දැන් මජ්ඣිම නිකායේ මජ්ඣිමපණ්ණාසකයෙහි වදාළ අග්ගි වච්ඡ ගොත්ත සූත්‍රයෙන් කොටසක් හා එහි අදහස දක්වනු ලැබේ.
“එවං විමුත්තො ඛො පන භික්ඛු කුහිං උප්පජ්ජතී ති; උප්පජ්ජතීති ඛො වච්ඡ! න උපෙති; තෙන හි භො ගොතම න උප්පජ්ජතීති; න උප්පජ්ජතීති ඛො වච්ඡ! න උපෙති; තෙන හි භො ගොතම! නෙව උප්පජ්ජති ච න ච උප්පජ්ජතීති; උප්පජ්ජතී ච න ච උප්පජ්ජතීති ඛො වච්ඡ! න උපෙති; තෙන හි භො ගොතම! නෙව උප්පජ්ජති න නූපපජ්ජතීති; නෙව උපපජ්ජති න නූපපජ්ජතීති ඛො වච්ඡ! න උපෙති.
එවං විමුත්තො ඛො පන භො ගොතම! භික්ඛු කුහිං උපපජ්ජතීති ඉති පුට්ඨො සමානො උපපජ්ජතී ති ඛො වච්ඡ! න උපෙතී ති වදෙසි. තෙන හි භො ගොතම! න උපපජ්ජතී ති. ඉති පුට්ඨො සමානො න උපපජ්ජතී ති. ඉති පුට්ඨො සමානො න උපපජ්ජතී ති ඛො වච්ඡ! න උපෙතී ති වදෙසි, තෙන හි භො ගොතම! උපපජ්ජතී ති ච න ච උපපජ්ජතී ති ඉති පුට්ඨො සමානො උපපජ්ජති ච න ච උපපජ්ජතී ති ඛො වච්ඡ! න උපෙතී ති වදෙසි, තෙන හි භො ගොතම! නෙව උපපජ්ජතී ති නූපපජ්ජතී ති ඉති පුට්ඨො සමානො නෙව උපපජ්ජති න නූපපජ්ජතී ති ඛො වච්ඡ! න උපෙතීති වදෙසි. එත්තාහං භො ගොතම! අඤ්ඤාණ මාපාදිං, යාපි මෙ එසා භොතො ගොතමස්ස පුරිමේන කථාසල්ලාපෙන අහු පසාදමත්තා, සා පි මෙ එතරහි අන්තරහිතාති.
අලං හි තෙ වච්ඡ අඤ්ඤාණාය අලං සම්මොහාය, ගම්භීරොචායං වච්ඡ! ධම්මො දුද්දසො දුරනුබොධො සන්තො පණීතො අතක්කාවචරො නිපුණො පණ්ඩිතවේදනීයො, සො තයා දුජ්ජානො අඤ්ඤදිට්ඨිකෙන අඤ්ඤඛන්තිකෙන අඤ්ඤත්‍ර යොගෙන අඤ්ඤත්ථාචරියකෙන. තෙන හි වච්ඡ! තඤ්ඤවෙත්ථ පටිපුච්ඡිස්සාමි, යථා තේ ඛමෙය්‍ය, තථා නං බ්‍යාකරෙය්‍යාසි; තං කිං මඤ්ඤසි වච්ඡ! සචෙ තෙ පුරතො අග්ගි ජලෙය්‍ය, ජානෙය්‍යාසි ත්වං අයං මේ පුරතො අග්ගි ජලතීති, සචෙ ඛො භො ගොතම! පුරතො අග්ගි ජලෙය්‍ය ජානෙය්‍යාහං අයං මෙ පුරතො අග්ගි ජලතීති; සචෙ පනෙතං වච්ඡ! එවං පුච්ඡෙය්‍ය යො තෙ අයං පුරතො අග්ගි ජලති අයං අග්ගි කිං පටිච්ච ජලතීති, එවං පුට්ඨො ත්වං වච්ඡ! කින්ති බ්‍යාකරෙය්‍යාසීති. සචෙ මං භො ගොතම! එවං පුච්ඡෙය්‍ය, යො තෙ අයං පුරතො අග්ගි ජලති අයං අග්ගි කිං පටිච්ච ජලතීති. එවං පුට්ඨො අහං භො