සත්ත්වයා යම්තාක් කාමයන්හි හා භවයෙහි ඇලී වෙසේ ද එතෙක් හේ දුකෙහි ය. ඔහුට දුකින් මිදිය හැකි වන්නේ ඒ ලෝභය නැති කිරීමෙනි. ආර්‍ය්‍ය සත්‍යයන් නො දක්නා වූ සත්ත්වයාට ඉතා ම හොඳ දෙය සැටියට ද ඉතා ම උසස් දෙය සැටියට ද, තමාට ඇත්තා වූ උසස් පිහිට සැටියට ද පෙනෙන්නේ කාම භවය ය. එබැවින් කාම තෘෂ්ණාව සත්ත්වයන් කෙරෙහි අනාදිමත් කාලයක පටන් වැඩී මුල් බැස තහවුරු වී තිබේ. යම්කිසි හේතුවකින් තමා ඇලුම් කරන කාමයන් හා භවය නැති වන්නට එන සේ පෙනෙනවා නම් සත්ත්වයාට එයට වඩා නපුරක් භයක් නැත. තණ්හාව කොතරම් දුකට හේතුවක් වුවත් කාම භවයන් අතහැරීමට සත්ත්වයා කැමති නැත. එබැවින් ආර්‍ය්‍ය තත්ත්වයන් නො දක්නා සත්ත්වයාට ඒවා අතහැරීම ඉතා දුෂ්කර ය.
තරමක් දුරටවත් එය කළ හැකි වීමට නෛෂ්ක්‍රම්‍ය පාරමිතාව පිළිබඳව ප්‍රත්‍යවේක්ෂා ක්‍රමය උගෙන ප්‍රත්‍යවේක්ෂා කළ යුතු ය. ප්‍රත්‍යවේක්ෂා කිරීමය ය යනු සිතීමය. කාමයන්හි ආස්වාදාදීනව දෙක ම ඇත්තේය. කාමයන් ගේ ආස්වාදය නම් ඒවා නිසා ඒ ඒ වේලාවෙහි ලැබෙන ක්ෂණික සුවය හා ප්‍රීතිය ය. ආදීනවය නම් ඒවා නිසා ඇති වන දුක හා දොම්නස ය. කාමයන් හැර දැමිය නො හෙන්නේ ද, කාමාසාව දුරු කළ නො හෙන්නේ ද සත්ත්වයන් විසින් ඒවායේ ආදීනව පක්ෂය නො සිතා ආස්වාද පක්ෂය ගැන ම සිතන බැවිනි. කාමයන්හි ආස්වාදාදීනව දෙක ම ඇතත් සත්ත්වයනට වඩා පෙනෙන්නේ ඔවුන් පතන සොයන ආස්වාද පක්ෂය පමණෙකි. මහත්ව ඇත්තා වූ කාමාදීනවය ඔවුහු නො දකිති.
විෂ මිශ්‍ර කේක් කැබෙල්ලෙහි මෙන් කාමයන්හි ද නපුර ඇත්තේ නො පෙනෙන ලෙස ය. මතු වී ඇත්තේ මිහිර ය. එද සත්ත්වයනට කාමාදීනවය නො දැකිය හැකි වීමේ එක් හේතුවකි. තථාගතයන් වහන්සේ ගේ ධර්මය ඇසුරු කිරීමෙන් කාමයන්හි යට වී ඇති මහාදීනවය දැකිය හැකි ය. කාමාදීනවයන් මතු කොට පෙන්වන ධර්ම, පිටකත්‍රයේ බොහෝ තැන්වල ඇත්තේ ය. ඒවාට අනුව කාමයන් ගේ හා භවයේ ආදීනවය මෙතැන් පටන් දක්වනු ලැබේ. තෘෂ්ණාව දුරු කර ගත හැකි වීමට ඒවා මතක තබා ගෙන නැවත නැවත සිතනු. නෛෂ්ක්‍රම්‍ය පාරමිතාව පිළිබඳ වූ ප්‍රත්‍යවේක්ෂාව එය ය.
