දැනට ලෝකයේ පවත්නා වූ ආගම් අතුරෙන් බොහෝ ගණනක් ආගම් තැනුවා වූ අසර්වඥ වූ ආගම් කර්තෘවරයෝ පටන් ගැනීම ඇති නැති ස්වභාව ධර්ම දෙවර්ගයක් බව නො දැන පටන් ගැනීම ඇති දේවල් නමැති එක පක්‍ෂයකට ම අනුව කල්පනා කොට සා අං සොයන්නාක් මෙන් නැත්තා වූ සත්ත්වයාගේ මුල සොයන්නට ගොස් පුටුව සෑදීමට වඩුවෙක් සිටිය යුතුවාක් මෙන් ලෝකය සෑදූ කෙනෙක් ද සිටිය යුතුයයි පීඨවඩ්ඪක න්‍යායෙන් කල්පනා කොට ලෝකවඩුවා සොයන්නට ගොස් දෘශ්‍යමාන ලෝකවඩුවකු නැති බැවින් අදෘශ්‍යමාන වූ දෙවියන් බ්‍රහ්මයන් වෙතට ලෝකවඩුකම ආරූඪ කොට ඊට අනුව ඒ ඒ ආගම් තනා ගත්හ. ඉබේ ම ඇති වූ එක් සත්ත්වයකු විසින් අන්‍ය සත්ත්වයන් හා ලෝකයත් මැව්වාය කීම පීඨවඩ්ඪකී න්‍යායට සකල ලෝකය ම යටත් කරන්නට තැත් කරන නාමරූප ධාතූන්ගේ තත්ත්වය නො දන්නා වූ මන්දබුද්ධිකයන්ට ඉතා ශක්තිමත් කීමක් සේ වැටහෙන නමුත් එය ධාතූන්ගේ ස්වභාවය උගන්වන්නා වූ නිර්මල සර්වඥ ධර්මාලෝකය ලැබූවන්ට හාස්‍යට කරුණක් වේ ම ය. සත්ත්වයන් මැවීම වනාහි ධ්‍යානලාභීන්ට අභිඥා බලයෙන් ද ආනුභාව සම්පන්න දිව්‍යබ්‍රහ්මයන්ට ඔවුන්ගේ කර්මජ සෘද්ධි බලයෙන් ද කළ හැකි වේ. නමුත් ශක්‍ර බ්‍රහ්මාදි කිසිවකුට සැබෑ සත්ත්වයන් මැවිය හැකි නොවේ. මවනු ලබන්නා වූ සත්ත්වයෝ බයස්කෝප් යන්ත්‍රයෙන් දක්වන සත්ත්වයන් වැනි වූ සත්ත්වාකාරයෙන් පෙනෙන රූප කොටසකි.
ප්‍රකෘතියෙන් ම ලොව ඇත්තා වූ සැබෑ සත්ත්වයන් මවන්නා නම් නාමරූප ධාතූන් ම ය. මව් පිය දෙදෙනාගේ ශුක්‍ර ශ්‍රෝණිත ධාතුවල උපකාරයෙන් දරුවාගේ මව්කුස පිළිසිඳ ගැනීමත් ඉන්පසු සෘතු ආහාර බලයෙන් වැඩීමත් සිදුවන බව සියල්ලන් ම ප්‍රත්‍යක්‍ෂව දන්නා කරුණකි. සත්ත්වයකු පහළ වීම දේවබලයකින් වේ නම්:- කියන ලද හේතූන් නොමැතිව ද මනුෂ්‍යන් ඉපිද සිටිය යුතු වේ. එසේ ඉපිද සිටින්නා වූ එක මනුෂ්‍යයකු ද දක්නට නැත්තේ ය. සෘතු ආහාරයන්ගේ උපකාරයකින් තොරව දේව බලයකින් ජීවත් වන්නා වූ සත්ත්වයෙක් ද දක්නා නො ලැබේ. සත්ත්වයන් තුළ පවත්නා වූ නොයෙක් අදහස් ද ඔවුන්ට පහළ වන්නා වූ සිත් ද රූපාදි ආරම්මණයන්ගේ ද, ඍතු ආහාරයන්ගේ ද, ආශ්‍රය කරන පුද්ගලයන්ගේ ද, තදන්‍ය හේතූන්ගේ ද, උපකාරයෙන් සිදුවන බව පෙනේ. කියන ලද හේතූන්ගේ වශයෙන් නොව අන්‍යාකාරයකින් සත්ත්වයන්ට අදහස් පහළ වන බවක් ද සිත් පහළ වන බවක් ද නො පෙනේ. එබැවින් සත්ත්වයන්ගේ උප්පත්තිය හා වැඩීම ද පැවැත්ම ද යන සියල්ල ම දෙවියකුගේ බලයකින් නොව ධාතූන්ගේ ම බලයෙන් සිදුවන බව දතයුතු. සත්ත්වයන්ගෙන් අන්‍ය වූ පෘථිවි වෘක්‍ෂ පර්වතාදි සකල ලෝකාවයවයන්ගේ උත්පත්ති ප්‍රවෘත්ති දෙක ද එසේ ම සිදුවේ.
