සමාධිභාවනාමයඤාණනිද්දෙසො

ත්‍රිපිටකය

අන්තර්ගතය තරුයෙදූ

ඛුද්දකනිකායෙ	ඛුද්දක නිකාය
පටිසම්භිදාමග්ගපාළි	පටිසම්භිදා මග්ග පාළි
1. මහාවග්ගො	1. මහාවග්ගො
මාතිකා	[1] ඤාණකථා (මාතෘකාව)
1 . සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.	1 සොතද්වාරානුසාරයෙන් (කණින් අසා) දැනගන්නාලද ධර්ම සමූහයෙහිවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි.
2 . සුත්වාන සංවරෙ පඤ්ඤා සීලමයෙ ඤාණං.	2 සුතමය ඤාණයෙහි වදාළාවූ ධර්ම සමූහය අසා සතර සංවර සීලයෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව සීලමය ඤාණ නමි.
3 . සංවරිත්වා සමාදහනෙ පඤ්ඤා සමාධිභාවනාමයෙ ඤාණං.	3 සීලමය ඤාණයෙන් සංවරයෙහි පිහිටා එක් අරමුණක සිත මනාකොට පිහිටුවීමෙහි ප්‍රඥාව සමාධි භාවනාමය ඤාණනමි.
4 . පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං.	4 අවිද්‍යාදීප්‍රත්‍ය සංස්කාරාදි ප්‍රත්‍යුත්පන්න ධර්මයන් පිරිසිඳ දැන ගැනීමෙහි ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණ නමි.
5 . අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං ධම්මානං සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං.	5 අතීතානාගත, දැන් පවත්නා පඤ්චස්කන්ධයන් අතුරෙන් එකි එකී ස්කන්ධයක්හුගේ ලක්ෂණ හකුළුවා පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව සම්මසන ඤාණ නමි.
6 . පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං විපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණං.	6 දැන් පවත්නා පඤ්චස්කන්ධයන්ගේ වෙනස්වන ස්වභාවය නැවත නැවත බැලීමෙහි ප්‍රඥාව උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණ නමි.
7 . ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා භඞ්ගානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විපස්සනෙ ඤාණං.	7 ඒ ඒ ආරම්මණයන්හි පවත්නා ධර්මසමූහය මෙනෙහි කොට ඉපදීම හා නැතිවීම නැවත නැවත බැලීමෙහිවූ ප්‍රඥාව විපස්සනා ඤාණ නමි.
8 . භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං.	8 භය වශයෙන් දක්නා අරමුණෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව ආදීනව ඤාණ නමි.
9 . මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං.	9 වෘත්තයෙන් මිදෙනු කැමති බව ත්‍රිලක්ෂණය මෙනෙහි කිරීම, ත්‍රිලක්ෂණයෙහි මනාව පිහිටීම යන මෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි,
10 . බහිද්ධා වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා ගොත්‍රභුඤාණං.	10 බාහිරවූ සංඛාර නිමිත්තෙන් නැගිටීමෙහි හා පෙරළීමෙහි වූ ප්‍රඥාව ගොත්‍රභූ ඤාණ නමි.
11 . දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං.	11 දෙයාකාරයකින් සංස්කාරයන් කෙරෙන් නැගිටීමෙහි හා පෙරළීමෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව මග්ගඤාණ නමි.
12 . පයොගප්පටිප්පස්සද්ධි පඤ්ඤා ඵලෙ ඤාණං .	12 ප්‍රයොගයයි කියන ලද වුට්ඨානයාගේ සංසිඳීම් වශයෙන් පවත්නාවූ ප්‍රඥාව ඵලඤාණ නමි.
13 . ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ (ඡින්නමනුපස්සනෙ (ස්‍යා.), ඡින්නවට්ටමනුපස්සනෙ (සී. අට්ඨ.)) පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං.	13 ඒ ඒ මාර්ගයෙන් සිඳිනලද ක්ලෙශ සමූහය නැවත බැලීමෙහි වූ ප්‍රඥාව විමුක්තිඤාණ නමි.
14 . තදා සමුදාගතෙ (සමුපාගතෙ (ස්‍යා.)) ධම්මෙ පස්සනෙ පඤ්ඤා පච්චවෙක්ඛණෙ ඤාණං.	14 ඒ ඒ මාර්ගඵල ක්ෂණයන්හි අවබෝධ කරන ලද්දාවූ චතුස්සත්‍ය ධර්මයන් මෙනෙහි කිරීමෙහිවූ ප්‍රඥාව පච්ච වෙක්ඛණ නමි.
15 . අජ්ඣත්තවවත්ථානෙ පඤ්ඤා වත්ථුනානත්තෙ ඤාණං.	15 ආධ්‍යාත්මිකවූ චක්ඛායතනාදිය පිරිසිඳ දැනීමෙහිවූ ප්‍රඥාව වත්ථුනානත්තඤාණ නමි.
16 . බහිද්ධාවවත්ථානෙ පඤ්ඤා ගොචරනානත්තෙ ඤාණං.	16 පිටත්හිවූ රූපායතනාදිය පිරිසිඳ දැනීමෙහිවූ ප්‍රඥාව ගොචරනානත්තඤාණ නමි.
17 . චරියාවවත්ථානෙ පඤ්ඤා චරියානානත්තෙ ඤාණං.	17 ත්‍රිවිධචර්යා අටවැදෑරුම් චර්යාවන්ගේ විශේෂ දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව චරියානානත්තඤාණ නමි.
18 . චතුධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා භූමිනානත්තෙ ඤාණං.	18 සතර ධර්මයන් පිරිසිඳ දැන ගැනීමෙහි ප්‍රඥාව භූමිනානත්තඤාණ නමි.
19 . නවධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා ධම්මනානත්තෙ ඤාණං.	19 නවවිධ ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීමෙහිවූ ප්‍රඥාව ධම්ම නානත්තඤාණ නමි.
20 . අභිඤ්ඤාපඤ්ඤා ඤාතට්ඨෙ ඤාණං.	20 විශේෂ ඤාණයෙන් දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව ඤානට්ඨ ඤාණ නමි.
21 . පරිඤ්ඤාපඤ්ඤා තීරණට්ඨෙ ඤාණං.	21 පිරිසිඳ දැනගත්තාවූ ප්‍රඥාව තීරණට්ඨ ඤාණ නමි.
22 . පහානෙ පඤ්ඤා පරිච්චාගට්ඨෙ ඤාණං.	22 නිත්‍යසංඥා සුඛසංඥාදිය ප්‍රහාණය කිරීමෙහි ප්‍රඥාව පරිච්චාගට්ඨ ඤාණ නමි.
23 . භාවනාපඤ්ඤා එකරසට්ඨෙ ඤාණං.	23 ඒ ඒ ආකාරයෙන් වැඩියයුතුවූ ප්‍රඥාව එකරසට්ඨ ඤාණ නමි.
24 . සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤා ඵස්සනට්ඨෙ (ඵුසනට්ඨෙ (ක.)) ඤාණං.	24 පටිවෙධ පටිලාභ වශයෙන් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නාවූ ප්‍රඥාව ඵුසනට්ඨඤාණ නමි.
25 . අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	25 නොයෙක් අර්ථයන්හි හා නොයෙක් ඵලයන්හි පවත්නා ප්‍රඥාව අත්ථපටිසම්භිදාඤාණ නමි.
26 . ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	26 පෙළ ධර්මයෙහි නානත්වය හා නානා හෙතූන් දක්නා ප්‍රඥාව ධම්මපටිසම්භිදාඤාණ නමි.
27 . නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	27 වචන වචනාර්ථයන්ගේ නානත්වය දක්නාවූ ප්‍රඥාව නිරුත්ති පටිසම්භිදා ඤාණ නමි.
28 . පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා (පටිභාණනානත්තෙ (ස්‍යා.)) පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	28 පටිභාන නානත්වය දන්නාවූ ප්‍රඥාව පටිභාන පටිසම්භිදා ඤාණ නමි.
29 . විහාරනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරට්ඨෙ ඤාණං.	29 විදර්ශනා විහාරයන්ගේ නොයෙක් ස්වභාවයන් දන්නාවූ ප්‍රඥාව විහාරට්ඨඤාණ නමි.
30 . සමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා සමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං.	30 නොයෙක් සමාපත්ති විශේෂයන් දන්නාවූ ප්‍රඥාව සමාපත්තට්ටඤාණ නමි.
31 . විහාරසමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරසමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං.	31 විපස්සනා විහාර නානත්වයන් හා සමාපත්තීන්ගේ විශේෂ දන්නාවූ ප්‍රඥාව විහාර සමාපත්තට්ඨඤාණ නමි.
32 . අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා ආසවසමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණං.	32 වික්ෂෙපයෙන් තොරවූ පිරිසිදු සමාධියට අනතුරුව ආශ්‍රව ධර්මයන් ක්ෂය කිරීමෙහි ප්‍රඥාව ආනන්තරික සමාධි ඤාණ නමි.
33 . දස්සනාධිපතෙය්‍යං සන්තො ච විහාරාධිගමො පණීතාධිමුත්තතා පඤ්ඤා අරණවිහාරෙ ඤාණං.	33 විදර්ශනා ඥානය අධිපතිකොට ඇත්තාවූද ශාන්තවූ විදර්ශනා විහාරයට පැමිණියාවූද ප්‍රණීතයයි මෙනෙහි කිරීම ඇත්තාවූද ප්‍රඥාව අරණවිහාර ඤාණ නමි.
34 . ද්වීහි බලෙහි සමන්නාගතත්තා තයො ච සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියා සොළසහි ඤාණචරියාහි නවහි සමාධිචරියාහි වසිභාවතා පඤ්ඤා නිරොධසමාපත්තියා ඤාණං.	34 දෙවැදෑරුම්වූ සමථබල විපස්සනා බලයන්ගෙන් සම්පූර්ණවීම හේතුකොට ගෙනද කායසංඛාර වචීසංඛාර චිත්ත සංඛාර යන ත්‍රිවිධ සංස්කාරයන්ගේ සංසිඳීම හේතුකොට ගෙනද සොළොස්වැදෑරුම් ඤාණයන්ගෙන් යුක්තවීම හේතුකොට ගෙනද, නවවැදෑරුම් සමාධීන්ගෙන් යුක්තවීම හේතුකොට ගෙනද වසී බවට පැමිණියහුගේ බවයයි කියනලද ප්‍රඥාව නිරෝධ සමාපත්ති ඤාණ නමි.
35 . සම්පජානස්ස පවත්තපරියාදානෙ පඤ්ඤා පරිනිබ්බානෙ ඤාණං.	35 මනාව ප්‍රකාරයෙන් දන්නහුගේ ක්ලේශයන්ගේද ස්කන්ධයන්ගේද පැවැත්ම අවසාන කිරීමෙහිවූ ප්‍රඥාව පරිනිබ්බාණ ඤාණ නමි.
36 . සබ්බධම්මානං සම්මා සමුච්ඡෙදෙ නිරොධෙ ච අනුපට්ඨානතා පඤ්ඤා සමසීසට්ඨෙ ඤාණං.	36 සියලු ත්‍රෛභූමික ධර්මයන් මනාකොට සිඳීමෙහිද නිරුද්ධ කිරීමෙහිද නැවත නොඉපදීමෙහිද ප්‍රඥාව සමසීසට්ඨ ඤාණ නමි.
37 . පුථුනානත්තතෙජපරියාදානෙ පඤ්ඤා සල්ලෙඛට්ඨෙ ඤාණං.	37 බොහෝවූද නොයෙක් ස්වභාව ඇත්තාවුද එක ස්වභාවය ඇත්තාවූද ගිනියයි කියනලද දුශ්ශීල්‍යාදීය කෙළවර කිරීමෙහිවූ ප්‍රඥාව සල්ලෙඛඤාණ නමි.
38 . අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං.	38 නොමැලි බව කාය ජීවිත නිරපෙක්ෂතාවය සම්ප්‍රයුක්ත ධර්මයන් එසවීම යන මෙහි පවත්නාවූ ප්‍රඥාව විරියාරම්භ ඤාණ නමි.
39 . නානාධම්මප්පකාසනතා පඤ්ඤා අත්ථසන්දස්සනෙ ඤාණං.	39 නොයෙක් ධර්මයන් ප්‍රකාශ කරන්නාවූ ප්‍රඥාව අත්ථසන්දස්සන ඤාණ නමි.
40 . සබ්බධම්මානං එකසඞ්ගහතානානත්තෙකත්තපටිවෙධෙ පඤ්ඤා දස්සනවිසුද්ධිඤාණං.	40 සියලු ධර්මයන් එකත්වයෙන් ගෙන සංග්‍රහ කිරීම නානා ස්වභාව ඇති ධර්මයන් නානා ස්වභාවයෙන් දැනගැනීම පිළිබඳවූ ප්‍රඥාව දස්සන විසුද්ධි ඤාණ නමි.
41 . විදිතත්තා පඤ්ඤා ඛන්තිඤාණං.	41 රූපස්කන්ධාදීන්ගේ අනිත්‍යාදි ආකාරයෙන් වැටහීම නම්වූ ප්‍රඥාව ඛන්ති ඤාණ නමි.
42 . ඵුට්ඨත්තා පඤ්ඤා පරියොගාහණෙ (පරියොගාහනෙ (ස්‍යා.)) ඤාණං.	42 රූපස්කන්ධාදීන්ගේ අනිත්‍යාදි ආකාරයෙන් ස්පර්ශවීම දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව පරියොගාහන ඤාණ නමි.
43 . සමොදහනෙ පඤ්ඤා පදෙසවිහාරෙ ඤාණං.	43 ස්කන්ධාදිය අතුරෙන් එක්තරා ධර්ම කොටසක පවත්නා ප්‍රඥාව පදෙසවිහාර ඤාණ නමි.
44 . අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං.	44 නෛෂ්ක්‍රම්‍යාදියට අධිපති භාවයෙන් පවත්නාවූ ප්‍රඥාව සඤ්ඤාවිවට්ට ඤාණ නමි.
45 . නානත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණං.	45 නොයෙක් ස්වභාවයන් පහ කිරීමෙහි ප්‍රඥාව චෙතොවිවට්ට ඤාණ නමි.
46 . අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණං.	46 නෛෂ්ක්‍රම්‍යාදීන්ගේ වශයෙන් සිත පිහිටුවීමෙහි ප්‍රඥාව චිත්තවිවට්ට ඤාණ නමි.
47 . සුඤ්ඤතෙ පඤ්ඤා ඤාණවිවට්ටෙ ඤාණං.	47 සූන්‍ය භාවයෙහි පැවති ප්‍රඥාව ඤාණවිවට්ට ඤාණ නමි.
48 . වොසග්ගෙ (වොස්සග්ගෙ (බහූසු)) පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං.	48 දුරු කිරීමෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව විමොක්ඛවිවට්ට ඤාණ නමි.
49 . තථට්ඨෙ පඤ්ඤා සච්චවිවට්ටෙ ඤාණං.	49 වෙනස් නොවන්නාවූ ස්වභාවයෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව සච්චවිවට්ට ඤාණ නමි.
50 . කායම්පි චිත්තම්පි එකවවත්ථානතා සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච අධිට්ඨානවසෙන ඉජ්ඣනට්ඨෙ පඤ්ඤා ඉද්ධිවිධෙ ඤාණං.	50 රූප කයද පාදක ධ්‍යාන සිතද එකක් වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් සුඛ සංඥාවද ලහු සංඥාවද අධිෂ්ඨාන කිරීමෙන් සම්පූර්ණ කිරීම් වශයෙන් පවත්නා ප්‍රඥාව ඉද්ධිවිධ ඤාණ නමි.
51 . විතක්කවිප්ඵාරවසෙන නානත්තෙකත්තසද්දනිමිත්තානං පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා සොතධාතුවිසුද්ධිඤාණං.	51 විතර්ක වෙගයෙන් නානා ස්වභාව සහ එක ස්වභාව ඇති ශබ්ද නිමිති දැනගැන්මෙහි ප්‍රඥාව සොතධාතු විසුද්ධි ඤාණ නමි.
52 . තිණ්ණන්නං චිත්තානං විප්ඵාරත්තා ඉන්ද්‍රියානං පසාදවසෙන නානත්තෙකත්තවිඤ්ඤාණචරියා පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා චෙතොපරියඤාණං.	52 සොමනස්ස දොමනස්ස උපෙක්ඛා සහගත ත්‍රිවිධ චිත්තයන්ගේ වෙගයෙන් චක්ෂුරාදි ඉන්ද්‍රියයන්ගේ ප්‍රසාද වශයෙන් නානා ස්වභාව හා එක ස්වභාව ඇති චිත්තයන් දැනගැනීමෙහි ප්‍රඥාව චෙතොපරියාය ඤාණ නමි.
53 . පච්චයප්පවත්තානං ධම්මානං නානත්තෙකත්තකම්මවිප්ඵාරවසෙන පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං.	53 අවිද්‍යා ආදී ප්‍රත්‍යයන් හේතුකොට ගෙන පවත්නාවූ සංස්කාරාදී ප්‍රත්‍යයන්ගෙන් උපදනා ධර්මයන් නොයෙක් ස්වභාව හා එක ස්වභාව ඇති කර්මවෙග වශයෙන් දැනගැන්මෙහි ප්‍රඥාව පුබ්බෙනිවාසානුස්සති ඤාණ නමි.
54 . ඔභාසවසෙන නානත්තෙකත්තරූපනිමිත්තානං දස්සනට්ඨෙ පඤ්ඤා දිබ්බචක්ඛුඤාණං.	54 කසිණාලෝකයෙන් නොයෙක් ස්වභාව හා එක ස්වභාව ඇති රූප නිමිති දැක්මෙහි ප්‍රඥාව දිබ්බචක්ඛු ඤාණ නමි.
55 . චතුසට්ඨියා ආකාරෙහි තිණ්ණන්නං ඉන්ද්‍රියානං වසීභාවතා පඤ්ඤා ආසවානං ඛයෙ ඤාණං.	55 සුසැට ආකාරයකින් අනඤ්ඤාතඤ්ඤාස්සාමිතින්ද්‍රිය අඤ්ඤීන්ද්‍රිය අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රිය යන ත්‍රිවිධ ඉන්ද්‍රියයන්ගේ වසී බැව් ඇතියහුගේ ස්වභාවයවූ ප්‍රඥාව ආසවක්ඛයඤාණ නමි.
56 . පරිඤ්ඤට්ඨෙ පඤ්ඤා දුක්ඛෙ ඤාණං.	56 පිරිසිඳ දතයුතු ස්වභාවයෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව දුක්ඛ ඤාණ නමි.
57 . පහානට්ඨෙ පඤ්ඤා සමුදයෙ ඤාණං.	57 ප්‍රහාණය කටයුතු ස්වභාවයෙහිවූ ප්‍රඥාව සමුදය ඤාණ නමි.
58 . සච්ඡිකිරියට්ඨෙ පඤ්ඤා නිරොධෙ ඤාණං.	58 ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතු ස්වභාවයෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව නිරෝධ ඤාණ නමි.
59 . භාවනට්ඨෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං.	59 වැඩියයුතු ස්වභාවයෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව මග්ග ඤාණ නමි.
