විතර්‍ක නම් විතර්‍කනය = ඌහනය සිත අරමුණට එළවීම ය. එහි ලක්‍ෂණය සිත අරමුණට නැංවීම ය. රසය ආහනන පරියාහනනය හෙවත් සිත අරමුණෙහි පැහැරීම වෙසෙසින් පැහැරීම ය.
ඒ එසේ මැයි - විතර්‍කය කරණ කොටැ යෝගාවචරයා, සිත විතක්කාහත - විතක්ක පරියාහත කරන්නේ යයි කියනු ලැබේ. පච්චුපට්ඨානය අරමුණට සිත පැමිණවීම ය. (විතර්‍කය නැති දෙපස් විඤ්ඤාණයෝ වස්තු - ආලම්බනයන්ගේ සංඝට්ටන බලයෙන් ද, ද්‍විතීයධ්‍යානාදීහු යට යට භාවනා බලයෙන් ද අරමුණට නැගෙති යි දත යුතු.)
විචාර නම් විවරණය හෙවත් විතර්‍කයට ඉක්බිති වැ අරමුණෙහි හැසිරීම යි. එහි ලක්‍ෂණය අරමුණ පිරිමදනා බව ය. රසය සහජාත ධර්‍මයන් අරමුණෙහි අනුවිචරණ වශයෙන් යොදන බව යි. පච්චුපට්ඨානය අරමුණෙහි සිත නො සිඳීමක් මෙන් පවත්නා බව යි.
විතර්‍කය හා විචාරය ඇතැම් සිතෙක (සවිතක්ක = සවිචාර සිත්හි) නො වෙන් වැ එකවිටම යෙදෙන්නේ නමුදු විතර්‍කය විචාරයට වඩා ඖදාරික බැවින් ද; ස්වකීය බලයෙන් සිත අරමුණට නැඟෙන හෙයින් විචාරයට පූර්‍වඞ්ගම බැවින් ද, ඝණ්ටාවට ගැසීමේ දී ආදි කොටැ නැඟෙන රාවය මෙන් චිත්තයාගේ ප්‍ර‍ථමාභිනිපාතය යි. විචාරය වනාහි සූක්‍ෂම භාවයෙන් හා අනුසඤ්චරණ භාවයෙන් ඝණ්ටාවගේ අනුරාවය මෙන් චිත්තයාගේ අනුප්‍ර‍බන්‍ධය යි.
තවද චලනවත් විතර්‍කය සිත උපදනා කල්හි ඒ සිතෙහි පළමු කොටැ මැ වන පොපියුමක් (සෙලවුමක්) බඳුය. අහසට නැඟෙනු කැමැති පක්‍ෂියාගේ පියාපත් ගැසීම මෙනැයි ද; සුවඳ අසා යන භ්‍ර‍මරයාගේ පද්මාභිමුඛපාතය මෙනැ යි ද සලකනු. ශාන්ත පැවතුම් ඇති විචාර වනාහි චිත්තයාගේ අතිශයයෙන් ම පොපියුම් (සෙලවුම) නැති බව ය. අහසෙහි ගමන් ගත් පක්‍ෂියාගේ පියාපත් විදහීම මෙනැ යි ද, පද්මාභිමුඛයෙහි පතිත භ්‍ර‍මරයාගේ ඒ පද්ම මතුයෙහි පරිභ්‍ර‍මණය මෙනැ යි ද දත යුතු.
දුක නිපාත අටුවායෙහි මෙය මෙසේ දක්වති. අහසෙහි ගමන් ගත් ගිජුලිහිණි දෙපියා සඟලින් සුළං අවුරා පියාපත් සංසිඳුවා ගෙන යන්නා සේ ආරම්මණයෙහි සිත අභිනිරෝපන භාවයෙන් පැවැත්ම විතර්‍කය යි. ඒ වනාහි එකඟ වැ පමුණු වන්නේ ය. ඒ ලිහිණි සුළං ගන්නා පිණිස පියාපත් පහරමින් යන්නා සේ අරමුණු පිරිමදිනා ස්වභාවයෙන් පැවැත්ම විචාරය යි. ඒ වනාහි අරමුණ පිරිමදින්නේ ය යනුයි. (කුඩා ලිහිණියාගේ පියා පෙළීම බඳු යයි පොපි ඇති හෙයින් විතර්‍කය ඖදාරික බව කීහු. මහ ලිහිණියාගේ පියා සන්සිඳුවා යන ගමන බැවිනැ යි වේග ඇති බැවින් විතර්‍කය ඖදාරික සේ කීහු. කුඩා ලිහිණියාගේ පියා පැහැරීම බඳු යයි මඳ වේග ඇති සෙයින් විචාරය ශාන්ත සේ මැ කීහ. මහ ලිහිණියාගේ පියා පොළඹින් යන ගමන මෙනැ යි මඳ පොපි ඇති සෙයින් විචාරයාගේ ශාන්ත සේ මැ කීහු” යනු පැරකුම්බා සන්නයි)
ගිජුලිහිණි උපමාව උපචාරයෙහි වත් අර්පණායෙහි වත් සන්තාන වශයෙන් පවත්නා කල්හි යෙදෙන්නේ ය. මේ විතර්‍ක = විචාරයන්ගේ වෙනස ප්‍ර‍ථම - ද්විතීය ධ්‍යානයෛහි ප්‍ර‍කට ය. (විතර්‍කයාගේ අභිනිරෝපනාකාර සඞ්ඛ්‍යාත විශේෂය ප්‍ර‍ථම ධ්‍යානයෙහි ප්‍ර‍කට වෙයි. විතර්‍කයාගේ අභාවයෙන් පඤ්චකනයයෙහි ද්විතීය ධ්‍යානයෙහි විචාරයාගේ අනුමජ්ජනාකාර විශේෂය ප්‍ර‍කට වේ.)