ගොතම! භවං බ්‍යාකරෙය්‍යං. යො මෙ අයං පුරතො අග්ගි ජලති අයං අග්ගිං තිණකට්ඨුපාදානං පටිච්ච ජලතීති; සචෙ තෙ වච්ඡ! පුරතො සො අග්ගි නිබ්බායෙය්‍ය, ජානෙය්‍යාසි ත්වං අයං මෙ පුරතො අග්ගි නිබ්බුතොති; සචෙ මෙ භො ගොතම පුරතො අග්ගි නිබ්බායෙය්‍ය ජානෙය්‍යාහං අයං මෙ පුරතො අග්ගි නිබ්බුතො ති. සචෙ පන තං වච්ඡ! එවං පුච්ඡෙය්‍ය යො තෙ අයං පුරතො අග්ගි නිබ්බුතො, සො අග්ගි කතමං දිසං ගතො පුරත්ථිමං වා පච්ඡිමං වා උත්තරං වා දක්ඛිණං වාති; එවං පුට්ඨො ත්වං වච්ඡ! කින්ති බ්‍යාකරෙය්‍යාසීති;න උපෙති භො ගොතම! යං හි යො භො ගොතම! අග්ගි තිණකට්ඨුපාදානං පටිච්ච අජලි, තස්ස ච පරියාදානා අඤ්ඤස්ස ච අනුපහාරා අනාහාරො පරිනිබ්බුතො තෙව සංඛං ගච්ඡතී ති.
එවමෙව ඛො වච්ඡ! යෙන රූපෙන තථාගතං පඤ්ඤාපයමානො පඤ්ඤාපෙය්‍ය. තං රූපං තථාගතස්ස පහීණං උච්ඡින්නමූලං තාලාවත්ථුකතං අනභාවකතං ආයතිං අනුප්පාදධම්මං, රූප සංඛා විමුත්තො ඛො වච්ඡ! තථාගතො. ගම්භීරො අප්පමෙය්‍යො දුප්පරියොගාහො. සෙය්‍යථාපි මහසමුද්දා, උප්පජ්ජතීති න උපෙති, න උප්පජ්ජතීති න උපෙති. උප්පජ්ජතී ච න ච උප්පජ්ජතීති න උපෙති, නෙව උප්පජ්ජතී න නූපපජ්ජතීති න උපෙති.
යාය වෙදනාය තථාගතං පඤ්ඤාපයමානො පඤ්ඤාපෙය්‍ය. සා වෙදනා තථාගතස්ස පහීණා උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා, වෙදනා සංඛා විමුත්තා ඛො වච්ඡ! තථාගතො ගම්භීරො -පෙ- න උපෙති.
යාය සඤ්ඤාය තථාගතං පඤ්ඤාපයමානො පඤ්ඤාපෙය්‍ය, සා සඤ්ඤා තථාගතස්ස පහීණා -පෙ- න උපෙති;
යෙහි සංඛාරෙහි තථාගතං පඤ්ඤාපයමානො පඤ්ඤාපෙය්‍ය තෙ සංඛාරා තථාගතස්ස පහීණා -පෙ- න උපෙති;
යෙන විඤ්ඤාණෙන තථාගතං පඤ්ඤාපයමානො පඤ්ඤාපෙය්‍ය තං විඤ්ඤාණං තථාගතස්ස පහීණං -පෙ- න උපෙතීති.”
මෙහි අග්ගිවච්ඡගොත්ත පරිබ්බාජකයා විසින් මරණින් මතු අර්හත් පුද්ගලයාගේ ගතිය (උප්පත්තිය) කෙසේ වේ දැයි විචාරන ලද ආකාරය හා සර්වඥයන් වහන්සේ විසින් විසඳන ලද ආකාරය දක්වා තිබේ. ඒ මෙසේ යි.
වච්ඡගොත්ත :- පින්වත් ගෞතමයාණනි! මෙසේ විමුක්ති සිත් ඇති මහණ (රහතන් වහන්සේ) කොතැන්හි උපදීද?
සර්වඥයන් වහන්සේ :- වච්ඡය! උපදීය යන සංඛ්‍යාවට නොපැමිණේ.
