අවිජ්ජා පච්චයා සංඛාරා
අවිද්‍යාව යනු චතුරාර්‍ය්‍ය සත්‍ය නො දැනීමය. විස්තර වශයෙන් කියතහොත් දුකය, දුක් ඇතිවීමේ සැබෑ හේතුවය, සැබෑ සැපය, සැබෑ සැපය ලැබීමේ සැබෑ හේතුවය යන කරුණු සතර පිළිබඳ නො දැනීම අවිද්‍යාවය. නො දැනීමෙකැයි කී නමුත් එය දැනීමේ අභාව මාත්‍රයක් නොව වරදවා දැනීමෙකි. මෝහය මෝඩකම යන මේවා ද එයට කියන නාමයෝය. එහි ලක්ෂණය නම් නො දැනීමය. ඇති සැටිය වසා සත්ත්වයා මුළා කැර වීම නො මඟ යැවීම එහි කෘත්‍යය ය. එය අන්ධකාරයක් වැනිය. වියළි තණ අමු තණ සේ දැක්වීමට අශ්වයනට පළඳවන නිල් කණ්ණාඩිය වැනිය.
සත්ත්වයාය කියනු ලබන නාමරූප ධර්ම සමූහය හෙවත් ස්කන්ධ පඤ්චකය ජාත්‍යාදි වශයෙන් එකොළොස් වැදෑරුම් වූ ගිනි දැල්වලින් වෙළී පවත්නෙකි. සංස්කාර දුඃඛාදි ත්‍රිවිධ දුඃඛයෙන් නිරතුරු ව පෙළෙනු ලබන්නෙකි. ස්කන්ධපඤ්චකය යම්තාක් පවතී ද, ඒ තාක් කායික වූ ද මානසික වූ ද ඉවැසීමට අතිශයින් දුෂ්කර වූ දරුණු වූ කටුක වූ දුඃඛ වේදනාවෝ නැවත නැවතත් පහළ වන්නාහුය. එබැවින් පඤ්චස්කන්ධයාගේ පැවැත්ම දුකෙකි. නපුරකි. දුඃඛ සත්‍ය වසන අවිද්‍යාවෙන් යුක්ත සිත් ඇත්තහුට ඒ පඤ්චස්කන්ධය පෙනෙන්නේ, ඉතා සුන්දර දෙයක් ලෙසය, උතුම් දෙයක් ලෙසය, එහි පැවැත්ම සුවයක් ලෙසය, නො පැවැත්ම නපුරක් ලෙසය, බිය විය යුත්තක් ලෙසය.
අවිද්‍යාව නිසා පඤ්චස්කන්ධය සුවයක් වශයෙන් දක්නා තැනැත්තා හට එය ගැන බලවත් කැමැත්තක් පහළ වේ. එය නැසෙන්නට නොදී පවත්වා ගැනීමට බලවත් ඕනෑ කමක් ඇති වේ. එයට තෘෂ්ණාව යයි කියනු ලැබේ. ඒ තෘෂ්ණාව නිසා නාම රූප පරම්පරාව මරණින් ද කෙළවර නොවී නැවත නැවතත් ඇතිවේ. එබැවින් ඒ තෘෂ්ණාව පඤ්චස්කන්ධ සංඛාත දුඃඛය ඇති වීමේ සත්‍ය හේතුව ය. සමුදය සත්‍යය වසන, අවිද්‍යාවෙන් යුක්ත සිත් ඇති තැනැත්තා හට පෙනෙනුයේ ඒ තෘෂ්ණාව දුක් ලැබීමේ හේතුවක් සැටියට නොව, සැප ලැබීමේ සැපයට පැමිණීමේ හේතුවක් ලෙසටය. එබැවින් හෙතෙමේ ඒ තෘෂ්ණාව නැතියවුනටත් නැති කිරීමට අනුශාසනා කරන්නවුනටත් නින්දා කරති.
නැවත නැවත පඤ්චස්කන්ධ සංඛ්‍යාත දුඃඛය ඇති වීමට හේතුව වන ඒ තෘෂ්ණාවගේ හා පඤ්චස්කන්ධයාගේ නිරවශේෂ නිරෝධය (මතු ඇති නොවන සැටියට නැති වී යාම) සත්‍ය වූ සැපයය. බුද්ධාදීන් වර්ණනා කරන නිවන එය ය. පඤ්චස්කන්ධයාගේ නැති වීමෙක් වී නම් එය නිරෝධ සත්‍ය වසන අවිද්‍යාවෙන් යුක්ත සිත් ඇතියහුට වැටහෙන්නේ, ඉතා ම නපුරක් සැටියට ය, බිය විය යුත්තක් දුකක් සැටියට ය, කිසිම හරයක් නැති ගත යුත්තක් නැති දෙයක් හැටියට ය.
දුඃඛ නිරෝධය වූ නිවනට නො වරදවා පමුණුවන ප්‍රතිපත්තිය වූ ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය සැබෑ සැපය ලැබීමේ සැබෑ මාර්ගයයි. මාර්ග සත්‍යය වසන තෘෂ්ණාවෙන් යුක්ත සිත් ඇති තැනැත්තාහට එය වැටහෙන්නේ දුකක් ලෙසටත් මෝඩකමක් ලෙසටත් නිෂ්ඵල දෙයක් ලෙසටත් විනාශදායක ප්‍රතිපත්තියක් ලෙසටත් ය.