බඩසයින් පෙළෙන බල්ලකුට ලේ - මස් නැති වියළි ඇට කැබෙල්ලක් දුනහොත් එය සපා ඌ වෙහෙසට පත්වනු මිස, දත් කඩාගෙන කට තුවාල කරගෙන දුකට පත්වනු මිස, උගේ සාගින්න නො නිවෙන්නේ ය. එමෙන් සත්ත්වයන් විසින් කොතෙක් කාම වස්තූන් රැස් කර ගත්තේ ද, කොතෙක් කාම වස්තූන් පරිභෝග කළේ ද, ඒවායින් වෙහෙසටත්, දුකටත් පත්වනු මිස පුද්ගලයා ගේ කාම තෘෂ්ණාව නො සන්සිඳෙන්නේ ය. එබැවින් කාමයෝ ලේ මස් නැති වියළි ඇට කැබැල්ලක් වැනියහ.
ගිජුලිහිණියකු හෝ කපුටකු හෝ උකුස්සකු හෝ මස් කැටියක් ගෙන පියාසර කරත හොත් සෙසු ගිජුලිහිණීහු ද, කපුටෝ ද, උකුස්සෝ ද එය උදුරා ගනු පිණිස ලුහුබැඳ කොටන්නාහ. මස් කැටිය ගත් එකා එය නො හළහොත් මරණයට හෝ පැමිණෙන්නේ ය. මැරෙන තරමේ දුකට හෝ පත් වන්නේ ය. එමෙන් බොහෝ දෙනා බලාපොරොත්තු වන, බොහෝ දෙනා ඇලුම් කරන කාම වස්තූන් යම් කිසිවෙක් රැස් කරගෙන සිටී නම් ඒවා උදුරා ගැනීමට මරා හෝ පැහැර ගැනීමට දහසක් දෙනා බලා සිටින්නාහ. එබැවින් කාම වස්තූහු ලිහිණියකු ගෙන යන මස් කැටියක් බඳුය හ.
එක් කොනක් ගිනි ඇවිලෙන තණසුල යමෙක් ගෙන නො හැර සිටිය හොත් ඔහු ගේ අත ගින්නෙන් දැවෙන්නාක් මෙන් කාම වස්තූන් අයත් කර ගෙන ඒවා නො හැර සිටින තැනැත්තා කාම වස්තූන් නිසා දුකට පත් වන්නේ ය. එබැවින් කාමවස්තුහු තණසුලක් වැනිය හ.
මිනිසකු ගිනි අඟුරු වළකට ඇද දැමුව හොත් මහ දුකට පත් වන්නාක් මෙන් කාම වස්තූන් අයත් කර ගෙන එහි ඇලී ගැලී සිටින තැනැත්තාට ඒවා නිසා මහදුක් පැමිණෙන්නේ ය. එබැවින් කාම වස්තූහු ගිනි අඟුරු වලවල් බඳුය හ.
රාත්‍රියෙහි ලස්සන ගෙවල් උයන් ආදිය සිහිනයෙන් දුටු තැනැත්තා අවදි වී බලන කල්හි ඒ සිහිනයෙන් දුටු කිසිවක් නො දක්නේ ය. එමෙන් බොහෝ කාම වස්තූන් රැස් කර ගෙන සිටින තැනැත්තා ඒවා නැතිවීමෙන් හෝ මිය පරලොව යෑමෙන් හෝ පසු, ඒ කාම වස්තූන්ගෙන් කිසිවක් නො දක්නේය. කිසිවක් ඔහුට නැත්තේ ය. කාම වස්තූන් නිසා ලබන්නා වූ සුවය ද එකෙණෙහි ම මිස පසුව නැත්තේ ය. එබැවින් කාම වස්තූහු හා කාම සුවය සිහිනයක් බඳු ය.
වටිනා රථයක් හා ඇඳුම් කට්ටලයක් අනුන්ගෙන් ඉල්ලා ගෙන ගමනක් ගියා වූ තැනැත්තාට ඒවා පරිභෝග කරන්නට ලැබෙන්නේ ඒ දවසේ පමණකි. පසුව ඒවා හිමියන්ට බාර දෙන්නට සිදු වේ. එමෙන් කාම වස්තූන් අයත් කර ගෙන සිටින්නාට පරිභෝග කරන්නටත් ලැබෙන්නේ මඳ කලකි. එබැවින් කාම වස්තූහු අනුන්ගෙන් මඳ කලකට ඉල්ලා ගත් වස්තු වැනිය හ.