60 . දුක්ඛෙ ඤාණං.	60 දුක්ඛ සත්‍යයෙහිවූ ඤාණය
61 . දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං.	61 සමුදය සත්‍යයෙහිවූ ඤාණය
62 . දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං.	62 නිරෝධ සත්‍යයෙහිවූ ඤාණය
63 . දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං.	63 දුක්ඛ නිරෝධගාමිනි ප්‍රතිපදා සත්‍යයෙහිවූ ඤාණය
64 . අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	64 අර්ථප්‍රභෙද දන්නා ඤාණය
65 . ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	65 පාළියෙහි ප්‍රභෙද දන්නා ඤාණය
66 . නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	66 වචන ප්‍රභෙද දන්නා ඤාණය
67 . පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	67 ප්‍රඥා ප්‍රභෙද දන්නා ඤාණය
68 . ඉන්ද්‍රියපරොපරියත්තෙ ඤාණං.	68 ඉන්ද්‍රියයන්ගේ මූකල නුමූකල බැව් දන්නා ඤාණය,
69 . සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං.	69 සත්වයන්ගේ ආසය අනුසය දන්නා ඤාණය
70 . යමකපාටිහීරෙ ඤාණං.	70 යමක පාටිහාරිය ඤාණය
71 . මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං.	71 මහා කරුණා සමාපත්ති ඤාණය
72 . සබ්බඤ්ඤුතඤාණං.	72 සබ්බඤ්ඤුත ඤාණය
73 . අනාවරණඤාණං . ඉමානි තෙසත්තති ඤාණානි. ඉමෙසං තෙසත්තතියා ඤාණානං සත්තසට්ඨි ඤාණානි සාවකසාධාරණානි; ඡ ඤාණානි අසාධාරණානි සාවකෙහි.	73 අනාවරණ ඤාණය යන මොහු සැත්තෑ තුනක් ඥානයෝ වෙති. මේ තෙසැත්තෑ ඤාණයන් අතුරෙන් සත් සැටක් ඤාණයෝ ශ්‍රාවකයන්ට සාධාරණ වෙත්. ඤාණසයක් ශ්‍රාවකයන්ට සාධාරණ නොවෙත්.
1. ඤාණකථා	1. ඤාණකථා
1. සුතමයඤාණනිද්දෙසො	1. සුතමයඤාණනිද්දෙසො
1 කථං සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? ‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා හානභාගියා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා ඨිතිභාගියා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා විසෙසභාගියා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා නිබ්බෙධභාගියා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉදං දුක්ඛසමුදයං (දුක්ඛසමුදයො (ස්‍යා.)) අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉදං දුක්ඛනිරොධං (දුක්ඛනිරොධො (ස්‍යා.) අට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා) අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉදං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.	1 [2] කෙසේනම් සොතද්වාරානුසාරයෙන් දැනගන්නාලද ධර්ම සමූහයෙහිවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණය වන්නේද? මේ ධර්මයෝ විශේෂයෙන් දතයුත්තාහයි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසින් වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. මේ ධර්මයෝ පිරිසිඳ දතයුත්තාහයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. මේ ධර්මයෝ පහකළ යුත්තාහයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. මේ මේ ධර්මයෝ වැඩිය යුත්තාහයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැන ගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. මේ ධර්මයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුයයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. මේ ධර්මයෝ පරිහානි පක්ෂයෙහි සිටියාහුයයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නම් එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. මේ ධර්මයෝ ස්ථිති පක්ෂයෙහි සිටියාහුයයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. මේ ධර්මයෝ විශේෂ පක්ෂයෙහි සිටියාහුයයි දෙසිත ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. මේ ධර්මයෝ ලෝභස්කන්ධාදිය ප්‍රදාලනය කිරීම් (පැළීම) පක්ෂයෙහි සිටියාහුයයි දෙසිත ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. [3] සියලු සංස්කාර ධර්මයෝ අනිත්‍යයයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් සියලු සංස්කාර ධර්මයෝ දුක්යහයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ධර්ම සමූහය සුතමය ඤාණ නම් වේ. සියලු සංස්කාර ධර්මයෝ අනාත්මය හයි දෙසිත ධර්මසමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. [4] මේ දුඃක්ඛාර්ය සත්‍යයයි වදහළ ධර්ම සමූහය සොතාව ධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. මේ දුඃඛ සමුදයාර්ය සත්‍යයයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. මේ දුඃඛ නිරෝධාය සත්‍යයයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාව ධාන නමි. එය දැනගත්තාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. මේ දුඃඛනිරෝධ ගාමිනී ප්‍රතිපදාර්ය සත්‍යයයිවදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. විස්සජ්ජන උද්දෙස වාරයයි.
2 කථං ‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? එකො ධම්මො අභිඤ්ඤෙය්‍යො - සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා. ද්වෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - ද්වෙ ධාතුයො. තයො ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - තිස්සො ධාතුයො. චත්තාරො ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - චත්තාරි අරියසච්චානි. පඤ්ච ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - පඤ්ච විමුත්තායතනානි. ඡ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - ඡ අනුත්තරියානි. සත්ත ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - සත්ත නිද්දසවත්ථූනි. අට්ඨ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - අට්ඨ අභිභායතනානි. නව ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - නව අනුපුබ්බවිහාරා. දස ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - දස නිජ්ජරවත්ථූනි.	2 [5] කෙසේ නම් මේ ධර්මයෝ විශේෂ ඥානයෙන් දත යුක්තාහුයයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතවධාන නම් වේද, එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වේද, එක් ධර්මයක් විශේෂ ඥානයෙන් දතයුතුයි. කවරේද, සියලු සත්වයෝ ආහාරය ප්‍රත්‍යකොට පවත්නාහුය, යනුයි. ධර්ම දෙකක් විශේෂ ඤානයෙන් දතයුත්තාහුය. කවරහුද? දෙවදෑරුම් ධාතුහුය. ධර්ම තුනක් විශේෂ ඤානයෙන් දතයුතුය, කවරහුද? තෙවදෑරුම් ධාතුහුය. ධර්ම සතරක් විශේෂ ඥානයෙන් දතයුත්තාහ. කවරහුද? චතුස්සත්‍යයෝය. ධර්ම පසක් විශේෂ ඥානයෙන් දතයුත්තාහුය. කවරහුද? පස්වැදෑරුම් විමුක්තායතනයෝය. ධර්ම සයක් විශේෂ ඥානයෙන් දතයුත්තාහුය. කවරහුද සයානුත්තරිය ධර්මයෝයි. ධර්ම සතක් විශේෂ ඥානයෙන් දත යුත්තාහුය. කවරහුද? සතක්වූ නිද්දස වස්තූහුය. ධර්ම අටක් විශේෂ ඥානයෙන් දතයුතුය. කවරහුද? අට වැදෑරුම් අභිභායතනයෝයි ධර්ම නවයක් විශේෂ ඥානයෙන් දත යුත්තාහ. කවරහුද? නවානුපූර්ව විහාරයෝයි. ධර්ම දසයක් විශේෂ ඥානයෙන් දතයුතුය. දස නිර්ජර වස්තූහුය.
3 ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්‍යං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං අභිඤ්ඤෙය්‍යං? චක්ඛු (චක්ඛුං (ස්‍යා. ක.)), භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්‍යං; රූපා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; චක්ඛුසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; යම්පිදං (යමිදං (ක.) සං. නි. 4.52 පස්සිතබ්බො) චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොතං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සද්දා අභිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... ඝානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ගන්ධා අභිඤ්ඤෙය්‍යා... ජිව්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රසා අභිඤ්ඤෙය්‍යා... කායො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵොට්ඨබ්බා අභිඤ්ඤෙය්‍යා... මනො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; මනොවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං, මනොසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; යම්පිදං මනොසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි අභිඤ්ඤෙය්‍යං.’’ රූපං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සඞ්ඛාරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. චක්ඛු අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සොතං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඝානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ජිව්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; කායො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මනො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. රූපා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සද්දා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ගන්ධා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රසා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඵොට්ඨබ්බා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. චක්ඛුව්ත්ත්ඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සොතවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඝානවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ජිව්හාවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; කායවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; මනොවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. චක්ඛුසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; සොතසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඝානසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජිව්හාසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; කායසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මනොසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සොතසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඝානසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා ; ජිව්හාසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; කායසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. රූපසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සද්දසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ගන්ධසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා ; රසසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඵොට්ඨබ්බසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ධම්මසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. රූපසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සද්දසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ගන්ධසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රසසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඵොට්ඨබ්බසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ධම්මසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. රූපතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සද්දතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ගන්ධතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රසතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඵොට්ඨබ්බතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ධම්මතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. රූපවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සද්දවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ගන්ධවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රසවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵොට්ඨබ්බවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධම්මවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. රූපවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සද්දවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; ගන්ධවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රසවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵොට්ඨබ්බවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධම්මවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	3 [6] මහණෙනි, සියල්ල විශේෂඥානයෙන් දතයුතුය. මහණෙනි, කෙසේනම් සියල්ල විශේෂඥානයෙන් දතයුත්තේ ද? මහණෙනි, චක්ෂුස (ඇස) දතයුතුය. රූපයෝ දතයුත්තාහුය චක්ඛුවිඤ්ඤාණය දතයුතුය. චක්ඛුසම්ඵස්සය දතයුතුය. චක්ඛු සම්ඵස්සය නිසා යම් සුඛ වේදනාවක් හෝ දුක්ඛ වේදනාවක් හෝ අදුක්ඛමසුඛ වේදනාවක් හෝ උපදීද එයද දත යුතුය. ශ්‍රොතය (කණ) දතයුතුය, ශබ්දයෝ දතයුත්තාහ. සොතවිඤ්ඤාණය දතයුතුය. සම්ඵස්සය දතයුතුය. සොතසම්ඵස්සය නිසා යම් සුඛවේදනාවක් හෝ දුක්ඛ වේදනාවක් හෝ අදුක්ඛමසුඛ වේදනාවක් හෝ උපදීද එයද දතයුතුය. නාසයද දතයුතුය. ගන්ධයෝද දතයුත්තාහ. ඝානවිඤ්ඤාණයද දත යුතුය. ඝානසම්ඵස්සයද දතයුතුය. ඝානසම්ඵස්සය නිසා යම් සුඛවූ හෝ දුක්ඛවූ හෝ අදුක්ඛමසුඛවූ හෝ වේදනාවක් උපදීද, එය දතයුතුය. ජිව්හාවද (දිව) දතයුතුය. රසයෝද දතයුත්තාහ. ජිව්හා විඤ්ඤාණයද දතයුතුය. ජිව්හා සම්ඵස්සයද දතයුතුය. ජිව්හාසම්ඵස්සය නිසා යම් සුඛවූ හෝ අදුක්ඛවූ හෝ අදුක්ඛමසුඛවූ හෝ වේදනාවක් උපදීද එයද දතයුතුය. කයද දත යුතුය. ප්‍රශ්ටව්‍යයෝද දතයුත්තාහ. කායවිඤ්ඤාණයද දතයුතුය. කාය සම්ඵස්සයද දතයුතුය. කායසම්ඵස්සය නිසා යම් සුඛවූ හෝ දුක්ඛවූ හෝ අදුක්ඛමසුඛවූ හෝ එයද දතයුතුය. සිතද දතයුතුය. ධර්මාරම්මණයෝද දතයුත්තාහ. මනොවිඤ්ඤාණයද දතයුතුය. මනොසම්ඵස්සයද දත යුතුය. මනොසම්ඵස්සය නිසා සුඛවූ හෝ දුක්වූ හෝ අදුක්ඛම සුඛවු හෝ යම් වේදනාවක් උපදීද එයද දතයුතුය. [7] රූපස්කන්ධය දතයුතුය. වේදනාස්කන්ධය දත යුතුය. සංඥාස්කන්ධය දතයුතුය. සංස්කාරස්කන්ධය දත යුතුය. විඤ්ඤාණස්කන්ධය දතයුතුය. [8] චක්ෂුප්‍රසාදය දතයුතුය. ශ්‍රොත ප්‍රසාදය දතයුතුය. ඝ්‍රාන ප්‍රසාදය දතයුතුය ජිව්හා ප්‍රසාදය දතයුතුය. කාය ප්‍රසාදය දතයුතුය. සිතද දතයුතුය. [9] රූපයෝ දතයුත්තාහ. ශබ්දයෝ දතයුත්තාහ. ගන්ධයෝ දතයුත්තාහ. රසයෝ දතයුත්තාහ. ප්‍රශ්ටව්‍යයෝ දතයුත්තාහ. ධර්මාරම්මණයෝ දතයුත්තාහ. [10] චක්ඛු විඤ්ඤාණය දතයුතුය. සොත විඤ්ඤාණය දත යුතුය ඝානවිඤ්ඤාණය දතයුතුය. ජිව්හා විඤ්ඤාණය දත යුතුය. කාය විඤ්ඤාණය දතයුතුය. මනොවිඤ්ඤාණය දත යුතුය. [11] චක්ඛුසම්ඵස්සය දතයුතුය. සොතසම්ඵස්සය දත යුතුය. ඝානසම්ඵස්සය දතයුතුය. ජිව්හාසම්ඵස්සය දත යුතුය. කායසම්ඵස්සය දතයුතුය. මනොසම්ඵස්සය දත යුතුය. [12] චක්ඛුසම්ඵස්සය නිසා උපදින වේදනාව දතයුතුය. සොතසම්ඵස්සය නිසා උපදින වේදනාව දතයුතුය, ඝාණ සම්ඵස්සය නිසා උපදින වේදනාව දතයුතුය. ජිව්හාසම්ඵස්සය නිසා උපදින වේදනාව දතයුතුය. කාය සම්ඵස්සය නිසා උපදින වේදනාව දතයුතුය. මනොසම්ඵස්සය නිසා උපදින වේදනාව දතයුතුය. [13] රූපසංඥාව දතයුතුය, ශබ්දසංඥාව දතයුතුය, ගන්ධ සංඥාව දතයුතුය. රස සංඥාව දතයුතුය, ප්‍රෂ්ටව්‍ය සංඥාව දතයුතුය, ධර්ම සංඥාව දතයුතුය. රූපසංචෙතනාව දතයුතුය. සද්දසංචෙතනාව දතයුතුය, ගන්ධසංචෙනාව දතයුතුය. රස සංචෙතනාව දතයුතුය. පොට්ඨබ්බසංචෙතනාව දත යුතුය. ධම්මසංචෙතනාව දතයුතුය. රූප තණ්හාව දතයුතුය. සද්ද තණ්හාව දතයුතුය, ගන්ධ තණ්හාව දතයුතුය, රසතණ්හාව දතයුතුය, පොට්ඨබ්බ තණ්හාව දතයුතුය. ධම්මතණ්හාව දතයුතුය. රූපවිතර්කය දතයුතුය, ශබ්ද විතර්කය දතයුතුය. ගන්ධ විතර්කය දතයුතුය, රසවිතර්කය දතයුතුය, ප්‍රෂ්ටව්‍ය විතර්කය දතයුතුය, ධර්ම විතර්කය දතයුතුය. රූප විචාරය දතයුතුය, ශබ්ද විචාරය දතයුතුය. ගන්ධවිචාරය දතයුතුය, රසවිචාරය දතයුතුය, පොට්ඨබ්බවිචාරය දතයුතුය. ධර්මවිචාරය දතයුතුය.
4 පථවීධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ආපොධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; තෙජොධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; වායොධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ආකාසධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. පථවීකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ආපොකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; තෙජොකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; වායොකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; නීලකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පීතකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ලොහිතකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඔදාතකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ආකාසකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; විඤ්ඤාණකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. කෙසා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ලොමා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නඛා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; දන්තා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; තචො අභිඤ්ඤෙය්‍යො, මංසං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; න්හාරූ (නහාරූ (ස්‍යා.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අට්ඨී අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අට්ඨිමිඤ්ජා අභිඤ්ඤෙය්‍යා (අට්ඨිමඤ්ජං අභිඤ්ඤෙය්‍යං (ස්‍යා. ක.)); වක්කං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; හදයං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; යකනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; කිලොමකං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පිහකං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පප්ඵාසං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අන්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං අන්තගුණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; උදරියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; කරීසං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පිත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සෙම්හං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පුබ්බො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ලොහිතං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සෙදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මෙදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අස්සු අභිඤ්ඤෙය්‍යං; වසා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඛෙළො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සිඞ්ඝාණිකා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ලසිකා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; මුත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; මත්ථලුඞ්ගං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. චක්ඛායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; රූපායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොතායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සද්දායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං . ඝානායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ගන්ධායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජිව්හායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; රසායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. කායායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඵොට්ඨබ්බායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මනායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ධම්මායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. චක්ඛුධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. සොතධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සද්දධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සොතවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. ඝානධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ගන්ධධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඝානවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. ජිව්හාධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා ; රසධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. කායධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඵොට්ඨබ්බධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; කායවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. මනොධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ධම්මධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; මනොවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. චක්ඛුන්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සොතින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඝානින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ජිව්හින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; කායින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; මනින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ජීවිතින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඉත්ථින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පුරිසින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සුඛින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දුක්ඛින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සොමනස්සින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දොමනස්සින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; උපෙක්ඛින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සද්ධින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; වීරියින්ද්‍රියං (විරියින්ද්‍රියං (ස්‍යා.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සතින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සමාධින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පඤ්ඤින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අඤ්ඤින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං.	4 [14] පඨවි ධාතුව දතයුතුය. ආපොධාතුව දතයුතුය. තෙජො ධාතුව දතයුතුය. වායො ධාතුව දතයුතුය, ආකාස ධාතුව දතයුතුය, විඤ්ඤාණ ධාතුව දතයුතුය, පඨවි කසිණය දතයුතුය, ආපොකසිණය දතයුතුය, තෙජො කසිණය දත යුතුය. වායොකසිණය දතයුතුය, නීලකසිණය දත යුතුය පීත කසිණය දත යුතුය, ලොහිත කසිණය දතයුතුය, ඔදාත කසිණය දත යුතුය, ආකාස කසිණය දත යුතුය. විඤ්ඤාණ කසිණය දත යුතුය. [15] කෙසයෝ දතයුත්තාහ. රෝමයෝ දතයුත්තාහ. නිය දතයුත්තාහ. දත් දතයුත්තාහ. සම දතයුතුය මස් දතයුතුය. නහර දතයුතුය. ඇට දතයුතුය. ඇටමිදුලු දතයුතුය. වකුගඩුව දතයුතුය. හෘදය මාංශය දතයුතුය. අක්මාව දතයුතුය. දළබුසිවිය දතයුතුය. බඩදිව දතයුතුය. පපුමස දතයුතුය. අතුනු දතයුතුය අතුනුබහන් දතයුතුය. නොපැසුණු ආහාර දතයුතුය. පැසුණු ආහාර දතයුතුය. පිත දතයුතුය. සෙම දතයුතුය. සැරව දතයුතුය. ලෙය දතයුතුය ඩහදිය දතයුතුය. මෙදතෙල් දතයුතුය. කඳුලු දතයුතුය. වුරුණුතෙල් දතයුතුය. කෙළ දතයුතුය, සොටු දතයුතුය සඳමිදුලු දතයුතුය. මුත්‍ර දතයුතුය හිස්මොල දතයුතුය. [16] “චක්ඛායතනය දතයුතුය. රූපායතනය දතයුතුය. සොතායතනය දතයුතුය. සද්ධායතනය දතයුතුය. ඝානායතනය දතයුතුය. ගන්ධායතනය දතයුතුය. ජිව්හායතනය දතයුතුය. රසායතනය දතයුතුය. නාසායතනය දතයුතුය. පොට්ඨබ්බායතනය දතයුතුය. මනායතනය දතයුතුය. ධම්මායතනය දතයුතුය. [17] “චක්ඛුධාතුව දතයුතුය. රූප ධාතුව දතයුතුය, චක්ඛු විඤ්ඤාණ ධාතුව දතයුතුය, සොත ධාතුව දතයුතුය. සද්ද ධාතුව දතයුතුය. සොතවිඤ්ඤාණ ධාතුව දතයුතුය. ඝාන ධාතුව දතයුතුය. ගන්ධ ධාතුව දතයුතුය. ඝාන විඤ්ඤාණ ධාතුව දතයුතුය. ජිව්හා ධාතුව දතයුතුය රස ධාතුව දතයුතුය. ජිව්හා විඤ්ඤාණ ධාතුව දතයුතුය. කාය ධාතුව දතයුතුය. පොට්ඨබ්බ ධාතුව දතයුතුය. කායවිඤ්ඤාණ ධාතුව දතයුතුය. මනො ධාතුව දතයුතුය. ධම්ම ධාතුව දතයුතුය. මනොවිඤ්ඤාණ ධාතුව දතයුතුය. [18] “චක්ඛුන්ද්‍රිය දතයුතුය. සොතින්ද්‍රිය දතයුතුය. ඝානින්ද්‍රිය දතයුතුය. ජිව්හාන්ද්‍රිය දතයුතුය. කායින්ද්‍රිය දතයුතුය. මනින්ද්‍රිය දතයුතුය. ජිව්හාන්ද්‍රිය දතයුතුය. ඉත්ථින්ද්‍රිය දතයුතුය. පුරිසින්ද්‍රිය දතයුතුය සුඛින්ද්‍රිය දතයුතුය දුක්ඛින්ද්‍රිය දතයුතුය. සොමනස්සින්ද්‍රිය දතයුතුය. දොමනස්සින්ද්‍රිය දතයුතුය. උපෙක්ඛීන්ද්‍රිය දතයුතුය. සද්ධින්ද්‍රිය දතයුතුය. විරියින්ද්‍රිය දතයුතුය සතින්ද්‍රිය දතයුතුය. සමාධින්ද්‍රිය දතයුතුය. පඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය. අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමිතින්ද්‍රිය දතයුතුය. අඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය. අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රිය දතයුතුය.