සත්ත්වයන් තනන වඩුවාගේ (මැවුම්කාරයාගේ) ආධාරය නොමැතිව ලෝක වඩුවාය කියන මැවුම් කාරයා වූ එක ම සත්ත්වයකුට ඉබේ ම පහළවිය හැකි වීමට හා අන්‍ය සත්ත්වයන්ට එසේ
නො හැකි වීමට ද ඔහුට පමණක් පටන් ගැනීමක් මුලක් නැතිවීමට හා අන්‍යයන්ට ඇති වීමට ද කිසිම හේතුවක් නොමැතිව සත්ත්වයන් මැවිය හැකි බලයක් ඒ දෙවියාට පමණක් ලැබීමට ද අන්‍යයන්ට එබඳු බලයක් නො ලැබීමට ද කාරණයක් නැත්තේ ය. එක සත්ත්වයෙක් කෙනකුගේ මැවීම නොමැතිව පහළ වී නම්:- අන්‍ය සත්ත්වයෝත් එසේ ම විය යුත්තෝ ය. එක සත්ත්වයකුගේ පටන් ගැනීම නොමැති නම්:- අන්‍යයන්ගේ ද පටන් ගැනීම නැතිවිය යුතුයි. පුටුව සෑදීමට වඩුවෙක් සිටිය යුතුවාක් මෙන් ලෝකය හා සත්ත්වයන් මැවීමට කෙනෙක් සිටිය යුතු නම් ඒ ලෝක වඩුවා මැවීමට ඔහුටත් වඩා දක්‍ෂ මැවුම් කාරයෙක් සිටිය යුතු ම ය. යට කී පීඨවඩ්ඪකී න්‍යායෙන් බලන කල ඔහු මැවීමට ද තවත් මැවුම් කරුවෙක් සිටිය යුතු වේ. මෙසේ මැවුම් කාරයන් සොයන්නට ගිය හොත් මැවුම්කාර පරම්පරාවේ කොණක් කවර කාලයක ලැබේද? නො ලැබේ ම ය. කරුණු මෙසේ හෙයින් සර්ව බලධාරී වූ එක සත්ත්වයෙක් ඉබේ ම පහළ වී මේ ලෝකය හා සත්ත්වයන් මැව්වාය යන කීම කිසි ම යුක්තියකට නො ගැලපෙන බව දතයුතු.
