එ වේලෙහි බුදුරජාණන් වහන්සේ දසඑකඩ මසක් කුසින් උසුලා මහ පෙම් කළා වූ මෑණියන් වහන්සේ ආදි වූ සියලු දෙවියන් ඇස් නිවමින්, කන් නිවමින්, සිත් නිවමින්, බැණ නැගි බසින් ශ්‍රී මුඛයෙන් නිකුත් සුවඳින් මුළු සක්වළ සුවඳ කරඬුවක් සේ කෙරෙමින් “කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අව්‍යාකතා ධම්මා”යි යනාදීන් සප්තප්‍රකරණයෙකින් යුක්ත වූ විජම් පිටකය හළලා අභිධර්ම දේශනාවට පටන් ගත් සේක. කෙසේ ද? යත්;
ස්වාමිදරුවෝ “අනන්තාපරියන්ත වූ බුදුන් දෙසූ අභිධර්මය නම් බුද්ධඥානයෙන් මුත් කිසිවක්හු විසින් දත නො හැකියේ ය. එසේ හෙයින් මේ දෙවියන්ගේ දිව්‍යඥානයට ද, බ්‍රහ්මඥානයට ද, අතිගම්භීර ම ය. දෙවියන්ගේ නුවණ පමණක් දෙසමි”යි සිතා මොහොතක් කල් සිතියම් කඩක් විදා පානා සේ, සියල්ලන්ට ම දැනෙන සේ, උත්තාන දේශනාවක් කරන සේක. එකල දෙවියෝ විශේෂයෙන් දැන් බුදුන්ට සාධුකාර දි දී “මේ අභිධර්මය නම් දැඩි දෙයෙකැ යි පෙර ශ්‍රැතපරම්පරාවෙන් අසා දනුම්හ. එසේ බවක් මිස අභිධර්මය දැඩි නො වෙයි. ඉතා උත්තානි ය. ඉතා සුභම ය. ඉතා මොළොක් දෙයෙකැ”යි සිත සිතා අසති. එ කල බුදුහු දෙවියන්ගේ සිත් බලා “අභිධර්මය දැඩි නියාව දෙවියන්ට වැළිත් හඟවා ලමි”යි සිතා දේශනා ලීලාව ක්‍රම ක්‍රමයෙන් දැඩි කරන්ට පටන් ගත් සේක. එ කල දෙවියන්ට ඡායාවෙන් පෙනෙන රූපයක් සේ සකසා නො දැනෙයි. සුඟක් සුඟක් දැනෙයි. එසේ ද උවත් මදින් මඳ සාධුකාර දිදී අසති. තව ද දැඩිකොට වදාරණ සේක; එකල දෙවියන්ට ස්වප්නයෙන් දුටු රූපයක් සේ ස්වල්ප ස්වල්පයෙක් දැනෙයි. නැවත අභිධර්මසාගරය දක්ව දක්වා බුද්ධඥානයට මුත් අවශේෂ වූ කිසිවක්හටත් නො දැනෙන සේ අභිධර්මදේශනාවක් කරන සේක.
එ කල සියලු දිව්‍ය බ්‍රහ්මයන්ට අඳුරු ගෙයකට වන්නා සේ කිසිවකුත් නො දැනේ ම ය. එ කල දෙවියෝ “බුදුන් වදාරන්නේ මේ කිමෙක්දෝහෝ”යි සිත සිතා ගලෙක ඉන්නක් ඇන්නා සේ කිසිවකුත් නො දැනෙන හෙයින් තුෂ්ණිම්භූත ව සිතියම් ඇඳී රූ සේ සිටිනාහු ය. එ කල ස්වාමිදරුවෝ දෙවියන්ට නැවත දැනෙන සේ වදාරණ සේක. එ වේලෙහි සාධුකාර දිදී අසති. පෙර සේ ම උත්තාන කොට වදාරණ සේක. නැවත නැවත ද වඩ වඩාලා සාධුකාර දි දී අභිධර්මය මොළොකැ යි සිත සිතා අසති. නැවත දැඩි කොට වදාරණ සේක. නැවත මෘදුකොට වදාරණ සේක. එසේ වදාරන්නා වූ බුදුහු රාත්‍රී දිවාභාගයෙහි ශිඝ්‍රගතියෙන් වදාරණ සේක. සෙසු ශ්‍රාවකයන් එක අකුරක් කියාලන ඇසිල්ලෙහි අනඳ මහ තෙරුන් වහන්සේ අට අකුරක් කියාලන සේක. ඔබ ඒකාක්‍ෂරයක් කියාලන ඇසිල්ලෙහි ධම්සෙනෙවි සැරියුත් මහතෙරුන්වහන්සේ අක්‍ෂරයන් අටක් පිරුවා පියන සේක. ඔබ එකාක්‍ෂරයක් කියාලන ඇසිල්ලෙහි බුදුහු අෂ්ටාක්‍ෂරයක් වදාරණ සේක. මෙසේ සාමාන්‍ය මනුෂ්‍යයන් එක බසක් කියාලන ඇසිල්ලෙහි බුදුහු පන්සිය දොළොසක් බස් වදාරා පියන තරම් ශීඝ්‍ර වූ වාග්ලීලා ඇතිසේක. මෙසේ ශීඝ්‍ර වූ දේශනා ඇති බුදුහු දිව්‍ය ඥානයට අතිශීඝ්‍ර කොට ම වදාරණ සේක.