5 කාමධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අරූපධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. කාමභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; අරූපභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. සඤ්ඤාභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අසඤ්ඤාභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. එකවොකාරභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චතුවොකාරභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පඤ්චවොකාරභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	5 [19] කාම ධාතුව දතයුතුය. රූප ධාතුව දතයුතුය. අරූප ධාතුව දතයුතුය. කාම භවය දතයුතුය රුප භවය දතයුතුය. අරූප භවය දතයුතුය. සඤ්ඤා භවය දතයුතුය. අසඤ්ඤා භවය දතයුතුය. නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤා භවය දතයුතුය. එකවොකාරභවය දතයුතුය. චතුවොකාර භවය දතයුතුය. පඤ්චවොකාරභවය දතයුතුය.
6 පඨමං ඣානං (පඨමජ්ඣානං (ස්‍යා.) එවමීදිසෙසු ඨානෙසු) අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දුතියං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; තතියං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; චතුත්ථං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; කරුණාචෙතොවිමුත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; මුදිතාචෙතොවිමුත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; උපෙක්ඛාචෙතොවිමුත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා. අවිජ්ජා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සඞ්ඛාරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; නාමරූපං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සළායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; තණ්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; උපාදානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; භවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජාති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරාමරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං.	6 [20] පඨමජ්ක්ධානය දතයුතුය. දුතියජක්ධානය දතයුතුය. තතියජ්ක්ධානය දතයුතුය. චතුත්ථජ්ක්ධානය දතයුතුය. [21] මෙත්තා චෙතො විමුක්තිය දතයුත්තීය. කරුණා චෙතො විමුක්තිය දතයුත්තීය. මුදිතා චෙතො විමුක්තිය දතයුත්තීය. උපෙක්ඛා චෙතො විමුක්තිය දතයුත්තීය. ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය දතයුත්තීය. විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය දතයුත්තීය. ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය දත යුත්තීය. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය දතයුත්තීය. [22] අවිද්‍යාව දතයුත්තීය. සංස්කාරයෝ දතයුත්තාහ. විඤ්ඤාණය දතයුතුය. නාමරූපය දතයුතුය. සළායතනය දතයුතුය. ඵස්සය දතයුතුය. වේදනාව දතයුත්තීය. තණ්හාව දතයුත්තීය. උපාදානය දතයුතුය. භවය දතයුතුය. ජාතිය දතයුතුය. ජරා මරණය දතයුතුය.
7 දුක්ඛං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දුක්ඛසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. රූපං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; රූපසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... සඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... සඞ්ඛාරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. චක්ඛු අභිඤ්ඤෙය්‍යං...පෙ.... ජරාමරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ජරාමරණසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛසමුදයස්ස පහානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. රූපස්ස පරිඤ්ඤට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපසමුදයස්ස පහානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරානං... විඤ්ඤාණස්ස... චක්ඛුස්ස...පෙ.... ජරාමරණස්ස පරිඤ්ඤට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණසමුදයස්ස පහානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛසමුදයස්ස පහානපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. රූපස්ස පරිඤ්ඤාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපසමුදයස්ස පහානපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරානං... විඤ්ඤාණස්ස... චක්ඛුස්ස...පෙ.... ජරාමරණස්ස පරිඤ්ඤාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණසමුදයස්ස පහානපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	7 [23] දුක්ඛය දතයුතුය. දුක්ඛ හේතුව දතයුතුය. දුක්ඛ නිරෝධය දතයුතුය. දුක්ඛ නිරෝධයට පැමිණෙන මාර්ගය දතයුතුය. [24] රූපය දතයුතුය. රූපයන්ගේ හේතුව දතයුතුය. රූපයන්ගේ නිරෝධය දතයුතුය. රූප නිරෝධයට පැමිණෙන මාර්ගය දතයුතුය. වේදනාව දතයුතුය. වේදනාවගේ හේතුව දතයුතුය. වේදනා නිරෝධය දතයුතුය. වේදනා නිරෝධයට පැමිණෙන මාර්ගය දතයුතුය. සඤ්ඤාව දතයුතුය. සඤ්ඤාවගේ හේතුව දතයුතුය. සඤ්ඤා නිරෝධය දතයුතුය. සඤ්ඤා නිරෝධයට පැමිණෙන මාර්ගය දතයුතුය. සංඛාරයෝ දතයුත්තාහ. සංඛාරයන්ගේ හේතුව දතයුතුය. සංඛාර නිරෝධය දතයුතුය. සංඛාර නිරෝධයට පැමිණෙන මාර්ගය දතයුතුය. විඤ්ඤාණය දතයුතුය. විඤ්ඤාණයාගේ හේතුව දතයුතුය. විඤ්ඤාණ නිරෝධය දතයුතුය. විඤ්ඤාණ නිරෝධයට පැමිණෙන මාර්ගය දතයුතුය. [25] ඇස දතයුතුය. ඇසට (ii) හේතුව දතයුතුය (iii) ඇසේ (iv) නිරෝධය දතයුතුය. (v) ඇසේ (iv) නිරෝධයට පැමිණෙන මාර්ගය දතයුතුය. (vii) සොතය දතයුතුය සොතයට ((ii) යෙදිය යුතුයි.) සොත ((iv) යෙදිය යුතුයි.) සොත (vi) යෙදිය යුතුයි.) නාසය දතයුතුයි. නාසයට ((ii) යෙදිය යුතුයි.) නාසයේ ((iv) යෙදිය යුතුයි.) නාසයේ (vi) යෙදිය යුතුයි.) දිව දතයුතුයි. දිවට ((ii) යෙදිය යුතුයි.) දිවෙහි (iv) යෙදිය යුතුයි.) දිවෙහි ((vi) යෙදිය යුතුයි.) කය දතයුතුයි කයට ((ii) යෙදිය යුතුයි.) කයෙහි ((iv) යෙදිය යුතුයි.) කයෙහි ((vi) යෙදිය යුතුයි.) සිත දත යුතුයි. සිතට ((ii) යෙදිය යුතුයි.) සිතෙහි (iv) යෙදිය යුතුයි.) සිතෙහි ((vi) යෙදිය යුතුයි.) [26] ජරා මරණය දතයුතුයි. ජරා මරණයන්ට හේතුව දතයුතුය. ජරා මරණ නිරෝධය දතයුතුය. ජරා මරණ නිරෝධයට පැමිණීමේ මග දතයුතුය. දුක්ඛයාගේ පිරිසිඳ දතයුතු අර්ථය දතයුතුය. දුක්ඛසමුදය තෘෂ්ණාවගේ පහකළ යුතු අර්ථය දතයුතුය. දුක්ඛ නිරෝධ නිර්වාණයාගේ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතු අර්ථය දතයුතුය. දුක්ඛ නිරෝධ ගාමිනී පටිපදාවවූ මාර්ගයාගේ වැඩිය යුතු අර්ථය දතයුතුය. [27] රූපයාගේ (i) පිරිසිඳ දතයුතු අර්ථය දතයුතුය (ii) රූපයට (iii) හේතුවවූ තෘෂ්ණාවගේ පහකළ යුතුය අර්ථය දතයුතුය. (iv) රූපනිරෝධයවූ (v) නිර්වාණයාගේ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතු අර්ථය දතයුතුය. (vi) රූප නිරෝධයවූ (vii) නිර්වාණයට පැමිණෙන මාර්ගය වැඩිය යුතු අර්ථය දතයුතුය. (viii) වේදනාවගේ (i) යොදන්න) වේදනාවට (iii) යොදන්න.) වේදනා නිරෝධයවූ (v) යොදන්න.) වේදනා නිරෝධයවූ (vii) යොදන්න) සඤ්ඤාවගේ (i) යොදන්න) සඤ්ඤාවට (iii) යොදන්න) සඤ්ඤා නිරෝධයවූ (v) යොදන්න) සඤ්ඤානිරෝධවූ (vii) යොදන්න) සංඛාරයන්ගේ (i) යොදන්න) සංඛාරයට (iii) යොදන්න) සංඛාර නිරෝධයවූ (v) යොදන්න) සංඛාර නිරෝධයවූ (vii) යොදන්න) විඤ්ඤාණයාගේ (i) යොදන්න) විඤ්ඤාණයට (iii) යොදන්න) විඤ්ඤාණ නිරෝධයවූ (v) යොදන්න) විඤ්ඤාණ නිරෝධයවූ (vii) යොදන්න) ඇසේ (i) යොදන්න) ඇසට (iii) යොදන්න) ඇසේ නිරෝධයවූ (v) යොදන්න) ඇස් නිරෝධයවූ (vii) යොදන්න) කණේ (i) යොදන්න) කණට (iii) යොදන්න) කණ නිරෝධයවූ (v) යොදන්න කණ නිරෝධවූ (vii) යොදන්න) නාසයේ (i) යොදන්න නාසයට (iii) යොදන්න) නාසය නිරෝධවූ (v) යොදන්න) නාසය නිරෝධයවූ (vii) යොදන්න) දිවේ (i) යොදන්න දිවට (iii) යොදන්න) දිවේ නිරෝධයවූ (v) යොදන්න) දිවේ නිරෝධවූ (vii) යොදන්න) කයේ (i) යොදන්න කයට (ii) යොදන්න) කයේ නිරෝධයවූ (v) යොදන්න) කයේ නිරෝධයවූ (vii) යොදන්න.) සිතේ (i) යොදන්න) සිතට (iii) යොදන්න) සිතේ නිරෝධයවූ (v) යොදන්න) සිතේ නිරෝධයවූ (vii) ජරාමරණයාගේ (i) යොදන්න) ජරාමරණයට (iii) යොදන්න) ජරාමරණ නිරෝධයට (v) යෙදිය යුතුයි) ජරාමරණ නිරෝධගාමිනී පටිපදාවගේ වැඩිය යුතු අර්ථ යෙදිය යුතුය. [28] දුක්ඛයාගේ (i) පිරිසිඳ දැනීම් වශයෙන් ප්‍රතිවෙධකළ යුතු අර්ථය දතයුතුය. (ii) දුක්ඛසමුදයයාගේ (iii) පහකිරීම් වශයෙන් ප්‍රතිවෙධ කළ යුතු අර්ථය දතයුතුය. (iv) දුක්ඛ නිරෝධයාගේ (v) ප්‍රත්‍යක්ෂ කිරීම් වශයෙන් ප්‍රතිවෙධ කළයුතු අර්ථය දත යුතුය. (vi) දුක්ඛ නිරෝධ (vii) ගාමිනී ප්‍රතිපදාවගේ වැඩීම් වශයෙන් ප්‍රතිවෙධ කළයුතු අර්ථය දතයුතුය. රූපයාගේ (ii) යොදන්න) රූප සමුදයයාගේ (iii) යොදන්න) රූප නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) රූපනිරෝධ (vii) යොදන්න) වේදනාවගේ (i) යොදන්න) වේදනා සමුදය යාගේ (iii) යොදන්න) වේදනා නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) වේදනා නිරෝධ (vii) යොදන්න) සඤ්ඤාවගේ (i) යොදන්න) සඤ්ඤා සමුදයයාගේ (iii) යොදන්න) නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) සඤ්ඤා නිරෝධ (vii) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ (i) යොදන්න) සංඛාරසමුදයාගේ (iii) යොදන්න) සංඛාර නිරෝධයන්ගේ (v) යොදන්න) සංඛාර නිරෝධ (vii) යොදන්න) විඤ්ඤාණයාගේ (i) යොදන්න) විඤ්ඤාණ සමුදයාගේ (iii) යොදන්න) විඤ්ඤාණ නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) විඤ්ඤාණ නිරෝධ (vii) යොදන්න) ඇසේ (i) යොදන්න) ඇස සමුදයාගේ (iii) යොදන්න) ඇසේ නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) ඇසේ නිරෝධය (vii) යොදන්න) කණේ (i) යොදන්න) කණේ සමුදයාගේ (iii) යොදන්න) කණේ නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) කණේ නිරෝධ (vii) යොදන්න) නාසයේ (i) යොදන්න) නාස සමුදයාගේ (iii) යොදන්න) නාසනිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) නාසනිරෝධ (vii) යොදන්න) දිවේ (i) යොදන්න) දිවේ සමුදයාගේ (iii) යොදන්න දිවේ නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) දිවේ නිරෝධ (vii) යොදන්න) කයේ (i) යොදන්න) කය සමුදයාගේ (iii) යොදන්න) කය නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) කය නිරෝධ (vii) යොදන්න) සිතේ (i) යොදන්න) සිත සමුදයාගේ (iii) යොදන්න) සිත නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) සිත නිරෝධ (vii) යොදන්න) ජරාමරණයාගේ (i) යොදන්න) ජරාමරණ සමුදයාගේ (iii) යොදන්න) ජරාමරණ නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) ජරා මරණ නිරෝධ (vii) යොදන්න) [29] දුක්ඛය විශේෂ ඥානයෙන් දත යුතුය. දුක්ඛසමුදය විශේෂ ඥානයෙන් දතයුතුය. දුක්ඛ නිරෝධය විශේෂ ඥානයෙන් දතයුතුය. දුක්ඛසමුදය යන දෙදෙනාගේ නිරෝධය විශේෂ ප්‍රඥාවෙන් දතයුතුය. දුක්ඛයාගේ ඡන්දරාග නිරෝධය විශේෂ ඥානයෙන් දතයුතුය. දුක්ඛයාගේ ආස්වාදය විශේෂයෙන් දතයුතුය දුක්ඛයාගේ ආදීනවය දතයුතුය. දුක්ඛයාගේ නිශ්ශරණය දතයුතුය. රූපය දතයුතුය. රූප (i) සමුදය දතයුතුය. (ii) රූප (iii) නිරෝධය දතයුතුය. (iv) රූපය (v) සමුදය යන දෙදෙනාගේ නිරෝධය දතයුතුය. (vi) රූපයාගේ (vii) ඡන්දරාග නිරෝධය දතයුතුය. (viii) රූපයාගේ (ix) ආශ්වාදයද දතයුතුය. (x) රූපයාගේ (ix) ආදීනවය දතයුතුය. (xii) රූපයාගේ (xiii) නිස්සරණය දතයුතුය. වේදනාව දත යුතුය. වේදනා ((i) යොදන්න.) වේදනා ((iii) යොදන්න.) වේදනා ((v) යොදන්න.) වේදනාවගේ ((vii) යොදන්න.) වේදනාවගේ (ix) යොදන්න.) වේදනාවගේ (xi) යොදන්න.) වේදනාවගේ (xiii) යොදන්න) සඤ්ඤාව දතයුතුය. සඤ්ඤා ((i) යොදන්න.) සඤ්ඤා ((iii) යොදන්න.) සඤ්ඤා ((v) යොදන්න.) සඤ්ඤාවගේ ((vii) යොදන්න) සඤ්ඤාවගේ ((ix) යොදන්න.) සඤ්ඤාවගේ ((xi) යොදන්න.) සඤ්ඤාවගේ ((xiii) යොදන්න.) සංඛාරයෝ දතයුතුය. සංඛාර ((i) යොදන්න.) සංඛාර ((iii) යොදන්න.) සංඛාර ((v) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ ((vii) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ ((ix) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ ((xi) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ ((xiii) යොදන්න. විඤ්ඤාණය දතයුතුය. විඤ්ඤාණ ((i) යොදන්න.) විඤ්ඤාණ ((iii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණ ((v) යොදන්න.) විඤ්ඤාණයාගේ ((vii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණයාගේ ((ix) යොදන්න.) විඤ්ඤාණයාගේ (xi) යොදන්න.) විඤ්ඤාණයාගේ ((xiii) යොදන්න.) ඇස දත යුතුය. ඇස් ((i) යොදන්න.) ඇස් ((iii) යොදන්න.) ඇස් ((v) යොදන්න.) ඇසේ ((vii) යොදන්න.) ඇසේ ((ix) යොදන්න.) ඇසේ ((xi) යොදන්න.) ඇසේ ((xiii) යොදන්න. කණ දතයුතුය. කණේ ((i) යොදන්න) කණේ ((iii) යොදන්න) කණේ ((v) යොදන්න.) කණේ ((vii) යොදන්න.) කණේ ((ix) යොදන්න.) කණේ ((xi) යොදන්න.) කණේ ((xiii) යොදන්න.) නාසය දතයුතුයි. නාස් ((i) යොදන්න.) නාස් ((iii) යොදන්න.) නාස් ((v) යොදන්න.) නාසයේ ((vii) යොදන්න.) නාසයේ ((ix) යොදන්න.) නාසයේ ((xi) යොදන්න.) නාසයේ ((xi) යොදන්න.) නාසයේ (xiii) යොදන්න.) දිව දතයුතුයි. දිව් ((i) යොදන්න.) දිවේ ((iii) යොදන්න.) දිවේ ((v) යොදන්න.) දිවේ ((vii) යොදන්න.) දිවේ ((ix) යොදන්න.) දිවේ ((xi) යොදන්න.) දිවේ ((xiii) යොදන්න.) කය දතයුතුය. කය ((i) යොදන්න.) කය ((iii) යොදන්න.) කය ((v) යොදන්න) කයේ (vii) යොදන්න.) කයේ ((xi) යොදන්න.) කයේ ((xiii) යොදන්න.) සිත දතයුතුය. සිත් ((i) යොදන්න.) සිත් ((iii) යොදන්න.) සිත් ((v) යොදන්න.) සිතේ (vii) යොදන්න.) සිතේ ((ix) යොදන්න. සිතේ ((xi) යොදන්න.) සිතේ ((xiii) යොදන්න. ජරා මරණය දතයුතුය. ජරාමරණ ((i) යොදන්න.) ජරාමරණ ((iii) යොදන්න.) ජරාමරණ ((v) යොදන්න.) ජරාමරණයාගේ ((vii) යොදන්න.) ජරාමරණයාගේ ((ix) ජරාමරණයාගේ (xi) යොදන්න.) ජරාමරණයාගේ (xiii) යොදන්න.)
8 දුක්ඛං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දුක්ඛසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස සමුදයනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස ඡන්දරාගනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. රූපං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; රූපසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපස්ස සමුදයනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපස්ස ඡන්දරාගනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... සඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා... සඞ්ඛාරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා... විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං... චක්ඛු අභිඤ්ඤෙය්‍යං...පෙ.... ජරාමරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ජරාමරණසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණස්ස සමුදයනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණස්ස ඡන්දරාගනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. දුක්ඛං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දුක්ඛසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; දුක්ඛනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; දුක්ඛස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. රූපං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; රූපසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... සඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා... සඞ්ඛාරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා... විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං... චක්ඛු අභිඤ්ඤෙය්‍යං...පෙ.... ජරාමරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ජරාමරණසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරාමරණස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං.	8 [30] දුක්ඛය දතයුතුය. දුක්ඛ සමුදය දතයුතුය. දුක්ඛ නිරෝධය දතයුතුය. දුක්ඛනිරෝධ ගාමිනී පටිපදාව දත යුතුය. දුක්ඛයාගේ ආශ්වාදය දතයුතුය. දුක්ඛයාගේ ආදීනවය දතයුතුය. දුක්ඛයාගේ නිශ්ශරණය දතයුතුය. රූපය දතයුතුය. රූප ((i) සමුදය දතයුතුය. (ii) රූප (iii) නිරෝධය දතයුතුය. (iv) රූප (v) නිරෝධගාමිනී පටිපදාව දත යුතුය. (vi) රූපයාගේ (vii) ආශ්වාදය දතයුතුය. (viii) රූපයාගේ (ix) ආදීනවය දතයුතුය. (x) රූපයාගේ (xi) නිශ්ශරණය දතයුතුය. වේදනාව දතයුතුය. වේදනා (i) යොදන්න.) වේදනා (iii) යොදන්න.) වේදනා (v) යොදන්න.) වේදනාවේ (vii) යොදන්න.) වේදනාවේ (ix) යොදන්න.) වේදනාවේ (xi) යොදන්න.) සඤ්ඤාව දත යුතුය. සඤ්ඤා ((i) යොදන්න.) සඤ්ඤා (iii) යොදන්න.) සඤ්ඤා ((v) යොදන්න.) සඤ්ඤාවගේ ((vii) යොදන්න.) සඤ්ඤාවගේ ((ix) යොදන්න.) සඤ්ඤාවගේ ((xi) යොදන්න.) සංඛාරයෝ දතයුතුය. සංඛාර ((i) යොදන්න.) සංඛාර ((iii) යොදන්න.) සංඛාර ((v) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ ((vii) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ ((ix) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ ((xi) යොදන්න.) විඤ්ඤාණ දතයුතුය. විඤ්ඤාණ ((i) යොදන්න.) විඤ්ඤාණ ((iii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණ ((v) යොදන්න.) විඤ්ඤාණයාගේ ((vii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණයාගේ (ix) යොදන්න) විඤ්ඤාණයාගේ (xi) යොදන්න) ඇස දතයුතුය. ඇස් (i) යොදන්න) ඇස් (iii) යොදන්න ඇස් (v) යොදන්න) ඇසේ (vii) යොදන්න. ඇසේ (ix) යොදන්න) ඇසේ (xi) යොදන්න) කණ දත යුතුය. කණේ (i) යොදන්න) කණේ (iii) යොදන්න) කණේ (v) යොදන්න) කණේ (vii) යොදන්න) කණේ (ix) යොදන්න) කණේ (xi) යොදන්න) නාසය දතයුතුය. නාස් (i) යොදන්න) නාස් (iii) යොදන්න) නාස් (v) යොදන්න) නාසයේ (vii) යොදන්න) නාසයේ (ix) යොදන්න) නාසයේ (ix) යොදන්න) දිව දතයුතුය. දිවේ (i) යොදන්න) දිවේ (iii) යොදන්න) දිව් (v) යොදන්න) දිවේ (vii) යොදන්න) දිවේ (ix) යොදන්න) දිවේ (xi) යොදන්න) කය දතයුතුය. කාය (i) යොදන්න) කාය (iii) යොදන්න) කාය (v) යොදන්න) කයේ (vii) යොදන්න) කයේ (ix) යොදන්න) කයේ (xi යොදන්න) සිතදතයුතුය. සිත් (i යොදන්න) සිත් (iii) යොදන්න) සිත් (v යොදන්න) සිතේ (vii) යොදන්න) සිතේ (ix) යොදන්න) සිතේ (xi යොදන්න) ජරාමරණය දතයුතුය. ජරාමරණ (i යොදන්න) ජරාමරණ (iii යොදන්න) ජරාමරණ (v යොදන්න) ජරාමරණයාගේ (vii යොදන්න) ජරාමරණයාගේ (ix යොදන්න) ජරාමරණ (xi යොදන්න.)
9 අනිච්චානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; දුක්ඛානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනත්තානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නිබ්බිදානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විරාගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නිරොධානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපෙ දුක්ඛානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපෙ අනත්තානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපෙ නිබ්බිදානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපෙ විරාගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපෙ නිරොධානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරෙසු... විඤ්ඤාණෙ... චක්ඛුස්මිං...පෙ.... ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරාමරණෙ දුක්ඛානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරාමරණෙ අනත්තානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරාමරණෙ නිබ්බිදානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරාමරණෙ විරාගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා ; ජරාමරණෙ නිරොධානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරාමරණෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා.	9 [31] අනිච්චානුපස්සනාව දතයුතුය. දුක්ඛානුපස්සනාව දතයුතුය. අනත්තානුපස්සනාව දතයුතුය. නිබ්බිදානුපස්සනාව දතයුතුය. විරාගානුපස්සනාව දතයුතුය. නිරෝධානුපස්සනාව දතයුතුය. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාව දතයුතුය. රූපයෙහි (i) අනිච්චානුපස්සනාව දතයුතුය (ii) රූපයෙහි (iii) දුක්ඛානුපස්සනාව දතයුතුය. (iv) රූපයෙහි (v) අනත්තානුපස්සනාව දතයුතුය (vi) රූපයෙහි (vii) නිබ්බිදානුපස්සනාව දතයුතුය. (viii) රූපයෙහි (ix) විරාගානුපස්සනාව දතයුතුය. (x) රූපයෙහි (xi) නිරෝධානුපස්සනාව දතයුතුය (xii) රූපයෙහි (xiii) පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාව දතයුතුය. වේදනාවෙහි (31 (i) යොදන්න) වේදනාවෙහි (31 (iii) වේදනාවෙහි (31 v) වේදනාවෙහි (31 vii) වේදනාවෙහි (31 ix) වේදනාවෙහි (31 (xi) වේදනාවෙහි (31 (xiii) සඤ්ඤාවෙහි (31 i යොදන්න) සඤ්ඤාවෙහි (31 iii) සඤ්ඤාවෙහි (31 v) සඤ්ඤාවෙහි (31 vii) සඤ්ඤාවෙහි (31 ix) සඤ්ඤාවෙහි (31 xi) සඤ්ඤාවෙහි (31 xiii) සංඛාරයන්හි (31 i) යොදන්න.) සංඛාරයන්හි (31 iii) සංස්කාරයන්හි (31 v) සංඛාරයන්හි (31 vii) සංඛාරයන්හි (31 ix) සංඛාරයන්හි (31 xi) සංස්කාරයන්හි (31 xiii) විඤ්ඤාණයෙහි (31 i) යොදන්න.) විඤ්ඤාණයෙහි (31 iii) විඤ්ඤාණයෙහි (31 v) විඤ්ඤාණයෙහි (31 vii) විඤ්ඤාණයෙහි (31 ix) විඤ්ඤාණයෙහි (31 xi) විඤ්ඤාණයෙහි (31 xiii) ඇසෙහි (31 i) යොදන්න.) ඇසෙහි 31 (iii) ඇසෙහි (31 v) ඇසෙහි (31 vii) ඇසෙහි (31 ix) ඇසෙහි (31 xi) ඇසෙහි (31 xiii) කණෙහි (31 i යොදන්න) කණෙහි (31 iii) කණෙහි (31 v) කණෙහි (31 vii) කණෙහි (31 ix) කණෙහි (31 xi) කණෙහි (31 xiii) නාසයෙහි (31 i) යොදන්න) නාසයෙහි (31 iii) නාසයෙහි (31 v) නාසයෙහි (31 vii) නාසයෙහි (31 ix) නාසයෙහි (31 xi) නාසයෙහි (31 xiii) දිවෙහි (31 i) යොදන්න) දිවෙහි (31 iii) දිවෙහි (31 v) දිවෙහි (31 vii) දිවෙහි (31 ix) දිවෙහි (31 xi) දිවෙහි (31 xiii) කයෙහි (31 i යොදන්න) කයෙහි (31 iii) කයෙහි (31 v) කයෙහි (31 vii) කයෙහි (31 ix) කයෙහි (31 xi) කයෙහි (31 xiii) සිතෙහි (31 ස යොදන්න.) සිතෙහි (31 iii) සිතෙහි (31 v) සිතෙහි (31 vii) සිතෙහි (31 ix) සිතෙහි (31 xi) සිතෙහි (31 xiii) ජරා මරණයෙහි (31 (i) යොදන්න. ජරා මරණයෙහි 31 (iii) ජරාමරණයෙහි (31 (i) ජරා මරණයෙහි 31 (vii) ජරා මරණයෙහි 31 (ix) ජරාමරණයෙහි 31 (xi) ජරා මරණයෙහි 31 (xiii) (මේ ඡේදයෙහි ඒ ඒ වාක්‍ය අගට “දතයුතුය” යන්න යොදාගත යුතුයි.)
10 උප්පාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පවත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; නිමිත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ආයූහනා (ආයුහනා (ස්‍යා.) එවමුපරිපි) අභිඤ්ඤෙය්‍යා; පටිසන්ධි අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ගති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නිබ්බත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; උපපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජාති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; බ්‍යාධි අභිඤ්ඤෙය්‍යො , මරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සොකො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පරිදෙවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; උපායාසො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. අනුප්පාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අප්පවත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අනිමිත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අනායූහනා (අනායුහනා (ස්‍යා.) එවමුපරිපි) අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අප්පටිසන්ධි අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අගති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනිබ්බත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනුපපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අජාති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අජරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අබ්‍යාධි අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අමතං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අසොකො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අපරිදෙවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනුපායාසො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. උප්පාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනුප්පාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පවත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අප්පවත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අනිමිත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනායූහනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. පටිසන්ධි අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අප්පටිසන්ධි අභිඤ්ඤෙය්‍යා. ගති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අගති අභිඤ්ඤෙය්‍යා. නිබ්බත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනිබ්බත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා. උපපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනුපපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා . ජාති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අජාති අභිඤ්ඤෙය්‍යා. ජරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අජරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. බ්‍යාධි අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අබ්‍යාධි අභිඤ්ඤෙය්‍යො. මරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අමතං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අසොකො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. පරිදෙවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අපරිදෙවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. උපායාසො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනුපායාසො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. උප්පාදො දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ගති දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුප්පාදො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පවත්තං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිමිත්තං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනායූහනා සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පටිසන්ධි සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අගති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිබ්බත්ති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපපත්ති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අජාති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අජරා සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අබ්‍යාධි සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අමතං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අසොකො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අපරිදෙවො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපායාසො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උප්පාදො දුක්ඛං, අනුප්පාදො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං දුක්ඛං, අප්පවත්තං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං දුක්ඛං, අනිමිත්තං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා දුක්ඛං, අනායූහනා සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි දුක්ඛං, අප්පටිසන්ධි සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ගති දුක්ඛං, අගති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති දුක්ඛං, අනිබ්බත්ති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති දුක්ඛං, අනුපපත්ති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති දුක්ඛං, අජාති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා දුක්ඛං, අජරා සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි දුක්ඛං, අබ්‍යාධි සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං දුක්ඛං, අමතං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො දුක්ඛං, අසොකො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො දුක්ඛං, අපරිදෙවො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො දුක්ඛං, අනුපායාසො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උප්පාදො භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ගති භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුප්පාදො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පවත්තං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිමිත්තං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනායූහනා ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පටිසන්ධි ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අගති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිබ්බත්ති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපපත්ති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අජාති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං . අජරා ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අබ්‍යාධි ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අමතං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අසොකො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අපරිදෙවො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපායාසො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උප්පාදො භයං, අනුප්පාදො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං භයං, අප්පවත්තං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං භයං, අනිමිත්තං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා භයං, අනායූහනා ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි භයං, අප්පටිසන්ධි ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ගති භයං, අගති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති භයං, අනිබ්බත්ති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති භයං, අනුපපත්ති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති භයං, අජාති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා භයං, අජරා ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි භයං, අබ්‍යාධි ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං භයං, අමතං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො භයං, අසොකො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො භයං, අපරිදෙවො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො භයං, අනුපායාසො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උප්පාදො සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං . නිමිත්තං සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ගති සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුප්පාදො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පවත්තං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිමිත්තං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනායූහනා නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පටිසන්ධි නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අගති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිබ්බත්ති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපපත්ති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අජාති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අජරා නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අබ්‍යාධි නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අමතං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අසොකො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අපරිදෙවො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපායාසො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උප්පාදො සාමිසං, අනුප්පාදො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං සාමිසං, අප්පවත්තං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං සාමිසං, අනිමිත්තං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා සාමිසං, අනායූහනා නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි සාමිසං, අප්පටිසන්ධි නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං . ගති සාමිසං, අගති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති සාමිසං, අනිබ්බත්ති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති සාමිසං, අනුපපත්ති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති සාමිසං, අජාති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා සාමිසං, අජරා නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි සාමිසං, අබ්‍යාධි නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං සාමිසං, අමතං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො සාමිසං, අසොකො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො සාමිසං, අපරිදෙවො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො සාමිසං, අනුපායාසො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උප්පාදො සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ගති සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුප්පාදො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පවත්තං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිමිත්තං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනායූහනා නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පටිසන්ධි නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අගති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිබ්බත්ති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපපත්ති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අජාති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අජරං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අබ්‍යාධි නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අමතං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං . අසොකො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අපරිදෙවො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපායාසො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උප්පාදො සඞ්ඛාරා, අනුප්පාදො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං සඞ්ඛාරා, අප්පවත්තං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං සඞ්ඛාරා, අනිමිත්තං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා සඞ්ඛාරා, අනායූහනා නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි සඞ්ඛාරා, අප්පටිසන්ධි නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ගති සඞ්ඛාරා, අගති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති සඞ්ඛාරා, අනිබ්බත්ති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති සඞ්ඛාරා, අනුපපත්ති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති සඞ්ඛාරා, අජාති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා සඞ්ඛාරා, අජරා නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි සඞ්ඛාරා, අබ්‍යාධි නිබ්බාන’’න්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං සඞ්ඛාරා, අමතං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො සඞ්ඛාරා, අසොකො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො සඞ්ඛාරා, අපරිදෙවො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො සඞ්ඛාරා, අනුපායාසො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං.	10 [32] උත්පාදය දතයුතුය. ස්කන්ධයන්ගේ පැවැත්ම දතයුතුය. සංඛාර නිමිත්ත - කර්මය - ප්‍රතිසන්ධිය - ගතිය -ඉපදීම - විපාකයාගේ පැවැත්ම - ජාතිය - ජරාව - ව්‍යාධිය -මරණය - සොකය - හැඬීම - උපායාසය - අනුපාදය -ස්කන්ධයන්ගේ නොපැවැත්ම - නිමිත්තක් සටහනක් නැති බව - ප්‍රතිසන්ධි දෙන කර්මයක් නැති බව - ප්‍රතිසන්ධියක් නැති බව - ගතියක් නැති බව - ඉපදීමක් නැති බව -විපාකයන්ගේ පැවැත්මක් නැති බව - ජාතියක් නැති බව -ජරාවක් නැති බව - ව්‍යාධියක් නැති බව - මරණයක් නැති බව -සොක රහිත බව - ඇඬීමක් නැති බව - උපායාසයක් නැති බව දතයුතුය. (33 ඡේදයේ සිට ඒ ඒ වාක්‍ය අගට ‘දතයුතුය’ යන්න යෙදිය යුතුයි.) [33] ඉපදීම දතයුතුය. නොඉපදීම - ස්කන්ධයන්ගේ පැවැත්ම - නොපැවැත්ම - සංඛාර නිමිත්ත - සංස්කාර නිමිති රහිත බව - මතු ප්‍රතිසන්ධි දෙන කර්මය - කර්මයක් නැති බව -ප්‍රතිසන්ධිය - ප්‍රතිසන්ධි රහිත බව - ගතිය - ගති රහිත බව -ඉපදීම - නොඉපදීම විපාකයන්ගේ පැවැත්ම - විපාකයන්ගේ නොපැවැත්ම - ජාතිය - අජාතිය - දිරීම - නොදිරීම - ව්‍යාධිය -ව්‍යාධි රහිත බව - මරණය - මරණයක් නැති බව - සොකය -සොක රහිත බව - හැඬීම - හැඬීම් රහිත බව - උපායාසය -උපායාස රහිතබව දතයුතුය. [34] ඉපදීම දුකයයි දතයුතුය. පැවැත්ම නිමිත්ත දුකයයි -ප්‍රතිසන්ධිය දුකයයි - ගතිය දුකයයි - ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම් දුකයයි - විපාකයන්ගේ පැවැත්ම දුකයයි - ජාතිය දුකයයි, -ජරාව දුකයයි, - ව්‍යාධිය දුකයයි, - මරණය දුකයයි, - සොකය දුකයයි - හැඬීම දුකයයි, - උපායාසය දුකයයි දතයුතුය [35] නොඉපදීම සැපයයි දතයුතුය. නොපැවැත්ම සැපයයි දතයුතුය අනිමිත්ත සැපයයි, - කර්මයක් නැති බව සැපයයි -ප්‍රතිසන්ධි නොගැන්ම සැපයයි, - ගති රහිත බව සැපයයි, -ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම සැපයයි, - විපාකයන්ගේ නොපැවැත්ම සැපයයි, - ජාතියක් නැති බව සැපයයි, - ජරාවක් නැති බව සැපයයි - ව්‍යාධියක් නැති බව සැපයයි, - මරණයක් නැති බව සැපයයි - සොකයක් නැතිබව සැපයයි - හැඬීමක් නැතිබව සැපයයි - උපායාසයක් නැතිබව සැපයයි - දතයුතුය. [36] ඉපදීම දුකය, නොඉපදීම සැපයයි දතයුතුය. පැවැත්ම දුකයයි නොපැවැත්ම සැපයයි, - සංඛාර නිමිත්ත දුකයයි, සංඛාර නිමිති රහිත බව සැපයයි දතයුතුය. කර්ම රැස්කිරීම දුකයයි, දතයුතුය. කර්ම රැස්නොකිරීම සැපයයි දතයුතුය. ප්‍රතිසන්ධි ගැනීම දුකයයි ප්‍රතිසන්ධි නොගැනීම සැපයයි - ගතිය දුකය ගති රහිත බව සැපයයි දත යුතුය. ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම දුකය. ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම සැපයයි - විපාකයන්ගේ පැවැත්ම දුකය විපාකයන්ගේ නොපැවැත්ම සැපයයි - ජාතිය දුකය ජාති රහිත බව සැපයයි - දිරීම දුකය, නොදිරීම සැපයයි -ව්‍යාධිය දුකය ව්‍යාධි රහිත බව සැපයයි - මරණය දුකය මරණයක් නැති බව සැපයයි සොකය දුකය සොක රහිත බව සැපයයි - හැඬීම දුකය හැඬීම් රහිත බව සැපයයි - උපායාසය දුකය උපායාස රහිත බව සැපයයි - දතයුතුය. [37] ඉපදීම භයයි දතයුතුය. පැවැත්ම භයයයි - නිමිත්ත භයයයි, - කර්ම රැස්කිරීම භයයයි, - ගතිය භයයයි, -ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම් භයයි - විපාකයන්ගේ පැවැත්ම දුකයයි -ජාතිය දුකයයි, - ජරාව දුකයයි, - ව්‍යාධිය දුකයයි, - මරණය දුකයයි, - හැඬීම දුකයයි, - උපායාසය දුකයයි - දතයුතුය. [38] නොඉපදීම අභයයයි දතයුතුය. නොපැවැත්ම අභයයයි -සංඛාර නිමිතිරහිත බව අභයයයි - කර්ම රැස්නොකිරීම අභයයයි - ප්‍රතිසන්ධි නොගැනීම අභයයයි - ගති රහිත බව අභයයයි - ස්කන්ධයන්ගේ නොපහළවීම අභයයයි -විපාකයන්ගේ නොපැවැත්ම අභයයයි අජාතිය අභයයයයි -නොදිරීම අභයයයි - ව්‍යාධි රහිත බව අභයයයි - මරණයක් නැතිබව අභයයයි - සොක රහිත බව අභයයි - හැඬීම රහිත බව අභයයයි - නො හැඬීම අභයයයි දතයුතුය. [39] ඉපදීම භයය, නොඉපදීම අභයයයි - දතයුතුය. පැවැත්ම භයය නොපැවැත්ම අභයයි - සංඛාර නිමිත්ත භයය අනිමිත්ත අභයයයි - කර්ම රැස්කිරීම භයය කර්ම රැස්නොකිරීම අභයයයි - ප්‍රතිසන්ධිගැනීම භයය ප්‍රතිසන්ධි නොගැනීම අභයයයි, -ගතිය භයය ගතිරහිත බව අභයයයි - ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම භයය ස්කන්ධයන්ගේ නොපහළවීම අභයයයි, - විපාකයන්ගේ පැවැත්ම භයය විපාකයන්ගේ නොපහළවීම අභයයයි, - ජාතිය භයය ජාති රහිත බව අභයයයි - ජරාව භයය ජරා රහිත බව අභයයයි - ව්‍යාධි භයයය ව්‍යාධි රහිත බව අභයයයි - දතයුතුය, -මරණය භයය මරණයක් නැතිබව අභයයයි - දතයුතුය. සොකය භයය සොකයක් නැතිබව අභයයයි දතයුතුය. හැඬීම භයය හැඬීම් රහිත බව අභයයයි දතයුතුය. උපයාසය භයය උපායාස රහිත බව අභයයයි දතයුතුය. [40] ඉපදීම සාමිස ක්ලේශයන්ගෙන් ආමර්ශනය කිරීම් සහිතයි. පැවැත්ම සාමිසයයි නිමිත්ත සාමිසයයි කර්ම රැස්කිරීම සාමිසයයි. ප්‍රතිසන්ධි ගැනීම සාමිසයයි. ගතිය සාමිසයයි ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම සාමිසයයි. විපාකයන්ගේ පහළවීම සාමිසයයි, ජාතිය සාමිසයයි ජරාව සාමිසයයි ව්‍යාධිය සාමිසයයි මරණය සාමිසයයි. සොකය සාමිසයයි ඇඬීම සාමිසයයි උපායාසය සාමිසයයි දතයුතුය. [41] නොඉපදීම නිරාමිසයයි දතයුතුයි. නොපැවැත්ම නිරාමිසයයි - නිමිති රහිතබව නිරාමිසයයි - කර්මරැස් නොකිරීම නිරාමිසයයි - ප්‍රතිසන්ධි නොගැනීම නිරාමිසයයි -ගති රහිත බව නිරාමිසයයි - ස්කන්ධයන්ගේ නොපහළවීම නිරාමිසයයි - විපාකයන්ගේ නොපහළවීම නිරාමිසයයි -ජාතියක් නැතිබව නිරාමිසයයි - ජරාවක් නැති බව නිරාමිසයයි -ව්‍යාධියක් නැතිබව නිරාමිසයයි - මරණයක් නැතිබව නිරාමිසයයි - ශොක නැතිබව නිරාමිසයයි - හැඬීම නිරාමිසයයි උපායාස රහිත බව නිරාමිසයයි දතයුතුයි. [42] ඉපදීම සාමිසය නොඉපදීම නිරාමිසයයි - පැවැත්ම සාමිසය නොපැවැත්ම නිරාමිසයයි - සංඛාර නිමිත්ත සාමිසය සංඛාර නිමිති රහිත බව නිරාමිසයයි - කර්ම රැස්කිරීම සාමිසය කර්ම රැස් නොකිරීම නිරාමිසයයි - ප්‍රතිසන්ධි ගැනීම සාමිසය ප්‍රතිසන්ධි නොගැනීම නිරාමිසයයි - ගතිය සාමිසය ගති රහිත බව නිරාමිසයයි - ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම සාමිසය ස්කන්ධයන්ගේ නොපහළවීම නිරාමිසයයි - විපාකයන්ගේ පහළවීම සාමිසය විපාකයන්ගේ නොපහළවීම නිරාමිසයයි -ජාතිය සාමිසය ජාති රහිත බව නිරාමිස යයි - ජරාව සාමිසය ජරා රහිත බව නිරාමිසයයි - ව්‍යාධිය සාමිසය ව්‍යාධි රහිත බව නිරාමිසයයි - මරණය සාමිසය මරණ රහිත බව නිරාමිසයයි -ශෝකය සාමිසය ශොක රහිත බව නිරාමිසයයි - හැඬීම සාමිසය හැඬීම් රහිත බව නිරාමිසයයි - උපායාසය සාමිසය උපායාස රහිත බව නිරාමිසයයි දතයුතුයි. [43] ඉපදීම සංඛාරයයි දතයුතුය. පැවැත්ම, සංඛාරයයි -නිමිත්ත සංඛාරයයි - කර්ම රැස්කිරීම සංඛාරයයි - ප්‍රතිසන්ධි ගැනීම සංඛාරයයි - ගතිය සංඛාරයයි - ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම සංඛාරයයි - විපාකයන්ගේ පැවැත්ම සංඛාරයයි - ජාතිය සංඛාරයයි - ජරාව සංඛාරයයි - ව්‍යාධිය සංඛාරයයි - මරණය සංඛාරයයි - ශෝකය සංඛාරයයි - හැඬීම සංඛාරයයි -උපායාසය සංඛාරයයි දතයුතුය. [44] නොඉපදීම නිවනයයි දතයුතුය. නොපැවැත්ම නිවනයයි - අනිමිත්ත නිවනයයි - කර්ම නැති බව නිවනයයි -ප්‍රතිසන්ධි නොගැන්ම නිවනයයි - ගති රහිත බව නිවනයයි -ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම නිවනයයි - විපාකයන්ගේ පහළ නොවීම නිවනයයි - ජාතියක් නැති බව නිවනයයි -ජරාවක් නැති බව නිවනයයි - ව්‍යාධියක් නැති බව නිවන යයි -මරණයක් නැතිබව නිවනයයි - සොත රහිත බව නිවනයයි -හැඬීම් රහිත බව නිවනයයි - උපායාස රහිත බව නිවනයයි දතයුතුයි. [45] ඉපදීම සංඛාරය නොඉපදී නිවනයයි දතයුතුය පැවැත්ම සංඛාරය නොපැවැත්ම නිවනයයි. නිමිත්ත සංඛාරය අනිමිත්ත නිවනයයි - කර්ම රැස්කිරීම සංඛාරය කර්ම රැස් නොකිරීම නිවනයයි - ප්‍රතිසන්ධි ගැනීම සංඛාරය ප්‍රතිසන්ධි නොගැන්ම නිවනයයි - ගතිය සංඛාරය ගති රහිත බව නිවනයයි -ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම සංඛාරය ස්කන්ධයන්ගේ නොපහළවීම නිවනයයි - විපාකයන්ගේ පහළවීම සංඛාරය විපාකයන්ගේ නොපහළවීම නිවනයයි - ඉපදීම සංඛාරය ඉපදීමක් නැතිබව නිවනයයි - දිරීම සංඛාරය දිරීමක් නැති බව නිවනයයි - ව්‍යාධිය සංඛාරය ව්‍යාධි රහිත බව නිවනයයි -මරණය සංඛාරය මරණයක් නැතිබව නිවනයයි - ශෝකය සංඛාරය ශොක රහිත බව නිවනයයි - හැඬීම සංඛාරය හැඬීමක් නැතිබව නිවනයයි - උපායාසය සංඛාරය උපායාස රහිත බව නිවනයයි දතයුතුයි.
11 පරිග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පරිවාරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පරිපූරට්ඨො (පරිපූරණට්ඨො (ක.), පරිපූරිට්ඨො (සී. අට්ඨ.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකග්ගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අවිසාරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනාවිලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනිඤ්ජනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තුපට්ඨානවසෙන චිත්තස්ස ඨිතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ආරම්මණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ගොචරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පහානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පරිච්චාගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වුට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විවට්ටනට්ඨො (නිවත්තනට්ඨො (ක.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සන්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පණීතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විමුත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනාසවට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; තරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනිමිත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අප්පණිහිතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සුඤ්ඤතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකරසට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; අනතිවත්තනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; යුගනද්ධට්ඨො (යුගනන්ධනට්ඨො (ක.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිය්‍යානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; හෙතුට්ඨො (හෙතට්ඨො (ස්‍යා.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ආධිපතෙය්‍යට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	11 (1-16 ඡේදවල ඒ ඒ වාක්‍ය අගට “අර්ථය දත යුතුයි” යනු එකතුකළ යුතුයි) [1] හාත්පසින් අල්වා ගතයුතු අර්ථය විශේෂඥානයෙන් දතයුතුයි. පිරිවරා ගැනීම් - සම්පූර්ණ කිරීම් - එකඟ වීම් නොවිසිරයාම් - එසවීම් - නොකැළඹීම් - නොසෙල්වීම් - එක් අරමුණෙක පිහිටීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ සිටීම් - අරමුණු කිරීම් -ගොචරය යන - පහකිරීම් - දුරුකිරීම් - නැඟීම් - වෙන්වීම් -සන්සිඳීම් - ප්‍රණීත, මිඳීම් - ආශ්‍රව රහිත බව - යන එතරවීම යන - නිමිති රහිත බව යන - පැතීම් රහිත බව යන - සූන්‍යය යන - එකම ස්වභාවයක් ඇත්තේය යන - සමථ විදර්ශනා ඔවුනොවුන් නොඉක්මවීම් - සමථ විදර්ශනා එකිනෙක සම්බන්ධව පැවතීම් - මාර්ගයාගේ සංස්කාරයන් කෙරෙන් එතෙර කිරීම් - නිවනට පමුණුවන හේතුව යන - දැකීම් -අධිපති - සමථයාගේ වික්ෂෙප නොවීම් - විදර්ශනාවගේ නැවත නැවත අනිත්‍යාදි වශයෙන් බැලීම් - සමථ විදර්ශනා දෙදෙනාගේ එකම කෘත්‍යයක් ඇති - එක්ව පවත්නා සමථ විදර්ශනා ඔවුනොවුන් නොඉක්මවීම් - ශික්ෂාව දැඩිව ගැනීම් -ආරම්මණයාගේ භාවනාව පිහිටි තැන යන - හැකුළුණු චිත්තයාගේ එසවීම් අර්ථය දතයුතුය.
12 සමථස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විපස්සනාය අනුපස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමථවිපස්සනානං එකරසට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; යුගනද්ධස්ස අනතිවත්තනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සික්ඛාය සමාදානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ආරම්මණස්ස ගොචරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ලීනස්ස චිත්තස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; උද්ධතස්ස චිත්තස්ස නිග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; උභොවිසුද්ධානං අජ්ඣුපෙක්ඛනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විසෙසාධිගමට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; උත්තරි පටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සච්චාභිසමයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිරොධෙ පතිට්ඨාපකට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො . සද්ධින්ද්‍රියස්ස අධිමොක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියින්ද්‍රියස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සතින්ද්‍රියස්ස උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමාධින්ද්‍රියස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. සද්ධාබලස්ස අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියබලස්ස කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සතිබලස්ස පමාදෙ අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමාධිබලස්ස උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පඤ්ඤාබලස්ස අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පවිචයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ඵරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපසමට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පටිසඞ්ඛානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. සම්මාදිට්ඨියා දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සම්මාසඞ්කප්පස්ස අභිනිරොපනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සම්මාවාචාය පරිග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සම්මාකම්මන්තස්ස සමුට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සම්මාආජීවස්ස වොදානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; සම්මාවායාමස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සම්මාසතියා උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සම්මාසමාධිස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	12 [2] විසිර යන චිත්තයාගේ සන්හිඳුවීම් - හැකිළීම් විසිරයාම් දෙකින් පිරිසිදුවූ චිත්තයන්ගේ මැදහත්ව බැලීම්, - භාවනා විශේෂයකට පැමිණීම්, - මාර්ගයට පැමිණීම් වශයෙන් අධිකව ප්‍රතිවෙධ කිරීම්, - චතුස්සත්‍යයාගේ අවබෝධ කිරීම්, - ඵල සමාපත්ති වශයෙන් නාමරූප නිරෝධයෙහි පිහිටුවීම්, -සද්ධින්ද්‍රියයාගේ ස්ථිරත්වයට පැමිණීම්, - විරියින්ද්‍රයයාගේ සිත ඔසවා සිටීම්, - සතින්ද්‍රියයාගේ අරමුණට එළඹපිහිටීම් -සමාධින්ද්‍රයයාගේ නොවිසිරයාම්, - පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ දැකීම්, -සද්ධා බලයාගේ අශ්‍රධාවෙන් කම්පා නොකළහැකි, - විරිය බලයාගේ කුසීතකමින් නොසෙල්විය හැකි, - සතිබලයාගේ ප්‍රමාදයෙන් නොසෙල් වියහැකි, - සමාධිබලයාගේ වික්ෂෙප භාවයෙන් නොසෙල්විය හැකි, - ප්‍රඥා බලයාගේ අවිද්‍යාවෙන් නොසෙල්විය හැකි අර්ථය දතයුතුය. [3] සතිසම්බොධ්‍යංගයාගේ අරමුණට එළඹ සිටීම් අර්ථය දතයුතුය. ධම්මවිචය සම්බොධ්‍යංගයාගේ විමසීම්, - විරිය සම්බොධ්‍යංගයාගේ සිත එසවීම්, - පීතිසම්බොධ්‍යංගයාගේ පැතිරීම්, - පස්සද්ධිසම්බොධ්‍යංගයාගේ සංසිඳීම්, - සමාධි සම්බොධ්‍යාංගයාගේ වික්ෂෙප නොවීම්, දතයුතුය. උපෙක්ඛා සම්බොධ්‍යංගයාගේ සමව බැලීම් අර්ථය දතයුතුය. [4] සම්මාදිට්ඨියගේ දැකීම් අර්ථය දතයුතුය. සම්මාසංකප්පයාගේ සිත අරමුණට නැංවීම්, - සම්මාවාචාවගේ වාක්සංවරය වැළඳගැනීම් සම්මාකම්මන්තයාගේ කාය සංවරය පිහිටීම්, - සම්මා ආජීවයාගේ පිරිසිදුකිරීම්, - සම්මාවායාමයාගේ එසවීම්, - සම්මාසතියගේ එළඹසිටීම්, - සම්මාසමාධියගේ අවික්ෂෙපාර්ථය දතයුතුය.
13 ඉන්ද්‍රියානං ආධිපතෙය්‍යට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; බලානං අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; බොජ්ඣඞ්ගානං නිය්‍යානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මග්ගස්ස හෙතුට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සතිපට්ඨානානං උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සම්මප්පධානානං පදහනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඉද්ධිපාදානං ඉජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සච්චානං තථට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පයොගානං (මග්ගානං (සබ්බත්ථ) අට්ඨකථා පස්සිතබ්බා) පටිප්පස්සද්ධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵලානං සච්ඡිකිරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. විතක්කස්ස අභිනිරොපනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විචාරස්ස උපවිචාරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පීතියා ඵරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සුඛස්ස අභිසන්දනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. චිත්තස්ස එකග්ගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. ආවජ්ජනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සඤ්ජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකොදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො . අභිඤ්ඤාය ඤාතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පරිඤ්ඤාය තීරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පහානස්ස පරිච්චාගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; භාවනාය එකරසට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සච්ඡිකිරියාය ඵස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඛන්ධානං ඛන්ධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධාතූනං ධාතුට්ඨො (ධාතට්ඨො (ස්‍යා.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ආයතනානං ආයතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සඞ්ඛතානං සඞ්ඛතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අසඞ්ඛතස්ස අසඞ්ඛතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	13 [5] ඉන්ද්‍රියයන්ගේ අධිපති අර්ථය දතයුතුය. බලයන්ගේ නොසැලීම්, - බොධ්‍යංගයන්ගේ පැමිණවීම්, - මාර්ගයාගේ හෙත්වර්ථය, -සතිපට්ඨානයන්ගේ එළඹ සිටීම්, -සම්‍යක්ප්‍රධානයන්ගේ වීර්යකිරීම්, - ඍද්ධිපාදයන්ගේ සමෘද්ධ කිරීම්, - සත්‍යයන්ගේ වෙනස් නොවීම් - මාර්ගයන්ගේ සංසිඳීම හේතුවීම් - ඵලයන්ගේ ප්‍රත්‍යකිරීම් අර්ථය දතයුතුය. [6] විතර්කයාගේ අරමුණට නැංවීම් අර්ථය දතයුතුය විචාරයාගේ පරීක්ෂාකිරීම්, - ප්‍රීතියගේ පැතිරීම්, - සුඛයාගේ තෙමීම්, - චිත්තයාගේ එකඟවීම් ආවර්ජන, - දැනීම්, -ප්‍රකාරයෙන් දැනීම්, - හැඳිනීම්, - සමාන කෘත්‍යයක් ඇති විශේෂඥානයෙන් දතයුතුය, පිරිසිඳ දන්නා ඥානයෙන් පිරිසිඳ දතයුතු පහකළ යුත්තගේ පහකිරීම්, - වැඩියයුතු ධර්මයාගේ සමානකෘත්‍ය ඇති - ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතු ධර්මයාගේ ස්පර්ශකිරීම්, - [7] ස්කන්ධයන්ගේ ස්කන්ධාර්ථය දතයුතුය. ධාතූන්ගේ ධාත්වර්ථය, - ආයතනයන්ගේ ආයතන - සංඛත ධර්මයන්ගේ සංඛත - අසංඛත ධර්මයාගේ අසංඛතාර්ථය දතයුතුය.
14 චිත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තානන්තරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස වුට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස විවට්ටනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස හෙතුට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස පච්චයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස වත්ථුට්ඨො (වත්ථට්ඨො (ස්‍යා.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස භූමට්ඨො (භුම්මට්ඨො (ස්‍යා. සී. අට්ඨ.) (එකත්තෙ උපනිබන්ධනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො) (ක.) අට්ඨකථා පස්සිතබ්බා) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස ආරම්මණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස ගොචරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස චරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස ගතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස අභිනීහාරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස නිය්‍යානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස නිස්සරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	14 [8] අරමුණු දැනගැනීම් ස්වභාවය දැනගතයුතුය චිත්තයාගේ අතරක් නැති ස්වභාවය දතයුතුය. චිත්තයාගේ සංඛාර නිමිත්ත කෙරෙන් නැඟිටීම්, අර්ථය දතයුතුය. චිත්තයාගේ නිවනට පෙරළීම්, - චිත්තයාගේ හේතු - චිත්තයාගේ ප්‍රත්‍ය, - චිත්තයාගේ වස්තු යන - චිත්තයාගේ භුමි - චිත්තයාගේ ආරම්මණ, -චිත්තයාගේ හැසිරෙන ස්ථානය යන, - චිත්තයාගේ හැසිරීම්, -චිත්තයාගේ එළඹීම්, - චිත්තයාගේ හැඟීම්, - චිත්තයාගේ පැමිණවීම්, - චිත්තයාගේ නිශ්ශරණාර්ථය දතයුතුය.
15 එකත්තෙ ආවජ්ජනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ විජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; එකත්තෙ පජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සඤ්ජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ එකදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ උපනිබන්ධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පක්ඛන්දනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පසීදනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; එකත්තෙ සන්තිට්ඨනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ විමුච්චනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ ‘‘එතං සන්ත’’න්ති පස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ යානීකතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ වත්ථුකතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ අනුට්ඨිතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පරිචිතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සුසමාරද්ධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; එකත්තෙ පරිග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පරිවාරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පරිපූරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සමොධානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ අධිට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ ආසෙවනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ භාවනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ බහුලීකම්මට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සුසමුග්ගතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සුවිමුත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; එකත්තෙ බුජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ අනුබුජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පටිබුජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සම්බුජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ බොධනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ අනුබොධනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පටිබොධනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සම්බොධනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ බොධිපක්ඛියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ අනුබොධිපක්ඛියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පටිබොධිපක්ඛියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සම්බොධිපක්ඛියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ ජොතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ උජ්ජොතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ අනුජොතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පටිජොතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සඤ්ජොතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	15 [9] එක් අරමුණක් ආවර්ජනය කිරීම්, - එක් අරමුණක් දැනීම්, එක් අරමුණක් ප්‍රකාරයෙන් දැනීම්, - එක් අරමුණක් හැඳිනීම්, - එක් අරමුණක පිහිටීම්, - එක් අරමුණෙක බැඳීම්, -එක් අරමුණෙක බැසගැනීම් - එක් අරමුණෙක පැහැදීම්, - එක් අරමුණෙක්හි මනාව පිහිටිය යුතු තැන යන, - එක් අරමුණෙක්හි මිදීම යන - එක් අරමුණෙක් මෙය ශාන්තයයි දැකීම්, - එක් අරමුණෙක්හි යානාවක්මෙන් කරනලද බව යන, එක් අරමුණෙක්හි වස්තුවක් මෙන් කරන ලද බව යන, - එක් අරමුණෙක්හි එළඹ සිටිනලද බව යන - එක් අරමුණෙක්හි හාත්පස පුරුදු කරනලද බව යන - එක් අරමුණෙක්හි මනාකොට වීර්ය වඩනලද බව යන, - එක් අරමුණෙක්හි වැළඳ ගැනීම්, - එක් අරමුණෙක්හි පිරිවරාගැනීම්, - එක් අරමුණෙක්හි සම්පූර්ණකිරීම් - එක් අරමුණෙක්හි රැස්වීම් - එක් අරමුණෙක්හි පිහිටීම් - එක් අරමුණෙක්හි සෙවනය කිරීම් - එක් අරමුණෙක්හි වැඩීම් - එක් අරමුණෙක්හි බහුලකිරීම් - එක් අරමුණෙක්හි මනාව පැන නැඟීම් - එක් අරමුණෙක්හි මිදීම් - එක් අරමුණෙක්හි අවබෝධ කිරීම් - එක් අරමුණෙක්හි අනුබොධ කිරීම් - එක් අරමුණෙක්හි ප්‍රතිවෙධ කිරීම් - එක් අරමුණෙක්හි බොධන - එක් අරමුණෙක්හි අනුබොධන - එක් අරමුණෙක්හි පටිබොධන - එක් අරමුණෙක්හි සම්බොධනය - එක් අරමුණෙක්හි බොධිපක්ෂයෙහිවීම් - එක් අරමුණෙක්හි බොධියට අනුකූල පක්ෂයෙහිවීම් - එක් අරමුණෙක්හි ප්‍රතිබොධි පක්ෂයෙහිවීම් - එක් අරමුණෙක්හි සම්බොධි පක්ෂයෙහිවීම් -එක් අරමුණෙක්හි බැබලීම් - එක් අරමුණෙක්හි අනුකූලව බැබලීම් - එක් අරමුණෙක්හි අතිශයින් බැබලීම් - එක් අරමුණෙක්හි මනාව බැබලීම් අර්ථය දතයුතුය.
16 පතාපනට්ඨො (පකාසනට්ඨො (ක.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විරොචනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; කිලෙසානං සන්තාපනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අමලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විමලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිම්මලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විවෙකට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විවෙකචරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විරාගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විරාගචරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිරොධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිරොධචරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වොසග්ගට්ඨො (වොස්සග්ගට්ඨො (ස්‍යා. ක.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වොසග්ගචරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විමුත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විමුත්තිචරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. ඡන්දට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස මූලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස පාදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස පධානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස ඉජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස අධිමොක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. වීරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස මූලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස පාදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස පධානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස ඉජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස අධිමොක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. චිත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස මූලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස පාදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස පධානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස ඉජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස අධිමොක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. වීමංසට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය මූලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය පාදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය පධානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය ඉජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය අධිමොක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	16 [10] ප්‍රකාශ කිරීම් අර්ථය දතයුතුය. බැබලීම් - කෙලෙසුන්ගේ තැවීම් - කෙලෙස්මලයන්ගේ පිරිසිදුබැව් - සම්ප්‍රයුක්ත මල රහිතබැව් - අරමුණු කරන්නාවූ මලයන්ගෙන් තොරවීම් -කෙලෙස් සමනය කිරීම් - ප්‍රහාණවිවෙක - නොඇලීම් - නිරුද්ධ කිරීම් - දුක්ඛ නිරෝධයෙහි හැසිරීම් දතයුතුය. අත්හැරීම අත්හැරීමෙහි හැසිරීම් - මිදීම් - මිදීමෙහි හැසිරීම් - ඡන්දයවූ -ඡන්දයාගේ මූල යන-ඡන්දයාගේ පාද - ඡන්දයාගේ අධිපති -ඡන්දයාගේ සමෘද්ධ වීම් - ඡන්දයාගේ බැසගැනීම් - ඡන්දයාගේ එසවීම් - ඡන්දයාගේ එළඹ සිටීම් - ඡන්දයාගේ නොවිසිරයාම් -ඡන්දයාගේ දැකීම් අර්ථය දතයුතුය. [11] වීර්ය යන අර්ථය දතයුතුය. වීර්යයාගේ මූල -වීර්යයාගේ පාද - වීර්යයාගේ ප්‍රහිණ - වීර්යයාගේ සමෘද්ධවීම් -වීර්යයාගේ බැසගැනීම් - වීර්යයාගේ එසවීම් - වීර්යයාගේ එළඹ සිටීම් - වීර්යයාගේ නොවිසිරයාම් - වීර්යයාගේ දැකීම් - [12] චිත්ත යන අර්ථය දතයුතුය. චිත්තයාගේ මූල චිත්තයාගේ පාද - චිත්තයාගේ අධිපති - චිත්තයාගේ සමෘද්ධවීම් -චිත්තයාගේ බැසගැනීම් - චිත්තයාගේ එසවීම් - චිත්තයාගේ එළඹ සිටීම් - චිත්තයාගේ නොවිසිරයාම් - චිත්තයාගේ දැකීම් අර්ථය දතයුතුය. [13] විමංසය යන විමංසයාගේ මූල, - විමංසයාගේ පාද, -විමංසයාගේ අධිපති, - විමංසයාගේ සමෘද්ධවීම්, - විමංසයාගේ බැසගැනීම්, - විමංසයාගේ එසවීම්, - විමංසයාගේ එළඹසිටීම්, -විමංසයාගේ විසිර නොයාම්, - විමංසයාගේ දැකීම් අර්ථය දතයුතුය.
17 දුක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස සඞ්ඛතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස සන්තාපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස විපරිණාමට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. සමුදයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො (ආයුහනට්ඨො (ස්‍යා.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමුදයස්ස නිදානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමුදයස්ස සඤ්ඤොගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමුදයස්ස පලිබොධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිරොධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිරොධස්ස විවෙකට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිරොධස්ස අසඞ්ඛතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිරොධස්ස අමතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. මග්ගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මග්ගස්ස නිය්‍යානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මග්ගස්ස හෙතුට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මග්ගස්ස දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මග්ගස්ස ආධිපතෙය්‍යට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. තථට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සච්චට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අභිජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පරිජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධම්මට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධාතුට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඤාතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සච්ඡිකිරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අභිසමයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	17 [14] දුක්ඛ යන අර්ථය දතයුතුය. දුක්ඛයාගේ පෙළීම්, -දුක්ඛයාගේ ප්‍රත්‍යයන් විසින් එක්ව කරනලද, - දුක්ඛයාගේ හාත්පස තැවීම්, - දුක්ඛයාගේ වෙනස්වීම්, - සමුදය යන, -සමුදයාගේ රැස්කිරීම්, - සමුදයාගේ නිදාන, - සමුදයාගේ බැඳීම්, -සමුදයාගේ පලිබොධාර්ථය දත යුතුය. [15] නිරෝධය යන අර්ථය දතයුතුය. නිරෝධයාගේ නිස්සරණ - නිරෝධයාගේ විවේක - නිරෝධයාගේ ප්‍රත්‍යයන් විසින් සකස් නොකිරීම්, - නිරෝධයාගේ අමෘතාර්ථය දතයුතුය. [16] මාර්ගය යන අර්ථය දතයුතුය, මාර්ගයාගේ නෛර්ය්‍යාන මාර්ගයාගේ හේතු - මාර්ගයාගේ දර්ශන, -මාර්ගයාගේ අධිපති, - වෙනස් නොවීම්, - අනාත්මසත්‍ය, -ප්‍රතිවෙධ, - විශේෂයෙන් දැනීම්, - හාත්පස දැනීම්, - ධර්මය යන, - ධාතු යන - දතයුතු - ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතු, - ස්පර්ශ කල යුතු, - අවබෝධ කළ යුතු අර්ථය දතයුතුය. (17 ඡේදයේ සිට ඒ ඒ වාක්‍ය අගට “දතයුතුය” යන්න එකතුකළ යුතුයි.)
18 නෙක්ඛම්මං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අබ්‍යාපාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ආලොකසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අවික්ඛෙපො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධම්මවවත්ථානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පාමොජ්ජං (පාමුජ්ජං (ස්‍යා.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පඨමං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දුතියං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; තතියං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; චතුත්ථං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා. අනිච්චානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; දුක්ඛානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනත්තානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නිබ්බිදානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විරාගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නිරොධානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඛයානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; වයානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විපරිණාමානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනිමිත්තානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අප්පණිහිතානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සුඤ්ඤතානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; යථාභූතඤාණදස්සනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ආදීනවානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; පටිසඞ්ඛානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විවට්ටනානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා.	18 [17] ධ්‍යානය දතයුතුය. ව්‍යාපාද රහිතබව, - ආලෝක සංඥාව - අවික්ෂෙපය, ධර්මයන් පිරිහීම්, - ඤාණය, - සතුටුබව, -ප්‍රථමධ්‍යානය, -ද්විතීයධ්‍යානය, -තෘතියධ්‍යානය, -චතුර්ථධ්‍යානය -ආකාශානඤ්චායතන සමාපත්තිය, -විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය, - ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය, - නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය, -අනිච්චානුපස්සනාව දුක්ඛානු පස්සනාව, - අත්තනානුපස්සනාව -නිබ්බිදානුපස්සනාව විරාගානුපස්සනාව, -නිරෝධානුපස්සනාව, -පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාව, -ඛයානුපස්සනාව, - වයානුපස්සනාව, - විපරිණාමානුපස්සනාව, - අනිමිත්තානුපස්සනාව, අප්පණිහිතානුපස්සනාව, -සුඤ්ඤතානුපස්සනාව - අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාව - යථාභූත ඤාණදස්සනය - ආදීනවානුපස්සනාව - පටිසංඛානු පස්සනා -විවට්ටානුපස්සනාව දතයුතුය.
19 සොතාපත්තිමග්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සොතාපත්තිඵලසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සකදාගාමිමග්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සකදාගාමිඵලසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනාගාමිමග්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; අනාගාමිඵලසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අරහත්තමග්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අරහත්තඵලසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා. අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨෙන සද්ධාබලං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨෙන වීරියබලං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පමාදෙ අකම්පියට්ඨෙන සතිබලං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨෙන සමාධිබලං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; උපට්ඨානට්ඨෙන සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පවිචයට්ඨෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පග්ගහට්ඨෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵරණට්ඨෙන පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; උපසමට්ඨෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පටිසඞ්ඛානට්ඨෙන උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි අභිඤ්ඤෙය්‍යො. ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අකම්පියට්ඨෙන බලා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නිය්‍යානට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; හෙතුට්ඨෙන මග්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; තථට්ඨෙන සච්චා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; එකරසට්ඨෙන සමථවිපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි අභිඤ්ඤෙය්‍යා; දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි අභිඤ්ඤෙය්‍යා; මුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජා අභිඤ්ඤෙය්‍යා ; පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං.	19 සොතාපත්ති මාර්ගය - සොතාපත්තිඵල සමාපත්තිය - සකෘදාගාමී මාර්ගය - සකෘදාගාමිඵල සමාපත්තිය -අනාගාමි මාර්ගය - අනාගාමීඵල සමාපත්තිය - අර්හත්මාර්ගය දතයුතුය - අර්හත් ඵල සමාපත්තිය දතයුතුය. [18] බැසගැනීම් අර්ථයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය දතයුතුය. එසවීම් අර්ථයෙන් විරියින්ද්‍රිය එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සතින්ද්‍රිය -නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සමෘධින්ද්‍රිය - දැකීම් අර්ථයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය. අශ්‍රද්ධාවෙන් කම්පා නොවන අර්ථයෙන් ශ්‍රද්ධාබලය -කුසීතකමින් කම්පානොවන අර්ථයෙන් වීර්ය බලය - ප්‍රමාදයෙන් කම්පානොවන අර්ථයෙන් සතිබලය - වික්ෂිප්තභාවයෙන් කම්පානොවන අර්ථයෙන් සමාධිබලය - අවිද්‍යාවෙන් කම්පා නොවන අර්ථයෙන් ප්‍රඥාබලය - එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සතිසම්බොජ්ධංගය සෙවීම් අර්ථයෙන් ධම්මවිචය සම්බොජ්ක්ධංගය එසවීම් අර්ථයෙන් විරිය සම්බොජ්ක්ධංගය -පැතිරීම් අර්ථයෙන් පීතිසංබොජ්ධංගය - සංසිඳුවීම් අර්ථයෙන් පස්සද්ධිසම්බොජ්ධංගය -නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සමාධිසම්බොජ්ධංගය - මැදහත්ව බැලීම් අර්ථයෙන් උපෙක්ඛා සම්බොජ්ධංගය දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක්දෘෂ්ටිය දතයුතුය. නැංවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සංකල්පය දතයුත්තේය. වැළඳගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය - පිහිටුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය - පිරිසිදු කිරීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය - එසවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය - එළඹසිටි අර්ථයෙන් සම්‍යක් ස්මෘතිය - නොවිසිරීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය දතයුත්තේය. [19] අධිපති අර්ථයෙන් ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහ. කම්පා නොවන අර්ථයෙන් බලයෝ, හික්මීම් අර්ථයෙන් බොජ්ධංගයෝ -හේතු අර්ථයෙන් මාර්ගයෝ - එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සතිපට්ඨානයෝ - උත්සාහකිරීම් අර්ථයෙන් සම්මප්පධානයෝ සිද්ධවීම අර්ථයෙන් ඍද්ධිපාදයෝ - වෙනස් නොවන අර්ථයෙන් සත්‍යයෝ නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සමථය දතයුත්තේය. නැවත නැවත දැකීම් අර්ථයෙන් විදර්ශනාව දතයුත්තේය. සමාන කෘත්‍ය ඇති අර්ථයෙන් සමථ විදර්ශනා - ඔවුනොවුන් නොයික්මවන අර්ථයෙන් සුගන්ධය සංවර අර්ථයෙන් සීල විසුද්ධිය - නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් චිත්ත විසුද්ධිය - දැකීම් අර්ථයෙන් දෘෂ්ටි විශුද්ධිය - විඳීම් අර්ථයෙන් විමොක්ෂය -ප්‍රතිවෙධාර්ථයෙන් විද්‍යාව - අත්හැරීම් අර්ථයෙන් විමුක්තිය -සහමුලින් සිඳීම් අර්ථයෙන් ක්ෂයයෙහි ඥානය - සංසිඳීම් අර්ථයෙන් අනුප්පාදයෙහි විඥානය දතයුතුය
20 ඡන්දො මූලට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵස්සො සමොධානට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සමාධි පමුඛට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සති ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යා; පඤ්ඤා තතුත්තරට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විමුත්ති සාරට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යං. යෙ යෙ ධම්මා අභිඤ්ඤාතා හොන්ති තෙ තෙ ධම්මා ඤාතා හොන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති.	20 ඡන්දය මූලාර්ථයෙන් දතයුතුය. මනසිකාරයෙන් හාත්පස නැහිටුවීම් අර්ථය දතයුතුය. ඵස්සය එක්කිරීම් අර්ථයෙන් දතයුතුය. වේදනාව රැස්වීම් අර්ථයෙන් දතයුතුය. සමාධිය ප්‍රමුඛ අර්ථයෙන් - සතිය අධිපති අර්ථයෙන් - ප්‍රඥාව ඊට වැඩිවූවක් නැති අර්ථයෙන් - විමුක්තිය සාරාර්ථයෙන් - අවසානාර්ථයෙන් - අමෘතයට අයත් නිවන අවසානාර්ථයෙන් - යම් යම් ධර්මකෙනෙක් විශේෂඥානයෙන් දැනගන්නා ලද්දාහුද, [20] ඒ ඒ ධර්මයෝ දැනගන්නා ලද්දාහුවෙත්. ඒ දතයුතු ධර්මයන් දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් මේ ධර්මයෝ සෝතද්වාරානුසාරයෙන් දතයුතු ධර්මයෝ යයිද එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමයෙඤාණයයිද කියනු ලැබේ.
