ප්‍ර‍ත්‍යයමුත්පන්නයට ප්‍ර‍ථම ඉපිද පැවතීමෙන් (වර්‍තමාන භාවයෙන්) උපකාරක ධර්‍ම පුරෙජාත ප්‍ර‍ත්‍යය යැ. මේ වූ කලි රූප ධර්‍ම වශයෙන් ම ලැබේ. ප්‍ර‍ත්‍යායොත්පන්නයෝ අරූප ධර්‍මයෝ මැයි. කලින් හටගෙන පසු වැ හටගන්නා ගස්-වැල්වලට උපකාර වන පොළොව මෙනි.
ඒ පුරෙජාත ප්‍ර‍ත්‍යය පඤ්චද්වාරයෙහි පඤ්ච වස්තු - පඤ්චා ලම්බන වශයෙන් ද, සියලු තන්හි හෘදය වස්තු වශයෙන් ද එකොළොස් වැදෑරුම් වේ.
මේභේද; (1) වස්තුපුරෙජාතය (2) ආලම්බන පුරෙ ජාතය යි දෙවැදෑරුම් වේ. ඒ සියල්ල නිෂ්පන්න රූප මැ යි.
“චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුා තං සම්පයුත්තකානං ච ධම්මානං පුරෙජාත පච්චයෙන පච්චයො. සොතා- යතනං - ඝාණ - ජිව්හා- කායායතනං රූප -සද්ද - ගන්‍ධ-රස ඵොට්ඨබ්බායතනං කායවිඤ්ඤාණ ධාතුයා තං සම්පයුත්තකානං ච ධම්මානං පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො. රූප සද්ද - ගන්‍ධ - රස - ඵොට්ඨබ්බායතනං මනොධාතුයා, තං සම්පයුත්තකානං ච ධම්මානං පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො. යං රූපං නිස්සාය මනො ධාතු ච මනො විඤ්ඤාණ ධාතු ච වත්තන්ති තං රූපං මනො ධාතුයා තං සම්පයුත්තකානං ච ධම්මානං පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො. මනො විඤ්ඤාණධාතුයා තං සම්පයුත්තකානං ච ධම්මානං කිඤ්චි කාලෙ පුරෙජාත පච්චයෙන පච්චයො. කඤ්චිකාලෙ න පුරෙජාත පච්චයෙන පච්චයො”1
‘පළමු උපන් චක්ඛායතනය චක්ඛු විඤ්ඤාණ ධාතුවට ද, තත් සම්ප්‍ර‍යුක්ත ධර්‍මයනට ද වස්තු පුරෙජාත ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. (සොත-කායායතන ද, රූප-ඵොට්ඨබ්බායතන ද මෙසේ මැ යි) රූප-ඵොට්ඨබ්බායතන මනෝ ධාතුවට ද, තත් සම්ප්‍ර‍යුක්තයනට ද පුරෙජාත ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. යම් (හෘදයවස්තු) රූපයක් නිසා මනෝධාතු - මනෝවිඤ්ඤාණ ධාතු පවතී ද; ඒ (හෘදයවස්තු) රූපය මනෝ ධාතු - මනො විඤ්ඤාණධාතුන්ට හා තත් සම්ප්‍ර‍යුක්තයනට ප්‍ර‍වෘත්ති කාලයෙහි පුරෙජාත ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. ප්‍ර‍තිසන්‍ධි කාලයෙහි පුරෙජාත ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය නොවේ. මෙද වස්තු පුරෙජාතයි.
රූපායතනාදී පස චක්ඛු විඤ්ඤාණාදියට හා තත් සම්ප්‍ර‍යුක්ත ධර්‍මයනට ආලම්බන පුරෙජාත ප්‍ර‍ත්‍ය වේ.
විශේෂ:- චක්‍ෂුරාදි වස්තුන් ගේ හා රූපාදි ආලම්බනයන් ගේ ගැටීමෙන් චක්‍ෂුර්විඥානාදිය උපදී. එසේ වනුයේ ඒවා කලින් ඉපිද ඒතාක් පැවැති නිසා යැ. එසේ ඔවුන් ගේ කලින් ඉපිද පැවැත්ම ම පුරෙජාත ප්‍ර‍ත්‍යය බව යැ.