මැවීම විශ්වාස කරන්නන් තම තමා ගැන කල්පනා කරන්නාක් මෙන් එක ම සත්ත්වයෙක් පමණක් මේ ලෝකයට අහේතුකව පහළ වූයේ කෙසේ ද? ඔහු දෙවි වූයේ කෙසේ ද? සර්ව බලයන් ම ඔහුට ලැබුණේ කෙසේද? ඔහු කෙරෙහි පවත්නා මැවිය හැකි ශක්තිය කුමක්ද? ඒ ශක්ති විශේෂයෙන් ලෝකයත් සත්ත්වයාත් කෙසේ සැදුනේ ද? ලෝකාවයව වූ වෘක්‍ෂ පර්වතාදි ද්‍රව්‍යයන් හා සත්ත්වයන් සෑදෙන්නේ දේව බලයකින් ද? නැතහොත් ධාතූන්ගේ බලයෙන් ද? යන ආදි වශයෙන් මැවුම්කාර දෙවියන් ගැන හා මැවීම ගැනත් කල්පනා කෙරෙත් නම්:- එය ඔවුන්ට තිබෙන මිථ්‍යාලබ්ධිය තුනීවීමට කාරණයක් වන්නේ ය.
මැවීම පිළිගෙන සිටින්නෝ එය ස්ථිර කර ගැනීම සඳහා පොළොව උසුලා සිටීමට තවත් පොළොවක් ද, හිරුට එළිය දීමට තවත් ඉරක් ද, මලකට සුවඳ දීමට තවත් මලක් ද, උවමනා
නො වන්නාක් මෙන් මැවුම්කාරයා මැවීමට තවත් මැවුම්කාරයකු උවමනා නැතැයයි කියති. නමුත් එයින් ඔවුහු කිසි පිහිටක් නො ලබති. කුමක් හෙයින්ද යතහොත්? උසුලන තවත් පොළොවක් නොමැතිව පොළොව පවත්නාක් මෙන් ද, තවත් ඉරකින් එළිය නො ගෙන ඉර එළිය කරන්නාක් මෙන් ද, තවත් මලකින් සුවඳ නොගෙන මල සුවඳ විහිදවන්නාක් මෙන් ද මැවුම්කාරයෙක් නැතිව ලෝකය හා සත්ත්වයාත් පැවතිය හැකි බැවිනි.
තවද ලෝකයෙහි යමකු විසින් යම් දෙයක් නිපදවනු ලැබේ නම් එය සිදුකළ හැකි වන්නේ නිපදවන කර්තෘට නිපදවනු ලබන දේ සම්බන්ධව දැනීම ඇති වීමෙනි. දැනීම ඇති වන්නේ ඒ දේවල් සම්බන්ධව දන්නා වූ සිත් පහළවීමෙනි. සිත් පහළ වීම වනාහි අහේතුකව සිදුවන කරුණක් නොවේ. එය දතයුතු දේවල් චක්ෂුරාදි ඉන්ද්‍රියයන්ට හමුවීම, මෙබඳු දෙයක් ඇතයයි අන්‍යයන්ගෙන් ඇසීම යන ආදි හේතූන් නිසා සිදු වේ. ඉන්ද්‍රියයන්ට හමු නො වුවද ඇති බව නොඇසුවා වූද දේවල් සම්බන්ධව ධ්‍යානලාභියකුට හැර අන් කිසිවකුට කිසි කලෙක සිත් පහළ නොවෙයි.
යමකුගේ දිවෙහි එක් වරකුදු පැණි රස දෙයක් නො තැවරුණේ වේ නම් හෝ පැණි රස ඇති බව අන්‍යයකු කියනවා හෝ එකවරකුදු නො ඇසුවේ නම්:- ඔහු ලොව පැණි රස දේවල් ඇති බව නො දනී. මෙසේ පැණි රසය ඇති බව නො දන්නා වූ තැනැත්තාට මම පැණි රස සොයමිය, පැණි රස දෙයක් සාදමිය යන සිත කිසිකලෙකත් පහළ නොවේ. එබඳු සිතක් පහළ වේ යයි කියතහොත් එය අසත්‍යකි. පැණි රස දන්නා වූ සිතක් පවා පහළ නො වූ තැනැත්තා පැණි රස දේවල් සොයනවාය සාදන්නට උත්සාහ කරනවාය කියනවා නම් එය සම්පූර්ණයෙන් ම අසත්‍යකි. සිද්ධවිය නො හැකි දෙයකි. සිත් වනාහි ලෝකය මැව්වාය කියන දෙවියකුට හෝ වේවා මනුෂ්‍යයකුට හෝ වේවා තිරිසනකුට හෝ වේවා යමකුට පහළ වෙත් නම්; ඒ සියල්ල ම දැනීම් ස්වභාවයෙන් සමාන වෙයි. දෙවියන්ගේ සිතය කියා සිතෙහි වෙනසක් විය හැකි නොවේ. දක්නා වූ සිතට චක්ෂුර්විඤ්ඤාණය යි කියනු ලැබේ. ඒ වනාහි කාට උපනත් දතයුතු වස්තුව ඇසට හමුවීමෙන් ම උපදී. අන්‍ය සිත්වල ඉපදීම ද මෙසේ ම ය. එබැවින් සිත් ඉපදීමට හේතු ද ඒකාකාර විය යුත්තාහු ය.