මෙසේ චතුරාර්‍ය්‍ය සත්‍ය වසා සත්ත්වයා නො මඟ යවන අවිද්‍යාව නිසා දුඃඛස්කන්ධය වූ පඤ්චස්කන්ධය සුඛස්කන්ධයක් කොට ගන්නා අන්ධ පෘථග්ජන තෙමේ වර්තමාන පඤ්චස්කන්ධය ආරක්ෂා කරනු සඳහා ද, පිනවීම සඳහා ද, චිරකාලයක් පැවැත්වීම සඳහා ද, වුවමනා ආහාර පාන, වස්ත්‍ර වාසස්ථානාදි උපකරණ ද, අඹු දරු ආදීන් ද ලබනු සඳහා ගොවිකම් අත්කම් සේවා කම් වෙළඳාම් ආදිය කරන්නේය. සමහර විට ප්‍රාණඝාත අදත්තාදාන පරදාර සේවනාදිය ද කරන්නේය. සමහර විට දාන ශීල භාවනා ද කරන්නේය. අනාගතයෙහි දිව්‍යලෝකාදියෙහි ඉපදීම් වශයෙන් පඤ්චස්කන්ධය ලබනු සඳහා දන් දීම සිල් රැකීම භාවනාව යන මේවා කරන්නේය. පඤ්චස්කන්ධ පිණිස කරන්නා වූ ඒ ක්‍රියා රාශිය සංස්කාර නම් වේ. අවිද්‍යාවෙහි සංස්කාර නැත. සංස්කාර ඉපදවීමේ උත්සාහයක් ද අවිද්‍යාවෙහි නැත. එහෙත් අවිද්‍යාව නැතහොත් සංස්කාර නම් වූ පින් පව් රාශිය ඇති නො වන බැවින් අවිද්‍යා හේතුවෙන් සංස්කාරයෝ හට ගනිති යි වදාරන ලදී.
සංඛාර පච්චයා විඤ්ඤාණං
අවිද්‍යාවෙන් මූඪ වූ සත්ත්වයා හට ජීවත් වීමේ (පඤ්චස්කන්ධය පවත්වා ගැනීමේ) ආශාව කොතෙක් මහතට තිබුණත් එය පවත්වා ගැනීමට කොතෙක් පරිශ්‍රම දැරුවත් එයට පැමිණෙන ජරා මරණ දෙක නො වැළැක්විය හැකිය. ඔහුට මරණය ඒකාන්තයෙන් වන්නේය. ඒ අවස්ථාවේදී ඔහු තුළ පවත්නා ජීවත් වීමේ ආශාව නිසා ඒ චිත්ත පරම්පරාව සිඳී නො ගොස් පූර්වභවයාගේ අන්තිම විඤ්ඤාණය නිරුද්ධ වීමට අනතුරුව ම දෙවන ජාතියක ඉපදීම් වශයෙන් නැවත විඤ්ඤාණ පහළ වේ. අතීත වර්තමාන දෙක සම්බන්ධ කිරීම් වශයෙන් පහළ වූ බැවින් ඒ අභිනව භවයේ පළමුවන විඥානයට ප්‍රතිසන්ධි විඥානය යි කියනු ලැබේ.
“සංඛාර පච්චයා විඤ්ඤාණං” යන මෙහි විඥානය යි කියන ලදුයේ ඒ ප්‍රතිසන්ධි විඥානයටය. විඥානයක් ඇති වීමට අරමුණක් ලැබිය යුතුය. අරමුණක් නො ගෙන විඥානයකට පහළ විය නො හැකිය. ප්‍රතිසන්ධි විඥානයට අරමුණක් ලැබෙන්නේ අතීත කර්මයෙන්ය. අතීත වූ කර්මය මරණාසන්න සත්ත්වයා හට කර්මය, කර්ම නිමිත්ත, ගති නිමිත්ත යන තුනෙන් එකක් ඉදිරිපත් කරවීම් වශයෙන් එළඹ සිටින්නේ ය. ප්‍රතිසන්ධි විඥානය එය අරමුණු කොට ගෙන අතීත කර්මයා ගේ විපාකයක් වශයෙන් පහළ වන්නේය. මේ ප්‍රතිසන්ධි විඥානයට අවිද්‍යා තෘෂ්ණා දෙක ද බලවත් හේතු දෙකක් වතුදු, අරමුණක් ලබා දී විපාක බවට පැමිණෙන කර්මය නැති නම් විඥානය ඇති විය නොහෙන බැවින්, මේ පටිච්ච සමුප්පාද කථාවේ දී සංස්කාරය නිසා විඥාන පහළ වේ යයි වදාරන ලදී. ආර්ය්ය සත්‍ය දේශනාවේ හැටියට නම් උත්පත්තියේ හේතුව තෘෂ්ණාව ය. ප්‍රතීත්‍යසමුත්පාද ක්‍රමය ආර්ය්ය සත්‍ය දේශනා ක්‍රමය යනු ධර්ම ක්‍රම දෙකක් සැටියට දත යුතුයි. ඒ දෙක අවුල් නො කර ගත යුතුයි.