මහ වන මැද හිමියකු නැති පලින් බර වූ ගසෙකි. පුරුෂයෙක් එය දැක එයට නැග ගෙඩි කන්නට පටන් ගත්තේ ය. පොරවක් ගෙන වනයෙහි හැසිරෙන මිනිසෙක් ද ඒ ගස දුටුවේ ය. හේ “මම ගස් යන්නට නො දනිමි. මේ ගස කපා බිම හෙලා ගෙඩි කමි” යි ගස කපන්නට පටන් ගත්තේ ය. එසේ කරන කල්හි ගසේ සිටින පුරුෂයා ගෙඩි වලට ලෝභයෙන් එහි ම සිටිය හොත් මරණයට හෝ පැමිණෙන්නේ ය. මැරෙන තරමේ දුකට හෝ පැමිණෙන්නේ ය. එමෙන් කාමයන් නො හැර අල්ලා ගෙන, අයත් කර ගෙන සිටියහොත් එයින් මහ දුකට පත් වන්නේ ය. එබැවින් කාමයෝ ගෙඩි ඇති ගසක් වැනිය හ.
කාමයන් අයත් කර ගෙන සිටින තැනැත්තා ද, සොයන තැනැත්තා ද යන දෙදෙනා ම නොයෙක් විට නොයෙක් වධ බන්ධනවලට අසුව දුකට පත් වෙති. අයත් කර ගෙන සිටින තැනැත්තා හා සොයන තැනැත්තා ඒ නිසා නොයෙක් විට ගැහුම් - බැණුම් - කැපුම් - කෙටුම්වලට හසුවන බැවින් කාම වස්තූහු මස් කපන කොටයක් හා කඩුවක් වැනියහ.
කාමයන් සොයන තැනැත්තා හා අයත් කරගෙන සිටින තැනැත්තා ඒ නිසා නොයෙක් විට පහර ලබන බැවින් කාමයෝ උල්පිහියා වැනිය හ.
දෂ්ට කරන ලද තැනැත්තා මරණයට හෝ මැරෙන තරමේ දුකට හෝ පත් වන බැවින් නයි ඔලුව භායානක දෙයකි. අයත් කර ගෙන සිටින තැතැත්තාට භය පැමිණෙන බැවින් කාම වස්තූහු නයි ඔලුවක් වැනියහ. නයි ඔලුව අතින් ගත හොත් නයා ඇඟ වෙළෙන්නේ ය. හළොත් සපන්නේ ය. එමෙන් ස්ත්‍රී ආදී ඇතැම් කාම වස්තුවක් ගත් කල්හි හැර යන්නට නො දී ගත් තැනැත්තා අල්ලා ගන්නේ ය. අමාරුවෙන්වත් හළ හොත් නපුරක් කරන්නේ ය. එබැවින් කාම වස්තූහු නයි ඔලුව වැනිය හ.
කාමාශාව ඇතියහුට කාම වස්තු නැති බව ද මහ දුකෙකි. සෙවීම ද දුකෙකි. ලැබූ පසු ආරක්ෂා කිරීම ද දුකෙකි. ලැබූ වස්තූන් දිරායාම, පරණ වී යාම, නැති වීම, සොරු ගැනීම, පරිභෝගයෙන් විනාශ වී යාම යන මේ සියල්ල ම දුක් ය. මුල මැද අග යන හැම තැනදී ම ඒවාට ඇලුම් කරන පුද්ගලයා දවන බැවින් තවන බැවින් කාමයෝ ගිනි කඳක් වැනිය හ.
