“එවං මේ සුතං එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමේ තත්‍ර ඛො භගවා භික්ඛු ආමන්තෙසි, භික්ඛවොති. භදන්තෙති, තෙ භික්ඛු භගවතො පච්චස්සෝසුං. භගවා එතදවොච.
කිත්තාවතානු ඛො භික්ඛවේ භික්ඛු පරවීමංසමානො පරවීමංසෙය්‍ය සබ්බසො සම්මා දුක්ඛක්ඛයායාති, භගවං මූලකා නො භන්තේ ධම්මා භගවං නෙත්තිකා භගවම්පටිසරණා සාධුවත භන්තේ භගවන්තඤ්ඤෙව පටිභාතු එතස්ස භාසිතස්ස අත්ථො. භගවතෝ සුත්වා භික්ඛු ධාරෙස්සන්තීති.
තෙන හි භික්ඛවේ සුණාථ සාධුකං මනසිකරොථ. භාසිස්සාමීති. ඒවං භන්තෙති ඛෝ තෙ භික්ඛු භගවතෝ පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච, ඉධ භික්ඛවේ; භික්ඛු පරිවීමංසමානො පරවීමංසති යඞ්ඛො ඉදං අනෙක විධං නානප්පකාරං දුක්ඛං ලොකෙ උප්පජ්ජති ජරා මරණං, ඉදන්නු ඛො දුක්ඛං කින්නිදානං කිං සමුදයං කිංජාතිකං කිං පභවං, කිස්මිං සති ජරා මරණං හොති, කිස්මිං අසති ජරා මරණං න හොතීති, සො පරිවීමංසමානො එවං ජානාති යඞ්ඛො ඉදං අනේක විධං නානාප්පකාරකං දුක්ඛං ලොකෙ උප්පජ්ජති ජරා මරණං, ඉධඞ්ඛො දුක්ඛං ජාතිනිදානං ජාතිසමුදයං ජාතිජාතිකං ජාතිප්පභවං, ජාතියා සති ජරා මරණං හොති ජාතියා අසති ජරා මරණං න හොතීති, සො ජරා මරණඤ්ච පජානාති. ජරාමරණ සමුදයඤ්ච පජානාති, ජරාමරණ නිරෝධඤ්ච පජානාති, යාච ජරා මරණ නිරෝධ සාරුප්ප ගාමිනී පටිපදා තඤ්ච පජානාති. තථාපටිපන්නෝච හොති අනුධම්මචාරි. අයං වුච්චති භික්ඛවේ භික්ඛු සබ්බසො සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය පටිපන්නෝ ජරා මරණ නිරෝධාය, අථා පරං පරවීමංසති ජාති පනායං කිං නිදානා කිං සමුදයා කිං ජාතිකා කිං පහවා, කිස්මිං සති ජාති හොති කිස්මිං අසති ජාති න හොතීති, සො පරිවීමංසමානො එවං පජානාති. ජාති භවනිදානා භවසමුදයා භවජාතිකා භවප්පභවා, භවෙ සති ජාති හොති භවෙ අසති ජාති න හොතීති, සො ජාතිඤ්ච පජානාති ජාති සමුදයඤ්ච පජානාති, ජාති නිරෝධඤ්ච පජානාති, යා ච ජාති නිරෝධ සාරුප්ප ගාමිනී පටිපදා තඤ්ච පජානාති, තථා පටිපන්නොච හොති අනුධම්මචාරි. අයං වුච්චති භික්ඛවේ භික්ඛු සබ්බසො සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය පටිපන්නෝ හොති ජාති නිරෝධාය. අථාපරං පරිවීමංසමානො පරිවීමංසති භවෝ පනායං කිං නිදානෝ කිං සමුදයෝ කිං ජාතිකෝ කිං පභවො, කිස්මිං සති භවො හොති. කිස්මිං අසති භවො න හොතීති, සො පරවීමංසමානො එවං පජානාති. භවො උපාදාන නිදානො උපාදාන සමුදයො උපාදාන ජාතිකො උපාදානප්පභවො, උපාදානෙ සති භවො හොති උපාදානෙ අසති භවො න හොතීති. සො භවඤ්ච පජානාති. භව සමුදයඤ්ච පජානාති. යා ච භව නිරෝධ සාරුප්ප ගාමිනී පටිපදා තඤ්ච පජානාති, තථා පටිපන්නෝච හොති අනුධම්මචාරි, අයං වුච්චති භික්ඛවේ භික්ඛු සබ්බසො සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය පටිපන්නෝ හොති භව නිරෝධාය, අථා පරං