වච්ඡ :- පින්වත් ගෞතමයාණනි! එසේනම්, ඒ මහණ කිසි තැනෙක නූපදී ද?
සර්වඥ :- වච්ඡය! ඒ මහණ නූපදීය යන සංඛ්‍යාවට ද නො පැමිණේ.
වච්ඡ :- පින්වත් ගෞතමයාණනි! රහතුන් අතුරෙන් සමහර කෙනෙක් උපදින්නේත් සමහරෙක් නූපදින්නේත් වෙත්ද?
සර්වඥ :- වච්ඡය! රහතුන් අතුරෙන් සමහරෙක් උපදින්නේත් සමහරෙක් නූපදින්නේත් වේය යන සංඛ්‍යාවට ද රහත්හු නො පැමිණෙති.
වච්ඡ :- පින්වත් ගෞතමයාණනි! ඒ මහණ උපදින්නේත් නොවේ; නූපදින්නේත් නොවේද?
සර්වඥ :- වච්ඡය! ඒ මහණ උපදින්නේත් නොවේ; නූපදින්නේත් නොවේ යන සංඛ්‍යාවට නො පැමිණේ.
පරිබ්‍රාජක තෙමේ සර්වඥයන් වහන්සේගේ ප්‍රශ්න විසර්ජනය අසා කිසිවක් අවබෝධ කරගත නොහී විචාරන ලද ආකාරය හා විසඳන ලද ආකාරය කියා පින්වත් ගෞතමයාණනි! මම මෙහි
නොදන්නා බවට පැමිණියෙමි. පින්වත් ගෞතමයාණන්ගේ පූර්වකථා සල්ලාපයෙන් මාහට ප්‍රසාද මාත්‍රයක් විය. එය ද දැන් අතුරුදහන් වීයයි සැළ කෙළේ ය.
එකල්හි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළ සේක. “වච්ඡය! මාගේ ධර්මය තට නොදැනීමට ප්‍රමාණය, මුළා වීමට ප්‍රමාණය, මේ ධර්මය මහා සමුද්‍රය සේ ගැඹුරු ය, පර්වතයකින් වසා තිබෙන දෙයක් සේ දැකීමට දුෂ්කරය, අවබෝධ කරගැනීමට දුෂ්කරය, ශාන්තය, ප්‍රණීතය, අතර්කාවචරය, සූක්ෂ්මය, පණ්ඩිතයන් විසින් ම දත යුතුය, අන්‍ය දෘෂ්ටියක් ඇත්තා වූ, අන්‍ය ධර්මයක් ඉවසන්නා වූ අන්‍ය ධර්මයක් කැමති වන්නා වූ අන්‍ය ප්‍රතිපත්තියක යෙදෙන්නා වූ අන්‍ය ශාසනයෙක්හි ආචාර්යයකු ඇසුරු කරන්නා වූ තා විසින් මාගේ ධර්මය දුකසේ දතයුත්තේ ය. වච්ඡය! එසේ වී නම්; මෙහි තාගෙන් නැවත විචාරමි. තෝ යම් ආකාරයකින් ඉවසන්නෙහි නම්; එසේ විසඳව. වච්ඡය! ඉදින් තාගේ ඉදිරියෙහි ගින්නක් ඇවිලේ නම් තෝ මාගේ ඉදිරියෙහි ගින්න ඇවිළේ යයි දන්නෙහි ද?
වච්ඡ :- පින්වත් ගෞතමයාණනි! ඉදින් මා ඉදිරියෙහි ගින්නක් දැල්වේ නම් මම මේ ගින්න මා ඉදිරියේ ඇවිළේ යයි දනිමි.
සර්වඥ :- වච්ඡය! තා ඉදිරියෙහි යම් ගින්නක් දැල්වේ නම් එය කුමක් ඇසුරු කොට දැල්වේ දැයි තාගෙන් විචාළේ නම් තෝ කෙසේ විසඳන්නෙහි ද?
වච්ඡ :- පින්වත් ගෞතමයාණෙනි! “තා ඉදිරියෙහි දැල්වෙන ගින්නක් කුමක් ඇසුරු කොට දැල්වේ දැයි” ඉදින් මා විචාළේ නම් මාගේ ඉදිරියෙහි දැල්වෙන ගින්න තණපත් දර යනාදිය ඇසුරුකොට දැල්වේ යයි විසඳමි.