මෙතෙකින් දක්වන ලදුයේ කාමයන් ගේ ආදීනවය බැලිය යුතු වූ එක්තරා ක්‍රමයෙකි. තවත් ක්‍රමයක් මෙසේ ය:
කාමයන් උවමනා තැනැත්තා හට ඒවා සෙවිය හැකිවීම පිණිස, සෙවීමේ සමත්කම ලැබීම පිණිස, වර්ෂ බොහෝ ගණනක් යම් කිසි ශිල්පයක් හෝ ශාස්ත්‍රයක් උගෙනීමට දුක් විඳින්නට සිදු වේ. දුක්විඳ උගෙන රස්සාවට පටන් ගත් කල්හි අව්වෙන් වේළෙන්ට ද, නොයෙක් විට වැස්සට තෙමෙන්නට ද, පින්නට සුළඟට අසුවන්නට ද, සා ගින්නෙන් පිපාසයෙන් සිටින්නට ද, මැස්සන් ගෙන් මදුරුවන්ගෙන් පීඩා විඳින්නට ද අන් ස්වාමියකු යටතේ වැඩ කරනවා නම් ස්වාමියාගේ ඇනුම් - බැනුම් - ගැරහුම් ඇසීමට ද, සතුරන් ගෙන් නොයෙක් කරදර ලැබීමට ද සිදු වේ. මේ කාමයන් නිසා ඇති වන එක් දුඃඛස්කන්ධයෙකි.
කාම වස්තූන් ලබනු පිණිස එසේ දුක් ගෙන වැඩ කරන්නා වූ තැනැත්තා හට සමහර විට ඒ උත්සාහයෙන් මහන්සියෙන් - ඩහදියෙන් බලාපොරොත්තු වන දෙය ලැබෙන්නේ ය. සමහර විට මහන්සි වී ද බලාපොරොත්තුව ඉටු නො වී මහන්සිය ව්‍යර්ථ වේ. එසේ මහන්සිය ව්‍යර්ථ වූ විට මහන්සි වූ තැනැත්තාට මාගේ මහන්සිය නිෂ්ඵල වී යයි මහත් දොම්නසක් ඇති වේ. එය ද කාමයන්ගේ එක් ආදීනවයෙකි. කාමයන් නිසා වර්තමාන ජාතියේ දී ම ලබන්නට වන දුඃඛස්කන්ධයෙකි.
වස්තු සෙවීම සඳහා දුක් ගත් විට බලාපොරොත්තුව පරිදි වස්තුව ලැබුණේ වේ නම් ඒ වස්තුව රජුන්ගෙන් - සොරුන්ගෙන් - සතුරන්ගෙන් - ගින්නෙන් - දියෙන් - අප්‍රිය උරුමක්කාරයන්ගෙන් ආරක්ෂා කර ගැනීම සඳහා බොහෝ දුක් විඳින්නට සිදු වේ. ඔහුට නිතර ම සැකයෙන් බයෙන් සිටින්නට සිදු වේ. එසේ දුකින් ආරක්ෂා කෙළේද සමහර විට ඒවායින් බලාපොරොත්තු වන දෙය සිදුකර ගන්නට කලින් ඒ වස්තුව රාජ චෝරාදීන් නිසා නැති වන්නේ ය. එසේ වුවහොත් වස්තුව සැපයූ තැනැත්තාට එයින් අති මහත් දොම්නස් ඇති වේ. හඬන්නට සිදු වේ. මෙය ද කාමයන් ගේ එක් ආදීනවයකි. කාමයන් නිසා මේ ලොව ම ලබන දුඃඛස්කන්ධයෙකි.
තවද කාම වස්තු නිසා රජවරු රජවරුන් හා යුද කර ගන්නාහ. රට වැසියෝ රට වැසියන් හා කලහ කරන්නාහ. පුතා ද මව හා කෝලාහල කරන්නේ ය. මව පුතා හා කෝලාහල කරන්නේ ය. පියා ද පුතා හා කලහ කරයි. පුතා ද පියා හා කලහ කරයි. සහෝදරයෝ සහෝදරයන් හා කලහ කරති. සහෝදරියෝ සහෝදරියන් හා කලහ කරති. බිරියෝ සැමියන් හා කලහ කරති. සැමියෝ බිරියන් හා කලහ කරෙති. යහළුවෝ යහළුවන් හා කලහ කෙරති. පැවිද්දෝ පැවිද්දන් හා කලහ කෙරෙති. ගුරුවරු ගෝලයන් හා කලහ කෙරෙති.
කලහ කරන්නා වූ ඔවුහු අතින් ද ඔවුනොවුන්ට පහර දෙති. ගල් මුල්වලින් ද පහර දෙති. කඩු කිනිසි ආදියෙන් පහර දෙති. ඒවායින් ඇතැමෙක් මරණයට පැමිණෙති. ඇතැමෙක් මැරෙන තරමේ දුකට පත් වෙති. ඇතැමෙක් සිරේ යති. ඇතැමෙක් එල්ලුම් ගස් යති. මෙය ද කාමයන්ගේ එක් මහා ආදීනවයෙකි. කාමයන් නිසා මෙලොවදී ම හමුවන මහා දුඃඛස්කන්ධයෙකි.
