වනු ඇත. එබැවින් මේ කාලයේදී ධර්ම ස්වභාවයන් ගැන කල්පනා බහුල කර නො ගෙන සිහි කිරීම ම පවත්වා ගෙන යා යුතු ය. සිහි කරන අතර විශේෂ කල්පනා ඇති වුවහොත් ඒවා ද එකකුත් අත් නොහැර සිහි කළ යුතු ය.
මෙසේ සංස්කාරයන් ගේ අනිත්‍යාදි ලක්ෂණත්‍ර‍ය වැටහීමෙන් පසු මතු මතු වී එන සියලු සංස්කාරයන් සිහි කරමින් වාසය කරන කල්හි සිත පැහැදීම වූ ශ්‍ර‍ඬාව ය, ඉදිරියට ම ගමන් කරන බව වූ වීර්‍ය්‍ය ය, අරමුණු ඉක්ම යන්නට නො දෙන සතිය ය, ආරම්මණයෙහි සිත මනා කොට පිහිටවන ස්වභාවය වූ සමාධිය ය, ආරම්මණයේ සිටි නො වරදවා දකින ප්‍ර‍ඥාව ය යන ඉන්ද්‍රිය පස දියුණු වී සම තත්ත්වයට පැමිණි පසු අරමුණුවලට ඇද දමන්නාක් මෙන් සිහි කරන සිත් ඉතා වේගයෙන් ඇති වන්නට පටන් ගන්නේ ය. සිහි කළ යුතු නාම - රූපයන් ඉතා ඉක්මනින් වැටහෙන්නට වන්නේ ය.
වරක් හුස්ම ගන්නා කල්හි මඳින් මඳ කයේ පිම්බි පිම්බී ඒම් පරම්පරාවක් ම සිදුවන බව වැටහෙන්නට වන්නේ ය. වරක් හුස්ම හෙලන කල්හි හැකිළි හැකිළී යාම් පරම්පරාවක් ම සිදු වන බව වැටහෙන්නට වන්නේ ය. අතක් පයක් ඔසවන කල්හි මඳින් මඳ ඉහළ යාම් බොහෝ ගණනක් සිදු වන බව වැටහෙන්නට වන්නේ ය. වරක් අතක් පයක් පහත් කිරීමේදී පහළ වැටීම් පරම්පරාවක් ම සිදු වන බව වැටහෙන්නට වන්නේ ය. ඇතුළත පිටත ශරීරය සෑම තැනම පැතිර කුඩා කුඩා සෙලවීම් හා ගැටීම් නැවතීමක් නැති ව සිදු වන බව වැටහෙන්නට වන්නේ ය.
සමහරුන්ට ශරීරය සෑම තැන ම මඳ කැසීම් රිදුම් එකකට පසු එකක් වශයෙන් ඉතා වේගයෙන් නැවතීමක් නැතිව ඇති වේගන යන බව වැටහෙන්නට වන්නේ ය. ඉතා වේගයෙන් බොහෝ අරමුණු වැටහෙන්නට පටන් ගත්තා වූ මේ කාලයේදී කැසීමක් ය - රිදුමක් ය - සෙලවීමක් ය - ගැටුමක් ය කියා වෙන වෙන ම නම්වලින් ඒවා සිහි කරන්නට කාලයක් නො ලැබෙන්නේ ය. ඒවා වෙන වෙන ම නමින් ම සිහි කරන්නට ගියහොත් බොහෝ අරමුණු සිහි කරන්නට නො ලැබී ඉක්ම යන්නේ ය. එබැවින් ඒ අවස්ථාව පැමිණි කල්හි වැටහෙන අරමුණු නම්වලින් සිහි කරන්නට උත්සාහ නො කොට ජලාසයකට වැසි වටනා කල්හි ජලය මතුයෙහි බොහෝ දිය බුබුළු නැඟ නැඟ බිඳි බිඳී යන සැටි එදෙස සිහියෙන් බලා ඉන්නා කෙනකුට පෙනෙන්නාක් මෙන් දැනෙන්නාක් මෙන් මතු මතු වී එන අරමුණු සමූහය ම නමින් සිහි කිරීමක් නැති ව දැනෙන සැටියට ඒ අරමුණුවලට සිත යොමු කරගෙන විසිය යුතු ය. බලාගෙන ඉන්නාක් මෙන් ඒවා ගැන දැනීම පමණක් ඇති කර ගත යුතු ය. එසේ දැන ගැනීම ම ප්‍ර‍මාණවත් ය. මතු මතු වී එන වැටහෙන වැටහෙන සැම දෙය ම නමින් වේගයෙන් සිහි කරන්නට ගිය හොත් පමණට වඩා වෙහෙසීමෙන් හති වැටී අමාරුවට පත් විය හැකි ය. නමින් සිහි කළා හෝ වේවා නො කළා හෝ වේවා, වුවමනා කරුණ නම් වැටහෙන අරමුණු වෙන් වෙන් වශයෙන් දැන ගැනීම ය. ඇසින් බලා ඉන්නාක් මෙන්, වැටහෙන නාම-රූපයන්ට සිත යොමු කර ගෙන සිටිනා කල්හි භාවනාවෙන් නුවණ දියුණු කර ගෙන සිටින යෝගාවචරයාට ඒ අරමුණු වෙන් වෙන් වශයෙන් වැටහෙන්නේ ය. නුවණැසට පෙනෙන්නේ ය. බොහෝ දේ සමූහ වශයෙන් වැටහෙන්නට පටන් ගන්නා වූ ඒ කාලයේ දී ඒවා සිහි කරමින් විසීම අපහසු නම්, පිම්බීම්-හැකිළීම් ආදි වශයෙන් සිහිය පැවැත්වීම නවත්වා සදොරට යොමුවන අරමුණු පිළිවෙළින් සිහි කරන්නට පටන් ගත යුතු ය. එසේ කිරීම සතුටුදායක නො වේ නම් පළමු පරිදි ම සිහි කරනු.
නාම රූපයන් ඇසිපිය හෙලන තරම්වත් කාලයක් නො පැවතී ඉතා වේගයෙන් ඉපද ඉපද බිඳි බිඳී යන්නේ වී නමුත් වඩාත් සිහි නුවණ දියුණු වූ පසු ශරීරයෙහි ඉතා වේගයෙන් ඉපද ඉපද බිඳි බිඳී යන නාම රූපයන් උඩට සිහිය පනින්නාක් මෙන් ද, ඒ උපදනා නාම-රූපයන් සිහිය උඩට පනින්නාක් මෙන් ද වීමෙන් යෝගාවචරයාට සියල්ල වෙන් වෙන් වශයෙන් පහසුවෙන් දත හැකි වන්නේ ය. මේ තත්ත්වයට පැමිණි කල්හි යෝගාවචරයා හට “මෙතෙක් වේගයෙන් මේ නාම - රූපයන් ඉපද ඉපද, බිඳි බිඳී යන බව කලින් නො පෙනුණේ ය. නාම රූපයන් කොතෙක් වේගයෙන් ඉපද බිඳි බිඳී යතත් දැන් ඒ සියල්ල ම පෙනෙන්නේ ය. මින් ඉදිරියට මේ නාමරූපයන් ගැන සොයන්නට දෙයක් නැත. දැන් කවදාවත් නො වූ තරමට සිහි නුවණ දියුණු වී ඇත්තේ ය” යනාදි කල්පනාවල් ඇති විය හැකි ය.
