3-3 සසුනෙහි නො ඇලුනු මහණෙක්
සුදුද්දසං සුනිපුනං යත්‍ථකාමනිපාතිනං
චිත්තං රක්ඛෙථ මෙධාවී චිත්තං ගුත්තං සුඛාවහං.
දක්නට ඉතා නොපිළිවන්, ඉතා සියුම් වූ, යම් කැමැති අරමුණෙක බැස වැටෙන සුලු වූ සිත නුවණැත්තේ රක්නේ ය. සිත (නොයෙක් අරමුණෙහි විසිර පැවැත්ත නො දී එක් භාවනා අරමුණෙහි පිහිටුවා) රක්නා ලද්දේ ලොවී ලොවුතුරා සුව එළවන්නේ ය.
එක් කලෙක බුදුරජානන් වහන්සේ, සැවැත්නුවර ජෙතවන මහාවිහාරයෙහි වැඩ වසන සේක. එ කල්හි එ නුවරැ වැසි එක් සිටුපුත්‍රයෙක් තමන්ගේ හිතවත් තෙර නමක් කරා ගොස් ‘ස්වාමීනි! මම දුකින් මිදෙනු කැමැත්තෙමි, එ හෙයින් මට දුකින් මිදෙන්නට සැටියක් කියනු මැනැවැ’ යි දන්වා සිටියේ ය. ‘හා හොඳ යි, දුකින් මිදෙනු කැමැත්තෙහි නම්, ලහබත් දෙව, පක්‍ෂයකට වරක් බැගින් දෙන බත් දෙව, වැසි කාලයෙහි දෙන බත් දෙව, සිවුරු පිරිකර දෙව, තමන්ගේ ධනය කොටස් තුනකට බෙදා එයින් එක් කොටසක් කර්‍මාන්ත දියුණුව පිණිස යොදා එක් කොටසකින් අඹු දරුවන් රකුව, එක් කොටසක් බුදුසසුනෙහි දියුණුවට යොදව’ යි ඒ තෙරුන් මෙසේ කී කල්හි, හෙ තෙමේ ‘ඉතා යහපතැ’ යි කියූ ලෙසින් සියල්ල කොට නැවැත දවසෙක තෙරුන් වෙත ගියේ ය. ගොස් ‘ස්වාමීනි! දැන් ඉතින් මා විසින් කුමක් කළයුතු දැ’ යි ඇසී ය. ‘උපාසකය! සරණසීලයෙහි පිහිටා පන්සිල් සමාදන් ව ඒ මැනැවින් රැකිය යුතු’ යි ස්ථවිර තෙමේ කී ය. උපාසකයා එසේත් කොට නැවැතත් තෙරුන් වෙත ගොස් ‘ස්වාමීනි! ඒ කී සැටි කෙළෙමි, දැන් කුමක් කළ යුතු දැ’ යි ඇසී ය. ඒ වර දස සිල් රකින්නට කීයේ ය. ඔහු දසසිල් රැක නැවැත තෙරුන් වෙත ගොස් දසසිල් රැකිය බව කියා නැවැත කුමක් කළ යුතු ද, ඉදිරියෙහි කළ යුතු තවත් යමක් වේ දැ’ යි ඇසූයේ ය. එවිට ස්ථවිර තෙමේ, ඔහුට පැවිදිවන්නට කී ය. ඒ වචනයෙන් ඔහු පැවිදි විය. එහි දී එක් ආභිධර්මිකභික්‍ෂුවක් ඔහුට ආචාර්‍ය්‍ය වූයේ ය. විනයධර භික්‍ෂුවක් උපාධ්‍යාය වුයේ ය. ලැබූ උපසම්පදා ඇති ඒ නවක භික්‍ෂුවට ආභිධර්මිකාචාර්‍ය්‍ය තෙමේ තමන් වෙත පැමිණි විට අභිධර්‍මයෙහි ග්‍රන්‍ථිස්ථාන පිළිබඳ ප්‍රශ්නයන් උගන්වයි. විනයාචාර්‍ය්‍ය තෙමේ ‘බුදුසසුනෙහි පැවිදි බව ලැබූවහු විසින් මේ දේ කළ යුතු ය, මේ දේ නො කළ යුතු ය, මේ දේ කැප ය, මේ දේ නො කැප ය’ යි ඔහුට විනයධර්‍මය උගන්වයි. මෙසේ ඉගෙණ ගන්නා වූ ඒ භික්‍ෂු තෙමේ, ‘මේ වැඩේ ඉතා බැරෑරුම් ය, මා සිතා සිටියා සේ නො වේ, මම දුකින් මිදෙනු කැමැති ව පැවිදි වීමි, එහෙත් විනය දහම් ලෙසින් මෙහි අත දිගු කිරීමට තැනක් පමණකුදු නැත, මෙසේ නම් ගෙදර ඉඳ ම දුකින් මිදෙන්නට හැකි ය, එහෙයින් සිවුරු හැර ගිහි වන්නෙමි’ යි සිතා එ තැන් පටන් සසුනෙහි කළකිරී ද්වත්තිංසාකාරය සජ්ඣායනා නො කෙරෙයි. ඉගෙනීම නො කෙරෙයි. ශරීරය වෑරුණේ ය. නහර ඉල්පී සිටියේ ය. අලසකමින් වැඩුනේ ය. සිරුර කසන්නට පටන් ගත්තේ ය. සිටි තැන ම සිටියේ ය. හුන් තැනම හුන්නේ ය. ඒ දුටු හෙරණපැවිද්දෝ ‘ඇවත! මොක ද සිටි තැන ම සිටින්නෙහි, හුන් තැන ම හිඳින්නෙහි, සිරුර සුදු මැලි වෙලා, වෑරුණේ පැහැය නො පැහැය වූයේ, නිතර කසන්නෙහි, කුමක් හෙයින් ද, තා විසින් කුමක් කරන ලද දැ’ යි ඇසූහ. ‘ඇවැත්නි! සසුනෙහි ඇලුම් නැත, සසුනෙහි කළකිරුණේ වෙමි’ යි ඔහු කී විට සාමණේරයෝ ‘කුමක් නිසා එසේ වූයෙහි දැ’ යි අසා දැන ගෙණ ඒ බව ඔහුගේ ආචාර්‍ය්‍යොපාද්ධ්‍යායයන්ට දන්වා සිටියාහු ය. ඔවුහු එවේලෙහි තම ශිෂ්‍යයා බුදුරජුන් ඉදිරියට ගෙණ ගියහ. උන්වහන්සේ ඒ භික්‍ෂූන් අතින් ‘මහණෙනි! තමුසේලා මේ වේලෙහි කුමක් නිසා මෙහි ආවහු දැ’ යි අසා වදාළ විට ‘ස්වාමීනි! මේ නම සසුනෙහි කළකිරී සිටී’ යි දන්වා සිටියාහු ය. එවිට බුදුරජානන් වහන්සේ ‘සැබෑ ද මහණ!’ යි ඇසූහ. ඔහු ‘එසේ ය’ යි පිළිතුරු දින. ‘කුමක් නිසා කළකිරුණෙහි දැ’ යි නැවැත ඇසූ විට ‘ස්වාමීනි! මම දුකින් මිදෙනු කැමැති ව පැවිදි වීමි, මට ආචාර්‍ය්‍යයන් වහන්සේ අභිධර්‍මය උගන්වත්, උපාධ්‍යායයන් වහන්සේ විනයධර්‍මය උගන්වත්, ඒ ඉගෙන ගන්නා වූ මට මෙහි බුදුසසුනෙහි අත දිගුකිරීමට පමණකුත් ඉඩ නැත්තේ නො වේ දැ යි සිත් විය; ගිහි ව ද දුකින් මිදෙන්නට හැකි බැවින් සිවුරු හැර යෑමට ඉටා ගත්තෙමි’ යි කීයේ ය. එ කල බුදුරජානන් වහන්සේ ‘මහණ! මාගේ සිත රැකිය හැකි දැ’ යි ඇසූහ. ‘එහෙයි, ස්වාමීනි!’ යි ඔහු පිළිතුරු දින. ඉක්බිති බුදුරජානන් වහන්සේ ‘එසේ නම්, ඔය නම තමන්ගේ සිත පමණක් රැක ගන්නැ’ යි අවවාද කොට මේ ගාථාධර්‍මය දේශනා කළ සේක:-
සුදුද්දසං සුනිපුණං යථාකාමනිපාතිනං [1]
චිත්තං රක්ඛෙථ මෙධාවී චිත්තං ගුත්තං සුඛාවහන්ති.
දැක්මට ඉතා අපහසු වූ නො හැකි වූ ඉතා ම සියුම් වූ කැමැති යම් ම අරමුණෙක හෙනසුලු වූ සිත, නුවණැත්තේ රකින්නේ ය. සිත රක්නා ලද්දේ සුව එළවන්නේ ය.
සුදුද්දසං = දක්නට ඉතා අපහසු වූ නො පිළිවන් වූ.
සිත අරූපීධර්‍මයෙකි. එහෙයින් එය ඇසින් නො දැක්ක හැකි ය.
සුනිපුණං = ඉතා සියුම් වූ.
යථාකාමතිපාතිනං = යම් ම කැමැති අරමුණෙක හෙන සුලු වූ [2] වැටෙන සුළු වූ.
චිත්තං රක්ඛෙථ මෙධාවී = නුවණැත්තේ සිත රකින්නේ ය. [3]
ස්කන්‍ධ - ධාතු - ආයතනයන්ගේ නො සිඳ පැවැත්මැ යි ගණු ලබන සසර ගැන කිසිත් නො දත් අඥපුද්ගල තෙමේ තමන්ගේ සිත රැකුමෙහි අපොහොසත් ය. ඔහු චිත්තවශී ව සිතට යටත් ව විපතට වැටෙන්නේ ය. ප්‍රාඥපුද්ගල තෙමේ, චිත්තවශී ව විපතට වැටෙන අඥයා මෙන් නො ව සිත නොයෙක් අරමුණුවල විසිර යන්නට ඉඩ නො දී නිදොස් වූ එක් අරමුණෙක පිහිටුවා මැනැවින් රකින්නේ ය.
චිත්තං ගුත්තං සුඛාවහං = සිත රක්නා ලද්දේ සුව එළවන්නේ ය.
ඒ ඒ තැනැ විසිර යන්නා වූ සිත එසේ යන්නට ඉඩ නො දී හිත වූ එක් අරමුණෙක පිහිටුවා සිහිය යොදා රක්නා ලද්දේ මගපල සුව හා නිවන්සුව ඵළ වන්නේ ය.
දේශනාවගේ අවසානයෙහි ඒ මහණ තෙමේ සෝවන් වූයේ ය. එහි සිටි අන් බොහෝ දෙන ද සෝවන්ඵලාදිය ලැබුවෝ වූහ. දේශනාව මහාජනයාට වැඩ සහිත වූ ය.
අන්‍යතරඋත්කණ්ට්ඨිතභික්‍ෂු වස්තුව නිමි.