අධිපති අර්‍ථයෙන් උපකාර වන්නා වූ ධර්‍මයෝ ඉන්‍ද්‍රිය ප්‍ර‍ත්‍යයයෝ යි.
ඒ මෙසේයි:- තමා හා සම්බන්ධ ධර්‍මයන් තම තමා අයත් කෘත්‍ය්‍යන්හි තම තමා අයත් ස්වභාවය නො ඉක්ම තමහට අනුකූල කරවීම් වශයෙන් ඊශ්වරත්‍වය පැවැත්වීම යැ යි මෙහි ස්වභාවය. ස්ත්‍රී-පුරුෂ ඉන්‍ද්‍රිය දෙක හැර සෙසු විසි ඉන්‍ද්‍රියෝ ඉන්‍ද්‍රිය ප්‍ර‍ත්‍යයෝ යි.
“චක්ඛුන්‍ද්‍රියං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා -පෙ- සොත- ඝාණ-ජිව්හා-කායින්‍ද්‍රියං කාය විඤ්ඤාණ ධාතුයා තං සම්පයුත්ත කානඤ්ච ධම්මානං - ඉන්‍ද්‍රිය පච්චයෙන පච්චයො. රූපජාවිතින්‍ද්‍රියං කටත්තාරූපානං ඉන්‍ද්‍රිය පච්චයෙන පච්චයො. අරූපිනො ඉන්‍ද්‍රියා සම්පයුත්තකානං ච ධම්මානං තං සමුට්ඨා- නානං ච රූපානං ඉන්‍ද්‍රිය පච්චයෙන පච්චයො”[1] චක්‍ෂුරින්‍ද්‍රිය චක්‍ෂුර්විඥාන ධාතුවට හා තත් සම්ප්‍ර‍යුක්ත ධර්‍මයනට ද ඉන්‍ද්‍රිය ප්‍ර‍ත්‍යයයෙන් ප්‍ර‍ත්‍ය වේ. පෙ - රූප ජීවිතින්‍ද්‍රිය කර්‍මජ රූපයනට ද ඉන්‍ද්‍රිය ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. සෙසු අරූප ඉන්‍ද්‍රියයෝ සම්ප්‍ර‍යුක්ත ධර්‍මයනට හා තත් සමුත්‍ථාන රූපයනට ද ඉන්‍ද්‍රිය ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.’
ප්‍රශ්නවාරයෙහි:- “පටිසන්‍ධික්ඛණෙ විපාකාඛ්‍යාකතා ඉන්‍ද්‍රියා තං සම්පයුත්තකානං ඛන්‍ධානං කටත්තා ච රූපානං ඉන්‍ද්‍රිය පච්චයෙන පච්චයො”[2] යි ‘ප්‍ර‍තිසන්‍ධි ක්‍ෂණයෙහි විපාක අව්‍යාකෘත ඉන්‍ද්‍රිය ඒ හා සම්ප්‍ර‍යුක්ත ස්කන්‍ධයනට ද, කර්‍මජ රූපයනට ද ඉන්‍ද්‍රිය ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් ප්‍ර‍ත්‍ය වෙති’ යි වදාරන ලදී.
විස්තර:- අධිපති ප්‍ර‍ත්‍යය නම් සෙසු ධර්‍මයන් ගේ ප්‍ර‍වෘත්තිය වළකා තමහට අවනත කරගැනීම් වශයෙන් බල පැවැත්මේ ශක්ති විශේෂයෙකි. ඉන්‍ද්‍රිය ප්‍ර‍ත්‍යය නම් දර්‍ශනාදි කෘත්‍යයෙහි චක්‍ෂුර්විඥානාදිය ද, ජාවනායෙහි කර්‍මජ රූපයන් ද, සෙසු නාම ඉන්‍ද්‍රිය ධර්‍මයන් තත් සම්ප්‍ර‍යුක්ත ධර්‍මයන් හා එයින් උපදනා රූප විෂයෙහි ඒ ඒ කෘත්‍යයෙහි ද, චක්‍ෂුඃප්‍ර‍සාදාදියට අනුවර්‍තක වීම් වශයෙන් (අනුවැ) පැවැත්ම යි.
චක්‍ෂුරින්‍ද්‍රියාදි පඤ්චප්‍ර‍සාද ද, ජීවිත රූපය ද, නමා ජීවිතෙන්‍ද්‍රිය ද, සුඛ වේදනාදී පඤ්ච වේදනා ඉන්‍ද්‍රිය ද, ශ්‍ර‍ද්ධාදි අෂ්ට නාම ඉන්‍ද්‍රිය ද, චක්‍ෂුර්විඥානය හා තත් සම්ප්‍ර‍යුක්ත ධර්‍ම ද, කර්‍මජ රූපද, සම්ප්‍ර‍යුක්ත ධර්‍ම ද, තත් සමුත්‍ථාන රූප ද, තමහට අනුවැ පැවැත්වීමෙන් ඒ ඒ කෘත්‍යයන්හි යෙදෙන සේ ඊශ්වරත්‍වය පැවැත්ම ඉන්‍ද්‍රිය ප්‍ර‍ත්‍යය ස්වභාවය යි.
රටවැසියාගේ තම තමා අයත් කෘත්‍යයෙහි යෙදීමට රජු ගේ ඊශ්වරිත්‍වය උපකාර වන්නාක් මෙනි.
විශේෂ:- ස්ත්‍රී පුරුෂ භාව රූපද්වයය කර්‍මාදි අන්‍ය ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් උපදනා රූපයන්ට තම ස්වරූපය ද වූ ස්ත්‍රීභාවය පුරුෂභාව ගන්වන හෙයින් ඉන්‍ද්‍රිය වෙනත් සෙසු ප්‍ර‍ත්‍යයන් සේ ජනකත්‍වයෙන් හෝ උපස්තම්භකත්‍වයෙන් හෝ අනුපාලකත්‍වයෙන් හෝ නොපවතින හෙයින් ඉන්‍ද්‍රිය ප්‍ර‍ත්‍යය නොවේ.
(ඉන්‍ද්‍රිය ප්‍ර‍ත්‍යයෝ තමා හා බැඳී සිටින රූප-අරූප ධර්‍මයනට සැම අවස්ථාවන්හිම අනුපාලකත්‍වයෙන් උපකාර වෙති.)