පරවීමංසමානො පරවීමංසති උපාදානං පනිදං කිං නිදානං -පෙ- තණ්හා පණායං කින්නිදානා -පෙ- වෙදනා පනායං කින්නිදානං -පෙ- ඵස්සො පනායෝ කින්නිදානෝ -පෙ සළායතනං පනිදං කින්නිදානං -පෙ-නාමරූපං පනිදං කින්නිදානං -පෙ- විඤ්ඤාණං පනිදං කින්නිදානං -පෙ- සඞ්ඛාරා පනිමේ කින්නිදානා කිං සමුදයා කිං ජාතිකා කිං පහවා කිස්මිං සති සඞ්ඛාරා හොන්ති කිස්මිං අසති සඞ්ඛාරා න හොන්තීති, සො පරවීමංසමානො එවං පජානාති, සඞ්ඛාරා අවිජ්ජා නිදානා අවිජ්ජා සමුදයා අවිජ්ජා ජාතිකා අවිජ්ජා පභවා අවිජ්ජාය සති සඞ්ඛාරා හොන්ති අවිජ්ජාය අසති සඞ්ඛාරා න හොන්තීති. සො සඞ්ඛාරෙච පජානාති සඞ්ඛාර සමුදයඤ්ච පජානාති සඞ්ඛාර නිරෝධඤ්ච පජානාති යාච සඞ්ඛාර නිරෝධ සාරුප්ප ගාමිනී පටිපදා තඤ්ච පජානාති. තථා පටිපන්නො ච හොති අනුධම්මචාරි, අයං වුච්චති භික්ඛවේ භික්ඛු සබ්බසෝ සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය පටිපන්නෝ සඞ්ඛාර නිරෝධාය අවිජ්ජාගතො යං භික්ඛවේ පුරිස පුග්ගලො පුඤ්ඤඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති පුඤ්ඤොපගං හොති විඤ්ඤාණං, අපුඤ්ඤඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති අපුඤ්ඤොපගං හොති විඤ්ඤාණං, ආනඤ්ජඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති ආනඤ්ජොපගං හොති විඤ්ඤාණං.
යතො ඛො භික්ඛවෙ! භික්ඛුනෝ අවිජ්ජා පහීනා හොති විජ්ජා උප්පන්නා, සො අවිජ්ජා විරාගා විජ්ජුප්පාදා නෙ ව පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං අභිසංඛරොති, න අපුඤ්ඤාභි සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, න ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති අනභිසඞ්ඛරොන්තො අනභිසඤ්චෙතයන්තො න කිඤ්චි ලොකෙ උපාදියති, අනුපාදියං න පරිතස්සති. අපරිතස්සං පච්ඡත්තං යෙව පරිනිබ්බායති, ඛීණා ජාති වුසිතං බ්‍රහ්ම චරියං කතං කරණීය නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාති, සො සුඛං චෙ වෙදනං වෙදයති සා අනිච්චාති පජානාති න අජ්ඣොසිතාති පජානාති, සො දුක්ඛං චෙ වෙදනං වෙදියති සා අනිච්චාති පජානාති න අජ්ඣොසිතාති පජානාති න අභිනන්දිතාති පජානාති අදුක්ඛ මසුඛං චෙ වෙදනං වෙදියති සා අනිච්චාති පජානාති, න අජ්ඣොසිතාති පජානාති, න අභිනන්දිතානීති පජානාති, සො සුඛඤ්ච වෙදනං වෙදියති විසඤ්ඤුතො තං වෙදනං වෙදියති, දුක්ඛඤ්ච වෙදනං වෙදියති, විසඤ්ඤුත්තො තං වෙදනං වෙදියති, අදුක්ඛ මසුඛඤ්ච වෙදනං වෙදියති විසඤ්ඤුත්තො තං වෙදනං වෙදියති, සො කාය පරියන්තිකං වෙදනං වෙදියමානො කාය පරියන්තිකං වෙදනං වෙදියාමිතී පජානාති, ජීවිත පරියන්තිකං වෙදනං වෙදියමානො ජීවිත පරියන්තිකං වෙදනං වෙදියාමිතී පජානාති. කායස්ස භෙදා ජීවිත පරියාදානා උද්ධං ඉධෙව සබ්බවෙදයිතානි අනභිනන්දිතානි සීති භවිස්සන්ති සරීරානි අවසිස්සන්තීති පජානාති.