21 කථං ‘‘ඉමෙ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? එකො ධම්මො පරිඤ්ඤෙය්‍යො - ඵස්සො සාසවො උපාදානියො. ද්වෙ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - නාමඤ්ච රූපඤ්ච. තයො ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - තිස්සො වෙදනා. චත්තාරො ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - චත්තාරො ආහාරා. පඤ්ච ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ඡ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි. සත්ත ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො. අට්ඨ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - අට්ඨ ලොකධම්මා. නව ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - නව සත්තාවාසා. දස ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - දසායතනානි. ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, පරිඤ්ඤෙය්‍යං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං පරිඤ්ඤෙය්‍යං? චක්ඛු, භික්ඛවෙ, පරිඤ්ඤෙය්‍යං; රූපා පරිඤ්ඤෙය්‍යා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණං පරිඤ්ඤෙය්‍යං; චක්ඛුසම්ඵස්සො පරිඤ්ඤෙය්‍යො; යම්පිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි පරිඤ්ඤෙය්‍යං. සොතං පරිඤ්ඤෙය්‍යං; සද්දා පරිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... ඝානං පරිඤ්ඤෙය්‍යං, ගන්ධා පරිඤ්ඤෙය්‍යා... ජිව්හා පරිඤ්ඤෙය්‍යා; රසා පරිඤ්ඤෙය්‍යා... කායො පරිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵොට්ඨබ්බා පරිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... මනො පරිඤ්ඤෙය්‍යො; ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා... මනොවිඤ්ඤාණං පරිඤ්ඤෙය්‍යං; මනොසම්ඵස්සො පරිඤ්ඤෙය්‍යො; යම්පිදං මනොසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි පරිඤ්ඤෙය්‍යං.’’ රූපං පරිඤ්ඤෙය්‍යං...පෙ.... වෙදනා පරිඤ්ඤෙය්‍යා... සඤ්ඤා පරිඤ්ඤෙය්‍යා... සඞ්ඛාරා පරිඤ්ඤෙය්‍යා... විඤ්ඤාණං පරිඤ්ඤෙය්‍යං... චක්ඛු පරිඤ්ඤෙය්‍යං...පෙ.... ජරාමරණං පරිඤ්ඤෙය්‍යං... අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන පරිඤ්ඤෙය්‍යං. යෙසං යෙසං ධම්මානං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස තෙ තෙ ධම්මා පටිලද්ධා හොන්ති, එවං තෙ ධම්මා පරිඤ්ඤාතා චෙව හොන්ති තීරිතා ච.	21 [1] කෙසේ නම් මේ ධර්මයෝ පිරිසිඳ දතයුත්තාහුයයි දේශනා කරන්නාවූ භාග්‍යවතුන් වහන්සේගේ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නම්වේද, එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම්වේද? එක් ධර්මයක් පිරිසිඳ දතයුතුය. එනම් උපාදානයන්ට අරමුණුවූ ආශ්‍රව සහිත ඵස්සයයි. ධර්ම දෙකක් පිරිසිඳ දතයුතුය. නාමයත් රූපයත්ය. ධර්ම තුනක් පිරිසිඳ දතයුතුය. ත්‍රිවිධ වේදනාවෝයි. ධර්ම සතරක් පිරිසිඳ දතයුතුය. සතර ආහාරයෝයි. ධර්ම පසක් පිරිසිඳ දතයුතුය. උපාදානස්කන්ධ පසය. ධර්ම සයක් පිරිසිඳ දතයුත්තාහ. ආධ්‍යාත්මික ආයතන සයය. ධර්ම සතක් පිරිසිඳ දතයුත්තාහ. විඥාන ස්ථිතිසතය, ධර්ම අටක් පිරිසිඳ දතයුත්තාහ. අෂ්ටලොක ධර්මයෝය. ධර්ම නවයක් පිරිසිඳ දතයුත්තාහ. නව සත්වාවාසයෝය. ධර්ම දශයක් පිරිසිඳ දතයුත්තාහ. දස ආයතනයෝයි. [2] (මේ ඡේදයේ ඒ ඒ වාක්‍ය අගට “පිරිසිඳ දතයුතුය” කියා එකතු කළයුතුයි.) මහණෙනි, සියල්ල පිරිසිඳ දතයුතුය. මහණෙනි, කිනම් සියල්ලක් පිරිසිඳ දතයුත්තේද? මහණෙනි, චක්ෂුස (ඇස) පිරිසිඳ දතයුතුය. රූපයෝ පිරිසිඳ දතයුත්තාහ. චක්ඛුවිඤ්ඤාණය, - චක්ඛුසම්ඵස්සය, - චක්ඛු සම්ඵස්සය නිසා (i) යම් සුඛවූ හෝ දුක්ඛවූ හෝ අදුක්ඛමසුඛවූ හෝ යම් වේදනාවක් උපදියිද, එයද පිරිසිඳ දතයුතුය (ii) සොතය (කණ) පිරිසිඳ දතයුතුය. ශබ්දයෝ - සොත විඤ්ඤාණය, -සොතසම්ඵස්සය, -සොතසම්ඵස්සය නිසා (මෙහි (i) යෙදියයුතුයි.) ඝානය (නාසය) පිරිසිඳ දතයුතුය. ගන්ධයෝ ඝානවිඤ්ඤාණය, - ඝානසම්ඵස්සය, - ඝානසම්ඵස්සය නිසා (මෙහි (i) යෙදිය යුතුයි.) ජිව්හාව (දිව) පිරිසිඳ දතයුතුය. රසයෝ ජිව්හාවිඤ්ඤාණය, - ජිව්හාසම්ඵස්සය, - ජිව්හාසම්ඵස්සය නිසා (මෙහි (i) යෙදිය යුතුයි.) කය පිරිසිඳ දතයුතුය. ස්පර්ශයෝ -කායවිඤ්ඤාණය, - කායසම්ඵස්සය, - කායසම්ඵස්සය නිසා (මෙහි (i) යෙදිය යුතුයි.) සිත පිරිසිඳ දතයුතුය. ධර්මාරම්මණයෝ -මනොවිඤ්ඤාණය, - මනොසම්ඵස්සය, - මනොසම්ඵස්සය නිසා (මෙහි (i) යෙදිය යුතුයි.) රූපය පිරිසිඳ දතයුතුය. වේදනාවෝ, - සංඥාවෝ - සංඛාරයෝ, - විඤ්ඤාණය - ඇස -කණ, - නාසය, - දිව, - කය, - සිත, - (මෙහි 1 වෙනි බණවරයෙහි 26 ඡේදය යෙදිය යුතුයි.) අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් පිරිසිඳ දතයුතුය.
22 නෙක්ඛම්මං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස නෙක්ඛම්මං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අබ්‍යාපාදං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අබ්‍යාපාදො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ආලොකසඤ්ඤං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ආලොකසඤ්ඤා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අවික්ඛෙපං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අවික්ඛෙපො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ධම්මවවත්ථානං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ධම්මවවත්ථානං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ඤාණං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ඤාණං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. පාමොජ්ජං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස පාමොජ්ජං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. පඨමං ඣානං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස පඨමං ඣානං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. දුතියං ඣානං...පෙ.... තතියං ඣානං... චතුත්ථං ඣානං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස චතුත්ථං ඣානං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අනිච්චානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අනිච්චානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. දුක්ඛානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස දුක්ඛානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අනත්තානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අනත්තානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. නිබ්බිදානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස නිබ්බිදානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. විරාගානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස විරාගානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. නිරොධානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස නිරොධානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ඛයානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ඛයානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. වයානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස වයානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. විපරිණාමානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස විපරිණාමානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අනිමිත්තානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අනිමිත්තානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අප්පණිහිතානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අප්පණිහිතානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති . එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. සුඤ්ඤතානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස සුඤ්ඤතානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. යථාභූතඤාණදස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස යථාභූතඤාණදස්සනං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ආදීනවානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ආදීනවානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. පටිසඞ්ඛානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස පටිසඞ්ඛානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. විවට්ටනානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස විවට්ටනානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. සොතාපත්තිමග්ගං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස සොතාපත්තිමග්ගො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. සකදාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස සකදාගාමිමග්ගො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අනාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අනාගාමිමග්ගො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අරහත්තමග්ගං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අරහත්තමග්ගො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. යෙසං යෙසං ධම්මානං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස තෙ තෙ ධම්මා පටිලද්ධා හොන්ති. එවං තෙ ධම්මා පරිඤ්ඤාතා චෙව හොන්ති තීරිතා ච. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉමෙ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති.	22 [3] යම් යම් ධර්ම කෙනෙකුන් ලැබීම පිණිස උත්සාහ කරන්නහු විසින් ඒ ඒ ධර්මයෝ ලබන ලද්දාහු වෙත්ද මෙසේ ඒ ධර්මයෝ පිරිසිඳ දැනගන්නා ලද්දාහුද තීරණය කරණ ලද්දාහුද වෙත්. ධ්‍යානය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ධ්‍යානය ලබන ලද්දේවෙයිද (i) මෙසේ ඒ ධර්මය තෙම පිරිසිඳ දැනගන්නා ලද්දේද තීරණය කරන ලද්දේද වෙයි. (ii) අව්‍යාපාදය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් අව්‍යාපාදය ලබන ලද්දේ වෙයිද (මෙහි (i) යොදන්න) ආලෝක සංඥාව ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ආලෝක සංඥාව ලබන ලද්දී වෙයිද ((i) යොදන්න.) සමාධිය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් සමාධිය ලබන ලද්දේද ((i) යොදන්න.) ධර්මයන් බෙදා දැනගැනීම ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ධර්මයන් බෙදා දැනගැනීම ලබන ලද්දේවෙයිද ((i) යොදන්න.) ඤාණය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ඤාණය ලබන ලද්දේද ((i) යොදන්න) ප්‍රමොද්‍යය ලැබීම සඳහා වීර්ය කරන්නහු විසින් ප්‍රමොදය ලබන ලද්දේද ((i) යොදන්න) ප්‍රථමධ්‍යානය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ප්‍රථමධ්‍යානය ලබන ලද්දේ වෙයිද ((i) යොදන්න) ද්විතීයධ්‍යානය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ද්විතීයධ්‍යානය ලබනලද්දේ වෙයිද ((i) යොදන්න) තෘතීයධ්‍යානය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නාහු විසින් තෘතීයධ්‍යානය ලබන ලද්දේ වෙයිද ((i) යොදන්න) චතුර්ථධ්‍යානය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් චතුර්ථධ්‍යානය ලබන ලද්දේද ((i) යොදන්න) පිරිසිඳ දැනගන්නා ලද්දේද තීරණය කරන ලද්දේද වෙයි. ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබන පිණිස වීර්ය කරන්නාහු විසින් ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබන (ලද්දීද (i) යොදන්න) විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබන ලද්දීද ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබන ලද්දී වෙයිද ((i) යොදන්න) නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබන ලද්දී වෙයිද ((i) යොදන්න) [4] අනිත්‍යානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් අනිත්‍යානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) දුක්ඛානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් දුක්ඛානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) අනත්තානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් අනත්තානුපස්සනාව ලබන ලද්දි වෙයිද (3 (i) යොදන්න) නිබ්බිදානුපස්සනාව ලබනු ඵිනස වීර්ය කරන්නහු විසින් නිබ්බිදානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) විරාගානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් විරාගානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) නිරෝධානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නාහු විසින් නිරෝධානුපස්සනාව ලබන ලදී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) [5] ඛයානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ඛයානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) වයානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් වයානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) විපරිණාමානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් විපරිණාමානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) අනිමිත්තානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් අනිමිත්තානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) අප්පහිතානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් අප්පහිතානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) සුඤ්ඤාතානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් සුඤ්ඤතානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) අධිපඤ්ඤධම්ම විපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) යථාභූතඥාන දර්ශනය ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් යථාභූතඥාන දර්ශනය ලබන ලද්දේ වෙයිද (3 (i) යොදන්න) ආදීනවානුපස්සනාව ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ආදීනවානුපස්සනාව ලබනලද්දේ වෙයිද, (3 (i) යොදන්න) පටිසංඛානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්යකරන්නහු විසින් පටිසංඛානුපස්සනාව ලබනලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) විවට්ටානුපස්සනාව ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් විවට්ටානුපස්සනාව ලබනලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) [7] සෝවාන් මාර්ගය ලබනු පිණිස වෑයම් කරන්නහු විසින් සෝවාන් මාර්ගය ලබනලද්දේ වෙයිද (3 (i) යොදන්න) සකෘදාගාමී මාර්ගය ලබනු පිණිස වෑයම් කරන්නහු විසින් සකෘදාගාමී මාර්ගය ලබනලද්දේ වෙයිද (3 (i) යොදන්න. අනාගාමී මාර්ගය ලබනු පිණිස වෑයම් කරන්නහු විසින් අනාගාමී මාර්ගය ලබනලද්දේ වෙයිද (3 (i) යොදන්න) අර්හත් මාර්ගය ලබනු පිණිස වෑයම් කරන්නහු විසින් අර්හත් මාර්ගය ලබනලද්දේ වෙයිද (3 (i) යොදන්න) යම් යම් ධර්ම කෙනෙකුන් ලබනු පිණිස වෑයම් කරන්නහු විසින් යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් ලබනලද්දාහු වෙද්ද එහෙයින් මේ ධර්මයන් පිරිසිඳ දතයුත්තාහයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමැයි කියනු ලැබේ.
23 කථං ‘‘ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? එකො ධම්මො පහාතබ්බො - අස්මිමානො. ද්වෙ ධම්මා පහාතබ්බා - අවිජ්ජා ච භවතණ්හා ච. තයො ධම්මා පහාතබ්බා - තිස්සො තණ්හා. චත්තාරො ධම්මා පහාතබ්බා - චත්තාරො ඔඝා. පඤ්ච ධම්මා පහාතබ්බා - පඤ්ච නීවරණානි. ඡ ධම්මා පහාතබ්බා - ඡ තණ්හාකායා. සත්ත ධම්මා පහාතබ්බා - සත්තානුසයා. අට්ඨ ධම්මා පහාතබ්බා - අට්ඨ මිච්ඡත්තා. නව ධම්මා පහාතබ්බා - නව තණ්හාමූලකා. දස ධම්මා පහාතබ්බා - දස මිච්ඡත්තා.	23 [8] කෙසේ නම් මේ ධර්මයෝ පහකළ යුත්තාහයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නම් වේද, එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වේද? එක් ධර්මයක් පහකළ යුතුය. එනම් අස්මිමානයයි. ධර්ම දෙකක් පහකළ යුතුය. අවිද්‍යාවත් භව තෘෂ්ණාවත්ය. ධර්ම තුනක් පහකළ යුතුය. ත්‍රිවිධ තණ්හාවෝය. ධර්ම සතරක් පහකළ යුත්තාහ. සතර ඕඝයෝය. ධර්ම පහක් පහකළ යුත්තාහ. පඤ්චනීවරණයෝය. ධර්ම සයක් පහකළ යුත්තාහ. සවැදෑරුම් තෘෂ්ණාකායයෝය. ධර්ම සතක් පහකළ යුතුය. සත්තානුසයයෝය. ධර්ම අටක් පහකළ යුත්තාහ. මිච්ඡත්තධර්ම අටය ධර්ම නවයක් පහකල යුත්තාහ. නවයක් තෘෂ්ණා මූලකයෝය. ධර්ම දහයක් පහකළ යුත්තාහ. දසමිච්ඡත්ත ධර්මයෝය.