ඒ විදර්ශනා ඥාන තේජසින් අල්ප වූ හෝ මහත් වූ හෝ ආලෝකයක් ද යෝගාවචරයාට ඇති විය හැකි ය. එන එන අරමුණු නො ඉක්මවා සිහි කළ හැකි, දැකිය හැකි බව ගැන යෝගාවචරයා හට මහත් ප්‍රීතියක් ද ඇතිවිය හැකි ය. ඒ ප්‍රීති වේගය නිසා ලොමු ඩැහැ ගැනීම් - වෙව්ලීම් - කඳුළු ගැලීම් ද සිදුවිය හැකි ය. තොටිල්ලක තබා පදවන කලෙක මෙන් සිත - කය දෙකට ම මහත් සුවයක් ද ඇති විය හැකි ය. සිත - කය දෙක්හි මහත් සන්සිඳීමක් ද ඇති විය හැකි ය. ඒ බලවත් සනීපය හා සන්සිඳීම සමහර විට යෝගාවචරයාට සිහිසන් නැති වී යාමක් සේ ද, ක්ලාන්ත වීමක් සේ ද දැනිය හැකි ය.
පස්සද්ධියේ බලයෙන් සතර ඉරියව්වෙහිදී ම මහත් සුවයක් දැනෙන්නට පුලුවන. බලවත් වූ ලහුතාදිය නිසා සිත - කය දෙකේ ම මහත් සැහැල්ලු බවක් දැනෙන්නට ද විය හැකි ය. සිත - කය දෙක්හි ඉතා මෘදු බවක් ද දැනෙන්නට විය හැකි ය. භාවනාවෙන් දියුණු ඒ ලහුතා - මුදුතාවන් නිසා එක් ඉරියව්වකින් බොහෝ කල් භාවනාවෙහි යෙදුනේ ද යෝගාවචරයා හට රත්වීම් - හිරිවැටීම් - නහර තදවීම් ආදි අපහසු කම් ඇති නො වන්නේ ය. පිළිවෙළින් සිහි කළ යුතු අරමුණු ලැබීමෙන් ඉතා පහසුවෙන් සිහිය පැවැත්විය හැකි වන්නේ ය. සිත ඉතා සෘජු වී පාපය අප්‍රිය වන්නේ ය බලවත් ශ්‍ර‍ද්ධාව නිසා සිතෙහි මහත් පැහැදීමක් ඇති වේ.
සමහර අවස්ථාවක සිහි කරන අරමුණක් නැතිව පහන් වූ සිත පමණක් බොහෝ වේලා පවත්නේ ය. “බුදුරජාණන් වහන්සේ සියල්ල දත් බව සැබෑම ය. මේ නාමරූපයෝ අනිත්‍යයෝ ය - දුඃඛයෝ ය - අනාත්මයෝ ය යි කීම සැබෑම ය” යනාදීන් යෝගාවචරයා විනිශ්චයට බැස ගන්නේ ය. සිහි කරමින් ඉන්නා අතර ම කල්පනා වීමෙන් නාමරූපයන්ගේ අනිත්‍ය දුඃඛ අනාත්මතාවය පිරිසිදු ලෙස වැටහී විනිශ්චයට බැස ගන්නේ ය. අනුන්ට අනුශාසනා කිරීමේ අනුන් ප්‍ර‍තිපත්තියෙහි යෙදවීමේ අදහස ද යෝගාවචරයා හට තදින් ඇති විය හැකි ය.
ඉතා මහන්සි නො ගෙන අලස බවකුදු නැතිව භාවනාවෙහි යෙදිය හැකි පරිදි යෝගාවචරයා ගේ වීර්යය ද සමත්වයෙන් පවත්නට වන්නේ ය. උත්සාහයක් නැතිව ම වාගේ සංස්කාරයන් හොඳින් වැටනේනට වීමෙන් විදර්ශනෝපේක්ෂාව ද ඇති වන්නේ ය. ඊට පෙර කිසි කලෙක ඇති නො වූ තරමට මහත් ප්‍රීතියක් ද යෝගාවචරයාට ඇතිවිය හැකි ය. ඒ නිසා තමාගේ තතු, තමාට සිදු වූ දේ අන්‍යයන්ට කීමේ ආශාවත් යෝගාවචරයාට ඇති විය හැකි ය. තමාට ඇති වූ ආලෝක ඥාන ප්‍රීතීන් ගැන ඇති වන ඇල්ම වූ විදර්ශනා නිකාන්තිය ද යෝගාවචරයාට ඇති විය හැකි ය. ඒ නිසා තමා කර ගෙන යන භාවනාව ගැන තද ඇල්මක් ද ඇතිවේ.
විශේෂයෙන් පහළ වන ආලෝකාදිය ගැන සතුටු වී ඒවා ගැන සිතමින් කාලය ගත නො කළ යුතු ය. ආලෝකාදිය පහළ වෙතොත් ඒ සෑම අවස්ථාවේදී ම “ආලෝකයක්, ආලෝකයක්” යනාදීන් සිහි කිරීමෙන් එය නැති කර ගත යුතු ය. ප්‍රීතියක් ඇති වුවහොත් “ප්‍රීතියක්, ප්‍රීතියක්” ය කියා සිහි කරනු. සනීපයක් ඇති වුවහොත් “සනීපයක්, සනීපයක්” ය යි සිහි කරනු. වැටහීමක් ඇති වුවහොත් “වැටහීමක්” යි කියා සිහි කරනු. ශ්‍ර‍ද්ධාවක් ඇති වුවහොත් “ශ්‍ර‍ද්ධාවකැ”යි සිහි කරනු. විශේෂයෙන් ඇති වන සැම දෙයක් ම ඒ දේ නැතිවන තුරු සිහි කරනු. ආලෝකාදිය ඇතිවූ විට සිහි කිරීම අමතක වී එය ආස්වාදනය කරමින් සිටිය හැකි ය.