සර්වඥ :- වච්ඡය! ඉදින් තාගේ ඉදිරියෙහි දැල්වුණු ගින්න නිවුනේ නම් තෝ මා ඉදිරියෙහි දැල්වූ ගින්න නිවුනේ යයි දන්නෙහි ද?
වච්ඡ :- පින්වත් ගෞතමයාණෙනි! ඉදින් මා ඉදිරියෙහි දැල් වූ ගින්න නිවුනේ නම් මම මාගේ ඉදිරියෙහි දැල් වූ ගින්න නිවී යයි දනිමි.
සර්වඥ :- වච්ඡය! තා ඉදිරියෙහි යම් ගින්නක් නිවීද ඒ ගින්න කවර දිශාවට ගියේ ද පූර්ව දිශාවට හෝ ගියේ ද? පශ්චිම දිශාවට හෝ ගියේ ද? උත්තර දිශාවට ගියේ ද? දක්‍ෂිණ දිශාවට හෝ ගියේ දැයි විචාළේ නම් තෝ කෙසේ විසඳන්නෙහි ද?
වච්ඡ :- පින්වත් ගෞතමයාණෙනි! තෘණ කාෂ්ඨයන් ඇසුරු කොට යම් ගින්නක් දැල්වී නම්; ඒ තෘණකාෂ්ඨයන් ක්‍ෂය වීමෙන් අන්‍ය තෘණකාෂ්ඨ නො එලවීමෙන් ආහාර රහිත වූයේ නිවුනේය යන සඛ්‍යාවට පැමිණේ. කිසි දිශාවකට ගියේ ය යන සංඛ්‍යාවට නො පැමිණේ.
සර්වඥ :- වච්ඡය! එපරිද්දෙන් ම යම් රූපයක් කරණ කොට ගෙන මනුෂ්‍යයාය, දෙවියාය, බ්‍රහ්මයාය, යනාදි වශයෙන් සත්ත්වයා සම්බන්ධ ප්‍රඥප්තීන් පණවන්නේ වේද ඒ රූපය තථාගතයන් වහන්සේ විසින් ප්‍රහාණය කරන ලද්දේ ය. මුල් සිඳින ලද්දේ ය, අග සිඳින ලද තල් රුකක් මෙන් කරන ලද්දේ ය. අභාවයට පමුණුවන ලද්දේ ය. මතු නූපදනා ස්වභාවයට පමුණුවන ලද්දේ ය. වච්ඡය! තථාගත තෙමේ රූප සංස්කරණයෙන් මිදුනේ ය. ඒ තථාගත තෙමේ මහා සමුද්‍රය සේ ගැඹුරු වේ. ප්‍රමාණ කළ හැකි වූවක් නොවේ. දුකසේ පත්ල සෙවිය යුත්තක් වේ. එබැවින් “උපදීය” යන ව්‍යවහාරයට ද “නූපදීය” යන ව්‍යවහාරයට ද “සමහරෙක් උපදී සමහරෙක් නූපදීය” යන ව්‍යවහාරයට ද“උපදින්නේත් නොවේ. නූපදින්නේත් නොවේ” යන ව්‍යවහාරයට ද අවිෂය වේ.
මෙසේ ම වේදනා සංඥා සංස්කාර විඥාන යන ස්කන්ධ චතුෂ්කය සම්බන්ධව ද වදාරා තමන් වහන්සේ විසින් පළමු වදාළ කාරණය ම පරිබ්‍රාජකයාට පැහැදිලි කොට වදාළ සේක.