විඤ්ඤාණ පච්චයා නාමරූපං
අඳුරු කාමරයක පහනක් දැල්වූ කල්හි ගින්න ඇති වනු සමඟ ම එහි අවට උණුසුමක් ද කාමරය පුරා ආලෝකය ද ඇතිවන්නාක් මෙන්, අතීත කර්ම හේතුවෙන් ප්‍රතිසන්ධි විඥානය නමැති ප්‍රධාන ධාතුව ඇති වන කල්හි, එය හේතු කොට ගෙන එය හා සමඟ ම ස්පර්ශ වේදනා සංඥා චේතනාදි බොහෝ චෛතසික ධර්මයෝ ඒ විඥානය හා බැඳී පහළ වෙති. විඥානයත් නාමයකි. විඥානය හේතුකොට හට ගන්නා නාමයෝ නම් ඒ චෛතසික ධර්මයෝය. ඒවා විඥානය හා එකවර ම හට ගන්නා නමුත් විඥාන සංඛ්‍යාත ප්‍රධාන ධර්මය නො හට ගත හොත් ඒවා ද නො හටගන්නා බැවින් ඒ නාමයෝ විඥාන හේතුවෙන් හට ගන්නාහු ය යි කියනු ලැබේ.
කාම රූප භූමි දෙක්හි ප්‍රතිෂ්ඨාවක් නොමැති ව, විඥානය නො හටගන්නා නො පවත්නා බැවින් විඤ්ඤාණයට ප්‍රතිෂ්ඨාවක් වශයෙන් හෙවත් පිහිටීමට බිමක් වශයෙන්, රූප ධර්ම සමූහයක් ද ඒ විඥානය සමඟ ම පහළ වේ. ඒවායේ ඉපදීමට අතීත කර්මයත් එක හේතුවකි. එහෙත් විඥානය පහළ නො වෙතහොත් ඒ රූපයන් ගේ පහළ වීම ද නො වන බැවින් මේ පටිච්ච සමුප්පාද දේශනාවෙහි ඒ රූපයෝ ද විඥාන හේතුවෙන් පහළ වෙතැයි වදාළහ.
නාමරූප පච්චයා සළායතනං
සළායතනය නම් චක්ඛායතනය, සෝතායතනය, ඝාණායතනය, ජිව්හායතනය, කායායතනය, මනායතනය යන මේ සය ය. මෙහි චක්ඛායතනය යි කියනු ලබනුයේ දෘෂ්ටි විශුද්ධිය දැක්වීමේ දී කියන ලද චක්ෂුඃ ප්‍රසාදයටය. සෝතායතනය, ඝාණායතනය, ජිව්හායතනය, කායායතනයෝ ද ශ්‍රෝත්‍ර - ඝ්‍රාණ - ජිව්හා - කාය ප්‍රසාදයෝ ම ය. මනායතනය යනු විඥාන ධාතුවයි. පොල් මලෙක හට ගන්නා කුඩා ඇට්ටි ගෙඩියෙහි පොල්කටු, පොල් මද, පොල් වතුර, පොල් කෙඳි යන මේවායින් කිසිවක් නැත. කල්යාමෙන් එය වැඩෙන කල්හි එයින් ම පොල් කටුව ද පොල් මද ද පොල් වතුර ද පොල් කෙඳි ද ඇති වේ. එමෙන් ම විඥාන ධාතුවෙන් හටගත් රූපය කර්ම-චිත්ත-සෘතු-ආහාර සංඛ්‍යාත ප්‍රත්‍යයන් ලැබී වර්ධනය වන කල්හි චක්ෂුරාදි ආයතනයෝ පහළ වෙති. කායායතනය වනාහි ප්‍රතිසන්ධි විඥානය සමඟම පහළ වන්නකි. එහෙත් ශරීරය වැඩීමෙන් පසු එය ද විශාල වේ. සමහර සත්ත්වයනට ආයතන පස ම විඥානය සමඟ පහළ වේ.
මනායතනය වනාහි නාමය යි කියන ලද චෛතසිකයන්ගේ වර්ධනයෙන් ඇති වන්නෙකි. ලෝභ ද්වේෂ ඊර්ෂ්‍යාදි එක් චෛතසිකයක් වරක් බලවත් ව ඇති වූ කල්හි එයට අනුව ඒ වේගය නිසා දිග විඥාන පරම්පරාවක් ම පහළ වේ. මේ නාමය හේතු කොට මනායතනය ඇති වන ආකාරයයි. පළමු “විඤ්ඤාණ පච්චයා නාම රූපං” යනුවෙන් විඥානය නිසා හට ගන්නේ යි කී නාම ම මෙහි දී නැවත විඥානය වූ මනායතනය ඇති වීමේ හේතුවක් කොට කීම කෙසේ ගැලපේද? යන ප්‍රශ්නයක් මෙහි ඇති වේ. එය ගස නිසා ගෙඩිය හට ගැනීමත්, ගෙඩිය නිසා ගස හට ගැනීමත් මෙන් දත යුතුය.
රූපාදී අරමුණු ගැනීමට උපකාර වෙමින් විඥාන පරම්පරාව ගලා යැවීම් වශයෙන් සංසාරය දික් කරන්නා වූ අර්ථයෙන් චක්ෂුරාදි ප්‍රසාදයෝ “ආයතත” නම් වෙති.