සිහි කළේ ද සමහර විට එය සතුට හා මිශ්‍ර වී පැවතිය හැකි ය. එසේ වුව හොත් එය ඉක්මනින් නැති නො වී පැවතිය හැකි ය. ආලෝකාදිය නිතර මුන ගැසී පලපුරුද්ද ඇත්තා වූ යෝගාවචරයාට ඒවා ඉක්මනින් නැති කර ගත හැකි ය. තදින් ආලෝකය පහළ වූ සමහරුන්ට බොහෝ වේලා සිහි කළේ ද එය නැති නො වී පැවතිය හැකි ය. එසේ වුවහොත් ආලෝකය සිහි කිරීම් නවත්වා එය ගැන නො සලකා හැර, ශරීරයෙහි හා සිතෙහි මතු මතු වී එන දේ පමණක් සැලකිල්ලෙන් සිහි කරන්නට පටන් ගත යුතු ය. ආලෝකය ඇත්තේ ද කියාවත් සිතා නො බලනු. එසේ කළ හොත් නැවතත් ඒය මතු වී ආ හැකි ය. ආලෝකය පමණක් නොව සමාධිය බලවත් වූ පසු කවරකට වුව ද සිත තදින් ඇදී ගිය හොත් ඒ දෙය පෙනෙන්නට පටන් ගත හැකි ය. එබැවින් සමාධිය දියුණු වූ යෝගාවචරයන් විසින් සිත පරෙස්සම් කර ගත යුතු ය.
යමකට සිත නැමී ගිය හොත් වහාම ඒ සිත සිහි කර නැති කර ගත යුතු ය. සමහර යෝගාවචරයනට යම් කිසිවකට සිත ඇදී නො ගියේ ද, චිත්‍ර‍පටයක රූප එන්නාක් මෙන් එකින් එකට දිගට ම නොයෙක් දේ පෙනෙන්නට විය හැකි ය. එසේ වුව හොත් “පෙනෙනවා, පෙනෙනවා ය” කියා පෙනීම් එකින් එකට ම සිහි කරන්නට පටන් ගත යුතුය. එසේ කරන කල්හි ඒ රූප පෙනීම නැති වී යනු ඇත.
සත්‍ය වශයෙන් නැති ආලෝකාදිය ගැන කල්පනා කරමින් විසීම විදර්ශනා භාවනා මාර්ගය නො වේ. ඒ ඒ දෙය දැනෙන සැටියට සිහි කිරීම ම භාවනා මාර්ගය ය. ඒ බව තේරුම් ගෙන සිත කය දෙක්හි මතු මතු වී එන පරමාර්ථ වශයෙන් ඇති නාම රූපයන් සිහි කරමින් විසීමෙන් ඥානය වඩ වඩා දියුණු තියුණු වී සිහි කරන නාම රූප වඩ වඩා පැහැදිලි වන්නේ ය. නිතර ම සිදුවන නාම රූප පහළ වීම් අතුරුදහන් වීම් පැහැදිලි ලෙස දැනෙන්නට වන්නේ ය. නාම රූප ඒ ඒ තැන්වල හට ගෙන ඒ ඒ තැන ම බිඳී යනු දැනෙන්නට වන්නේ ය. පළමු පළමු හටගන්නා නාම රූප පසු පසු හටගන්නා නාම රූපයන් හා සම්බන්ධයක් නැතිව වෙන් වෙන් වශයෙන් ම බිඳි බිඳී යනු පෙනෙන්නට වන්නේ ය. එකල්හි සෑම සිහි කිරීමක් පාසා ම ඉපද බිඳී යන ඒ නාම - රූප අනිත්‍යය යි ද, දුක් ය යි ද, අනාත්මය යි ද පෙනෙන්නට වන්නේ ය.
මේ කාලය පැමිණි කල්හි “මේ නාම රූපයන්ගේ සැටි මෙසේ ම ය. මේවා කොපමණ සිහි කළත් කොපමණ හිතුවත් මීට වඩා අමුත්තක් දැනගන්නට මේවායේ නැතය” යි සිහි කිරීම නවත්වන්නට යෝගාවචරයාට සිත්විය හැකි ය. සමහර විට සිහි කිරීම ඉබේම නවතින්නටත් පුළුවන. එහෙත් එසේ සිතා සිහි කිරීම නො නවත්වනු. වීර්‍ය්‍ය වඩාත් දැඩි කරගෙන මේ කාලයේ දී පෙරටත් වැඩියෙන් සිහි කිරීම පැවැත්විය යුතු ය.
භාවනාඥානය තවදුරටත් දියුණු වූ කල්හි සිහි කරන අරමුණුවල පටන් ගැනීම හෙවත් ඉපදීම පිළිබඳ දැනීම අඩුවන්නට වේ. ඒ ඒ නාම - රූපයන් ගේ අභාවප්‍රාප්තිය, බිඳීයාම නැතිවීයාම ම අධිකව පෙනෙන්නට වන්නේ ය. ක්‍ර‍මයෙන් නාම-රූපයන්ගේ හටගැනීම සිතට නො පැමිණ බිඳීම ම පෙනෙන්නට හෙවත් සිතට පැමිණීමට පටන් ගනී. හට ගැනීමට වඩා බිඳීම ම ඉක්මන් වන්නාක් මෙන් වැටහෙන්නට වන්නේ ය. සිහි කරන සිත් බිඳි බිඳී අභාවප්‍රාප්ත වනු පෙනෙන්නට වන්නේ ය.
පිම්බීම් සිහි කරන කල්හි පිම්බීම අභාවප්‍රාප්ත වීමත්, සිහි කරන සිත අභාවප්‍රාප්ත වීමත් පිළිවෙළින් වැටහෙන්නට වන්නේ ය. හැකිළීම සිහි කරන කල්හි ද හැකිළීම් ක්‍රියාව අභාවයට යාමත්, සිහි කළ සිත අභාවයට යාමත් වැටහෙන්නට වන්නේ ය. එසවීම් පහත් කිරීම් එහා මෙහා කිරීම් සිහි කිරීමේදී ද, ඒ කායික ක්‍රියා හා සිහි කරන සිත්, පිළිවෙළින් අභාවප්‍රාප්ත වනු දැනෙන්නට වන්නේ ය. සමහර යෝගාවචරයනට කායික ක්‍රියාව ය, සිහි කරන සිතය, ඒ දෙක්හි බිඳීම දක්නා සිතය යන තුනෙහි ම බිඳීම පිළිවෙළින් පෙනෙන්නට වන්නේ ය. කායික ක්‍රියාවේ හා සිහි කරන සිතේ අභාවප්‍රාප්තිය වැටහේ නම් එය ම ප්‍ර‍මාණ වේ.