බුදුන් පූර්වභක්තයෙහි කළ මනා බුද්ධකෘත්‍යය නිමවා පශ්චාද්භක්තියෙහි අර්ධචන්‍ද්‍රක පාෂාණයෙහි වැඩසිට ශ්‍රීපාදය ශෝධා පය දිය වියලෙන තෙක් එතෙනට රැස්වූ භික්‍ෂූන් වහන්සේට “මහණෙනි! බුද්ධෝත්පාද දුර්ලභ ය, මනුෂ්‍යාත්ම ලැබ ගැන්ම දුර්ලභය, ක්‍ෂණ සම්පත්ති දුර්ලභ ය, සද්ධර්මශ්‍රවණ දුර්ලභ ය, ප්‍රව්‍රජ්‍යා දුර්ලභ ය, බුද්ධදර්ශන දුර්ලභ ය, අප්‍රමත්ත වව, ත්‍රිවිධ වූ ශික්‍ෂාවන් සම්පාදනය කරව”යි යනාදීන් දවසින් දවස වදාරන්නා වූ සුගතෝවාද නව සංක්‍ෂෙප දේශනාව බුදුහු එ තුන් මස මුළුල්ලෙහි ශීඝ්‍රගතියෙන් වදාළා වූ අභිධර්ම දේශනාව විස්තර වශයෙන් පොත් සඞ්ගායනා කරතොත් මිනිස්ලොව සිට ඔබ වැඩහුන් දෙව් ලොව පාණ්ඩුකම්බලාසනය දක්වා පොත් ගොඩ කරන්නෙක් උස් තැනෙකැයි නො සිතයි. දැන් පොත් සංගායනා කරතොත් මැදුම් සඟිය පමණ වෙයි.
තව ද: මේ මිනිස්ලොවින් හවුරුදු සියයක් නම් ඒ දෙව්ලොවින් එක දවසෙක, ඒ නියායෙන් අපගෙන් සියක් හවුරුද්දට ඒ දෙවියෝ දෙසිය සොළොස් වාරයක් සුසුම් ලති, අපගෙන් මසෙක් නම් ඔවුන්ට අටළොස් සුස්මක් කළ, අපගෙන් දස දවසෙක් ඔවුන් සවාරයක් සුසුම් ලන කල, අපගෙන් පස දවසෙක් නම් ඔවුන්ට තුන් සුසුමක් කල, අපගෙන් සියක් පෑ ගිය කල ඒ දෙවියන්ට එක සුස්මක් කල; එසේ හෙයින් ඔහු මිනිස්ලොවින් හවුරුදු සියයකට දෙවාරයක් අනුභව කරන්නාහු.
එ කල අප බුදුහු “මිනිස්ලොව දී වැළඳුව මනා වේලෙහි, දෙව්ලොව දී වළඳන සේක් වී නම් දෙවියෝ “බුදුහු නම් කම සේ නැති ව බත් ම වළඳන්නාහ”යි විතර්ක සිතන්නාහු ය, එසේ හෙයින් බුදුහු මේ තුන්මස මුළුල්ලෙහි දිව්‍යසේනාවට නො හඟවා ම ආහාර කෘත්‍යය සම්පාදනය කළ මැනැවැ”යි සිතාලා මිනිස්ලොවට අරුණු නැගෙන වේලෙහි තමන් වහ්නසේ ම එක්වැනි වූ නිර්මිත බුදුකෙනකුන් මවා ඒ හස්නෙහි හිඳුවා “මාගේ දේශනා ලීලායෙන් ම මේ බුදුහු විජම්දේසනා කෙරෙත්වයි මේ දසදහසක් සක්වළ දිව්‍ය බ්‍රහ්මසේනාව අතුරෙන් කිසි දෙවිබඹකෙනෙකුත් මා මෙයින් බැහැර ගියාව නොදනිත් ව”යි අධිට්ඨාන කොටලා දෙව්ලොවින් අන්තර්ධාන ව පන්සීයක් යොදුන් හිමාලය පර්වතයට බැස එහි පනස් යොදුන් අනවතප්ත නම් මහාසරසියෙහි අනන්තාපර්යන්ත වූ බුදුන්ට ම නියමව තිබෙන සුගත් නම් මහතොටට බැස නාලිය දැවටි වළඳා මුඛ ශෝධනය කොට, සැටයොදුන් රත් ගල් තලා මුදුනෙහි කෙළවර පිහිටි සත් යොදුන් මහසල්ගස මුල වැඩසිට රත් වලාකඩෙකින් සඳමඬලක් වසන්නා සේ සුගත් මහ පවුල් සඟළ පෙරට වැඩසිටි කල්හි, බුදුන්ගේ සිත හා සමග පාත්‍රා ධාතුන් වහන්සේ ස්වකීය ස්ථානයෙන් ආකාසයට පැන නැගී ගොස් ශ්‍රී හස්තයට බස්නා සේක. එ කල පාත්‍රය දරා අසුරුසනක් කලින් උතුරුකුරු දිව්මැඩ දිව්‍යභෝජන පිළිගෙන නැවත වැඩ එම ශාලද්‍රැම මූලයෙහි ම වැඩහිඳ වළඳා වදාරණ සේක.
එ කල ධම්සෙනෙවි සැරියුත් මහතෙරුන් වහන්සේ සැවැත් නුවර දී යමා මහපෙළහර පෑ දවස් බුදුසස්නේ පැහැද තමන් වහන්සේ කෙරෙහි මහණ වූ පන්සියක් පමණ වග්ගුලි භික්‍ෂූන් ගෙන සකස්පුර දොර ගොස් එහි වස් විසූ සේක් බුදුන් වැළඳූ අන්ත වේලෙහි සකස්පුර දොරින් වැඩ බුදුන්ට පෙනී බුදුන් වැළඳූ පාත්‍රය සෝධා කළ මනා වත් කොට බුදුන් වැඳ එකත්පස් ව හිඳ “ස්වාමීනි! ඉයියේ පශ්චාද්භක්තයෙහි පටන් අද අරුණු නැගෙන මේ පන්සාළිස් පැය මුළුල්ලෙහි නුඹවහන්සේ දෙසූ දේශනා හා නිර්මිත බුදුන් කළ දේශනා හා මට වදාළ මැනැවැ”යි ආරාධනා කරන සේක.
එ වේලෙහි ස්වාමිදරුවෝ “ශාරිපුත්‍රය! දෙවියන්ට කී ලීලායෙන් ඒ දේශනාව දැනු දු කෙරෙම් නම් එම තෙක් කල් කම් සේ වුව මැනව. එසේ කල දෙවියන්ට කරන දේශනාව පමා වෙයි. තට සංක්‍ෂේපයෙන් කියමි. විස්තර වසයෙන් ධරා ගනැ”යි වදාරා “ඉය්යේ මෙ තෙක් දේශනා කෙළෙමි. නිර්මිත බුදුහු මේ තෙක් දෙසූහ”යි සංක්‍ෂෙපනයෙකින් මොහොතක් කලින් වදාරා පියන සේක.
එකල සැරියුත් මහතෙරුන් වහන්සේ තමන් වහන්සේගේ අසාධාරණ වූ ශ්‍රාවක ඥානයෙන් බුදුන් එක නයින් වදාළා, තමන් වහන්සේ සිය දහස් ලක්‍ෂගණන් නය සිත සිතා ගෙන විශේෂයෙන් ම දරා ගන්නා සේක.
එ කල බුදුහු “තාගේ වග්ගුලි මහණුන් පන්සියය තෙලේ විශේෂයෙන් ම උගන්වව් ඔහුදු ඥානවන්තයහ. මතු මාගේ ශාසනයට මා හා තා හා ඉක්බිතිව සප්තප්‍රකරණ ආචාරී වන්නාහ”යි වදාරා දෙව්ලෝ වැඩ නිර්මිත බුදුන් අන්තර්ධාන කොට ඒ ධර්මාසනයෙහි පෙනී නිර්මිත බුදුන් දෙසමින් සිටි අඩුවෙහි පටන් දේශනාවට පටන් ගන්නා සේක.