සළායතන පච්චයා ඵස්සෝ
මනුෂ්‍යරූපාදි අනේක විධ රූපයගේ ඡායාවන්ට වැදීමට සුදුසු ස්ථානය වූ කැඩපත ඇති කල්හි, එය ඉදිරියෙහි ඇති ඉදිරියට පැමිණෙන රූපයන්ගේ ඡායා එය තුළට වැටීම එහි පහළ වීම සිදු වන්නාක් මෙන් චක්ෂුඃප්‍රසාද සංඛ්‍යාත ඔපය ඇති කල්හි එය ඉදිරියට පැමිණෙන ජීවීන්ගේ හා වස්තූන්ගේ රූ සටහන් එහි පහළ වීම එය තුළට ප්‍රවිෂ්ට වීම ඒකාන්තයෙන් සිදු වන්නෙකි. බෙර ඇසට පහර වැදුණ කල්හි හඬක් හට ගන්නාක් මෙන් ද, ගල් දෙකක් එකට ගැසූ කල්හි ගිනි පුපුරක් හට ගන්නාක් මෙන් ද, චක්ඛුඃ ප්‍රසාදයෙහි රූපඡායාව ගැටුණු කල්හි චක්ෂුර් විඥානයක් පහළ වේ. ආලෝකය ඇති විවෘත ප්‍රදේශයකට වරක් ඇස හැරැවූ කල්හි දහස් ගණන් ලක්ෂ ගණන් රූපච්ඡායා එහි ගැටී දහස් ගණන් චක්ෂුර්විඥානයෝ පහළ වෙති. එබැවින් එක් එක් ඇසක් දහසක් දෙනා වැඩ කරන කම්හලක් බඳු යයි කිව යුතුය. ඇසෙහි සිදුවන රූපච්ඡායා, ප්‍රසාද, විඥාන යන මොවුන් ගේ සංගමයට ඵස්සය යි කියනු ලැබේ.
චක්ඛු සම්ඵස්සය, සෝත සම්ඵස්සය, ඝාණ සම්ඵස්සය, ජිව්හා සම්ඵස්සය, කාය සම්ඵස්සය, මනෝ සම්ඵස්සය යි ඵස්සය සවැදෑරුම් වේ. චක්ෂුඃප්‍රසාද, රූප, චක්ෂුර් විඥාන යන මොවුන්ගේ සන්නිපාතයෙන් චක්ඛුසම්ඵස්සය වේ. ශ්‍රෝතප්‍රසාද, ශබ්ද, ශ්‍රෝත විඥාන යන මොවුන්ගේ සන්නිපාතයෙන් සෝත සම්ඵස්සය වේ. ඝාණ ප්‍රසාද, ගන්ධ, ඝාණ, විඥාන යන මොවුන්ගේ සන්නිපාතයෙත් ඝ්‍රාණ සම්ඵස්සය වේ. ජිවිහා ප්‍රසාද, රස ජිව්හා විඥාන යන මොවුන්ගේ සන්නිපාතයෙන් ජිව්හා සම්ඵස්සය වේ. කායප්‍රසාද, ස්ප්‍රෂ්ටව්‍ය, කාය විඥාන යන මොවුන් ගේ සන්නිපාතයෙන් කාය සම්ඵස්සය වේ. මනෝද්වාර සංඛ්‍යාත භවාංග චිත්තය, ආරම්මණය, මනෝ විඥානය යන මොවුන්ගේ වශයෙන් මනෝ සම්ඵස්සය වේ. සෝත සම්ඵස්සාදීන් ගේ විස්තරය කියන ලද කරුණු අනුව සලකා ගත යුතුය. ෂඩායතනය පහළ නුවුව හොත් ඵස්සය නොවන බැවින් ෂඩායතනය ම ඵස්සයාගේ හේතුව වශයෙන් වදාරන ලදී.
ඵස්ස පච්චයා වේදනා
වේදනාව යන වචනය සාමාන්‍ය ලෝකයා ව්‍යවහාර කරනුයේ දුකට ය. මේ පටිච්චසමුප්පාද කථාවෙහි වේදනාව යයි කියනු ලබනුයේ සැප දුක් දෙකට ම ය. සැපය සුඛ වේදනා නමි. දුක දුඃඛ වේදනා නමි. (උපේක්‍ෂා නම් වූ වේදනාවක් ද ඇත. එය මන්ද සුඛත්වයෙන් සුඛ වේදනාවට එක්කොට සැලකිය යුතුය.) සිතට හසුවන සිතින් දැන ගන්නා දේ වලට අරමුණු යයි කියනු ලැබේ. අරමුණු වලින් සමහරෙක අරමුණු කරන සිත පිනවන සෞන්දර්‍ය්‍යයෙක් ඇත්තේය. සමහරෙක සිත රිදවන අනිෂ්ටාකාරයෙක් ඇත්තේය. ආරම්මණයන්ගේ ඒ ස්වභාව දෙකට ආරම්මණ රසය යි කියනු ලැබේ. සුඛ වේදනාව ආරම්මණයාගේ සුන්දරත්වය නිසා ඇතිවන, ඒ සුන්දරත්වය අනුභව කරන, විඳින ස්වභාවය ඇති එක්තරා චෛතසික ධර්මයකි. දුඃඛ වේදනාව නම් ආරම්මණයාගේ අනිෂ්ටාකාරය නිසා ඇතිවන සිත රිදීම ය. එය ද එක්තරා චෛතසික ධර්මයකි. මේ සැප දුක් දෙක චෛතසික ධර්ම දෙකක් වුව ද ලෝකයෙහි ඇති සුප්‍රසිද්ධ කරුණු දෙකකි.