අරමුණු හා සිහි කරන සිත් බිඳි බිඳී අභාවප්‍රාප්ත වීම නිතරම පෙනෙන පරිදි සිහි නුවණ පිරිසිදු වූ පසු කඳ - අත් - පා - හිස් ආදි සංස්කාර නිමිත්තයන් වූ ඝණ ප්‍ර‍ඥප්තීන් හෙවත් වස්තූන් සිතට නො පෙනෙන්නට වනු ඇත. කලින් කඳ සැටියට අත් පා සැටියට පෙනුණු රූපයන් බිඳි බිඳී යන ස්වභාවයන් සැටියට පෙනෙන්නට වනු ඇත.
මේ කාලය පැමිණි පසු යෝගාවචරයාගේ සිහි නුවණ දෙක බිඳීම, ක්ෂයවීම අරමුණු කරමින් ම පවත්නට වන්නේ ය. සත්ත්වයාගේ සිත්වලට පුරුද්ද ඇත්තේ සංස්කාර නිමිත්තයන් වූ ලොකු ලොකු වස්තූන් අරමුණු කිරීමට ය. යෝගාවචරයාගේ සිත මෙතෙක් කල් පැවැත්තේ ද ඒවා ම අරමුණු කරමින් ය. දැන් ඔහු ගේ සිතට අරමුණු කිරීමට ලැබී ඇති බිඳෙන නැතිවෙන ස්වභාවය සංස්කාරක නිමිති සේ සිතට හොඳින් හසුවන ඖදාරික දෙයක් නොවේ. එබැවින් මේ කාලයේ දී යෝගාවචරයාට හොඳින් හසු නො වන දෙයක පවත්නා වූ තමාගේ සිත මනා කොට අරමුණෙහි නො පිහිටා විසිර පවත්නාක් මෙන් ද දුබල වී තිබෙන්නාක් මෙන් ද වැටහිය හැකිය. මුළා නොවී, මේ තත්ත්වයට පැමිණීම පිරිහීමක් නොව දියුණුවක් බව යෝගාවචරයන් විසින් තේරුම් ගත යුතු ය.
භාවනාඥානය දියුණු වන්නට කලින් යෝගාවචරයා හට පෙනෙන - ඇසෙන - හැපෙන අවස්ථාවන්හි දී සිතට පළමුවෙන් එන්නේ, පළමුවෙන් වැටහෙන්නේ, සංස්ථාන ප්‍ර‍ඥප්තීන් ය. ඥානය දියුණු වූ පසු මුණගැසෙන අරමුණු සම්බන්ධයෙන් පළමුවෙන් සිතට වැටහෙන්නේ බිඳෙන අතුරුදහන් වන ස්වභාවය ය. පළමුවෙන් පහළවන්නේ බිඳීම දක්නා ඥානය ය. අරමුණුවල සටහන වූ ප්‍ර‍ඥප්තිය වැටහෙන්නේ ඒ ගැන කල්පනා කළ හොත් ය. ඒ ගැන කල්පනා නො කොට සිහි කිරීම පමණක් කර ගෙන යත හොත් යෝගාවචරයාගේ සිත පරමාර්ථ ස්වභාවයන් ගේ ක්ෂය වී යාමෙහි ම පවත්නේ ය. ප්‍ර‍ඥප්තිය මතු වී පෙනෙත හොත් පරමාර්ථය නො පෙනීමත්, පරමාර්ථය මතු වී පෙනෙතහොත් ප්‍ර‍ඥප්තිය නො පෙනීමත් ස්වභාව ධර්මය ය.
සිහි කිරීම වඩාත් පිරිසිදු වූ පසු සිහි කිරීම් එකිනෙක දුර වන්නාක් මෙන්, එක් දෙයක් සිහි කොට අනිකක් සිහි කරන්නට වැඩි කාලයක් ගත වන්නාක් මෙන් සිහි කිරීම් දෙකක අතර දික් කාලයක් ඇතුවාක් මෙන් යෝගාවචරයාට වැටහෙන්නට පුළුවන. එසේ වැටහෙන්නට වන්නේ දැනීම පිරිසිදු වීමෙන් පූර්වාපර වීථි අතර උපදනා භවාඞ්ග සිත් පිළිබඳව ද මඳ හැඟීමක් ඇතිවීම නිසා ය. “හකුළුවමිය, දිගුකරමි ය, ඉදිරියට ගෙන යමිය” යනාදීන් ඒ කායික ක්‍රියා සිහි කිරීම සම්බන්ධයෙන් උපදනා සිත් සිහිකරනකල්හි කායික ක්‍රියා සිදු කිරීම් වශයෙන් උපන් චිත්තයන් ගේ වේගය සන්සිඳී යාමෙන් ඉක්මනින් එසවීම් - පහත් කිරීම් ආදිය සිදු කරන්නට නුපුළුවන් විය හැකි ය. එසේ සිදුවන්නේත් භාවනාව දියුණු වීමෙන් සිහි කරන සිත ඉක්මනින් ඇතිවීම නිසා ය.
කලින් අතක් ඔසවමිය යන සිත පහළ වී එහි වේගයෙන් අත ඉහළ යන්නට පටන් ගන්නට කලින් ඒ සිත සිහි කිරීමට යෝගාවචරයා සමත් නොවේ. දැන් යෝගාවචරයා ගේ සිහි නුවණ පෙරට වඩා දියුණුව ඇති බැවින් “ඔසවමි ය” යන සිත ඉපදෙනු සමග ම වාගේ එය සිහි කිරීමට සමත් වෙයි. එසවීම පමා වන්නේ සිහි කරන සිත නිසා ඔසවන සිතේ වේගය සන්සිඳී යන බැවිනි. සිහි කිරීමෙන් කටයුතුවලට බාධා වන අවස්ථාවක් වුව හොත් කායික ක්‍රියා ගැන ඇතිවන සිත් සිහි නො කොට සදොරට එළඹෙන නාම-රූපයන් සිහි කරනු.
හැකිළෙනවා - පිම්බෙනවා - වාඩිවෙනවා - නැගිටිනවා යනාදීන් සිරිත් පරිදි සිහි කිරීමෙන් සිහි කිරීමේ වේගය වැඩි වූ කල්හි ශරීරයේ ඒ ඒ තැන පැතිර ඇතිවන්නා වූ ගැටීම්-සෙලවීම් ආදිය හා පෙනීම්-ඇසීම් ආදිය ද සිදුවන සිදුවන සැටියට, හැපෙනවා - සෙලවෙනවා - කසනවා යනාදීන් සිහි කරන්නට පටන් ගත යුතු ය. එසේ කරන කල්හි සිහි කිරීම් එකිනෙකට ඈත් වන්නට හෝ වේ නම්, සිත වික්ෂිප්ත හෝ වේ නම්, වෙහෙස හෝ වැඩි වේ නම්, සිරිත් පරිදි පිම්බීම් හැකිළීම් ආදිය සිහි කරන්නට පටන් ගත යුතු ය. එසේ කොට සිත වේගවත් වූ කල්හි නැවත මුළු ශරීරයේ ම ඒ ඒ තැන වන ගැටීම් ආදිය හා දැකීම් - ඇසීම් ආදිය සිහි කරනු. මෙසේ වරින් වර මාරුවෙන් මාරුවට සිහි කිරීම පවත්වනු.
සිහි කිරීමේ පිළිවෙළක් තබා නො ගෙන හසුවන හසුවන හැම දෙය ම සිහි කළ හැකි වූ කල්හි විශේෂ උත්සාහයකින් සිහි නො කළේ ද ඇසෙන ඇසෙන සියල්ල එකිනෙකට සම්බන්ධ නොවී වෙන් වෙන් වශයෙන් ම නැති වී යන සැටි දැනෙන්නට වන්නේ ය. පෙනෙන පෙනෙන සියල්ලත් උතුරන බත් සැළියක පෙණ බිඳෙන්නාක් මෙන් බිඳි බිඳී පවත්නා බව ද දැනෙනු ඇත. ඒ දැනුම සත්‍ය දර්ශනය ය. මේ අවස්ථාව පැමිණි කල්හි ඇතැම් යෝගාවචරයන්ට සියල්ල පෙණ පිඬු සේ සෙලවෙමින් තිබෙන්නාක් මෙන් දැනෙන්නට ද විය හැකි ය. එයින් ඇසේ දොසක් හෝ ක්ලාන්තයක් හෝ ඇති වී ඇත ය යි සිතෙන්නට ද පුළුවන. එය ආබාධයක් නොව එක දෙක පළමු දැකීම් හා පසු දැකීම් වෙන් වෙන් ව වැටහීම නිසා ස්වභාවයෙන් ම ඇති වන්නකි. එක් දෙයක් එක් ආකාරයකින් බොහෝ වේලාවක් පෙනෙන්නාක් මෙන් හැඟෙන්නේ බොහෝ සිත් ඒකාබද්ධව ඇතිවූවාක් මෙන් වැරදි ලෙස දැනෙන කල්හි ය. මේ අවස්ථාවේ දී පිරිසිදු ලෙස නොපෙන්නාක් මෙන් හැඟෙන්නේ චක්ඛුවිඤ්ඤාණ වීථි හෙවත් දැකීම් වෙන් වෙන් ව වැටහීම නිසා ය.
මේ කාලයේ දී යෝගාවචරයා සිහි කිරීම නවත්වන්නට අදහස් කළේ ද නාම රූප සඞ්ඛ්‍යාත සංස්කාර ඔහුට නො නැවතී ම වැටහෙන්නේ ය. යෝගාවචරයාගේ සිහිය ද ඒ සංස්කාරයන් කෙරෙහි ම පවත්නේ ය. එබැවින් නිදා ගත්තේ වී නමුත් නින්ද නො ගොස්, රෑ දාවල් දෙක ම ඔහුට ආලෝකවත් ව පවත්නේ ය. නින්ද නො යාම නිසා බිය නො විය යුතුය. එයින් යෝගාවචරයා හට රෝගාදිය හට ගැනීමෙන් යම් කිසි කරදරයක් නො වන්නේ ය. නො පසු බැස සිහි කිරීම දිගට ම කර ගෙන යනු. කල් යත් යත් ම සිහි කරන සිත අරමුණ තුළට වැද ගන්නාක් මෙන් දැනෙන්නට වනු ඇත.
වැටහෙන අරමුණු හා සිහි කරන සිත් නිතර ම බිඳි බිඳී යන සැටි හොඳින් ම පෙනුණු කල්හි “මේ සංස්කාරයෝ ඇසිපිය හෙලන කාලය තරම්වත් නො පවත්නාහ. නො දැන ගත්තේ වී නමුත් මේ සංස්කාරයන් පෙරත් මෙසේ ම බිඳි බිඳී යන්නට ඇත. අනාගතයෙහි ඇති වන සංස්කාරයන් ද මෙසේ ම බිඳී යනු ඇත” යන කල්පනාව යෝගාවචරයාට ඇති විය හැකි ය. එබඳු කල්පනාවක් ඇති වුව හොත් අනිකුත් සංස්කාරයන් සේ ම එයත් සිහි කරනු. එමේන ම සංස්කාරයන් සිහි කරමින් වෙසෙන අතර සංස්කාරයන්ගේ භයානකත්වය ගැන ද කල්පනා ඇති වියහැකි ය. සත්ත්වයනට සතුටින් විසිය හැක්කේ සංස්කාරයන් මෙසේ බිඳි බිඳී යන බව නො දක්නා නිසා ය. දිගට ම බිඳි බිඳී යාම දක්නා කල්හි ඇති වන්නේ සංස්කාරයන් නිසා බියෙක. සංස්කාරයන් බිඳෙන බිඳෙන සෑම අවස්ථාවක් ම මැරිය හැකි අවස්ථා ය.
මේ භවයෙහි කලින් ඇති වූ සංස්කාරයෝ ද බිය විය යුත්තෝ ය. නැවතීමක් නැති ව මෙසේ බිඳි බිඳී යන සංස්කාරයන් නැවත නැවත ඇති වීමත් බියෙක. ද්‍ර‍ව්‍යයක් - සටහනක් සත්‍ය වශයෙන් නැතිව, ඇති සැටියට පෙනීමත් භයානක දෙයක, බිඳී යන මේ සංස්කාරයන් බිඳෙන්ට නො දී පවත්වන්නට උත්සාහ කරමින් කල් යවන්නට වීමත් බියෙක, නැවත භවයක උපනත් ලැබෙන්නේ මෙසේ ම බිඳෙන සංස්කාරයන් බැවින් නැවත උපදින්නට වීමත් බියෙක, ජරා-ව්‍යාධි-මරණ-ශෝක-පරිදේව-දුඃඛ-දෞර්මනස්‍යයන් ඇති වීම ද බියෙක යනාදිය සංස්කාරයන් ගේ භයානකත්වය පිළිබඳ ව යෝගාවචරයනට ඇති විය හැකි කල්පනා ය. ඒ කල්පනා ද ඇති වුවහොත් ඉක්ම යා නො දී සිහි කළ යුතු ය.
