“අත්ථි භික්ඛවෙ, සමථනිමිත්තං, අබ්‍යග්ගනිමිත්තං, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා සමාධි සම්බොජ්ඣංගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා සමාධි සම්බොජ්ඣංගස්ස භාවනාය පාරිපූරියා.”
මේ පාඨයෙහි සමථනිමිත්ත අබ්‍යග්ගනිමිත්ත යන වචන දෙකින් ම කියැවෙන්නේ සමාධිය ය. සිතෙහි එක් අරමුණක නොසැලී පිහිටීමට කාරණය යන අර්ථයෙන් සමාධිය සමථ නිමිත්ත නම් වේ. සිත නානාරම්මණයෙහි විසිර නො යාමට කාරණය යන අර්ථයෙන් එය ම අබ්‍යග්ගනිමිත්ත නම් වේ.
“මහණෙනි, සමථ නිමිත්තක් ද අබ්‍යග්ග නිමිත්තක් ද ඇත. එය පිළිබඳ ව කාරණානුකූල ව මෙනෙහි කිරීම් බහුල බව නූපන් සමාධි සම්බොජ්ඣංගයේ ඉපදීමට ද උපන් සමාධිසම්බොජ්ඣංගයේ වැඩීමට හා සම්පූර්ණ වීමට ද හේතුව වේ” ය යනු ඉහත දැක්වූ පාඨයේ අදහස ය.
අටුවාවෙහි දැක්වෙන සමාධි සම්බොජ්ඣංග හේතු එකොළොසෙකි. ඒ මෙසේ ය.
“එකාදස ධම්මා සමාධිසම්බොජ්ඣංගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති - වත්ථුවිසදකිරියතා, ඉන්ද්‍රියසමත්තපටිපාදනතා, නිමිත්තකුසලතා, සමයෙ චිත්තස්ස පග්ගහණතා, සමයෙ චිත්තස්ස නිග්ගහණතා, සමයෙ සංපහංසනතා. සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛණතා, අසමාහිතපුග්ගල-පරිවජ්ජනතා, සමාහිතපුග්ගලසෙවනතා, ඣානවිමොක්ඛපච්ච-වෙක්ඛණතා, තදධිමුත්තතාති.”
(1) ආභ්‍යන්තරික බාහ්‍ය වස්තූන් පිරිසිදු කරගන්නා බවය, (2) ශ්‍රද්ධාදි ඉන්ද්‍රිය ධර්මයන් බලයෙන් සම ව පවත්වා ගන්නා බවය (3) කසිණාදි භාවනාරම්මණයන් ගේ නිමිති සිතට ගැනීමෙහි සමත් බව ය, (4) සිතට අනුබල දීමට සුදුසු අවස්ථාවෙහි අනුබල දෙන බව ය, (5) චිත්තයේ වේගය අඩු කිරීමට සුදුසු අවස්ථාවෙහි චිත්ත වේගය අඩු කරන බවය, (6) සිත සතුටු කරවීමට සුදුසු අවස්ථාවෙහි සතුටු කරවන බවය, (7) සිත සුදුසු සේ භාවනාවෙහි සම ව පවත්නා කල්හි සිත ගැන මධ්‍යස්ථ වන බව ය, (8) සමාධියක් නැති පුද්ගලයන් හරනා බව ය, (9) සමාධියක් ඇති පුද්ගලයන් සේවනය කරන බවය, (10) ධ්‍යානමාර්ග ඵලධර්මයන් මෙනෙහි කරන බව ය, (11) සමාධි සම්බොජ්ඣංගය ඉපදවීමෙහි නැමුණු සිත් ඇති බව ය, යන මේ කරුණු එකොළොස සමාධිසම්බොජ්ඣංගය ඇති වීමේ හේතූහු ය.
මෙහි “වත්ථුවිසදකිරියතා - ඉන්ද්‍රියසමත්තපටිපාදනතා” යනුවෙන් දැක්වෙන පළමුවන දෙවන කරුණු දෙක ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣංගයේ ද හේතුහු වෙති. ඒ ධර්මයෝ දෙදෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣංගය දැක් වූ තැන දී විස්තර කරන ලද බැවින් මෙහි විස්තර නො කරනු ලැබේ. ඒ කරුණු දෙක ප්‍ර‍ධාන වශයෙන් හේතු වන්නේ සමාධියට ය. ධම්මවිචයට හේතු වන්නේ සමාධියට හේතු වීම් වශයෙනි. (සමාහිතො යථාභූතං පජානාති)
කසිණාදි භාවනා, සමාධිය ලැබෙන පරිදි, සිතට වැටහෙන පරිදි කළ යුතු ක්‍ර‍ම ඇත්තේ ය. “කසිණාදි ආරම්මණයන්ගේ නිමිති සිතට ගැනීමෙහි සමත් බව ය” යි කියන ලදුයේ ක්‍ර‍මානුකූලව ඒ ඒ භාවනාව කරන්නට දන්නා බව ය. ක්‍ර‍මය වරදවා භාවනාවෙහි යෙදෙන්නහුට සමාධිය නො ලැබේ. ලැබෙන්නේ ද බොහෝ කල් ගතවීමෙන් මිස පහසුවෙන් ඉක්මනින් නො ලැබේ. එබැවින් ක්‍ර‍මය නො වරදවා භාවනා කිරීම දැන ගැනීම සමාධිසම්බොජ්ඣංගයට කරුණු වේ.
සමහර අවස්ථාවකදී වීර්‍ය්‍යය හීන වීම් ආදියෙන් යෝගාවචරයා ගේ සිත හැකිළෙන්නට - පසුබසින්නට වන්නේ ය. එසේ වුව හොත් එය නො හැකිළීම - නො පසු බැසීම සඳහා සිතට අනුබල දිය යුතු - සිත නඟා සිට විය යුතු අවස්ථාව ය. එබඳු අවස්ථාවල දී සිතට අනුබල දී චිත්තවේගය චිත්තබලය වැඩි නො කළ හොත් නො ලැබූ සමාධිය නො ලැබෙන්නේ ය. ලැබූ සමාධිය ද පිරිහෙන්නේ ය. එබැවින් සිත හැකිළෙන - පසු බසින අවස්ථාවල දී සිතට බල ගැන්වීම සමාධි සම්බොජ්ඣංගයට කරුණක් වේ. සිතට බල ගැන්වීමට නොහොත් සිත නඟා සිටුවීමට - චිත්ත වේගය වැඩි කිරීමට කළ යුත්තේ ධම්මවිචය, විරිය, පීති සම්බොජ්ඣංගයන් ඇති කිරීම ය.
සමහර අවස්ථාවක දී යෝගාවචරයාගේ චිත්තවේගය පමණට ද වඩා අධික වේ. එයින් සිත සැලෙන්නට වන්නේ ය. එද සමාධියට බාධාවෙකි. එසේ වුවහොත් ඒ අවස්ථාවේ චිත්ත වේගය අඩුකර ගත යුතු ය. චිත්තවේගය අඩු කිරීමට සුදුසු අවස්ථාවේදී චිත්තවේගය අඩු කිරීම ද සමාධිසම්බොජ්ඣංගයට හේතු වේ. චිත්තවේගය අඩු කිරීමට කළ යුත්තේ පස්සද්ධි, සමාධි, උපෙක්ඛා සම්බොජ්ඣංගයන් වැඩීම ය.
“සමයෙ චිත්තස්ස සංපහංසනතා” යනුවෙන් දැක්වෙන සුදුසු අවස්ථාවන්හි සිත පිනවීම මෙසේ දත යුතු. දානයට අලෝභය ආසන්න කාරණය වන්නාක් මෙන් ද, ශීලයට මෛත්‍රිය ආසන්න කාරණය වන්නාක් මෙන් ද, භාවනාවට ප්‍ර‍ඥාව ආසන්න කාරණය වේ. ආසන්න කාරණය යනු ඒ ඒ දෙය ඇති වීමට ඇති හේතූන් අතුරෙන් ඉතා සමීප හේතුව ය. භාවනා කිරීමේ දී විශේෂයෙන් ප්‍ර‍ඥාව දියුණු - තියුණුව තිබිය යුතු ය. ප්‍ර‍ඥාවගේ ක්‍රියාකාරිත්වය භාවනා කර්මයට විශේෂයෙන් ම අවශ්‍ය ය. ලුණු ඇඹුල් ආදිය යොදා මනා කොට පිළියෙල නො කළ ආහාර ආශ්වාද රහිත වන්නා ක් මෙන් ප්‍ර‍ඥාවගේ ක්‍රියාකාරිත්වය සෑහෙන පමණට නො ලබා භාවනා කරන යෝගාවචරයාගේ සිත ආස්වාද රහිත වේ.
ප්‍ර‍ඥාවගේ ක්‍රියාකාරිත්වය නො ලබන නතැනැත්තහුගේ යෝග ක්‍රියාව මැනවින් සිදු නොවන බැවින් ඒ යෝගාවචරයාට කෙළෙස් සන්සිඳීමෙන් වන්නා වූ ද, නානාරම්මණයන් කරා නො ගොස් සිත සන්සිඳීමෙන් වන්නා වූ ද, ආස්වාදය නො ලැබේ. යෝගාවචරයාගේ සිතට තමන් කරන භාවනාව පිළිබඳ ආස්වාදයක් නැති බව සමාධිය නො ලැබීමට හා පිරිහීමට ද කරුණක් වේ. සිත ආස්වාදයක් නො ලබා සිටින අවස්ථාවලදී එයට ආස්වාදයක් ඇති කර දීමෙන් ලබා දීමෙන් සමාධිය ඇති වේ. ඇති වූ සමාධිය වැඩේ. එබැවින් ආස්වාදයක් ලබාදීම් වශයෙන් සිත සතුටු කර ගැනීම සමාධිසම්බොජ්ඣංගය ඇති වීමට හා වැඩීමට කරුණක් වේ. ආස්වාද විරහිත සිතට ආස්වාදයක් සතුටක් ලැබීමට කළ යුත්තේ අෂ්ටසංවේග වස්තූන් හෝ බුද්ධගුණාදිය හෝ මෙනෙහි කිරීම ය. සංවේග වස්තු ය යි කියනුයේ ධර්ම සංවේගය ඇති වීමට හේතු වන කරුණු ය.
සංවේග වස්තු අට නම් :- ජාතියය, ජරාවය, ව්‍යාධියය, මරණයය, අපායෝත්පත්තිය ය අතීත සංසාර දුඃඛයය, අනාගත සංසාර දුඃඛයය, ආහාර සෙවීමේ දුඃඛයය යන මේ අට ය.
සුදුසු කල්හි සිත ගැන මැදහත් වීම ය යනු යම් අවස්ථාවකදී සම්‍යක් ප්‍ර‍තිපත්තිය නිසා හැකිළීමක් හෝ වික්ෂේපයක් නැති ව, ආස්වාද සහිත ව සිත භාවනාවෙහි මැනවින් පවතී ද, ඒ අවස්ථාවෙහි සම සේ බර ඇද ගෙන ගමන් කරන අසුන් දෙදෙනා ගැන, උපේක්ෂක ව බලා සිටින රියදුරා මෙන් චිත්තවේගය අඩු වැඩි කිරීමට උත්සාහයක් නො කොට කෙරෙන සැටියට ම භාවනා කරගෙන යාම ය. හැකිළීමෙන් හා වික්ෂේපයෙන් තොර ව මනා කොට භාවනාවෙහි පවත්නා සිත වඩාත් උත්සාහවත් කරවන්නට ගිය හොත් එයින් සමාධියට බාධා පැමිණේ. මැදහත් වීමට සුදුසු අවස්ථාවෙහි මැදහත් වීම සමාධි සම්බොජ්ඣංගයට කරුණක් වන්නේ එහෙයිනි.
“අසමාහිත පුද්ගලයන් ගෙන් වෙන්ව වාසය කරන බවය” යන මෙහි අසමාහිත පුද්ගලයෝ නම්, සමාධි වැඩීමක් නො කරන උපචාර සමාධිය හෝ අර්පණා සමාධිය නැති පුද්ගලයෝ ය. සමාහිත පුද්ගලයෝ නම් උපචාර සමාධිය හෝ අර්පණා සමාධිය ඇති පුද්ගලයෝ ය. නිතර ආශ්‍ර‍ය කරන පුද්ගලයන් ගේ සිත්වලට සමාන සිත් සමාන ගතිගුණ ආශ්‍ර‍ය කරන අනිකා ගේ සන්තානයෙහි ඇති වන බව පරීක්ෂාවෙන් ලෝකය දෙස බැලුව හොත් දැකිය හැකි ය. වික්ෂිප්ත සිත් ඇති සමාධි විරහිත පුද්ගලයන් අතර වාසය කරන තැනැත්තා ගේ සිත ද ආශ්‍ර‍ය කරන්නවුන් ගේ සිත්වල සැටියට හැඩ ගැසෙන බැවින් වික්ෂිප්ත පුද්ගලයන් මැද සිටගෙන සමාධිය ලැබීම දුෂ්කර ය. තරමක සමාධියක් ලබා සිටින තැනැත්තා ගේ සමාධිය ද වික්ෂිප්ත පුද්ගලයන් මැද විසීමෙන් දුබල වේ. සමාධි විරහිත පුද්ගලයන් ගෙන් වෙන්ව වාසය කරන බව සමාධි සම්බොජ්ඣංගයට හේතුවකැ යි කියන ලද්දේ එහෙයිනි.
සමාධිය ඇති පුද්ගලයන් සේවනය කරමින් ඔවුන් අතර වෙසෙමින් සමාධිය වඩන තැනැත්තා හට එය පහසුවෙන් ඇති වේ. සමාධිය ඇති පුද්ගලයන් අතර වාසය කරන කල්හි ඇති වූ සමාධිය ද නො නැසී පවතී. සමාධිය ඇතියවුන් සේවනය කිරීම සමාධියට හේතුවකැයි කියන ලද්දේ එහෙයිනි. ආශ්‍ර‍ය කිරීමට, භාවනාවෙහි යෙදෙන, සමාධිය ලබා සිටින, පුද්ගලයන් නො ලබන කල්හි යෝගාවචරයන්ට හුදකලාව විසීම මැනවි. සමාධිය වඩන්නා වූ හෝ ලබා සිටින්නා වූ හෝ සත්පුරුෂයන් ආශ්‍ර‍ය කිරීමට ලැබිය හැකි නම්, ඒ සත්පුරුෂයන් හා එක් ව විසීම තනි ව විසීමට වඩා යහපති. තනි ව වාසය කිරීම ම උසස් ය යි නො සිතිය යුතු ය.