ප්‍ර‍සාද රූප
චක්ෂුඃප්‍ර‍සාදය, ශෝත්‍ර‍ප්‍ර‍සාදය, ඝ්‍රාණප්‍ර‍සාදය, ජිහ්වාප්‍ර‍සාදය, කායප්‍ර‍සාදය යි ප්‍ර‍සාද පසෙකි.
චක්ෂුඃ ප්‍ර‍සාදය
ඇසෙහි කළු ඉංගිරියාව මැද ඇතුළෙහි මුං ඇටයක පමණ වූ හෝ උකුණු හිසක් පමණ වූ හෝ තට්ටු සතෙක් ඇති කුඩා ගුළියක් ඇත්තේ ය. පුළුන් පිඩක තැවරී තිබෙන තෙලක් මෙන් ඒ ගුළියෙහි ඇතුළත පිටත සැම තැන ම පැතිරී පවත්නා වූ එක්තරා ඔපයක් ඇත්තේය. කැඩපතක් ඉදිරියෙහි තිබෙන සියළු වස්තූන්ගේ ඡායා ඒ සැටියට ම කැඩපත තුළ පහළ වන්නාක් මෙන්, ඇස ඉදිරිපිට තිබෙන සියල්ලෙහි ඡායාවෝ, ඒ කුඩා ගුළියෙහි ඇති ඔපයෙහි ම පහළ වෙති. ගිනිපෙට්ටියත් ගිනිකූරත් එකට ඇතිල්ලුන කල්හි ගින්නක් හට ගන්නාක් මෙන් ඇසෙහි වූ ඔපය තුළ පහළ වූ ඡායා දැනෙන්නා වූ සිතක් පහළ වේ. එයට පෙනීමය යි කියනු ලැබේ. පෙනීමය යි කියනු ලබන ඒ රූප දක්නා සිතට ආධාර වන්නා වූ ඇසෙහි වූ ඒ ඔපයට චක්ෂුඃප්‍ර‍සාදය යි කියනු ලැබේ. ප්‍ර‍සාදය යන වචනයෙහි තේරුම ඔපය යනුයි.
ශෝත්‍ර ප්‍ර‍සාදය
කන ඇතුළත දුඹුරු පැහැති සියුම් ලොම් ඇති මුද්දක් වැනි ස්ථානයක, ශබ්දයන්ගේ ඡායා ඇතුල් වී පහළ වන්නා වූ එක්තරා ඔපයක් ඇත්තේ ය. ඒ ඔපය තුළ සමීපයෙහි ඇති වූ ශබ්දයන්ගේ ඡායා ද පහළ වෙති. ඡායා පහළ වූ කල්හි චක්ෂුඃප්‍ර‍සාදයෙහි මෙන් ම ඒ ශබ්ද ඡායා දැන ගන්නා සිත එහි පහළ වේ. එයට ඇසීම යයි කියනු ලැබේ. ශබ්දය දැන ගන්නා වූ හෙවත් අසන්නා වූ සිතට ආධාර වන කනෙහි වූ ඒ ඔපයට “ශෝත්‍ර ප්‍ර‍සාදය” යි කියනු ලැබේ.
ඝ්‍රාණ ප්‍ර‍සාදය
නැහැය ඇතුළත එළු කුරයක් බඳු ස්ථානයක, සුවඳ දුගඳ දෙක කාවැදීමට යෝග්‍ය වූ ඔපයක් ඇත්තේ ය. සුවඳ-දුගඳ දෙක එයට ප්‍ර‍විෂ්ට වූ කල්හි ඒවා හැඳින ගන්නා වූ සිත එහි උපදී. එයට ආඝ්‍රාණය කිරීමය යි කියනු ලැබේ. ඒ ගන්ධය දැනගන්නා වූ සිත ඉපදීමට ස්ථාන වූ නැහැයෙහි වූ ඔපය ඝ්‍රාණ ප්‍ර‍සාද නමි.