තව ද මනුෂ්‍යයෝ කාමයන් නිසා ම යුද හමුදාවලට බැදී අත් තුවක්කුවලින් වෙඩි තබන, මැෂින් තුවක්කුවලින් වෙඩි තබන, හෙන ගසන්නාක් මෙන් හඬ නගන කාලතුවක්කු වලින් අතරක් නැතිව වෙඩි තබන අහසේ සිට මාරක බෝම්බ හෙළන විෂ වායු පතුරුවන, ගිනි අවුලු වන, යුද බිම්වලට වැද යුද කෙරෙති. එයින් ඇතැමෙක් මරණයට පැමිණෙති. ඇතැමෙක් මැරෙන තරමේ දුකට පත් වෙති. යුද බිම් වලට ගිය ඇතැමෙක් වෙහෙසට පත් වීමෙන් ම රෝගාතුර වී මිය යති. ඇතැමෙක් පහර ලැබ අත් පා සුන් වී ජීවිතයෙන් වැඩක් ගත නො හෙන තැනට පැමිණෙති. මෙය ද කාමයන් ගේ මහා ආදීනවයෙකි. කාමයන් නිසා මෙ ලොව දී ම හමුවන මහා දුඃඛස්කන්ධයෙකි.
තව ද කාමයන් නිසා ඇතැම්හු සොරකම් කරති. මං පැහැරීම් කෙරෙති. වඤ්චා කෙරෙති. පරදාරාවන් කරා යෙති. ඒවා කොට හසු වී මොහු සොරක, තක්කඩික කියා ගිය ගිය තැන නින්දා ලබති. යන යන තැන්වලින් සොරාය සොරාය කියා පලවා හරිනු ලබති. අල්ලා බඳිනු ලබති. තළනු ලබති. සිරගෙවලට දමනු ලබති. මෙය ද කාමයන්ගේ එක් ආදීනවයෙකි. මෙලොව ම හමුවන මහා දුඃඛස්කන්ධයෙකි.
තවද මනුෂ්‍යයෝ කාමයන් නිසා නොයෙක් පව් කම් කොට මරණින් මතු යමපලුන් විසින්, බුර බුරා ගිනි දැල් නගින, ගිනියම් වූ පොළොවෙහි නිරිසතුන් පෙරලා දමා හඬව හඬවා ඔවුන්ගේ සිරුර ලී ඉරන්නාක් මෙන් කියත්වලින් ඉරමින්, හරස් කියත් වලින් කඩ කඩ කොට කපමින් සසිමින්, ලෝදිය පොවමින්, ලොහොගුලි ගිල්වමින් නිරිසතුන්ට වද දෙන මහා නරකවල ඉපදෙති. සාගින්න නිවෙන පමණට ආහාරයක්, පිපාසාව සන්සිඳෙන තරමට වතුර ටිකක් කවදාවත් නො ලබන, හඳින්නට වතක්, සිටින්නට තැනක් නො ලබන, නිතර දුකින් පෙළෙන, ප්‍රේත යෝනිවල උපදිති. ඔවුනොවුන් කා දමනු ලබන, කිසිවකුගෙන් පිහිටක් නැති නිතර ම බියෙන් සිටින තිරිසන් බවට ද පැමිණෙති. මෙය ද කාමයන්ගේ මහා ආදීනවයෙකි. කාමයන් නිසා වන මහා දුඃඛස්කන්ධයෙකි.
වඩා උස් නො වූ, වඩා මිටි නො වූ, වඩා තර නො වූ, වඩා සිහින් නො වූ, වඩා කළු නො වූ, වඩා සුදු නො වූ, මෘදු වූ, ශෝභන වූ ශරීරයක් ඇති, සොළොස් අවුරුදු වයසෙහි සිටින්නා වූ කාන්තාව පරම සුන්දර කාම වස්තුවෙකි. කලක දී ඕ තොමෝ පැසුණු හිසකේ ඇතිව, නහර ඉල්පුණු, ඇට මතු වුණු, සම රැලි ගැසුණු, කුදු ගැසුණු, දත් කඩතොළු වුණු, කබ පෙරන ඇස් ඇති, අප්‍රිය දර්ශන ඇති, තැනැත්තියක්ව සිටිනු දක්නා ලැබේ. මෙය කාමයන් ගේ එක් ආදීනවයෙකි.
