යම් කිසි පුද්ගලයකු ගැන හෝ වස්තුවක් ගැන හෝ ක්‍රියාවක් ගැන හෝ විරුද්ධ ස්වභාවය අප්‍රිය ස්වභාවය ව්‍යාපාදය ය. ක්‍රෝධ කෝප වෛර ද්වේෂ භය යන වචනවලින් කියැවෙන්නේ ද ඒ ව්‍යාපාදය ම ය. ධ්‍යානාදි ධර්මයන් ලැබීමට බාධා කරන බැවින් ඒ ව්‍යාපාදය ම ව්‍යාපාද නීවරණ නම් වේ.
යම් කිසිවකු ගැන තද කෝපයක් තද වෛරයක් ඇති තැනැත්තා භාවනාවට පටන් ගත්කල්හි ඔහුගේ සිත වරින් වර විරුද්ධකාරයා දෙසට හැරෙන්නේ ය. එයින් ඔහුට භාවනාව අමතක වන්නේ ය. එ බැවින් ඒ කෝපය ධ්‍යානාදියට බාධා වෙයි. සසර කලකිරී පැවිදි වී අරණ්‍යගතව භාවනා කරන්නා වූ සියලු සතුන් කෙරෙහි මෙත් සිත පවත්වන්නා වූ යෝගාවචරයනට අනුන් හා වෛර ඇති වන්නේ නැත. එ බැවින් යෝගාවචරයනට එබඳු ව්‍යාපාදවලින් බාධාවක් නැත.
අරණ්‍යයක හෝ අන් විවේකස්ථානයක හෝ තනි ව වාසය කරන කල්හි සමහරුන්ට භය ඇති වේ. එද ව්‍යාපාද නීවරණය ය. රිසි සේ ආහාර පානාදිය නො ලැබීමෙන් ද තවත් නොයෙක් කරුණු වලින් ද සමහර යෝගාවචරයනට බොහෝ දුක් ඇති වේ. ඒ දුක් නිසා ඔවුනට නො සතුටක් ඇති වේ. එද ව්‍යාපාද නීවරණය ය. බොහෝ දුක් ගෙන භාවනා කරන්නා වූ යෝගාවචරයනට ඒ භාවනාවෙන් තමන් බලාපොරොත්තු වන තරමට ඵල නො ලැබෙන කල්හි ද තමා ගැන හා තමන්ගේ අනුශාසකයන් ඇති නම් ඔවුන් ගැන ද, සමහර විට උපස්ථායකයන් ඇති නම් ඔවුන් ගැන ද, තමන් කරන භාවනාව ගැන ද, තමන් රක්නා ශීලය ගැන ද නො සතුටක් ඇති වේ. එද ව්‍යාපාද නීවරණය ය. භයින් භාවනා කරන තැනැත්තාට ද සමාධිය නො ලැබේ නො සතුටින් භාවනා කරන තැනැත්තාට ද සමාධිය නො ලැබේ. එ බැවින් භය හා කියන ලද කරුණු සම්බන්ධයෙන් ඇති වන නො සතුටත් යෝගාවචරයනට ව්‍යාපාද නීවරණ වන්නේ ය.
යෝගාවචරයන් විසින් කියන ලද කරුණු අනුව කල්පනා කොට ව්‍යාපාද නීවරණය තේරුම් ගෙන එය තමන්ගේ සන්තානයෙහි ඇත ද නැත ද යන බව විමසා, ඇති නම් මා කෙරෙහි ව්‍යාපාද නීවරණය ඇත්තේ ය යි සිතා ගත යුතු ය. නැති නම් නැත්තේ යයි සිතා ගත යුතු ය. ඉක්බිති තමා කෙරෙහි ඇත්තා වූ හෝ නැත්තා වූ හෝ ව්‍යාපාද නීවරණයේ උත්පත්ති හේතු හා එයින් දුරු වීමේ හේතු සිතිය යුතු ය.
“අත්ථි භික්ඛවෙ, පටිඝ නිමිත්තං, තත්ථ අයොනිසො මනසිකාරබහුලීකාරො අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා ව්‍යාපාදනීවරණස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා ව්‍යාපාද නීවරණස්ස භීය්‍යො භාවාය වෙපුල්ලාය.”
ද්වේෂය කෙරෙහි ද ද්වේෂෝත්පත්තියට හේතු වන වෛරී පුද්ගලාදි ආරම්මණයන් කෙරෙහි ද නො මනා කොට මෙනෙහි කිරීම් බහුල බව නිසා නූපන් ව්‍යාපාද නීවරණය උපදනේය. උපන් ව්‍යාපාද නීවරණය නැවත නැවත ඉපදීම් වශයෙන් වැඩෙන්නේ ය.
යම් කිසිවකු කෙරෙහි වරක් ක්‍රෝධය ඇති වුවහොත් ඒ පුද්ගලයා දක්නා කල්හි ද සිහි වන කල්හි ද ඒ ක්‍රෝධය නැවත නැවත උපදනේ ය. සමහර විට ඔහු හා සබඳකම් ඇති අන්‍යයන් ගැන ද ක්‍රෝධය ඇති වන්නේ ය. ක්‍රෝධ සහගත සිතින් සිටින අවස්ථාවෙහි තමා වෙත පැමිණෙන තමා හා කථා කරන අන්‍යයන් කෙරෙහි ද සමහර විට ක්‍රෝධය ඇති වේ. වරක් උපන් ක්‍රෝධය නිසා එසේ නැවත නැවත ක්‍රෝධය ඇති වන්නේ කාරණානුකූලව මෙනෙහි කොට පළමු ඇති වූ ක්‍රෝධය ප්‍ර‍හාණය නො කරන්නා වූ තැනැත්තාට ය. මේ ද්වේෂය මහානර්ථකර පාප ධර්මයක් ය, මෙයට වැඩෙන්නට දීම නපුරක් ය, යනාදීන් සුදුසු පරිදි මෙනෙහි කරන්නහුට ද්වේෂය තුනී වේ. එබැවින් ද්වේෂය පිළිබඳ ව සුදුසු පරිදි මෙනෙහි කිරීම් බහුල බව ව්‍යාපාද ප්‍ර‍හාණයට හේතු වන බව කියනු ලැබේ.
ලෝකයෙහි බොහෝ දෙනාගේ සිරිත ද්වේෂයට හේතු වන වෛරී පුද්ගලාදීන්ගේ අගුණ පක්ෂය ම සිතීම ය. ඔවුහු නොයෙක් විට වෛරී පුද්ගලයාගේ ගුණ පවා අගුණ සැටියට සිතති. සතුරාගේ අගුණ ම සිතීම සතුරු පුඟුලන් පිළිබඳ ව නුසුදුසු සේ සිතීම ය. එයින් ද්වේෂය නැවත නැවත උපදනේ ය. ගුණාගුණ දෙපක්ෂය ම සැම දෙනා කෙරෙහි ම ඇත්තේ ය. කිසි ගුණයක් නැති පුද්ගලයෙක් නැත්තේ ය. අනුන්ගේ ගුණ දක්නා තැනැත්තාට ද්වේෂය ඉපදීම අඩු ය. අනුන්ගේ අගුණ ම මෙනෙහි කිරීම ද්වේෂෝත්පත්තියට හේතු වන අරමුණු කෙරෙහි නුසුදුසු පරිදි මෙනෙහි කිරීම ය.
“අත්ථි භික්ඛවෙ, මෙත්තා චෙතො. විමුත්ති, තත්ථ යොනිසො මනසිකාරබහුලීකාරො අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වාව්‍යාපාදස්ස අනුප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා ව්‍යාපාදස්ස පහාණාය න භිය්‍යොභාවාය.”
මෙත්තා චේතෝ විමුක්තිය පිළිබඳ ව සුදුසු පරිදි මෙනෙහි කිරීම් බහුල බව නූපන් ව්‍යාපාදය නූපදීමට ද උපන් ව්‍යාපාදය දුරු වීමට ද නැවත නැවත ඉපදීම් වශයෙන් දියුණු නො වීමට ද හේතු වේ. මෙත්තා යනු මෛත්‍රිය යි. මෙත්තා චේතෝ විමුත්ති යනු මෛත්‍රීධ්‍යාන චිත්තය යි. මෙත්තා චේතෝ විමුක්තිය ගැන සුදුසු පරිදි මෙනෙහි කිරීම ය යනු එහි අනුසස් මෙනෙහි කිරීම ය. මෛත්‍රියෙහි අනුසස් මෙනෙහි කරන්නා හට ව්‍යාපාදය තුනී වේ. එ බැවින් මෙත්තා චේතෝ විමුක්තිය ගැන සුදුසු පරිදි මෙනෙහි කිරීම් බහුල බව ව්‍යාපාද ප්‍ර‍හාණයට හේතු වන බව වදාළ සේක.
මෛත්‍රී කර්මස්ථානය පුරුදු කිරීම ය, පුරුදු කළ මෛත්‍රිය නැවත නැවත පැවැත්වීම ය, කර්මය තමා අයත් දෙය බව මෙනෙහි කිරීම ය, කර්මය තමා අයත් බව දන්නා ඥානය බහුල කොට ඇති බව ය, කල්‍යාණ මිත්‍ර‍යන් ඇති බව ය, සත්ප්‍රාය කථාය යන මේ කරුණු සය ද ව්‍යාපාද නීවරණයාගේ ප්‍ර‍හාණය පිණිස පවතී.
සත්ත්වයන් කොටස් කොට මෙත් පැතිරවීමය, සකල සත්ත්වයන් කෙරෙහි මෙත් පැතිරවීම ය, දිශා වශයෙන් මෙත් පැතිරවීම ය යන තුන් ආකාරයෙන් හෝ එයින් යම් කිසි එක් ආකාරයකින් හෝ මෙත් වැඩීම පුරුදු කරන්නා හට ද, පුරුදු කළ මෛත්‍රිය නැවත නැවත පවත්වන්නා හට ද ව්‍යාපාද නීවරණය දුරු වේ.
මම මොහුට කිපී කුමක් කරන්නෙම් ද? මොහුගේ ශීලාදිය මා හට විනාශ කළ හැකි ද? මම මාගේ කර්මයෙන් මෙ ලොවට අවුත් මාගේ කර්මයේ සැටියට ම පරලොව යන්නෙමි. අනුන්ට කිපීම නම් ගිනි අඟුරු රත් වූ යකඩ - අසූචි පිඬු ආදිය සියතින් ගෙන අනුන්ට පහර දීමට තැත් කිරීමක් වැනි ය. මොහු කිපී මා හට කුමක් කෙරේ ද? කොතෙක් කිපුණත් මොහුට මාගේ ශීලාදිය නො නැසිය හැකි ය. මොහු ද තමාගේ කර්මයෙන් මෙ ලොවට අවුත් තමාගේ කර්මයෙන් ම පරලොව යන්නේ ය. මා විසින් නො පිළිගන්නා වූ මොහුගේ කෝපය, නො පිළිගත් ත්‍යාගයක් සේ, උඩු සුළඟට ගැසූ වී පොතු රැසක් සේ, මොහු ගේ හිස පිට ම වැටෙන්නේ ය යනාදීන් තමාගේ ද අනුන් ගේ ද කර්මය පිළිබඳ ව කල්පනා කරන්නා හට ද ව්‍යාපාද නීවරණය දුරු වේ.
සැම දෙන ම කර්මය තම තමා අයත් කොට ඇතියවුන් බව සිතා කම්මස්සකතා ඥානයෙහි පිහිටි තැනැත්තා හට ද ව්‍යාපාද නීවරණය ප්‍ර‍හාණය වේ.
නිතර මෛත්‍රී භාවනාවෙහි යෙදෙන මෛත්‍රී සහගත කාය වාක් මනඃ කර්මයන් ඇති සත්පුරුෂයන් කල්‍යාණ මිත්‍ර‍යන් කොට සේවනය කරන තැනැත්තාට ද ව්‍යාපාද නීවරණය දුරු වේ.
නිතර මෛත්‍රිය පිළිබඳ වූ කථා අසන්නා වූ ද කරන්නා වූ ද තැනැත්තා හට ද ව්‍යාපාද නීවරණය දුරු වේ.
මේ කරුණු සයෙන් දුරු වූ ව්‍යාපාද නීවරණය මතු කිසි කලෙක නූපදිනා පරිදි අනාගාමි මාර්ගයට පැමිණීමෙන් ප්‍ර‍හාණය වේ.