සංස්කාරයන් භය වශයෙන් දුටු කල්හි මේ ලෝකයෙහි පිහිට කර ගත යුතු දෙයක්, සතුටු විය යුතු දෙයක් නැත ය යි යෝගාවචරයා ගේ සිත දුබල වූවක් සේ විය හැකි ය. සංස්කාරයන් බිඳි බිඳී යාම ගැන යෝගාවචරයා බිය වී ඉන්නාක් මෙන් විය හැකි ය. සංස්කාරයන් බිඳීම ගැන යෝගාවචරයා ගේ සිත තැවෙන්නාක් මෙන් ද විය හැකි ය. යෝගාවචරයා ගේ සිතෙහි මේ කාලයේ ද ප්‍රීතියක් ඇති නො වේ. එය සංස්කාරයන් භය වශයෙන් දුටු කල්හි ඇති වන උපේක්ෂක ස්වභාවයෙකි. භය වශයෙන් ඇති වූ කල්පනාවල් ද සිහි කොට දැනෙන දැනෙන සංස්කාරයන් සිහි කරමින් ඉන්නා කල්හි, සිතෙහි දුබල ගතිය-බිය ගතිය-සතුටක් නැති ගතිය දුරු වී යනු ඇත. මතු වී එන සංස්කාරයන් සිහි නො කො සංස්කාරයන්ගේ භයානකත්වය ගැන අධික ව කල්පනා කළ හොත් දොම්නස ඇති වී සැබෑ භය ම ඇති විය හැකි ය. එය විදර්ශනා ඥානයක් නො වේ. එබැවින් දෝමනස්සය වූ ස්වාභාවික බිය නො වනු පිණිස සංස්කාරයන් ඉක්ම යන්නට නො දී සිහි කිරීම පැවැත්විය යුතු ය.
තව ද සංස්කාරයන් සිහි කරන අතර ඒවායේ දොස් ගැන ද කල්පනා ඇති විය හැකි ය. නැවැත්මක් නැතිව නිරන්තරයෙන් බිඳි බිඳී යාමත් නාම-රූපයන් ගේ නපුරෙක, මෙතෙක් මේ නාම-රූප පරම්පරාව දිරමින් බිඳෙමින් පැවත ආ බවත් නපුරෙක. ඉදිරියට අවසානයක් නො පෙනෙන පරිදි මෙසේ දිරමින් බිඳෙමින් නාම රූප පරම්පරාව පැවතීමත් නපුරෙක, මේ නාම - රූපයන් සත්ත්වයන් පුද්ගලයන් නො වී, අත්-පා ආදි වස්තු නොවී, සත්ත්වයන් ලෙස-පුද්ගලයන් ලෙස-ද්‍ර‍ව්‍යයන් ලෙස-පෙනෙන පරිදි ඇති වන බව ද නපුරක, සැපවත් වන්නටත්, නාම-රූපයන් හොඳ තත්ත්වයට පමුණුවා ගැනීමටත්, නිතර වෙහෙසෙන්නට වන බවත් නපුරෙක, මතු භවයෙහි උපදින්නට සිදු වීමත් නපුරෙක, දිරීමට-රෝගයට-මරණයට-ශෝකයට නැවත නැවත පත් වන්නට වීමත් නපුරෙක යනාදිය යෝගාවචරයාට ඇති විය හැකි කල්පනා ය. එබඳු කල්පනා ඇති වුව හොත් ඒවා ද සිහි කරනු.
මේ කාලයේදී සිහි කරනු ලබන නාම-රූප හා ඒවා සිහි කරන සිත් ද යන සියල්ල ම ඉතා ලාමක දේ හැටියට, වටිනා කමක් නැති දේ සැටියට, වැඩකට නැති දේ සැටියට වැටහෙනු ඇත. උපදන උපදන හැම සංස්කාරයක් ම පිළිකුල් කළ යුතු දේ සැටියට වැටහෙනු ඇත. මුළු ශරීරය ම දිරා කුණු වී ඇතියක් ලෙස ද සමහර විට වැටහෙනු ඇත.
මේ කාලයේ දී උපදින උපදින පිළිවෙළින් නාම රූපයන් සිහි කරතත් යෝගාවචරයා ගේ සිත නාම රූපයන් ගැන සතුටක් නැතිව ම පවත්නේ ය. සිහි කරන සෑම වාරයකදී ම නාම-රූපයන්ගේ බිඳීම යෝගාවචරයාට පෙනීමෙන් දැනීම හොඳ වී ඇත ද, පෙර සේ නාම-රූප සිහිකිරීම ගැන ඔහුට උනන්දුවක් ඇති නො වේ. ඔහුගේ සිත සංස්කාරයන් ගැන කලකිරුණු ස්වභාවයෙන් යුක්ත වේ. සංස්කාරයන් සිහි කිරීමට නො කැමති බවක්, අලස බවක් වැනි ගතියක් යෝගාවචරයා ගේ සිතට ඇති වේ. එහෙත් ඔහුට සිහි කිරීම නො නැවැත්විය හැකි ය. හේ කලකිරුණු ස්වභාවයෙන් ම සංස්කාරයන් සිහි කරයි. දැන් ඔහු සංස්කාරයන් සිහි කරන්නේ මඩ පාරක යන්නකු ලෙසිනි.
මඩ පාරකින් යා යුතු කරුණක් ඇති වූ තැනැත්තේ නො ගොස් බැරි නිසා, යාමට අන් මගක් නැති නිසා පිළිකුලෙන් වුව ද ඒ මඟ යයි. එමෙන් යෝගාවචරයා සංස්කාරයන් ගැන කලකිරී සිටින්නේ ද සිත පිහිටුවා ගැනීමට අනෙකක් නැති බැවින් සංස්කාරයන් ම සිහි කරමින් වෙසෙයි. ඔහුට මිනිස් ලොව ගැන බැලුවත් පෙනෙන්නේ බිඳි බිඳී පවත්නා නාම රූප පරම්පාරාවෙකි. දෙව්ලොව බඹලොව ගැන බැලුවත් පෙනෙන්නේ බිඳි බිඳී පවත්නා නාම රූප පරම්පරාවල් ම ය. ඔහුට කවර භවයක් ගැනවත් සතුටක් ඇති නො වේ.
සංස්කාරයන් කෙරෙහි කලකිරී සිටින නිසා යෝගාවචරයා ගේ සිත දැන් සිහි කරන සංස්කාරයන් අරමුණු කොට පවත්නේ බන්ධනයකට හසු වී කඩා ගැනීම පිණිස මුළු වෙරින් ම අදින කුළු ගොනකුගේ විලාසයෙනි. යෝගාවචරයාට ද ඒ බව වැටහෙනු ඇත. ඔහුට පෙනීම් - ඇසීම් - හැපීම් - කල්පනා කිරීම් - වාඩිවීම් - නැගිටීම් - එසවීම් - පහත් කිරීම් - හැකිළවීම් - දිගු කිරීම් - සිහි කිරීම් යනාදි සියල්ල ම නැති නම් සියල්ලෙන් ම වෙන්විය හැකි නම්, සියල්ල ම හැර දැමිය හැකි නම්, එය ම හොඳ ය, ඒවා නැති තැනකට පැමිණිය හැකි නම්, එය ම හොඳය යි කල්පනා විය හැකි ය. එවැනි කල්පනාවක් ඇති වූ කල්හි ඉක්ම යන්නට නො දී එය ද සිහි කරනු. “මේ නාම රූපයන් බැහැර කරන්නේ කෙසේ ද? මේවායින් මිදිය හැක්කේ කෙසේ ද? මේ සිහි කරමින් සිටීම නම් කුණු ගොඩක් ඇවිස්සීමක් වැනි ය, මේවා සිහි නො කොට හැරීම ම යහපත් ය” යනාදි කල්පනා ද ඇති විය හැකි ය. ඇති වුව හොත් ඒවාත් සිහි කරනු.