බොහෝ දෙනා විසින් දක්නට කැමති වන, කථා කරන්නට කැමති වන, වැළඳ ගන්නට කැමති වන මැණිකක් සේ මලක් සේ සලකන, ඒ කාන්තාව කලක දී රෝගාතුර වී යහනින් නැගිට ගත නොහී අනුන් විසින් කවනු ලබන, පොවනු ලබන තත්ත්වයට පැමිණ, මල මුත්‍ර තැවරුණු වස්ත්‍ර හා ශරීර ඇතිව, දුඟද හමන, කෙනකුට ළං විය නොහෙන තත්ත්වයට පැමිණ නිදනු දක්නා ලැබේ. මෙය ද කාමයන්ගේ එක් ආදීනවයෙකි.
තව කලකදී බොහෝ දෙනා විසින් ලස්සන ය, මොළොක් ය, මට සිලුටුය, බොහොම හොඳ කාන්තාවක කියා අයිති කර ගන්නට, පොර කෑ බලන්නට අත පත ගාන්නට වැළඳ ගන්නට සිඹින්නට සිතූ, ඒ කාන්තාව මැරී ඉදිමී නිල් වී ද්වාර වලින් අසූචි වෑස්සෙමින් දුගඳ හමමින් කෙනකුට ළං විය නො හෙන තත්ත්වයට පැමිණ සිටිනු දක්නා ලැබේ. එද කාමයන් ගේ එක් ආදීනවයෙකි.
ඉන්පසු ඒ ලස්සන කතගේ සිරුර ගෙයක තිබිය දී ඒ ගෙයි මිනිසුන්ට විසිය නො හෙන බැවින් හැර ගෙන ගොස් පොළොවට යට කර දමනු දක්නා ලැබේ. එද කාමයන් ගේ එක් ආදීනවයෙකි.
කාමයන්ගේ ආදීනව ඉතා බොහෝ ය. දක්වන ලදුයේ බිඳකි. කියන ලද පරිදි කාමයන් ගේ ආදීනවය මෙනෙහි කිරීමෙන් නෛෂ්ක්‍රම්‍යට සිත නැමේ. “සම්බාධො ඝරාවාසො ජරාපථො අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා” යනුවෙන් දැක්වෙන පරිදි “ගිහි ගෙය බොහෝ කරදර ඇති බැවින් අවහිර තැනක; පිනට ඉඩ නැති තැනක; මහණකම ගැටෙන - බැඳෙන තැන් නො වන බැවින් අන් කිසිවක් නැති අහස වැනි ය යනාදීන් ගිහි ගෙයි ආදීනවය හා ප්‍රව්‍රජ්‍යාවෙහි ගුණ ද මෙනෙහි කිරීමෙන් නෛෂ්ක්‍රම්‍යාධ්‍යාශය ඇති වේ.
පෙර අභිනිෂ්ක්‍රමණය කළවුන් ගේ චරිත මෙනෙහි කිරීමෙන් ද නෛෂ්ක්‍රම්‍යාධ්‍යාශය ඇති වේ. මහාජනක ජාතකය, සෝණක ජාතකය, චූලසුතසෝම ජාතකය, හත්ථීපාල ජාතකය, අයෝඝර ජාතකය, භිස ජාතකය, සෝමනස්ස ජාතකය යනාදී අප මහබෝසතාණන් වහන්සේගේ නෛෂ්ක්‍රම්‍ය පාරමිතාව දැක්වෙන ජාතක කථා මෙනෙහි කිරීම මැනවි. ඇතැම් ශ්‍රාවක චරිත මෙනෙහි කිරීම ද යහපති. දැන ගැනීමට බොහෝ ප්‍රයෝජනවත් එක් ශ්‍රාවක චරිතයක් දක්වනු ලැබේ. ඒ මෙසේ ය: