පඤ්චස්කන්ධ සංඛ්‍යාත වූ ද ජාති ජරා මරණ ශෝක පරිදේවාදි වූ ද දුක්ඛස්කන්ධය නැවත නැවත රැස් කරන්නා වූ උපදවන්නා වූ මවන්නා වූ ස්වභාවය ආයූහනට්ඨ නමි.
පඤ්චස්කන්ධය වහා නො නැසෙන දීර්ඝ කාලයක් පවත්නා දෙයක් හැටියට හෝ රූපය නැසෙතත් පඤ්චස්කන්ධයෙන් සමහර කොටස් සෑම කල්හි ම පවත්නා දේවල් හැටියටත් වරදවා පිළිගෙන අනේකාදීනවයෙන් යුක්ත වූ පඤ්චස්කන්ධය හොඳ දෙයකැයි වරදවා පිළිගෙන මහා දුක්ඛස්කන්ධයක් වූ පඤ්චස්කන්ධයා ගේ පැවැත්ම සුවයක් කොට වරදවා පිළිගෙන සත්ත්වයා යම් තාක් මේ පඤ්චස්කන්ධයට ඇලුම් කෙරේ ද, ඒ තාක් ඔහුට මේ පඤ්චස්කන්ධය අන් සැමට ම වඩා උතුම් දෙය හැටියට ද, කොයි ලෙසකින් මුත් පවත්වා ගතයුතු දෙයක් හැටියට ද, පඤ්චස්කන්ධය නැති වෙතහොත් එයට වඩා මහත් නපුරක් මහත් හානියක් මහත් විපතක් තවත් නැති සැටියට ද වැටහෙන්නේ ය.
එ බැවින් ඔහු පඤ්චස්කන්ධය සෑම කල්හි ම පවත්වා ගැනීමට නොයෙක් අයුරින් මුළු ශක්තිය ම යොදා ක්‍රියා කරන්නේ ය. ඔහු වර්තමාන භවයෙහි වූ මේ ශරීරයෙහි බිඳි බිඳී යන ගෙවි ගෙවී යන කොටස් ආහාර පානාදිය සේවනය කොට නැවත නැවත උපදවන්නේ ය. සුඛ වේදනාවන්ගේ උත්පත්තියට රූප ශබ්දාදීන් සපයා ඒවායේ උපකාරයෙන් නූපන් සුඛ වේදනා උපදවන්නේ ය. නූපන් සංඥා සංස්කාර විඥානයන් ද උපදවන්නේ ය. ලොව වෙසෙන මනුෂ්‍යයන් විසින් හා අන්‍ය සත්ත්වයන් විසින් ද දිවා රාත්‍රී දෙක්හි කරන යම් ක්‍රියා රාශියක් වේ නම් ඒ සියල්ල ම වාගේ කරනුයේ ද ස්කන්ධයන් පිණිස ම ය. පින් කරන්නවුන් විසින් ඒවා කරනුයේ ද බොහෝ සෙයින් මතු ජාති වලදී ලබන ස්කන්ධයන් පිණිස ම ය. ස්කන්ධයන් පිණිස නොව විමුක්ති සුවය පිණිස හෙවත් ස්කන්ධ දුඃඛයෙන් මිදෙනු පිණිස ක්‍රියා කරන්නවුන් ඇති නම් ඇත්තේ මුළු ලොව ම ටික දෙනෙකි. සත්ත්වයන් විසින් මෙසේ රෑ දවල් දෙක්හි නො නවත්වා ම අභිනව ස්කන්ධයන් ලැබීම සඳහා හෙවත් ශරීරයෙහි රූප උපදවනු සඳහා අභිනව සුඛ සෝමනස්ස වේදනා උපදවනු සඳහා අභිනව විඥාන උපදවනු සඳහා ක්‍රියා කරන බැවින් ඔහුට නැවත නැවතත් වර්තමාන භවයෙහි ද අනාගත භව පරම්පරාවෙහි ද අභිනව රූප වේදනා සංඥා සංස්කාර විඥානයෝ උපදනාහු ය.
ලෝකයෙහි යම් දුකෙක් වේ නම් ඒ සියල්ල ම උපදිනුයේ අන් තැනක නොව ස්කන්ධයන් කෙරෙහි ය. දුක්වලට උත්පත්ති ස්ථාන වන බැවින් ස්කන්ධයෝ ම ද දුක්යහ. ස්කන්ධ පහළ වන කල්හි ඒවා හා බැඳී ජාති ජරා මරණාදි දුඃඛයෝ ද පහළ වන්නාහු ම ය. එබැවින් ස්කන්ධ උපදවා ගනු පිණිස කරන්නා වූ ව්‍යායාමයෙක් වේ නම් එය දුක් උපදවා ගනු පිණිස කරන ව්‍යායාමයකි. යමෙක් ස්කන්ධ පිණිස ව්‍යායාම කෙරේ නම් ඔහු දුක් උපදවාගනු පිණිස ව්‍යායාම කරන්නෙකි. ඉදින් සත්ත්වයා පඤ්චස්කන්ධය දුක බව දැන පඤ්චස්කන්ධයේ ආදීනව රාශිය දැන එය කෙරෙහි කලකිරී එද එපා වී එය කෙරෙහි පවත්නා වූ ඇල්ම සර්වාකාරයෙන් මඳකුදු ඉතිරි නො කොට නැසුයේ නම් ඔහු වර්තමාන භවයෙහි ඇති වන දුක් නසාගනු පිණිස ආහාර පානාදිය සේවනය කරන්නේ වී නමුත් ස්කන්ධයන්ට ආශාවෙන් ස්කන්ධ උපදවා ගනු පිණිස කිසි ම ව්‍යායාමයක් නො කරන්නේ ය. අනාගතස්කන්ධ නො පතන්නේ ය. යමෙක් වර්තමාන භවයේ අභිනව ස්කන්ධ උපදවා ගැනීම සඳහා ද අනාගත භවයෙහි ස්කන්ධ උපදවා ගැනීම සඳහා ද ක්‍රියා කෙරේ නම් ස්කන්ධ පතා නම් ඔහු එසේ කරනුයේ අනිකක් නිසා නොව ඔහු තුළ පවත්නා වූ තෘෂ්ණාව නිසා ම ය. එබැවින් අභිනව ස්කන්ධ ඉපදවීමෙහි ප්‍ර‍ධාන හේතුව තෘෂ්ණාව වේ. ප්‍ර‍ධාන හේතුව බැවින් ඒ තෘෂ්ණාවට දුක් රැස් කරන්නා වූ ධර්මය ය යි ද දුක් උපදවන්නා වූ මවන්නා වූ ධර්මය ය යි ද කියනු ලැබේ.
ඒ ඒ පුද්ගලයන්ගේ සන්තානයෙහි හටගන්නා වූ තෘෂ්ණාව හැර පඤ්චස්කන්ධ සංඛ්‍යාත සත්ත්වයන් මවන්නා වූ අන්‍ය ඊශ්වරයෙක් හෝ දෙවියෙක් හෝ බඹෙක් හෝ නැත්තේය. ඉදින් ඊශ්වරාදීහු සත්‍ය වශයෙන් ම ඇත්තාහු වෙත් නම් ඔහු ද රූප වේදනා සංඥා සංස්කාර විඥානයෝ ම ය. ඊශ්වරාදි නම් වලින් හඳුන්වන ඒ පඤ්චස්කන්ධයෝ ද ඔවුන් තුළ හටගත් තෘෂ්ණාවෙන් ම මවන ලද්දෝ ය. එසේ වූ ඔවුහු අන්‍යයන් කෙසේ මවත් ද? ඔවුනට අන්‍යයන් මැවිය හැකි ශක්තියක් ද නැත්තේ ය. මැවිය හැකි ශක්තිය ඇත්තේ තෘෂ්ණාවෙහි ය. එබැවින් තෘෂ්ණාව ම මැවුම් කරුවා බව දත යුතුය.
තෘෂ්ණාවට නොයෙක් දේ කළ හැකි බල විශේෂයක් ඇති බව නුවණැතියනට ප්‍ර‍ත්‍යක්ෂ වශයෙන් ම දත හැකි පරම සත්‍යයකි. යම් කිසිවකුට යම් කිසි දෙයක් කිරීමට ආශාව ඇති වුවහොත් ඒ දෙය නො කර සිටීම ඔහුට මහත් පීඩාවක් මහත් අමාරුවක් සේ වැටහෙන්නේ ය. එබැවින් ආශාව ඇති වූ දෑ කරන්නට ම සත්ත්වයෝ උත්සාහ කරති. සමහර විට සමහරු සිදු කිරීමෙන් තමහට අනර්ථ සිදු වන්නා වූ සමහර වැඩ අනර්ථ සිදුවන බව දැන දැන ම ද කරති. ආශාව ඇති වූ දෙය නො කර සිටීම සත්ත්වයනට පීඩාවක් වනුයේ ද, ඇති වූ ආශාව නිසා සත්ත්වයන් විසින් තමහට අනර්ථ පිණිස පවතින දෑ කරනුයේ ද, සත්ත්වයා ලවා ඒ ඒ දේ කරවන ශක්තියක් තෘෂ්ණාවෙහි ඇති බැවිනි. නො කර ම නො සිටිය හැකි පරිදි, කරන තුරු ම සත්ත්වයා පෙළන ස්වභාවයක් තෘෂ්ණාවෙහි නො මැති නම් ඒ සත්ත්වයෝ අහිත දෑ ඒ බව දැන දැන ම නො කරන්නාහු ය. කරන තුරු සත්ත්වයන් පෙළන ඒ ශක්තිය අනිකක් නොව තෘෂ්ණාව ගේ උත්පාදක ශක්තිය ම ය.
තෘෂ්ණාවෙහි ඇත්තා වූ ශක්තිය කාහටත් ප්‍ර‍කට දෙයකි. සත්ත්වයා ක්‍රියා කරන්නේ යයි කීම සම්මුති කථාවෙකි. පරමාර්ථ වශයෙන් සත්ත්වයෙක් නැත. තෘෂ්ණාව හේතු කොට ඒ සන්තානයෙහි ක්‍රියා සාධක චේතනා පහළ වූ කල්හි ඒ බව සම්මුති කථාවෙන් කියන විට සත්ත්වයා වැඩ කරන්නේ ය යි කියනු ලැබේ. සත්ත්ව සන්තානයෙහි පහළ වන්නා වූ ඒ ක්‍රියා කොටස සංස්කාර ස්කන්ධය යි. තෘෂ්ණාවෙන් ක්‍රියා සංඛ්‍යාත සංස්කාර උපදවන්නාක් මෙන් ඉතිරි ස්කන්ධයෝ ද උපදවනු ලැබෙති. ජීවත්ව සිටින්නා වූ කාලයේ දී තෘෂ්ණා හේතුවෙන් ඒ සන්තානයෙහි වේදනා සංඥා සංස්කාර විඥානයන් පහළ වන්නාක් මෙන් ම සත්ත්වයා මැරෙනු සමග ම ඒ තෘෂ්ණාව විසින් තවත් කර්මාදි හේතූන්ගේ ද සහායත්වය ලැබ ස්කන්ධ පසක් හෝ ස්කන්ධ සතරක් හෝ එක ම ස්කන්ධයක් හෝ පහළ කරවන්නේ ය. එයට අනාගත භවයට පැමිණීම යයි ද අනාගත භවයෙහි ඉපදීම ය යි ද කියනු ලැබේ. ලෝකයෙහි යම් තාක් සත්ත්වයෝ වෙත් නම් ඒ සියල්ලෝ ම මෙසේ තෘෂ්ණාවෙන් මවන ලද්දෝ ය. සියලු සත්ත්වයන්ගේ මැවුම්කාරයා තෘෂ්ණාව ම ය.