ජිහ්වා ප්‍ර‍සාදය
දිවෙහි නෙලුම් මල් පෙත්තක අග වැනි සටහන් ඇත්තා වූ ස්ථානයක මධුර තික්තාදි රසයන් කාවැදෙන්නා වූ ඔපයක් ඇත්තේය. රසයන් ඒ ස්ථානයක පැමිණි කල්හා රස දැනෙන්නා වූ සිත එහි පහළ වේ. ඒ සිතට ආධාර වූ රසය කාවදින්නා වූ දිවෙහි ඒ ඔපය ජිහ්වා ප්‍ර‍සාදය යි.
කාය ප්‍ර‍සාදය
ඒ ඒ වස්තූන්හි ඇත්තා වූ තද බව මොලොක් බව රළු බව සෙවෙනි බව බර බව සැහැල්ලු බව සිසිල් බව උණුසුම් බව යන ආදි ස්පර්ශයන් ගැටෙන්නා වූ කාවදින්නා වූ එක්තරා ස්වභාවයක් ශරීරයෙහි පවත්නේය. එය හිසකෙස්, ලොම්, නිය, වියළි සම්, පාචක ගින්න ඇති ස්ථාන හැර සියළු ශරීරයෙහි පැතිර පවත්නේ ය. ස්පර්ශ දැන ගන්නා වූ සිත එහි පහළ වන්නේය. ඒ ස්පර්ශ දැනගන්නා වූ සිත ඉපදීමට ස්ථාන වන ඒ ස්වභාවයට කාය ප්‍ර‍සාදය යි කියනු ලැබේ.
ගෝචර රූප
රූපය, ශබ්දය, ගන්ධය, රසය, ස්පර්ශය යන මේ පස ගෝචර රූපයෝ ය.
රූපය යනු නිල්-කහ-රතු-සුදු යන ආදි වර්ණයෝ ය. රූපස්කන්ධ යනාදි තැන්වල රූප යනුවෙන් අදහස් කරන්නේ ඒ විසිඅට ම ය. මෙතැන්හි රූප යනුවෙන් අදහස් කරන්නේ ඒ විසි අටක් වූ රූපයන් අතුරෙන් වර්ණය (පැහැය) නමැති එක රූපයකි. රූප විසි අට අතුරෙන් ඇසට පෙනෙන්නේ වර්ණය වූ එක ම රූපය පමණෙකි. ඉතිරි සත් විස්සක් රූපයෝ ඇසට නො පෙනෙති.
ශබ්ද රසය යනු වස්තු දෙකක් එකට සැපුණු විට හටගන්නා වූ ශබ්ද, කථා කරන ශබ්ද, නලා ශබ්දාදි වාතය ගැටීමෙන් හට ගන්නා වූ ද ශබ්දයෝ ය. ගන්ධය යනු ඒ ඒ වස්තූන්හි ඇත්තා වූ ඒ දුගඳ සුඟඳ දෙකය. රසය යනු ඒ ඒ වස්තූන්හි ඇත්තා වූ පැණි රස, තිත්ත රස, කසට රස, ඇඹුල් රස ආදි රසයෝ ය. ස්පර්ශය යනු තද බව මෘදු බව රළු බව සෙවෙනි බව බරබව සැහැල්ලු බව සිසිල් බව උණුසුම් බව යනාදි ශරීරයට දැනෙන්නා වූ ස්වභාවයෝ ය. ගෝචර රූපයන් දක්වන කල ‘ස්පර්ශ’ රූපයයි රූපයක් දක්වන නමුත් එය අමුතු රූපයක් නො වේ. පෘථිවි තේජෝ වායෝ යන මහාභූත තුනට ම ස්පර්ශ රූපයයි ද කියනු ලැබේ. එබැවින් ගෝචර රූප පසකට බෙදා දක්වන ලද නමුත් සංඛ්‍යා වශයෙන් ගැන්මේ දී සතරක් වශයෙන් ගණන් ගන්නා බව දත යුතු.