ගින්න දර ඇති කල්හි ම දර ඇසුරු කොට පවත්නාක් මෙන් පුද්ගල සත්ත්වාදි ප්‍රඥප්තීහුද නාම රූප ධර්මයන් ඇති කල්හි ම නාමරූප ධර්ම ඇසුරු කොට පවතිත්. පරණ දර දා අවසන් වී අළුත් දර නො ලැබීමෙන් නිවී ගිය කල්හි ඒ ගින්න අසවල් දිශාවට ගියේ ය යන ව්‍යවහාරයට අවිෂය වේ. හුදෙක් නිවී ගියේය. යන අතීත ව්‍යවහාරයට පමණක් එය විෂය වේ. එමෙන් ම පරිනිර්වාණයෙන් රූපස්කන්ධය නිරවශේෂව නිරුද්ධ වූ පසු රූප ස්කන්ධය නිමිත්තකොට පවත්නා වූ ප්‍රඥප්තීහු අදර්ශනයට යෙත්. වේදනාදි ස්කන්ධ චතුෂ්කය නිරුද්ධ වූ පසු ඒ ස්කන්ධ සතර නිමිත්ත කොට ඇති ප්‍රඥප්තීහු අදර්ශනයට යෙති. ස්කන්ධ පඤ්චකය ම නිරුද්ධ වූ පසු ස්කන්ධ පඤ්චකය නිමිත්ත කොට ඇති පුද්ගල ප්‍රඥප්තිය අදර්ශනයට පැමිණේ. මෙසේ ස්කන්ධ නිරෝධයෙන් ස්කන්ධයන් කෙරෙන් හා තන්නිමිත්ත පුද්ගල ප්‍රඥප්තියෙන් ද මුක්ත වූ බැවින් නිවනට පැමිණි ක්‍ෂීණාශ්‍රවයන් වහන්සේ මහා සමුද්‍රය සේ ගැඹුරු වේ. ඥානයෙන් දැන ගැනීමට ඉතා දුෂ්කර වේ. “උපදීය නූපදීය” යන ව්‍යවහාරයට විෂය නොවේ. “නිවීමට පැමිණියේය” යන අතීත ව්‍යවහාරයට පමණක් විෂය වේ.
අතීතයෙහි නිවනට පැමිණි සත්ත්වයන් අතුරෙන් ඉතා ස්වල්පයකගේ පමණක් නාමයෝ අද මනුෂ්‍යයන් අතර හා දිව්‍ය බ්‍රහ්මයන් අතර ද පවතිත්. මීට චතුරසංඛ්‍ය කල්ප ලක්‍ෂයකින් මතුයෙහි නිවනට පැමිණියවුන්ගේ නාමයෝ බුදුවරුන්ට පමණක් දතහැකි වෙති. අද ලෝකයේ ඒ නාමයෙන් දන්නා වූ කිසිවෙක් නැත්තේ ය. මතු ද ඒ නාමයෝ මනුෂ්‍ය දිව්‍ය බ්‍රහ්ම යන තුන් ලෝකයෙහි ප්‍රකට භාවයට නොපැමිණෙති. ඒ නාමයන් බුදුවරයන් විසින් දතහැක්කේත් අතීත වූ ස්කන්ධ උන්වහන්සේලාට දතහැකි හෙයිනි. අතීතයෙහි සිටි සත්ත්වයකු සංසාරයෙහි අද නොමැති බව පෙනීමෙන් හෙතෙමේ නිවනට පැමිණියේයැයි සර්වඥයෝ දැන ගනිති. එසේ නොව නිවන බලා, නිවනෙන් මේ අසවල් කාලයේ නිවනට පැමිණි අසවලායයි බුදුවරයන්ට ද දතහැකි නොවේ. මෙසේ පිරිනිවියා වූ රහතන්වහන්සේගේ ගම්භීරාකාරය දතයුතු. මේ සූත්‍ර දේශනාවගේ වශයෙන් ද රහතන් වහන්සේලාගේ ශරීර වලින් නිවනට යන්නා වූ කිසිවක් නොමැති බැව් දතයුතු. කුමක් හෙයින්ද? ස්කන්ධ ප්‍රාදූර්භාවයාගේ නිවී යාම ම ක්‍ෂය වීම ම නිර්වාණය හෙයිනි. නිවනට පැමිණියේ ය නිවනට ගියේ ය යන වචන වලින් ම රහතන් වහන්සේලාගේ ස්කන්ධ කයින් නිවන කරා කිසිවක් නො ගියේ ය යන අර්ථය ප්‍රකාශ වේ ම ය.
මෙතෙකින් අග්ගිවච්ඡගොත්ත සූත්‍රයේ අදහස නිමි.