චක්ඛු සම්ඵස්සාදි වශයෙන් සයක් වූ එස්සයන් අතුරෙන් එකක් වරක් ඇති වූ කල්හි, ඒ එයට හේතු වූ ආරම්මණය ඉෂ්ටකාරය ඇති දෙයක් වී නම් එයට අනුව ඒ ආරම්මණය පිළිබඳ ව පසුව දහස් ගණන් මානසික සුඛ වේදනාවෝ උපදිති. සත්ත්වයන් ඉෂ්ට වස්තූන් සොයන්නේ අනෙකක් නිසා නොව ඒ සුඛ වේදනාව නිසා ම ය. ඵස්සයන්ට හේතු වූ ආරම්මණය අනිෂ්ට වී නම් ඵස්සයෙන් පසුව ඒ ආරම්මණයාගේ අනිෂ්ටාකාරය හේතු කොට දහස් ගණන් මානසික දුඃඛ වේදනාවෝ පහළ වෙති. ඵස්සයෙක් නොවී නම් ඒ වේදනාව ගේ පහළ වීමක් සිදු නො වන බැවින් “ඵස්ස පච්චයා වේදනා” යනු වදාළ සේක.
ඒ වේදනාව සය වැදෑරුම් එස්සයන් ගේ වශයෙන් චක්ඛුසම්ඵස්සජ වේදනාව ය, සෝතසම්ඵස්සජ වේදනාවය, ඝාණ සම්ඵස්සජ වේදනාව ය, ජිව්හා සම්ඵස්සජ වේදනාව ය, කාය සම්ඵස්සජ වේදනාව ය, මනෝ සම්ඵස්සජ වේදනාව ය යි සය වැදෑරුම් වේ.
වේදනා පච්චයා තණ්හා
ආභ්‍යන්තරික වූ ද, බාහ්‍ය වූ ද යම්කිසි වස්තුවෙක් හෝ ක්‍රියාවෙක් හෝ විඥානයෙක් හෝ චෛතසික ධර්මයෙක් හෝ අන්‍ය පුද්ගලයෙක් හෝ හොඳ ය ඕනෑ ය කියා ඇති වන හැඟීම “තණ්හා” නමි. ලෝභය - රාගය - ආදරය - ඕනෑකම යන නම් වලින් කියැවෙන්නේ ද ඒ තණ්හාව ම ය. චක්ඛුසම්ඵස්සාදියෙන් සුඛ වේදනාවක් (සැපයක්) ඇති වූ කල්හි සත්ත්වයා කෙරෙහි ඇති වන ඒ සැපය හොඳය, ඒ සැපයට හේතුවන වස්තුව හෝ පුද්ගලයා හොඳ ය, ඕනෑ ය යන හැඟීම, වේදනාව නිසා ඇතිවන තණ්හාව ය. දුඃඛ වේදනාව වනාහි සත්ත්වයා පෙළෙන සත්ත්වයාට ඉවසිය නොහෙන අනිෂ්ට ස්වභාවයක් වන බැවින්, එය හොඳය ඕනෑය කියා තණ්හාවක් එය සම්බන්ධයෙන් ඇති නොවේ. එහෙත් දුඃඛ වේදනාවේ නො ඉවසිය හැකි බව නිසා ම සැපය පිළිබඳ බලවත් ඕනෑකමක් සත්ත්වයා හට ඇතිවේ. ඔහු ගේ සිත තමා අතීතයේ ලැබූ සැප කරා දිවෙයි. ඔහු ඒවා පතයි. මෙසේ දුඃඛ වේදනාව නිසා ද තණ්හාව ඇති වන බව දත යුතුයි. රූප තණ්හාය, සද්ධතණ්හාය, ගන්ධ තණ්හාය, රස තණ්හාය, පොට්ඨබ්බ තණ්හාය, ධම්ම තණ්හාය යි තණ්හාව සවැදෑරුම් වේ.
තණ්හා පච්චයා උපාදානං
කාමූපාදාන ය, දිට්ඨූපාදාන ය, සීලබ්බතූපාදාන ය, අත්තවාදූපාදානය යයි උපාදානයෝ සතර දෙනෙකි. “උපාදාන” යන්නෙහි තේරුම “තදින් ගැනීම” යනුයි. “කාම” යනු යට කී සවැදෑරුම් තණ්හාව ය. කාමය උපාදානය යන පද දෙක “කාමූපාදාන” කියා එක් කළ කල්හි එයින් තදින් ගන්නා තණ්හාව යන අර්ථය කියැවේ. වේදනාව හේතු කොට රූපාදිය විෂයෙහි පළමුවෙන් දුබල තණ්හාවක් උපදී. එය කුඩා පැලෑටියක් බඳුය. උපුටා ලීමට අපහසුවක් නැත. ඒ ආරම්මණයෙහි ඒ තණ්හාව නැවත නැවත උපදනා කල්හි එය වැඩි බලවත් වී, වර්ෂ ගණනක් වැඩුණු මහ ගසක් වැනි වේ. එය උපුටා ලීමට හෙවත් ප්‍රහාණය කිරීමට දුෂ්කර වේ. එසේ වැඩුණා වූ තෘෂ්ණාවට කාමූපාදානය යි කියනු ලැබේ.