සෙය්‍යථා පි භික්ඛවේ! පුරිසො කුම්භකාර පාකා උණ්හං කුම්හං උද්ධරිත්වා සමෙ භූමි භාගේ පති වීසෙය්‍ය, තත්‍ර යා යං උස්මා තත්ථෙව වූපසමෙය්‍ය කපල්ලානි අවසිස්සෙය්‍යුං, එව මෙව ඛො භික්ඛවේ භික්ඛු කාය පරියන්තිකං වෙදනං වෙදියමානො -පෙ- ජීවිත පරියන්තිකං වෙදනං වෙදියමානො ජීවිත පරියන්තිකං වෙදනං වෙදියාමීති පජානාති, කායස්ස භෙදා ජීවිත පරියොදානා උද්ධං ඉධෙව සබ්බ වෙදයිතානි අනභිනන්දිතානි සීති භවිස්සන්ති සරීරානි අවසිස්සන්තීති පජානති, තඞ්කිම්මඤ්ඤථ භික්ඛවේ අපි නු ඛො ඛීණාසවො භික්ඛු පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං වා අභිසඞ්ඛරෙය්‍ය අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං වා අභිසඞ්ඛරෙය්‍ය ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරං වා අභිසඞ්ඛරෙය්‍යාති නො හෙතං භන්තෙ සබ්බසො වා පන සංඛාරෙසු අසති සංඛාර නිරෝධා අපි නු ඛො විඤ්ඤාණං පඤ්ඤායෙථාති? නො හෙතං භන්තේ සබ්බසො වා පන විඤ්ඤාණෙ අසති විඤ්ඤාණ නිරොධා අපි නු ඛො නාම රූපං පඤ්ඤායෙථාති නොහෙතං භන්තේ සබ්බසො වා පන නාම රූපෙ අසති නාම රූප නිරොධා අපි නු ඛො සළායතනං පඤ්ඤායෙථාති නොහෙතං භන්තෙ සබ්බසො වා පන සළායතනෙ අසති සළායතන නිරොධා අපි නු ඛො ඵස්සො පඤ්ඤායෙතා ති නොහෙතං භන්තේ සබ්බසො වා පන වෙදනාය අසති වේදනා නිරොධා අපි නු ඛො තණ්හා පඤ්ඤායෙථාති නොහෙතං භන්තේ, සබ්බසො වා පන තණ්හාය අසති තණ්හා නිරොධා අපි නු ඛො උපාදානං පඤ්ඤායෙතාති නොහෙතං භන්තේ. සබ්බසො වා පන උපාදානෙ අසති උපාදාන නිරොධා අපි නු ඛො භවො පඤ්ඤායෙථාති නොහෙතං භන්තේ. සබ්බසො වා පන භවෙ අසති භවනිරොධා අපි නු ඛො ජාති පඤ්ඤායෙථා ති නොහෙතං භන්තේ සබ්බසො වා පන ජාතියා අසති ජාති නිරොධා අපි නු ඛො ජරා මරණං පඤ්ඤායෙථාති නොහෙතං භන්තෙ සාධු සාධු ඛො භික්ඛවේ එවමෙතං භික්ඛවේ නෙතං අඤ්ඤතා සද්දහථ එව මෙව එතං භික්ඛවේ අධිමුච්චථ. නික්කඞ්ඛා හොථ නිබ්බිචිකිච්ඡා එසෙ වන්තො දුක්ඛස්සාති.
මේ දුඃඛ වර්ගයේ ප්‍රථම සූත්‍රය යි.