ලෝකය වනාහි ඉතා විසිතුරු වූවකි. ලෝකාවයව වූ එකිනෙකට සමාන නො වූ සත්ත්ව වර්ගයෝ ද, වෘක්‍ෂ ලතා වර්ග ද, තෘණ වර්ග ද, ලෝහවර්ග ද, ගල්වර්ග ද, මැටි වර්ග ද, තදන්‍ය දේවල් ද, ලක්‍ෂ ගණන් ඇත්තාහු ය. ලෝකය යමකු විසින් මවනු ලැබුවා ය කීම සත්‍යක් නම්:- මැවීමට පෙර ඉන් එකකුදු නො තිබුණේ ය. ඒවා නො තිබූ බැවින් මැවුම් කාරයාගේ ඉන්ද්‍රියයන්ට කිසිවක් හමු නුවූයේ ය. දිවෙහි කිසි කලෙක පැණි රස දෙයක් නො තැවරුනාවූ යටකී පුරුෂයාට ලොව පැණි රස තිබෙන බව දත නොහැක්කාක් මෙන් ලෝකාවයවයන් ගැන මැවුම්කාරයාට දතහැකි නොවේ. ඒවා දන්නා සිත් මැවුම්කාරයාට නූපදී. පැණිරස ඇති බව නොදන්නා වූ තැනැත්තාට මම පැණිරස සොයමිය පැණිරස දෙයක් සාදමිය යන අදහස ඇති නො වන්නාක් මෙන් දෙවියන්ට ද මම පොළවක් මවමි ය, අහසක් මවමි ය, මිනිසෙක්, ඌරෙක්, කුකුළෙක්, බල්ලෙක්, එළුවෙක්, බැටළුවෙක් මවමිය යන අදහස කිසි කලෙක පහළ නොවේ ම ය. ඉදින් නො දන්නා ලද දේවල් සාදන්නට අදහස් කරනවාය කියා නම් සම්පූර්ණයෙන් අසත්‍යකි. සෑදීමට අදහස් පවා පහළ නො විය හැකි දෙය සෑදුවාය යි කියතහොත් ලොව ඊට වඩා අසත්‍යක් තවත් ඇත්තේ ද? නැත්තේ ම ය. එබැවින් ලෝකය මැවූ කෙනෙක් නැති බව දතයුතු.
පෙර ලෝකයේ නො තිබූ මේ කාලයේ සාදන්නා වූ යන්ත්‍රාදිය නිර්මාණය කිරීමට සිත් පහළවීම සිදුවන්නේ ඉන්ද්‍රියයන්ට හමුවීමෙන් දන්නා ලද්දාවූ ද අසන ලද්දා වූ ද දේවල් සම්බන්ධයෙනි. දැන් ලෝකයෙහි පවත්නා වූ ද්‍රව්‍යයන් නො ගෙන අමුතුවෙන් ම නිපදවන්නා වූ කිසිවක් නැත්තේ ය. එබැවින් වර්‍තමාන ශාස්ත්‍රඥයන්ට අමුතු දේවල් නිපදවිය හැකි වන්නාක් මෙන් මැවුම් කාරයාටත් මැවිය හැකි වීයැයි වරදවා ගෙන මුළා නො විය යුතු.