පුරුෂයකු විසින් ශෝභන ස්ත්‍රියක දුටු කල්හි මේ ස්ත්‍රිය ලස්සනය හොඳය කියා තණ්හාව ඇති වේ. එය දුරු කිරීමට අපහසු නැත. එබඳු තණ්හා කොපමණ වත් ඇති වී ඉබේමත් නැති වේ. පළමුව ඇති වූ ඒ දුබල තණ්හාව නිසා ඒ ස්ත්‍රිය තමාගේ භාර්යාව කරගත හොත් ඒ තණ්හාව දියුණු වී උපාදානයක් වේ. එකල්හි පුරුෂයා හට ඒ ස්ත්‍රිය අත්හළ නොහැකි වේ. මේ තණ්හාව උපාදානය වන ආකාරය යි. පළමුව තණ්හාව ඇති නොවුව හොත් උපාදානයක් නොවන බැවින් තණ්හා පච්චයා උපාදානං යි වදාළ සේක. තණ්හාව විශේෂයෙන් හේතු වනුයේ කාමූපාදානයටය. අන්‍ය උපාදානයනට හේතු වනුයේ සාමාන්‍යයෙනි. තණ්හා හේතුවෙන් බෞද්ධයන් හට ඇති වන්නේ කාමූපාදාන අත්තවාදූපාදාන දෙකය. දිට්ඨුපාදානසීලබ්බතූපාදානයන් ඇති වන්නේ ඒ ඒ දෘෂ්ටි ගෙන සිටින්නවුනට ය.
උපාදාන පච්චයා භවෝ
රන් රිදී මුතු මැණික් කෙත් වතු ආදි වස්තූන් කෙරෙහි ද, අඹු දරු ආදීන් කෙරෙහි ද බලවත් ඇල්ම වූ කාමූපාදානය ඇති කල්හි, සත්ත්ව තෙමේ ඒවා දියුණු කිරීම පිණිස ද තව තවත් ලැබීම පිණිස ද ආරක්ෂා කරනු පිණිස ද අනේක ක්‍රියා කරන්නේය. සමහර විට ඒවාට හානි කරන සතුරන් නැති කිරීම පිණිස ප්‍රාණඝාතය ද කරන්නේය. ඒවා පිළිබඳ නොයෙක් කරුණු නිසා අදත්තාදානාදිය ද කරන්නේය. මතු ජාති වලදී ඒවා ලබනු පිණිස දන් දෙන්නේය, සිල් රකින්නේය. භාවනා කරන්නේය. පඤ්චස්කන්ධය තදින් ආත්ම වශයෙන් ගන්නා අත්තවාදූපාදානය ඇති කල්හි,සත්ත්ව තෙමේ මමය කියා ගන්නා වූ ඒ පඤ්චස්කන්ධය පෝෂණය කරනු පිණිස, සුවපත් කරනු පිණිස, ආරක්ෂා කරනු පිණිස අනේක ක්‍රියා කරන්නේය.
ආත්මයට අහිතයන් දුරු කිරීම පිණිස හා එය සුවපත් කරනු පිණිස ප්‍රාණඝාතාදිය කරන්නේය. අනාගතයෙහි ද ඒ පඤ්චස්කන්ධය ලැබීම පිණිස දන් දෙන්නේය. සිල් රකින්නේය. භාවනා කරන්නේ ය, පින් වූද පව් වූද ඒ ක්‍රියා රාශියට “භවය” යයි කියනු ලැබේ. තවද කර්මය නිසා හට ගන්නා වූ දිව්‍ය මනුෂ්‍යාදි ස්කන්ධයන්ට ද “භවය” යි කියනු ලැබේ. හේතුව වූ කර්ම සංඛ්‍යාත භවය ඇති වුවහොත් දිව්‍ය මනුෂ්‍යාදි ස්කන්ධ සංඛ්‍යාත භවය ද ඒකාන්තයෙන් ඇති වන බැවින් උපාදාන හේතුවෙන් කම්මභව උත්පත්තිභව යනභව දෙක ම ඇති වේ යැයි කියනු ලැබේ. උපාදානය විශේෂයෙන් හේතු වන්නේ, ලඟින් හේතු වන්නේ කර්මයට ය. මනුෂ්‍යාදි භවයට හේතු වන්නේ දුරිනි.
භව පච්චයා ජාති
කර්මය ඇති කල්හි මරණයයි කියනු ලබන වර්තමාන ස්කන්ධයන්ගේ බිඳීම වනු සමඟ ම ඒ කර්මය හේතු කොට දෙවන ජාතියක ඉපදීම වන්නේය. දෙවන ජාතියට අයත් ස්කන්ධයන් ගේ පළමුවෙන් පහළ වීම ජාති නම් වේ.
ජාති පච්චයා ජරා මරණං සෝක පරිදේව දුක්ඛ දෝමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති.
යම් කිසිවෙක පළමු ඉපදීම සිදුවුව හොත් එහි දිරීම් බිඳීම් දෙක ද සිදු වන්නේ ම ය. ඉපැදීමක් නුවුවහොත් දිරන්නට බිඳෙන්නට දෙයක් නොමැති බැවින් ජරා මරණ දෙක නොවේ. දිරැවීමට බිඳැවීමට උත්සාහයක් ජාතියෙහි නැත ද, ජාතිය යි කියන ලද ඉපැදීම නුවුවහොත් ජරා මරණ දෙක ඒකාන්තයෙන් සිදුවන බැවින් ද, ඉපැදීම නුවුවහොත් නොවන බැවින් ද,ජාතිය නිසා ජරා මරණයෝ වෙති යි කියනු ලැබේ. ශෝක පරිදේව දුක්ඛ දෞර්මනස්‍ය උපායාසයෝ ද උපන් සත්ත්වයාට නොයෙක් විට වන්නාහ. නූපන්නොත් නො වන්නාහ. එබැවින් ජාතිය හේතු කොට ශෝක පරිදේවාදීහු ද වෙති යැ යි කියනු ලැබේ. ශෝකය නම් විපත් නිසා ඇතිවන සිත් තැවුල්ය. පරිදේව නම් හැඬීමය. දුඃඛ නම් කයෙහි වන රිදුම ය. දෞර්මනස්‍ය නම් සිතෙහි වන රිදුම ය. උපායාස නම් ඥාති ව්‍යසනාදිය නිසා සිතට වන බලවත් වෙහෙසය.
අවිද්‍යාවය, සංස්කාරය, විඥානය, නාමරූපය, සළායතනය, ස්පර්ශය, වේදනාවය, තණ්හාවය, උපාදානය, භවය, ජාතිය, ජරා මරණය යි පටිච්ච සමුප්පාදයෙහි අංග දොළොසකි. ශෝකාදීහු අංග වශයෙන් නො ගනු ලැබෙත්.
මේ පටිච්ච සමුප්පාද දේශනාව සත්ත්වයාගේ මුල් පටන් ගැනීම දක්වන දේශනාවක් නොවේ. කාලය වනාහි පටන් ගැනීමක් නැති දෙයකි. පටන් ගැනීමක් නැති ඒ කාලයේ අසවල් වකවානුවේ දී අවිද්‍යාදි නාම රූප ධර්මයෝ නොපැවැත්තාහ. ඉන් පසුව මේ නාම රූප ධර්ම ඇති වූහ යි, දැක්වීමට වකවානුවක් නැති බව තථාගතයන් වහන්සේ වදාළ සේක. සත්ත්වයා ය කියනු ලබන මේ නාම රූප ධර්ම සමූහයෙහි උපදින සෑම ධර්මයක් ම සැණෙකින් බිදී අතුරුදහන් වන්නේය. ඉපිද බිඳුණු ධර්මය බිඳුනේ ම ය. එහි නැවත ඉපදීමෙක් නම් නැත. උපදින සියල්ල ම පෙර නූපන් අලුත් ධර්මයෝය. බිඳී ගිය ධර්මයන්ගේ හා වර්තමාන ධර්මයන් ගේ හා ඇත්තේ පරම්පරා සම්බන්ධයක් පමණෙකි. පරම්පරා වශයෙන් එකක් වන නාම රූප ධර්ම සමූහයක් ගලා යන ගංගාවක් සේ ඉතා දික් වැලෙකි.
කෙනකු කෙරෙහි යම් කිසිවක් පිළිබඳ ලෝහය ඉපිද එය නිරුද්ධ වී කලක් ගතවූවාට පසු ඔහු කෙරෙහි නැවතත් ඒ වස්තුව පිළිබඳ ලෝභය උපන හොත් එකල්හි පෙර තිබී දුරු වූ ලෝභය නැවතත් ඇති වී යයි කියනු ලැබේ. ඇත්ත වශයෙන් නම් එය නැවත ඇති වූ ලෝභය නොව අලුත් ලෝභයකි. එහෙත් එය පෙර ඇති වූ ලෝභයට සම බැවින් පරණ ලෝභය ම නැවත ඇති වූ සේ කථා කරනු ලැබේ. ඒ ක්‍රමයෙන් සලකන කල්හි සැම තැන්හි ම අතීතයේ නිරුද්ධ වූ ධර්මයට සමානව යම් ධර්මයක් උපන හොත්, එයට අතීතයේ වූ ධර්මයක් නැවත ඉපදීමක් සේ කියනු ලැබේ. ඒ ක්‍රමයට අනුව කථා කරන කල්හි අවිද්‍යාදි ධර්ම සමූහය වැලක් නොව චක්‍රයෙකි. එයට සංසාර චක්‍රය යි ද, ප්‍රතීත්‍ය සමුත්පාද චක්‍රයයි ද කියනු ලැබේ.
ගමන් කරන තැනැත්තා පටන් ගත් තැනට ම නැවත පැමිණීම චක්‍රයේ (රවුමේ) ස්වභාවයෙකි. එබැවින් පිට නො පැන චක්‍රයේ ම ගමන් කරත හොත් කොතෙක් ගමන් කළත් ගමන කවරදාවත් කෙළවර නොවේ. පටිච්චසමුප්පාදයට අයත් සෑම ධර්මයෙක් ම කිසියම් හේතුවකින් උපන් ඵල ධර්මයෙක් ද වෙයි. නැවත අනෙකකට හේතු වීමෙන් හේතුවෙක් ද වෙයි. අවිද්‍යා, තෘෂ්ණා, කර්ම යන හේතූන් නිසා අනාගත භවයේ ඉපදීම වේ.
ගෙඩියෙන් හට ගත් ගස නිසා නැවත ගෙඩි හට ගන්නාක් මෙන් අතීත භවයේ අවිද්‍යා, තෘෂ්ණා, කර්ම නිසා දෙවන භවයෙහි ඉපැදීම් වශයෙන් පහළ වූ ස්කන්ධ නිසා නැවතත් අවිද්‍යා තෘෂ්ණා කර්මයෝ හට ගනිති. අතීත හේතුවෙන් හටගත් වර්තමාන ස්කන්ධයන්ගේ ඵල වූ අවිද්‍යා තෘෂ්ණා කර්මයෝ නැවත උත්පත්තියට හේතු වෙති. ඒ හේතුවෙන් නැවත උපන් කල්හි ඒ ස්කන්ධයන් නිසා නැවතත් අවිද්‍යා තෘෂ්ණා කර්මයෝ උපදිති.
