ථීන මිද්ධ යනු අකුශල චෛතසික දෙකකි. එහි ථීනය නම් චිත්තය ක්‍රියාවන්ට නුසුදුසු බවට අසමත් බවට ගිලන් බවට හැකිළෙන බවට අලස බවට පමුණුවන ධර්මයෙකි. මිද්ධය චෛතසිකයන් ක්‍රියාවට නුසුදුසු බවට අසමත් බවට ගිලන් බවට හැකිළෙන බවට අලස බවට පමුණුවන ධර්මයෙකි. මේ ධර්ම දෙක කිසි කලෙක ඔවුනොවුන්ගෙන් වෙන් නො වන්නේ ය. යම් සිතක ථීනය ඇත්තේ නම් මිද්ධය ද එහි ඇත්තේ ය. යම් සිතක මිද්ධය ඇත්තේ නම් ථීනය ද එහි ඇත්තේ ය. එකට බැඳී පවත්නා බැවින් ඒ දෙක යෝගාවචරයනට වෙන් වෙන් වූ ධර්ම දෙකක් සැටියට තේරුම් ගැනීම අපහසු ය. එසේ තේරුම් ගත නො හැකි වීම යෝගාවචරයනට බාධාවක් නො වේ.
ථීනමිද්ධ දෙක එක් නීවරණයක් සැටියට තේරුම් ගත හැකි වීම යෝගාවචරයනට ප්‍ර‍මාණ වේ. ථීනමිද්ධයන් විසින් කරනු ලබනු යේ යෝගාවචරයා හට යෝග ක්‍රියාවෙහි ඉදිරියට යා නොදී නැවැත්වීම හා පසු බැස්වීම ය. එය ධ්‍යානාදිය ලැබීමට බාධාවක් බැවින් ථීනමිද්ධ දෙක නීවරණයක් වෙයි. ථීන මිද්ධ දෙක නීවරණ දෙකක් සැටියට නො වදාරා එක නීවරණයක් කොට වදාරා තිබෙන්නේ කෘත්‍ය වශයෙන් ද, උත්පත්ති හේතු වශයෙන් ද ප්‍ර‍තිපක්ෂ ධර්මයන් ගේ වශයෙන් ද ඒ දෙක සමාන බැවිනි. හකුළුවන බව පසුබස්වන බව ථීනමිද්ධයන් ගේ කෘත්‍යය ය. උත්පත්ති හේතු මත දක්වනු ලැබේ. ඒ දෙක ම වීර්‍ය්‍යයට ප්‍ර‍තිපක්ෂ ය.
ථීනමිද්ධ නීවරණය සිත්හි ඇති වීම නිසා යෝගාවචරයා භාවනාදි ක්‍රියා සිදු කිරීමේ දී පසු බසී. නැවති නැවතී ඉදිරියට යයි. උදයේ කළ යුත්ත සවසට කල් තබයි. සවස කළ යුත්ත රාත්‍රියට කල් තබයි. රාත්‍රියෙහි කළ යුත්ත පසු දිනට තබයි. අද කළ යුත්ත සෙටට තබයි. මේ සතියේ කළ යුත්ත ලබන සතියට තබයි. මේ මාසයේ කළ යුත්ත ලබන මාසයට තබයි. ඔහුට නිදිමත ඇති වෙයි. නිදා වැටි වැටී භාවනා කරයි. කියන ලද ලකුණු තමා කෙරෙහි ඇති නම් යෝගාවචරයා විසින් තමා කෙරෙහි ථීනමිද්ධ නීවරණය ඇතය යි සැලකිය යුතු ය. නැති නම් එය තමා කෙරෙහි නැත ය යි සැලකිය යුතු ය.
වත්පිළිවෙත් කිරීමෙහි දී හා වැඳුම් පිදුම් කිරීමෙහිදී ද පිරිත් ආදිය කීමෙහිදී ද බණ ඇසීමෙහිදී ද භාවනා කිරීමෙහිදී ද ඇති වන්නේ කුසල් සිත් ය. අකුසල වූ ථීනමිද්ධයෝ ඒ කුශල චිත්තයන් හා නූපදිති. ථීනමිද්ධ සහගත සිත් ඇති වන්නේ භාවනාදි ක්‍රියා සිදු කරන සිත් අතර ඒවාට පූර්වාපර භාග දෙක්හි ය. කුසල චිත්තයන්ගේ සමීපයෙහි ථීනමිද්ධ සහගත සිත් ඇති වන කල්හි කුශල චිත්ත සම්ප්‍ර‍යුක්ත විරියින්ද්‍රියය දුබල වේ. දුබල විරියින්ද්‍රිය ඇති සිතින් කරන භාවනාව අල්ප ඵල වන්නේ ය.
“අත්ථි භික්ඛවෙ අරති තන්දි විජම්භිතා භත්තසම්මදො චෙතසො ලීනත්තං, තත්ථ අයොනිසො මනසිකාරබහුලීකාරො අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා ථීනමිද්ධස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්සවා ථීනමිද්ධස්ස භීය්‍යොභාවාය වෙපුල්ලාය.”
කරන කටයුත්ත ගැන ඕනෑකමක් නැති බව ය, ඇඟ මැලි බවය, ඇඟ පණ නැති බවය, බත්මත ය යන මේවා කෙරෙහි නො මනා කොට මෙනෙහි කිරීම් බහුල බව හේතු කොට නූපන් ථීනමිද්ධ නීවරණය උපදනේ ය. උපන් ථීනමිද්ධ නීවරණය වැඩෙන්නේ ය.
කරන කටයුත්ත ගැන ඕනෑකමක් නැති බවය යි කියනුයේ කළ යුත්ත කිරීමෙහි ප්‍රීතියක් නැති බව ය. ඇඟ මැලි බව ය යි කියනුයේ ශරීරයේ ඇති වන තදවීම හිරි වැටීම වැනි ස්වභාවයෙකි. ඒ ස්වභාවය නින්දෙන් අවදි වූ සැටියේ ම බොහෝ සෙයින් ඇත්තේ ය. භාවනා කිරීම, පත පොත බැලීම, බණ ඇසීම ආදි කය නො සොලවා කළ යුතු වැඩ කරන අවස්ථාවලදී ඒ ස්වභාවය ඇති වේ. ඒ අවස්ථාවේ බොහෝ සෙයින් මනුෂ්‍යයෝ ඈනුම් ඇරීම අත පය දිගු කොට හිරි ඇරීම ශරීරය ඇඹරවීම යන මේවා කරති. ඇඟ පණ නැති බව අයෝග්‍ය සෘතු ආහාරයන් නිසා ද වුවමනා පමණට ආහාර නො ලැබීම නිසා ද බොහෝ සෙයින් ඇති වන්නකි. නින්දෙන් අවදි වූ කෙණෙහි ම ද ඒ ස්වභාවය තිබේ. බත්මත, බොහෝ වේලා බඩගින්නෙන් සිට ආහාර ගත් අවස්ථාවලදී ද, පමණට වඩා ආහාර ගත් අවස්ථා වලදී ද ඇති වන්නකි. මේවා ඇති වූ කල්හි වීර්‍ය්‍ය ලිහිල් නො කර ගත යුතු ය.
“අත්ථි භික්ඛවේ, ආරම්භධාතු නික්කමධාතු පරක්කමධාතු තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා ථීනමිද්ධස්ස අනුප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා ථීනමිද්ධස්ස න භීය්‍යොභාවාය න වෙපුල්ලා ය.”
ආරම්භධාතු, නික්කමධාතු, පරක්කමධාතු යන නම් ඇති එකිනෙකට බලවත් වූ වීර්‍ය්‍යය කෙරෙහි සුදුසු පරිදි මෙනෙහි කිරීම් බහුල බව නූපන් ථීනමිද්ධ නීවරණයාගේ නූපදීමට හා උපන් ථීනමිද්ධ නීවරණය දුරුවීමට ද හේතු වේ.
ආරම්භධාතු යනු යම්කිසි කාර්‍ය්‍යයක් ගැන පළමු ඇති වන වීර්‍ය්‍යය ය. නික්කමධාතු යනු එයට වඩා බලවත් ව පසුව ඇති වන වීර්‍ය්‍යය ය. පරක්කමධාතු යනු කටයුත්තෙහි තව තවත් ඉදිරියට යන පළමු වීර්‍ය්‍ය දෙකට ම වඩා බලවත් වීර්‍ය්‍යය ය. වීර්‍ය්‍යය පිළිබඳ සුදුසු පරිදි මෙනෙහි කිරීමය යනු එහි අනුසස් මෙනෙහි කිරීම ය.
අතිභෝජනය පිළිබඳ අවබෝධය ය, ඉරියව් වෙනස් කිරීම ය, ආලෝකය මෙනෙහි කිරීම ය, එළිමහනේ විසීම ය, කලණ මිතුරන් ඇති බව ය, සත්ප්‍රාය කථා ය යන මේ සය ද ථීනමිද්ධ නීවරණ දුරු වීමේ හේතු ය.
පමණ ඉක්මවා ආහාර වළඳා භාවනාවට පටන්ගත හොත් හස්ති රාජයකු සේ ථීනමිද්ධය ඔහු යට කර ගෙන නැඟ එන්නේ ය. ඔහුට නිදන්නට ම සිතෙන්නේ ය. කුසෙහි බත් පිඬු සතර පසකට ඉඩ තබා පැන් බී භාවනාවෙහි යෙදෙන්නහුට ථීනමිද්ධය නැඟ නො එන්නේ ය. ථීනමිද්ධිය නැඟ නො එන පරිදි පමණ දැන ආහාර ගන්නා තැනැත්තාහට ථීනමිද්ධය දුරු වේ. යම් ඉරියව්වකින් වාසය කරන කල්හි ථීනමිද්ධය නැඟ එන්නට පටන් ගතහොත් ඒ ඉරියවුව හැර අනික් ඉරියවුවකින් වාසය කළ යුතු ය. එසේ කළ කල්හි උපන් ථීනමිද්ධය දුරු වේ. විටින් විට ඉරියව් වෙනස් කරමින් හැසිරෙන කල්හි ථීනමිද්ධය නැඟ නේ ඒ. ඉරියව් වෙනස් කිරීම සමාධියට බාධාවක් බැවින් එ ද පමණ දැන කළ යුතු ය. ථීනමිද්ධය නැඟ එත හොත් දවල් කාලයෙහි සූර්‍ය්‍යාලෝකය මෙනෙහි කිරීමෙන් ද, රාත්‍රියෙහි චන්ද්‍රාලෝක, ප්‍ර‍දීපාලෝකාදිය මෙනෙහි කිරීමෙන් ද, ආලෝකය ඇති තැන්වල විසීමෙන් ද ථීනමිද්ධය දුරු වේ. යෝගාවචරයන් එළිමහනෙහි වාසය කරන්නේ ද වාතාවරණය ඇති අඳුරු තැන් ථීනමිද්ධයට හේතු වන බැවිනි. එළිමහනෙහි වාසය කරන්නා හට ද එයින් ථීනමිද්ධය දුරු වේ. ගිය ගිය තැන සිටි සිටි තැන නිදා වැටෙන අලසයන් ඇසුරු කිරීමෙන් ථීනමිද්ධය වැඩේ. මහා කාශ්‍යප ස්ථවිරයන් වහන්සේ වැනි ථීනමිද්ධය ප්‍ර‍හීණ කළ වීර්‍ය්‍යවත් උතුමන් සේවනය කරන්නා හට ද, ථීනමිද්ධය දුරු වීමට හේතුවන ධූතංග නිශ්‍රිත කථා ශ්‍ර‍වණය කරන්නා හට ද ථීනමිද්ධය දුරු වේ. මේ කරුණු සය කරණ කොට යටපත් කරන ලද ථීනමිද්ධ නීවරණය අර්හත් මාර්ගයෙන් මතු නූපදනා පරිදි දුරු වේ.