භාව රූප
ස්ත්‍රී භාව රූපය, පුරුෂ භාව රූපය යි භාව රූප දෙකකි. සත්ත්වයන්ගේ ශරීර සෑදෙන්නේ පෘථිවි ආදි ධාතූන්ගෙනි. ස්ත්‍රී පුරුෂ ශරීර දෙක්හි ම ඒ ධාතූන්ගේ වෙනසක් නැත. නමුත් ස්ත්‍රී ශරීරයත් පුරුෂ ශරීරයත් දෙක එකිනෙකට ඉතා වෙනස් ය. ඒ වෙනස්කම තැනක දෙතැනක නොව මුළු ශරීරයේ ම පවත්නේ ය. ස්ත්‍රී පුරුෂ ශරීර දෙක්හි කිසි ම අවයවයක් එකිනෙකට සමාන නැත. එක ම වර්ගයකට අයත් ධාතූන් එකතුව සත්ව ශරීරය සෑදෙන කල්හි ස්ත්‍රී පුරුෂ වශයෙන් වෙනසක් වන්නේ ඒ පෘථිවි ආදි ධාතූන් හා තවත් රූපයක් මිශ්‍ර වීමෙනි. ඒ රූපය නම් භාව රූපය යි. ස්ත්‍රී භාව රූප සහිත වූ කල්හි පෘථිවි ආදි ධාතූහු ස්ත්‍රී භාව රූපයට අනුකූල වී ස්ත්‍රී රූපයක් සාදති. පුරුෂ භාව රූපය සහිත වූ කල්හි පුරුෂ ශරීරයක් සාදති. භාව රූපය සකල ශරීරයෙහි පැතිර පවත්නේය. එය ඉතා සියුම්ය. ඇසට නො පෙනෙන්නේය. සත්ත්වයා මළ කල්හි එය අතුරුදහන් වන්නේ ය. මළ සිරුරුවල භාව රූප නැත.
හෘදය වස්තු රූපය
මනුෂ්‍යයාගේ ශරීරයෙහි පපුවෙහි පෙණහැල්ලට යටින් හෘදය වස්තුව නම් වූ අඹ ගෙඩියක හැඩහුරුකම ඇති දෙයක් ඇත්තේය. එය ප්‍ර‍මාණයෙන් මනුෂ්‍යයාගේ මිට පමණ වේ. එයට හෘදය වස්තුව යයි කියනු ලැබේ. එය මනුෂ්‍යයාට වඩා මහත් වූ සත්ත්වයන් තුළ මනුෂ්‍යයාගේ හෘදය වස්තුවට වඩා මහත්ව ද කුඩා සතුන් තුළ කුඩාවට ද පිහිටා තිබේ. රූපස්කන්ධය හෙවත් අටවිසි රූපය දක්වන තැන්වල හෘදය වස්තු නාමයෙන් දක්වන්නේ මේ හෘදය වස්තුව නොවේ. හෘදය වස්තුව නම් වූ මේ මස්ගඩුව තුළ කුහරයන්හි අඩ පතක් පමණ ලේ ඇත්තේය. ඒ ලෙයෙහි චක්ෂුඃ ප්‍ර‍සාදාදිය සේ සිත් ඉපදීමට ආධාර වන එක්තරා දෙයක් තිබේ. රූප විසිඅට දක්වන තැන හෘදය වස්තුව යයි කියනු ලබන්නේ ඒ ලෙයෙහි පවත්නා වූ සිත්වලට ආධාර වන දෙයට ය.
