බුදුන් වහන්සේ “චත්තාරි අරියසච්චානි” යනාදීන් චතුරාර්‍ය්‍ය සත්‍යයක් ද දේශනය කළ සේක. “චත්තාරි සච්චානි දුක්ඛං, දුක්ඛ සමුදයො, දුක්ඛ නිරොධො, දුක්ඛනිරෝධගාමිනී පටිපදා” යනුවෙන් ආර්ය ශබ්දය නො ගෙන චතුස්සත්‍ය දේශනයක් ද කළ සේක. චතුරාර්‍ය්‍ය සත්‍යය හා චතුස්සත්‍යය එකක් ම යයි වරදවා නො ගත යුතු ය. සමුදය සත්‍ය වශයෙන් තෘෂ්ණාව පමණක් දක්වා දේශනය කරන ලද්ද චතුරාර්‍ය්‍ය සත්‍යය යි. තෘෂ්ණාව හැර තවත් දුඃඛෝත්පත්ති හේතූහු ඇත හ. ඒවායේ දුඃඛ ලක්ෂණය ඇති බැවින් ද දුඃඛෝත්පත්ති හේතූන් වුව ද තෘෂ්ණාව නැතිව ඒවාට ම දුක් ඉපදවිය නො හෙන බැවින් ද, ආර්ය සත්‍යය දේශනයේ දී තෘෂ්ණාව පමණක් සමුදය සත්‍යය වශයෙන් දේශිත ය. දුඃඛෝත්පාදක හේතු සියල්ල ම සමුදය සත්‍යයට ඇතුළු කොට දක්වා චතුස්සත්‍යය දේශනය කරන ලද්දේ ය. චතුස්සත්‍ය දේශනයේ දී සමුදය සත්‍යය වශයෙන් ගනු ලබන ධර්ම කොටස් පසෙකි. ඔවුහු නම් තෘෂ්ණාව ය, තෘෂ්ණාවෙන් අන්‍ය ක්ලේශයෝ ය, අවශේෂ අකුශල ධර්මයෝ ය, සාශ්‍ර‍ව කුශල මූලයෝ ය, අවශේෂ සාශ්‍ර‍ව කුශලයෝ ය යන මොහුය. ඒ ධර්මයන්ගේ වශයෙන් ආකාර කීපයකින් සමුදය සත්‍යය දක්වමින් චතුස්සත්‍යය දේශනය කර තිබේ. එහි සර්ව සංග්‍රාහික දේශනය මෙසේ ය:
(1) තත්ථ කතමො දුක්ඛසමුදයො? තණ්හා ච, අවසේසා ච කිලෙසා, අවසේසා ච අකුසලා ධම්මා, තීණී ච කුසලමූලානි සාසවානි, අවසේසා ච සාසවා කුසලා ධම්මා අයං වුච්චති දුඃඛසමුදයො.
(2) තත්ථ කතමං දුක්ඛං? සාසවානං කුසලාකුසලානං ධම්මානං විපාකා යෙ ච ධම්මා කිරියා නෙව කුසලානාකුසලානං ච කම්මවිපාකා සබ්බඤ්ච රූපං ඉදං වුච්චති දුක්ඛං.
(3) තත්ථ කතමො දුක්ඛනිරොධො? තණ්හාය ච අවසෙසානඤ්ච කිලෙසානං අවසෙසානඤ්ච අකුසලානං ධම්මානං තිණ්ණඤ්ච කුසලමූලානං සාසවානං අවසෙසානඤ්ච සාසවානං කුසලානං ධම්මානං පහාණං අයං වුච්චති දුක්ඛනිරොධො.
(4) තත්ථ කතමා දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නීය්‍යාණිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහාණාය පඨමායා භූමියා පත්තියා විචිච්චෙව කාමෙහි විචිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතසුඛං පඨමජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛා පටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං තස්මිං සමයෙ අට්ඨංගිකො මග්ගො හොති. සම්මා දිට්ඨි-පෙ-සම්මා සමාධි. අයං වුච්චති දුක්ඛනිරොධ ගාමිනියා පටිපදා. අවසේසා ධම්මා දුක්ඛ නිරොධ ගාමිනියා පටිපදාය සම්පයුත්තා.
මෙහි තේරුම මෙසේ ය:
(1) ඒ චතුස්සත්‍යයන් අතුරෙන් දුඃඛ සමුදයය කවරේ ද? තෘෂ්ණාව ද, අවශේෂ ක්ලේශයෝ ද, අවශේෂ කුශල ධර්මයෝ ද, සාශ්‍ර‍ව වූ කුශල මූලයෝ තිදෙන ද, අවශේෂ සාශ්‍ර‍ව කුශල ධර්මයෝ ද යන මෙය දුඃඛ සමුදය යි කියනු ලැබේ.
(2) එහි දුඃඛය කවරේ ද? සාශ්‍ර‍ව වූ කුශලාකුශල ධර්මයන්ගේ විපාකයෝ ද, යම් ධර්ම කෙනෙක් ක්‍රියාවෝ වෙත් ද නොවෙත් ද අකුශලයෝ නො වෙත් ද කර්ම විපාක නො වෙත් ද ඒ ධර්මයෝ ද සියලු රූපය ද යන මෙය දුක්ඛය යි කියනු ලැබේ.
(3) එහි දුඃඛ නිරෝධය කවරේ ද? තෘෂ්ණාවන්ගේ ද, අවශේෂ ක්ලේශයන්ගේ ද, අවශේෂ වූ අකුශල ධර්මයන්ගේ ද, සාශ්‍ර‍ව වූ තිදෙනෙක් වූ කුශල මූලයන්ගේ ද, සාශ්‍ර‍ව වූ අවශේෂ කුශල ධර්මයන්ගේ ද, ප්‍ර‍හාණයක් වේ ද මෙය දුඃඛ නිරෝධය යයි කියනු ලැබේ.
(4) එහි දුඃඛ නිරෝධ ගාමිනී පටිපදාව කවරේ ද? මේ සස්නෙහි මහණ තෙමේ යම් සමයෙක් හි දෘෂ්ටීන් ප්‍ර‍හාණය කරනු පිණිස ප්‍ර‍ථම ලෝකෝත්තර භූමියට පැමිණෙනු පිණිස සංසාරයෙන් එතරට පමුණුවන්නා වූ ත්‍රෛභූමික කුශලයන් ඇති කරන්නා වූ ච්‍යුතිප්‍ර‍තිසන්ධීන් නැති කරගෙන යන්නා වූ ලෝකෝත්තර ධ්‍යානය වඩා ද කාමයන් කෙරෙන් වෙන් ව අකුශල ධර්මයන් කෙරෙන් වෙන් ව විතර්ක සහිත වූ විචාර සහිත වූ විවේකයෙහි හට ගත්තා වූ ප්‍රීතිය හා සුඛය ඇත්තා වූ දුඃඛ ප්‍ර‍තිපදා ඇත්තා වූ දග්ධ වූ අභිඥා ඇත්තා වූ ප්‍ර‍ථම ධ්‍යානය සම්පාදනය කොට වාසය කෙරේ ද, එසමයෙහි අෂ්ටාංගික මාර්ගය වේ. සම්මාදිට්ඨි ය, සම්මා සංකප්පය, සම්මා වාචාව ය, සම්මා කම්මන්ත ය, සම්මා ආජීව ය, සම්මා වායාම ය, සම්මා සති ය, සම්මා සමාධිය ය යන මෙය දුඃඛ නිරෝධගාමිනී ප්‍ර‍තිපදාව ය. (එ සමයෙහි ඇතිවන) අවශේෂ ධර්මයෝ දුඃඛ නිරෝධ ගාමිනී ප්‍ර‍තිපදාව හා සම්ප්‍ර‍යුක්තයෝ ය.