මෙහි පද්ගතාර්ථ හෝ භාවාර්ථ දක්වත හොත් ග්‍රන්ථය දීර්ඝ වන බැවින් අදහස පමණක් ඉතා සැකෙවින් දක්වනු ලැබේ. ඒ මෙසේ යි:
අවිජ්ජා, සංඛාර, විඤ්ඤාණ, නාම රූප, සළායතන, ඵස්ස, වේදනා, තණ්හා, උපාදාන, භව, ජාති, ජරාමරණ යන මේ ධර්මයෝ එකකට අනිකක් ප්‍රත්‍යය වෙමින් පවත්නා බැවින් මේ සංසාර දුඃඛ වෘත්තය නොසිඳී පවතී. වීමංසනය කරන්නා වූ භික්‍ෂු තෙම ලෝකයෙහි මේ ජරා මරණ සඞ්ඛ්‍යාත මහා දුඃඛය කවර හේතුවකින් හට ගනීද කවර ධර්මයක් නොමැති කල්හි ජරා, මරණ, දුඃඛය නැති වේදැයි සොයයි. එකල්හි ඒ මහණ එය ජාති හේතුවෙන් හට ගන්නා බවද ජාතිය නැති කල්හි නැති වන බවද දැන ගනී. මෙසේ ඒ මහණ ජරා මරණයද, ජරා මරණ හේතුවද, ජරා මරණ නිරෝධයද, ජරා මරණ නිරෝධ ගාමිනි ප්‍රතිපදාව ද, දැන ගනී. මේ ක්‍රමයෙන් ඉතිරි පටිච්ච සමුප්පාදාංග එකොළස ද දැන ගනී. අවිද්‍යාව ඇති සත්ත්වයෝ භවයෙහි නැවත පිළිසිඳ ගැනීමට හේතුවන කුශලාකුශල කර්ම සඞ්ඛ්‍යාත සංස්කාර රැස් කෙරෙත්. පහවූ අවිද්‍යාව ඇති මහණ වනාහි පුනරුත්පත්තියට හේතුවන්නා වූ කුශලාකුශල කර්මයන් රැස් නො කෙරේ. හෙතෙම කිසි උපාදානීය ධර්මයක් මමය කියා හෝ මාගේය කියා හෝ උපාදානයන්ගේ වශයෙන් නොගනී. හෙතෙම සුඛ, දුඃඛ, අදුක්ඛමසුඛ, වේදනාවන් අනිත්‍ය යයි දැන විඳී. එහි නො ඇලේ. අතීතයෙහි රැස්කරන ලද කර්ම හේතුවෙන් හට ගත්තා වූ ඒ භික්ෂුවගේ ස්කන්ධ කය සම්බන්ධී සකල වේදනාවෝ මරණින් මතු නිරුද්ධ වෙති. ඉන්පසු සෘතුජ රූප සමූහය වූ කිසි හරයක් නැති බැවින් කෙසෙල් කඳක් බඳු වූ මෘත ශරීරය පමණක් ශේෂ වේ. උපමාවක් නම්:- කුම්භකාරයාගේ වළන් පලහන ගිනිගොඩෙන් එක් සැලියක් පිටතට ගෙන සම වූ භූමිභාගයෙක්හි තබන ලද්දේ නම් එහි ඇත්තා වූ උණුසුම් ගතිය ක්‍රමයෙන් නිවී ගොස් සැළ පමණක් ශේෂ වේ. සැළිය යම්තාක් කුම්භකාරයාගේ ගිණි ගොඩේ වහ්නි ස්පර්ශය ලබමින් පවතී නම් ඒතාක් අළුත් අළුත් වූ උණුසුම් ගති උපදනා බැවින් සැළියේ ගින්න නො නිවීම පවතී. අළුත් වූ උණුසුම් ගති උපදීමට හේතු වූ වහ්නි ස්පර්ශය නැති කල්හි එකලට පැවති උණුසුම් ගතිය ද නිවී යාමෙන් පසු උණුසුම් ගතියක් නූපදී. එපරිද්දෙන් අර්හත් මාර්ගඥානයෙන් ක්ලේශ ප්‍රහාණය කළ කල්හි මතු භවයෙහි ඉපදිය හැකි හේතු අතුරුදහන් වීමෙන් පසු අතීත හේතුවෙන් හට ගත්තා වූ ආධ්‍යාත්මිකායතනයන්ගෙන් ද නිරුද්ධ වී ගොස් ශාරීරික ධාතු පමණක් ශේෂ වෙයි. දිව්‍ය බ්‍රහ්ම අර්හත් පුද්ගලයකුගේ වී නම් ශාරීරික ධාතු පවා ශේෂ නොවී අතුරුදහන් වේ. මෙසේ මේ සූත්‍රයෙහි වදාළ උපමානුසාරයෙන් අර්හත් පුද්ගලයාගේ සන්තානයෙන් නිර්වාණයට යන ධර්මයක් නොමැති බව දතයුතු.
මේ ප්‍රථම සූත්‍රයේ සංක්‍ෂේප අදහසයි.