කියන ලද පරිදි කල්පනා කොට සමහර විට යෝගාවචරයා නාම-රූප සිහි කිරීම නවත්වයි. එහෙත් පෙනීම්-ඇසීම්-දැකීම්-පිම්බීම්-හැකිළීම්-වාඩිවීම්-වක්කිරීම්-දිගු කිරීම්-කල්පනා කිරීම් ආදි වශයෙන් නාම රූප පහළ වීම නො නැවතී සිදු වෙයි. කලින් කල විදර්ශනා බල වේගය ඇති බැවින් යෝගාවචරයා ඒවා නො දැනී ද නො තිබෙයි. යෝගාවචරයා නාමරූපයන් සිහි කරන්නට නො කැමැත්තේ වී නමුත් නාම-රූප පිළිබඳ දැනීම ඉබේ ම ඇතිවන නිසා ඔහුට මෙබඳු කල්පනාවක් වෙයි. සිහි නො කරන කල්හි ද මේ නාම-රූප සිරිත් පරිදි ඇති වන්නේ ම ය. දැන ගැනීමට නො කැමති වුවත් ඒවා දැනෙන්නේ ම ය. එබැවින් සිහි නො කර හැරිය පමණින් මේ නාම රූපයන් අත් හැරිය නො හැකි ය. සංස්කාරයන් ගේ නිරෝධය වූ නිර්වාණය දැකිය හැකි වන්නේ සංස්කාරයන් ම නැවත නැවත සිහි කොට ඒවයේ අනිත්‍ය-දුඃඛ-අනාත්මතාවය අවබෝධ කර ගැනීමෙන් ම ය. නිදහසක් ලැබිය හැක්කේ එකල්හි ය. මෙසේ කල්පනා වීමෙන් යෝගාවචරයා නැවතත් සංස්කාර සිහි කිරීමෙහි ම යෙදෙන්නේ ය. මෙබඳු කල්පනා ඇති වීමටත් යෝගාවචරයා විසින් විදර්ශනාඥාන ගැන කලින් දැන තිබිය යුතු ය.
මේ කාලයේ නාම රූපයන් සිහි කරමින් ඉන්නා කල්හි ඉවසීමට අපහසු බොහෝ දුක්ඛ වේදනා දැනෙන්නට විය හැකිය. එසේ වන්නේ “දුක්ඛතො රොගතො ගණ්ඩතො සල්ලතො අඝතො ආබාධතො” යනාදීන් දැක්වෙන පරිදි පඤ්චස්කන්ධය දුඃඛ පිණ්ඩයක්-රෝගයක්-ගඩුක්-ඇඟේ හැණී තිබෙන හුලක් සේ දුඃඛ ලක්ෂණ හොඳින් ම ප්‍ර‍කට වීම නිසා ය. මේ කාලයේ දී භාවනාව තදින් අමිහිරි වනු ඇත. ඒ ගැන නො කලකිරෙනු. මේ කාලයේ ද තද දුඃඛ වේදනාවන් වැටහෙන්නට නො වූයේ ද සතළිස් ආකාර අනිත්‍ය දුඃඛ අනාත්ම ලක්‍ෂණයන් අතුරෙන් යම් කිසි ලක්‍ෂණයක්, හැම සිහි කිරීමක් පාසා ම යෝගාවචරයාට ප්‍ර‍කට වනු ඇත.
වික්ෂිප්ත වීමක් නැතිව ලක්ෂණ ප්‍ර‍කට වන පරිදි නාම රූපයන් විෂයෙහි සිහි නුවණ මැනවින් පවත්නේ වී නමුත් මේ කාලයේ දී යෝගාවචරයාට සිහි නුවණ හොඳින් නො පවත්නාක් මෙන් වැටහිය හැකි ය. සිහි කරන සිත අරමුණට දුරින් පවත්නාක් මෙන් අරමුණ හා හොඳින් සම්බන්ධ නො වන්නාක් මෙන් වැටහිය හැකි ය. භාවනාව මැනවින් සිදු නොවන්නාක් මෙන් වැටහිය හැකි ය. එසේ වැටහෙන්නේ යෝගාවචරයා කෙරෙහි ඇති සංස්කාරයන්ගේ අනිත්‍යාදි ලක්ෂණ හොඳින් ම දැක ගැනීමේ අභිලාෂය නිසා ය. භාවනාව හොඳින් සිදු නො වන්නාක් මෙන් වැටහීම නිසා ම යෝගාවචරයාට නිතර ඉරියව් වෙනස් කරන්නට සිත් වෙයි. වාඩි වී භාවනා කරන කල්හි එය හරි නැත කියා සක්මන් කරන්නට සිතෙයි. නැවත සක්මන නොමැනවැ යි සිතා වාඩිවන්නට සිතෙයි. එයත් නො මනාය යි සිතා වැතිරෙයි. ඒ මේ අතට නිතර හැරෙයි. ඉන්නා තැන වෙනස් කරයි. ශරීරාවයව නිතර සකස් කරයි. කවර ආකාරයකින්වත් ඔහුට වැඩිවේලාවක් භාවනාවෙහි යෙදෙන්නට නුපුළුවන් වෙයි. යෝගාවචරයාට මේ ස්වභාවය ඇති වී තිබීම පිරිහීමක් නොව දියුණුවකි. එබැවින් ඒ ගැන නො කලකිරෙනු. මෙය සංස්කාරයන්හි ආස්වාදයක් නැති බව හරියට දැන ගැනීම නිසාත්, සංස්කාරෝපේක්‍ෂා ඥානය තවම නො ලැබූ නිසාත් සිදු වන්නකි. මේ කාලයේ දී වඩ වඩා ඉරියව් වෙනස් කරන්නට නො ගොස්, හැකිතාක් කල් එක් එක් ඉරියව්වකින් ම භාවනා කරනු. එසේ කරන කල්හි ක්‍ර‍මයෙන් සිත පැහැදී කරදර දුරුවනු ඇත.
සංස්කාරයන්ගේ හොඳ නරක විභාගය ගැන ව්‍යාවෘත නො වී, උපේක්ෂක විය හැකි ඥානය දියුණු වූ පසු සිහි කරන සිත ඉතා පිරිසිදු වෙයි. ආලෝකවත් වෙයි. ඉතා මෘදු ද වෙයි. සංස්කාරයන් ඉබේම දැනි දැනී එන්නාක් සේ යෝගාවචරයාට වැටහෙයි. මේ කාලය වන විට යෝගාවචරයා ගේ සිතට ඉතා සියුම් වූ නාම - රූප පවා උත්සාහයක් නො කොට ම දැනෙන්නට වෙයි. අනිත්‍ය - දුඃඛ - අනාත්ම ස්වභාවයන් ද අමුතුවෙන් මෙනෙහි නොකර ම පෙනෙන්නට වෙයි. ශරීරයෙහි ඇති වන කුඩා කුඩා ගැටීම් සිහි කරමින් ඉන්නා කල්හි ශරීරයක් ඇති බව ද නො දනී, ගැටීම් සමූහයක් පමණක් දැනෙන්නට වෙයි. ඒ දැන ගන්නා සිත් ද ශරීරයෙහි පුළුන් ගැටෙන කල ඇති වන දැනීම් බඳු සියුම් දැනීම් වෙයි. සිත හා කය ඉහළට ඇදෙන්නාක් මෙන් යෝගාවචරයාට දැනෙන්නට වෙයි.
සමහර අවස්ථාවලදී මුළු ශරීරය ම නැතිව සිත පමණක් උපදිමින් බිඳෙමින් පවත්නා සේ වැටහෙයි. සමහර අවස්ථාවකදී ශරීරය තුළට කුඩා සිසිල් දිය බින්දු ඉසින්නාක් මෙන් ප්‍රීතිය ඇති වන බව ද දැනෙනු ඇත. සන්සිඳීම වූ ඵස්සද්ධිය ඇතිවීම ද දැනෙනු ඇත. අහස සේ පිරිසිදු ආලෝකයක් ද දකිනු ඇත. මේ විශේෂ දර්ශනයන් නිසා පෙර සේ ඉතා මහත් ප්‍රීතියක් ඇති නො වතුදු තරමක ආස්වාදයක් තරමක ප්‍රීතියක් යෝගාවචරයාට ඇති වේ. ඒ ප්‍රීතියත් සිහි කරනු. ප්‍රීති ප්‍ර‍ශ්‍ර‍බ්ධි ආලෝකයන් ද සිහි කරනු. සිහි කිරීමෙන් ඒවා නැති ව නො යත හොත් ඒවා මෙනෙහි නො කොට පෙර සේ ම මතුවන මතුවන නාම-රූපයන් සිහි කරනු.
එසේ සිහි කරමින් ඉන්නා කල්හි වැටහෙන අරමුණු හා ඒවා සිහි කරන සිත “මම ද නොවෙමි ය, මාගේ ද නොවේ ය. අනෙකක් ද නොවේ ය. අනිකකුගේ ද නොවේ ය, සංස්කාරයෝ ම ය. සංස්කාරයෝ ම සංස්කාරයන් සිහි කෙරෙත් ය, දනිත් ය” කියා යෝගාවචරයාට වැටහෙනු ඇත. ඉන්පසු යෝගාවචරයාහට භාවනාව ඉතා මිහිරි වනු ඇත. ඔහුට කොතෙක් කල් භාවනාවෙහි යෙදුණත් ඇතිවීමක් නො වෙයි. පැය ගණනක් එක් ඉරියව්වකින් ම විසුයේ ද එයින් ඔහුට අපහසුවක් නො දැනෙනු ඇත. කාලය පවා ඔහුට නො දැනී යන්නේ ය. පැය කීපයක් එක් තැනක භාවනාවෙහි යෙදෙන කල්හි මඳ සෙලවීමකුදු නො වන්නේ ය. අත් පා ආදිය පටන් ගැනීමේ දී තබාගත් පරිදි ම පවතින්නේ ය. සමහර අවස්ථාවක දී සිත ඉතා වේගවත් වීමෙන් කුමක් සිදුවන්නට යන්නේ දැ යි සැක ඇති විය හැකි ය. “සැක කරමි” යි කියා එය ද සිහි කරනු. භාවනාව දියුණුවූයේ ය යි ද කල්පනා විය හැකි ය. එද සිහිකරනු. ඥානය තියුණු වේගන එන්නේය යි ද සිත්විය හැකි ය. එද සිහිකරනු.
ඉක්බිති සිරිත් පරිදි සිහි කිරීම පැවැත්විය යුතු ය. මේ කාලයේ දී උත්සාහ වැඩි නො කරනු. අඩු ද නො කරනු. සමහරුන්ට මේ කාලයේ දී ඇතිවන සැක ප්‍රීති ආදිය සිහිකරන්නට නො හැකි වීමෙන් සිහි කිරීම් දුබල වී නැවතත් පහළ වැටෙන්නට ද සිදු වෙයි. මේ අවස්ථාවේ දැන් දැන් මග-ඵල ලැබිය හැකි වෙතැයි සතුටුව පමණට වඩා වීර්‍ය්‍ය කිරීමෙන් වික්ෂිප්ත වී සමහරු නැවත පහළ වැටෙති. එබැවින් මේ අවස්ථාවේ දී වීර්‍ය්‍යය අඩු වැඩි නො කොට සස්කාර සිහි කිරීම හොඳින් පවත්වාගෙන යා යුතු ය. එසේ කළ හැකි වුව හොත් පළමු වරදී ම සංස්කාර විරහිත ලෝකෝත්තර නිර්වාණ ධාතුව දැකිය හැකි වනු ඇත. මේ අවස්ථාවට පැමිණි කල්හි මග - පල නිවන් ළඟ ළඟ ම ඇතැයි සිතා කලබල වී විදර්ශනාව මැනවින් පවත්වා ගත නො හැකි වී නැවත නැවත පැමිණි තත්ත්වයෙන් වැටෙති. එයින් පසුබට නො වී ඉදිරියට යන්නට නැවත නැවතත් උත්සාහ කරනු. මේ ඥානාලෝකය බලවත් වීම සඳහා සදොරට ම වැටහෙන අරමුණු පිළිවෙළින් සිහි කරනු. මුළු ශරීරයෙහි සැම තැන ම ඇති වන ගැටීම් හා චලනයන් ද වේදනාවන් ද සිහි කරනු. සිහි කරන සිත් ඉතා ශාන්ත භාවයට පැමිණ එක් තැන් වූ පසු එසේ සිත කය සැම තැන ම පතුරුවා සිහි කිරීම නො පැවැත්විය හැකි ය. සිත පතුරුවා සිහි කළ යුත්තේ එය ශාන්ත වී එක්තැන් කර ගැනීම සඳහා ය.