තවද මල බැඳුණු ලොහො වළඳ එක් අතකින් තරයේ ගෙනැ අනිත් අතින් සුණු තෙලින් යුත් ලොම්සුඹුළුයෙන් (බුරුසුවෙන්) පිරිමදනා කල තරයේ ගත් අත බඳු ය. විතර්‍ක ය. පිරිමදනා අත බඳු ය විචාරය. එසේ මැ කුම්භකාරයා දඬුපහරින් සක බමවා වළංකරන කල මැටි පිඬ පෙළා ගත් අත බඳු ය විතර්‍ක ය. ඔබ මොබ හසුරුවන අත බඳුය විචාරය. එසේ මැ ලොහො බඳුන් ආදියෙහි වට රෙඛා කරන්නහු මැද ඔබා ගෙනැ සිටින කටුව බඳු ය අභිනිරෝපන ලක්‍ෂණ විතර්‍ක ය. පිටත්හි කව ගහන කටුව බඳුය අනුමජ්ජන ලක්‍ෂණ විචාරය. මෙසේ මෙබඳු විතර්‍කයෛන් හා විචරණයෙන් යුත් ධ්‍යානය පුෂ්පයෙන් හා ඵලයෙන් සෑදුණු වෘක්‍ෂය මෙන් සවිතක්ක - සවිචාරය යි කියනු ලැබේ. (“යම් සේ පුෂ්ප ශාඛාදි අවයවයෙන් විනිර්මුක්ත වැ අවිද්‍යාමානද වූ වෘක්‍ෂය සපුෂ්පඵල යයි කියනු ලැබේ ද, මෙසේ මැ විතර්‍කාදි අඞ්ග විනිර්මුක්ත වැ අවිද්‍යමාන ද වූ ධ්‍යානය සවිතර්‍කය සවිචාරය යි ව්‍යවහාර කරනු ලැබෙයි හඟවන පිණිස “වෘක්‍ෂය මෙන්” යනාදිය කථිතය යි දත යුතු.” යනු පැරකුම් සන්න යි.)
විභඞ්ඟියෙහි දී “ඉමිනා ච විතක්කෙන ඉමිනා ච විචාරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො”[1] ‘මේ විතර්‍කයෙන් ද මේ විචාරයෙන් ද උපෙත වූයේ වේ, සමුපෙත වූයේ වේ’ යනාදින් පුද්ගලාධිෂ්ඨාන වශයෙන් මෙය දේශනා කරන ලද්දේ ය. එහි දු අර්‍ථය මෙබඳු ම යැයි දත යුතු.
“විචෙක ජං = විවෙකයෙන් නිපන් නොහොත් විවෙකයෙහි නිපන්” මෙහි විවේක නම් නීවර්ණ පහවීමය. එයින් (ඒ නීවරරණ පහවීමෙන්) නිපන්නේ විචෙකජ ය නොහොත් විවේක නම් නීවරණයන්ගෙන් පහවූයේ යැ - එනම් ධ්‍යාන - සම්ප්‍ර‍යුක්ත ධර්‍මරාශිය යි. එහි (-නීවරණයන්ගෙන් පහ වූ ධර්‍මරාශි සඞ්ඛ්‍යාත විවේකයෙහි) නිපන්නේ හෝ විවෙකජ ය.
“පීති සුඛං = ප්‍රීති හා සැප ඇති”
මෙහි කාය - චිත්ත පිණවන්නේ ප්‍රීති ය. (පීණයතීති පීති.) එහි ලක්‍ෂණය අරරමුණ ප්‍රිය වශයෛන් දක්නා බව ය. රසය චිත්ත කාය පිණවන බව ය. නොහොත් පැතිරන බව ය. (“උපන් තැනින් කෙසගක් පමණ තැන් සඞ්ක්‍ර‍මණයෙක් නැද්ද ආන්මජ රූප කිරීමෙන් තෙමේ ද පැතිරෙනු නම් වී” යනු පැරකුම් සන්න යි.) පච්චුපට්ඨානය ඔද වඩනා බව ය.
-
වි: ප: ඣානවිභඞ්ග 194 ↑