මෙසේ හේතුවෙන් උපන් ඵලය නැවතත් හේතුවක් වී තවත් ඵලයක් උපදවන බැවින් අවිද්‍යාදීන්ගේ පැවැත්ම කෙළවර නොවේ. එබැවින් එයට සංසාර චක්‍රය යි ද, ප්‍රතීත්‍යසමුත්පාද චක්‍රයයි ද කියනු ලැබේ.
ප්‍රතීත්‍යසමුත්පාද දේශනාව තථාගතයන් වහන්සේ විසින් අවිද්‍යාව මුල්කොට කරන ලද්දේ අවිද්‍යාව අහේතුක ව හටගන්නා ධර්මයක් නිසා නොවේ. චක්‍රයක් ලෙසින් පවත්නා ධර්ම සමූහයක් දේශනා කරන කල්හි කොතැනින් වුවත් පටන්ගෙන දේශනා කළ හැකිය. එහෙත් ඒ ධර්ම සමූහයෙහි යම් ධර්මයෙක් ප්‍රධාන වේ නම් ඒ ධර්මය, දේශනාව පටන් ගැන්මට වඩා සුදුසුය. අවිද්‍යාව හා තෘෂ්ණාව මේ පටිච්චසමුප්පාදයෙහි ප්‍රධාන ධර්ම දෙකකි. ඒවාට ප්‍රධාන ධර්ම යයි කියනුයේ ඒ දෙක නැති කිරීමෙන් මේ චක්‍රය සිඳලිය හැකි බැවිනි. “අවිජ්ජා පච්චයා සංඛාරා” යනාදීන් දේශිත ප්‍රතීත්‍ය සමුපාදයේ අර්ධ (කොටස්) දෙකකි. අවිද්‍යාවේ පටන් වේදනාව දක්වා ඇති ධර්ම සමුහය එහි පූර්වාර්ධයයි. තණ්හාවේ පටන් ජරා මරණ දක්වා ඇති ධර්ම සමූහය එහි අපරාර්ධයයි. එහි පූර්වාර්ධය අවිද්‍යාව මුල් කොට දේශිතය. අපරාර්ධය තෘෂ්ණාව මුල් කොට දේශිතය.
මුලට තබා දේශනා කළ මුත් අවිද්‍යාව අහේතුක නොවන බැවින් පටිච්චසමුප්පාද විභංග පාලියෙහි “අවිජ්ජා පච්චයා සංඛාරා, සංඛාර පච්චයාපි අවිජ්ජා” යි අවිද්‍යා හේතුවෙන් ද සංස්කාරය වේ ය, සංස්කාර හේතුවෙන් ද අවිද්‍යාව වේ ය යි වදාළ සේක. අවිද්‍යාව අහේතුක නො වන්නක් මෙන් ම ඒක හේතුව ද නොවේ. තනි හේතුවකින් හට ගන්නා වූ කිසි ධර්මයෙක් නැත. කවරක් වුවත් හටගන්නේ ධර්ම බොහෝ ගණනක් හේතු වීමෙනි. මේ පටිච්ච සමුප්පාද දේශනාවෙහි එක් ඵලයකට එක් හේතුව බැගින් දක්වා තිබෙන්නේ සුඛාවබෝධය පිණිසය. එක් එක් ධර්මයෙක ඉපදීමට ඇති තාක් හේතු දක්වමින් ප්‍රතීත්‍යසමුත්පාද දේශනාව කළහොත් අසනවුනට පොට බේරා ගත නොහෙන දීර්ඝ වූ ද, හුණ පඳුරක් සේ අවුල් වූ ද, දේශනාවක් වන්නේය. එබඳු දේශනාවකින් ධර්මාවබෝධයක් කර ගැනුම අපහසු බැවින්, තථාගතයන් වහන්සේ ප්‍රධාන වූ ද, ප්‍රකට වූ ද හේතුන් පමණක් ගෙන, ඒකහේතු ඒකඵල දේශනාවක් වශයෙන් පටිච්චසමුප්පාදය දෙසූ සේක.
කාංක්ෂා විතරණ විශුද්ධිය සම්පාදනය කරනු කැමති යෝගාවචරයා විසින් මෙහි දැක්වූ පටිච්චසමුප්පාද විස්තරය නැවත නැවත කියවා හොඳින් තේරුම් ගත යුතුය. කරුණු හොඳින් මතක තබා ගත යුතුය. මේ විස්තරයෙන් තේරුම් ගත නොහෙන තැන් වේ නම්, දතුවන් අතින් විචාරා දැනුම පිරිසිදු කර ගත යුතුය. පටිච්චසමුප්පාදය පිළිබඳ එසේ අවබෝධයක් ඇති කර ගත් කල්හි සාමාන්‍යයෙන් කාංක්ෂාවිතරණ විශුද්ධිය ඇති වූයේ ය යි කිය යුතුය. එහෙත් යෝගාවචරයා විසින් එ පමණෙකින් නො නැවතිය යුතුය. තමන් ලත් ප්‍රතීත්‍යසමුත්පාද ඥානය පිරිසිදු වීම පිණිසත්, ස්ථාවර වීම පිණිසත්, මතු දක්වන වගන්ති හොඳින් පාඩම් කරගෙන මෙනෙහි කිරීම් වශයෙන් කලක් භාවනා කළ යුතුය.