ජීවිතේන්ද්‍රිය රූපය
කර්මය, චිත්තය, සෘතුවය, ආහාරය කියා රූප උපදවන හේතු සතරෙකි. දල්වා තිබෙන පහනේ ගින්න, තෙල් නිසා පවත්නා දෙයකි. තෙල් නැතිවීමෙන් පසු මොහොතකුදු ඉදිරියට පැවතිය හැකි ශක්තියක් ඒ ගින්නට නැත. එමෙන් චිත්ත සෘතු ආහාර යන රූපජනක හේතූන්ගෙන් උපදනා රූපයෝ ද ඒ හේතූන් ඇතිතෙක් පවතිත්. හේතූන්ගේ අභාවප්‍රාප්තියෙන් පසු පැවතිය හැකි ශක්තියක් ඒවාට නැත. හේතූන්ගේ අභාවප්‍රාප්තියෙන් පසු ඒවා ද අභාවප්‍රාප්ත වන්නේ ය. මෙය ආහාරයෙන් උපදනා රූප කොටස ගැන සලකා බැලීමෙන් පහසුවෙන් දත හැකිය. ආහාරයක් අනුභව නො කළ කල්හි ශරීරය දුබල ද මලානික ද වෙයි. එයට හේතුව ශරීරය බලවත් කරන ප්‍රබෝධ කරන ආහාරයෙන් උපදවන රූප කොටස ශරීරයට අඩුවීම ය. ඒවා නැවත ඇති කිරීමට නැවත ආහාරයක් ගත යුතුය. ඒ ආහාරය ද දිරා නැති වී ගිය පසු එයින් උපන් රූපයෝ ද නිරුද්ධ වෙති. ආහාරයෙන් උපදවන රූපයන්ට ශරීරය තුළ ආහාර නැති වීමෙන් පසු තවත් ඉදිරියට පැවතිය හැකි ශක්තියක් නැත. චිත්ත සෘතු දෙකින් හටගන්නා රූපයන්ගේ ස්වභාවය ද එසේ ම ය. කර්මයෙන් හටගන්නා රූපයන්ගේ ස්වභාවය ඒවාට හාත්පසින් ම වෙනස් ය. දැනට පවත්නා ශරීරයේ තිබෙන කර්මජ රූප අතීත භවයකදී කළ කර්මයක බලයෙන් පහළ වූ ඒවාය. ඒ අතීත කර්මය එවෙලේ ම නිරුද්ධ බැවින් දැනට නැත. එහෙත් අජීවමාන වූ කර්මයෙන් උපදවන රූප, පරම්පරා වශයෙන් දීර්ඝ කාලයක් ශරීරයෙහි පවතී. ඒවා අලුතෙන් උපදවා ගැනීම පිණිස නැවත නැවතත් කර්ම කළ යුතු බවක් නැත. ඒවාට එසේ දීර්ඝ කාලයක් පැවතිය හැකි වීමට විශේෂ බලයක් තිබිය යුතුය. ඒ බලය නම් ජීවිතේන්ද්‍රිය රූපයයි. එය ද අතීත කර්මයෙන් ඉපිද, අන්‍ය කර්මජ රූපයන් පාලනය කරමින් කර්මජ රූපයන් හා බැඳී පවත්නා වූ රූපයකි.
ආහාර රූපය
ආමාශයට පැමිණියා වූ ආහාරය එහිදී ඇඹරෙමින් පාචාකාග්නියෙන් පැසෙන්නේ ය. පැසෙන කල්හි එහි සාරය වූ යුෂය එයින් නික්මෙන්නේය. ඒ යුෂයට රස ධාතුව යයි කියනු ලැබේ. ඒ රස ධාතුව නහර වලින් ශරීරය සෑම තැනකට ම ගෙන යනු ලැබේ. ශරීරයේ ඒ ඒ තැන්වලට පැමිණියා වූ, ඒ රස ධාතුවෙහි ඇත්තා වූ ඉතා සියුම් වූ එක්තරා දෙයක්, ශරීරයෙහි ඒ ඒ තැන්වල රූපයන්ට අනුබල දී තවත් රූප කොටසක් උපදවයි. ඒ රස ධාතුවෙහි පිහිටි සූක්ෂම දෙය ආහාර රූපයයි. එයින් උපදවන්නා වූ රූපයන්ට ආහාරජ රූපයෝය යි කියනු ලැබේ.
මෙතෙකින් දක්වන ලද මහාභූත රූප සතරය, ප්‍ර‍සාද රූප පසය, ගෝචර රූප සතරය, භාව රූප දෙකය, හෘදය වස්තු රූපය, ජිවිතේන්ද්‍රිය රූපය, ආහාර රූපය යන මේ රූප අටළොස ප්‍ර‍ධාන රූපයෝ ය.
ආකාශ ධාතුවය, කාය විඥප්තිය, වාග්විඥප්තිය, ලහුතා රූපය, මුදුතා රූපය, කම්මඤ්ඤතා රූපය, උපචය රූපය, සන්තති රූපය, ජරතා රූපය, අනිච්චතා රූපයයි අප්‍ර‍ධාන රූප දශකයෙක් ද වෙති. සියල්ල එකතු කළ කල්හි රූප විසි අටක් වන්නේය. මේ විසි අටක් වූ රූපය රූපස්කන්ධය නම් වන්නේය.