24 ද්වෙ පහානානි - සමුච්ඡෙදප්පහානං, පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං. සමුච්ඡෙදප්පහානඤ්ච ලොකුත්තරං ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො; පටිප්පස්සද්ධිප්පහානඤ්ච ඵලක්ඛණෙ. තීණි පහානානි - කාමානමෙතං නිස්සරණං යදිදං නෙක්ඛම්මං; රූපානමෙතං නිස්සරණං යදිදං ආරුප්පං; යං ඛො පන කිඤ්චි භූතං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං, නිරොධො තස්ස නිස්සරණං. නෙක්ඛම්මං පටිලද්ධස්ස කාමා පහීනා චෙව හොන්ති පරිච්චත්තා ච. ආරුප්පං පටිලද්ධස්ස රූපා පහීනා චෙව හොන්ති පරිච්චත්තා ච. නිරොධං පටිලද්ධස්ස සඞ්ඛාරා පහීනා චෙව හොන්ති පරිච්චත්තා ච. චත්තාරි පහානානි දුක්ඛසච්චං පරිඤ්ඤාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො පජහති; සමුදයසච්චං පහානපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො පජහති; නිරොධසච්චං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො පජහති; මග්ගසච්චං භාවනාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො පජහති. පඤ්ච පහානානි - වික්ඛම්භනප්පහානං, තදඞ්ගප්පහානං, සමුච්ඡෙදප්පහානං, පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං, නිස්සරණප්පහානං. වික්ඛම්භනප්පහානඤ්ච නීවරණානං පඨමං ඣානං භාවයතො; තදඞ්ගප්පහානඤ්ච දිට්ඨිගතානං නිබ්බෙධභාගියං සමාධිං භාවයතො; සමුච්ඡෙදප්පහානඤ්ච ලොකුත්තරං ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො; පටිප්පස්සද්ධිප්පහානඤ්ච ඵලක්ඛණෙ; නිස්සරණප්පහානඤ්ච නිරොධො නිබ්බානං. ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, පහාතබ්බං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං පහාතබ්බං? චක්ඛු, භික්ඛවෙ, පහාතබ්බං; රූපා පහාතබ්බා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණං පහාතබ්බං; චක්ඛුසම්ඵස්සො පහාතබ්බො; යම්පිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි පහාතබ්බං. සොතං පහාතබ්බං; සද්දා පහාතබ්බා...පෙ.... ඝානං පහාතබ්බං; ගන්ධා පහාතබ්බා... ජිව්හා පහාතබ්බා; රසා පහාතබ්බා... කායො පහාතබ්බො; ඵොට්ඨබ්බා පහාතබ්බා... මනො පහාතබ්බො; ධම්මා පහාතබ්බා... මනොවිඤ්ඤාණං පහාතබ්බං;... මනොසම්ඵස්සො පහාතබ්බො; යම්පිදං මනොසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි පහාතබ්බං.’’ රූපං පස්සන්තො පජහති, වෙදනං පස්සන්තො පජහති, සඤ්ඤං පස්සන්තො පජහති, සඞ්ඛාරෙ පස්සන්තො පජහති, විඤ්ඤාණං පස්සන්තො පජහති. චක්ඛුං...පෙ.... ජරාමරණං...පෙ.... අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන පස්සන්තො පජහති. යෙ යෙ ධම්මා පහීනා හොන්ති තෙ තෙ ධම්මා පරිච්චත්තා හොන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බාති සොතාවධානං, තං පජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති.	24 [9] ප්‍රහාණ දෙකකි. තදංග ප්‍රහාණයත් පටිපස්සද්ධි ප්‍රහාණයත්ය. ආශ්‍රව ධර්මයන් ක්ෂයකරන්නාවූ ලොකොත්තර මාර්ගය වඩන්නහුට සමුච්ඡෙද ප්‍රහාණයද ඵල ක්ෂණයෙහි පටිපස්සද්ධි ප්‍රහාණයද වෙයි. ප්‍රහාණ තුනකි. යම් ඒ රූප ධ්‍යානයක් ඇද්ද, එය කාමයන් කෙරෙන් නික්මීමයි යම් ඒ අරූපධ්‍යානයක් ඇද්ද එය රූපයන් කෙරෙන් නික්මීමයි. හටගන්නාවූ ප්‍රත්‍යයන් විසින් සකස්කරන ලද්දාවූ ප්‍රත්‍යයන් නිසා උපන්නාවූ යමක් ඇත්තේද ඔහුගේ නිරෝධය එයින් නික්මීමයි ධ්‍යාන ලැබුවහු විසින් කාමයෝ ප්‍රහීණ කරන ලද්දාහුද, දුරුකරන ලද්දාහුද වෙත්. අරූපධ්‍යාන ලැබුවහු විසින් රූපයෝ පහකරන ලද්දාහුද දුරුකරන ලද්දාහුදවෙත්. නිරෝධය ලැබුවහු විසින් සංස්කාරයෝ පහකරනලද්දාහුද පුරුදුකරණ ලද්දාහුද වෙත්. [10] ප්‍රහාණ සතරකි. දුක්ඛ සත්‍යය පරිඥා ප්‍රතිවෙධයෙන් ප්‍රතිවෙධ කරමින් පහකරයි. සමුදය සත්‍යය ප්‍රහාණ ප්‍රතිවෙධයෙන් ප්‍රතිවෙධ කරමින් ප්‍රහාණය කරයි. නිරෝධ සත්‍යය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ප්‍රතිවෙධයෙන් ප්‍රතිවෙධ කරමින් පහකරයි. මාර්ග සත්‍යය භාවනා ප්‍රතිවේධයෙන් ප්‍රතිවේධ කරමින් පහකරයි. [11] ප්‍රහාණ පසකි. තදංග ප්‍රහාණයද සමුච්ඡේද ප්‍රහාණයද පටිපස්සද්ධි ප්‍රහාණයද නිස්සරණ ප්‍රහාණයද විෂ්කම්භන ප්‍රහාණයද වෙත්. ප්‍රථ ධ්‍යානය වඩන්නහුට නීවරණයන්ගේ විෂ්කම්භන ප්‍රහාණය වෙයි. කලකිරීම් පක්ෂයෙහිවූ සමෘධිය වඩන්නහුට මිථ්‍යාදෘෂ්ටීන්ගේ තදංග ප්‍රහාණය වෙයි. ආශ්‍රවයන් ක්ෂය කරන්නාවූ ලොකොත්තර මාර්ගය වඩන්නහුට සමුච්ඡේද ප්‍රහාණය වෙයි. ඵල ක්ෂණයෙහි පටිපස්සද්ධි ප්‍රහාණය වෙයි. සංස්කාර ධර්මයන්ගේ නිරෝධයවූ නිර්වාණය නිස්සරණ ප්‍රහාණය වෙයි. [12] මහණෙනි සියල්ල පහකළ යුතුය. මහණෙනි, කිනම් සියල්ල පහකළ යුත්තේද? මහණෙනි, චක්ෂුස පහ කළ යුතුය. රූපයෝ පහකළ යුත්තාහ. චක්ඛුවිඤ්ඤාණය පහකළ යුතුය. චක්ඛු සම්ඵස්සය පහකළ යුතුය චක්ඛු සම්ඵස්සය නිසා (i) යම් සුඛවූ හෝ දුක්ඛවූ හෝ අදුක්ඛමසුඛ වූ හෝ යම් විඳීමක් උපදීද එයද පහකළ යුතුය. (ii) සොතය පහකළ යුතුය. ශබ්දයෝ පහකළ යුත්තාහ. සොත විඤ්ඤාණය පහකළ යුතුය. සොත සම්ඵස්සය පහකළ යුතුය. සොත සම්ඵස්සය නිසා (12 (i) යොදන්න.) ඝානය පහකළ යුතුය. ගන්ධයෝ පහකළ යුත්තාහ. ඝාන විඤ්ඤාණය පහකළ යුතුය. ඝාන සම්ඵස්සය පහකළ යුතුය. ඝාන සම්ඵස්සය නිසා (12 (i) යොදන්න.) ජිව්හාව පහකළ යුතුය. රසයෝ පහකළ යුත්තාහ. ජිව්හා විඤ්ඤාණය පහකළ යුතුය. ජිව්හා සම්ඵස්සය පහකළ යුතුය. ජිව්හා සම්ඵස්සය නිසා (12 (i) යොදන්න.) කය පහකළ යුතුය. ස්පර්ශයෝ පහකළ යුත්තාහ. කාය විඤ්ඤාණය පහකළ යුතුය. කාය සම්ඵස්සය පහකළ යුතුය. කාය සම්ඵස්සය නිසා (12 (i) යොදන්න.) සිත පහකළ යුතුය. ධර්මාරම්මණයෝ පහකළ යුත්තාහ. මනො විඤ්ඤාණය පහකළ යුතුය. මනො සම්ඵස්සය පහකළ යුතුය. මනො සම්ඵස්සය නිසා (12 (i) යොදන්න.) [13] රූපය දක්නේ පහකරයි. වේදනාව දක්නේ පහකරයි. සංඥාව දක්නේ පහකරයි. සංස්කාරයන් දක්නේ පහකරයි. චක්ෂුස (මෙහි පළමුවන බණවරෙහි 25, 26 ඡේද “දතයුතුයි” යනු “දක්නේ පහකරයි” කියා යෙදිය යුතුයි.) අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් දක්නේ පහ කරයි. [14] යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් පහකරන ලද්දාහු වෙත්ද, ඒ ඒ ධර්මයෝ දුරු කරන ලද්දාහු වෙත්. එය දැනීම අර්ථයෙන් ඤාණ නම් වෙයි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නම්වෙයි. එහෙයින් මේ ධර්මයෝ පහකළ යුත්තාහයි දෙසූ ධර්මය සොතාවධාන නම්ද එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමැයිද කියනු ලැබේ.
25 කථං ‘‘ඉමෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? එකො ධම්මො භාවෙතබ්බො - කායගතාසති සාතසහගතා. ද්වෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා - සමථො ච විපස්සනා ච. තයො ධම්මා භාවෙතබ්බා - තයො සමාධී. චත්තාරො ධම්මා භාවෙතබ්බා - චත්තාරො සතිපට්ඨානා. පඤ්ච ධම්මා භාවෙතබ්බා - පඤ්චඞ්ගිකො සමාධි (සම්මාසමාධී (ස්‍යා.)). ඡ ධම්මා භාවෙතබ්බා - ඡ අනුස්සතිට්ඨානානි. සත්ත ධම්මා භාවෙතබ්බා - සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා. අට්ඨ ධම්මා භාවෙතබ්බා - අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. නව ධම්මා භාවෙතබ්බා - නව පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගානි. දස ධම්මා භාවෙතබ්බා - දස කසිණායතනානි.	25 [1] කෙසේනම් මේ ධර්මයෝ වැඩිය යුත්තාහයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නම්වේද? එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඥාන නම්වේද? එක් ධර්මයක් වැඩිය යුතුයි. එනම්, සුඛ වේදනාව සමග යෙදුනාවූ කාය ගතා සති ධ්‍යානයයි. ධර්ම දෙකක් වැඩිය යුත්තාහ. සමථයත් විදර්ශනාවත්ය. ධර්ම තුනක් වැඩිය යුත්තාහ. ත්‍රිවිධ සමාධියයි. ධර්ම සතරක් වැඩිය යුත්තාහ. සතර සතිපට්ඨානයෝයි. ධර්ම පසක් වැඩිය යුත්තාහ. අංග පසක් ඇති සමාධියයි, ධර්ම සයක් වැඩිය යුත්තාහ, සය වැදෑරුම් අනුස්සතිට්ඨානයෝයි. ධර්ම සතක් වැඩිය යුත්තාහ. සප්තබොධ්‍යාංගයෝයි, ධර්ම අටක් වැඩිය යුත්තාහ. ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගයයි. ධර්ම නවයක් වැඩිය යුත්තාහ. පිරිසිදු බවට ප්‍රධාන අංගවූ නව වැදෑරුම් පාරිශුද්ධියයි. ධර්ම දශයක් වැඩිය යුත්තාහ. දශ කසිනායතනයෝයි.
26 ද්වෙ භාවනා - ලොකියා ච භාවනා, ලොකුත්තරා ච භාවනා. තිස්සො භාවනා - රූපාවචරකුසලානං ධම්මානං භාවනා, අරූපාවචරකුසලානං ධම්මානං භාවනා, අපරියාපන්නකුසලානං ධම්මානං භාවනා. රූපාවචරකුසලානං ධම්මානං භාවනා අත්ථි හීනා, අත්ථි මජ්ඣිමා, අත්ථි පණීතා. අරූපාවචරකුසලානං ධම්මානං භාවනා අත්ථි හීනා , අත්ථි මජ්ඣිමා, අත්ථි පණීතා. අපරියාපන්නකුසලානං ධම්මානං භාවනා පණීතා.	26 [2] භාවනා දෙකකි. ලෞකික භාවනාවත් ලෝකොත්තර භාවනාවත්ය. භාවනා තුනකි. රූපාවචර කුශල ධර්මයන්ගේ වැඩීමද, අරූපාවචර කුශල ධර්මයන්ගේ වැඩීමද, ලෝකොත්තර කුශල ධර්මයන්ගේ වැඩීමද වෙයි. රූපාවචර කුශල ධර්මයන්ගේ වැඩීම හීනවූ වැඩීමක්ද ඇත. මධ්‍යමවූ වැඩීමක්ද ඇත. ප්‍රණීතවූ වැඩීමක් ද ඇත. අරූපාවචර කුශල ධර්මයන්ගේ වැඩීම හීනවූ වැඩීමක්ද ඇත. මධ්‍යමවූ වැඩීමක්ද ඇත. ප්‍රණීතවූ වැඩීමක්ද ඇත. ලෝකොත්තර කුශල ධර්මයන්ගේ වැඩීම ප්‍රණීතය.
27 චතස්සො භාවනා - දුක්ඛසච්චං පරිඤ්ඤාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො භාවෙති, සමුදයසච්චං පහානප්පටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො භාවෙති, නිරොධසච්චං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො භාවෙති, මග්ගසච්චං භාවනාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො භාවෙති. ඉමා චතස්සො භාවනා. අපරාපි චතස්සො භාවනා - එසනාභාවනා, පටිලාභාභාවනා, එකරසාභාවනා, ආසෙවනාභාවනා. කතමා එසනාභාවනා? සබ්බෙසං සමාධිං සමාපජ්ජන්තානං තත්ථ ජාතා ධම්මා එකරසා හොන්තීති - අයං එසනාභාවනා. කතමා පටිලාභාභාවනා? සබ්බෙසං සමාධිං සමාපන්නානං තත්ථ ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - අයං පටිලාභාභාවනා. කතමා එකරසාභාවනා? අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං භාවයතො සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන චත්තාරි ඉන්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං භාවයතො වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන චත්තාරි ඉන්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා . උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං භාවයතො සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන චත්තාරි ඉන්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං භාවයතො සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන චත්තාරි ඉන්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං භාවයතො පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන චත්තාරි ඉන්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨෙන සද්ධාබලං භාවයතො සද්ධාබලස්ස වසෙන චත්තාරි බලානි එකරසා හොන්තීති - බලානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨෙන වීරියබලං භාවයතො වීරියබලස්ස වසෙන චත්තාරි බලානි එකරසා හොන්තීති - බලානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පමාදෙ අකම්පියට්ඨෙන සතිබලං භාවයතො සතිබලස්ස වසෙන චත්තාරි බලානි එකරසා හොන්තීති - බලානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨෙන සමාධිබලං භාවයතො සමාධිබලස්ස වසෙන චත්තාරි බලානි එකරසා හොන්තීති - බලානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං භාවයතො පඤ්ඤාබලස්ස වසෙන චත්තාරි බලානි එකරසා හොන්තීති - බලානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. උපට්ඨානට්ඨෙන සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පවිචයට්ඨෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පග්ගහට්ඨෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. ඵරණට්ඨෙන පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. උපසමට්ඨෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පටිසඞ්ඛානට්ඨෙන උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨිං භාවයතො සම්මාදිට්ඨියා වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පං භාවයතො සම්මාසඞ්කප්පස්ස වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචං භාවයතො සම්මාවාචාය වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තං භාවයතො සම්මාකම්මන්තස්ස වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවං භාවයතො සම්මාආජීවස්ස වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා . පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමං භාවයතො සම්මාවායාමස්ස වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසතිං භාවයතො සම්මාසතියා වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධිං භාවයතො සම්මාසමාධිස්ස වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අයං එකරසාභාවනා. කතමා ආසෙවනාභාවනා? ඉධ භික්ඛු පුබ්බණ්හසමයං ආසෙවති, මජ්ඣන්හිකසමයම්පි (මජ්ඣන්තිකසමයම්පි (ස්‍යා. ක.)) ආසෙවති, සායන්හසමයම්පි ආසෙවති, පුරෙභත්තම්පි ආසෙවති, පච්ඡාභත්තම්පි ආසෙවති, පුරිමෙපි යාමෙ ආසෙවති, මජ්ඣිමෙපි යාමෙ ආසෙවති, පච්ඡිමෙපි යාමෙ ආසෙවති, රත්තිම්පි ආසෙවති, දිවාපි ආසෙවති, රත්තින්දිවාපි (රත්තිදිවාපි (ක.)) ආසෙවති, කාළෙපි ආසෙවති, ජුණ්හෙපි ආසෙවති, වස්සෙපි ආසෙවති, හෙමන්තෙපි ආසෙවති, ගිම්හෙපි ආසෙවති, පුරිමෙපි වයොඛන්ධෙ ආසෙවති, මජ්ඣිමෙපි වයොඛන්ධෙ ආසෙවති, පච්ඡිමෙපි වයොඛන්ධෙ ආසෙවති - අයං ආසෙවනාභාවනා. ඉමා චතස්සො භාවනා.	27 [3] භාවනා සතරකි. දුක්ඛ සත්‍යය පිරිසිඳ දැනීම් ප්‍රතිවේධයෙන් ප්‍රතිවේධ කරමින් වඩයි. සමුදය සත්‍යය ප්‍රහාණය කිරීම් ප්‍රතිවෙධයෙන් ප්‍රතිවේධ කරමින් වඩයි. නිරෝධ සත්‍යය ප්‍රත්‍යක්ෂ කිරීම් ප්‍රතිවේධයෙන් ප්‍රතිවෙධ කරමින් වඩයි. මාර්ග සත්‍යය වැඩීම් (භාවනා) ප්‍රතිවේධයෙන් ප්‍රතිවේධ කරමින් වඩයි. මේ සතර භාවනාවෝයි. තවද භාවනා සතරකි. එසනා භාවනා, පටිලාභ භාවනා, එකරස භාවනා, ආසෙවන භාවනා යන මොහුයි. [4] එසනා භාවනා නම් කවරීද? සමාධියට සමවදින්නාවූ සියල්ලන්ගේ ඒ සමාධියෙහි පහලවූ ධර්මයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහුය යන මෙය එසනා භාවනා නමි. පටිලාභ භාවනා නම් කවරේද? සමාධියට සමවදින්නාවූ සියල්ලන්ගේ ඒ සමාධියෙහිවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත් යන මෙය පටිලාභ භාවනා නමි. [5] එකරස භාවනා නම් කවරීද? නිශ්චයට බැසීම් අර්ථයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය වඩන්නහුට සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් සතර ඉන්ද්‍රියයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහුය. මෙසේ ඉන්ද්‍රියයන්ගේ එකරස වශයෙන් භාවනා නමි. එසවීම් අර්ථයෙන් විරියින්ද්‍රිය වඩන්නහුට විරියින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහුය. මෙසේ ඉන්ද්‍රියයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනාය එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සතින්ද්‍රිය වඩන්නහුට සතින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් සතර ඉන්ද්‍රියයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහුය. මෙසේ ඉන්ද්‍රියයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනායි. නොවිසිර යෑම් අර්ථයෙන් සමාධින්ද්‍රිය වඩන්නහුට සමාධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් සතර ඉන්ද්‍රියයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහුය. මෙසේ ඉන්ද්‍රියයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනායි. අසද්ධාව කරණකොට කම්පා නොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් ශ්‍රද්ධා බලය වඩන්නහුට ශ්‍රද්ධා බලයාගේ වශයෙන් සතර බලයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බලයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනායි. [6] කුසීත භාවය කරණකොට කම්පා නොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් වීර්ය බලය වඩන්නහුට වීර්ය බලයාගේ වශයෙන් සතර බලයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බලයන්ගේ එකරස වශයෙන් භාවනායි ප්‍රමාදය කරණකොට කම්පා නොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් සති බලය වඩන්නහුට සති බලයාගේ වශයෙන් සතර බලයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බලයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනායි වික්ෂෙප භාවය කරණකොට කම්පා නොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් සමාධි බලය වඩන්නහුට සමාධි බලයාගේ වශයෙන් සතර බලයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත් මෙසේ බලයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනායි. [7] අවිද්‍යාව කරණකොට කම්පා නොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් ප්‍රඥා බලය වඩන්නහුට ප්‍රඥා බලයාගේ වශයෙන් සතර බලයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්, මෙසේ බලයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනායි. [8] එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සති සම්බොජ්ක්ධංග වඩන්නහුට සති සම්බොජ්ක්ධංගයාගේ වශයෙන් බොජ්ක්ධංග සය සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බොජ්ක්ධංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. පරීක්ෂා කිරීම් අර්ථයෙන් ධම්ම විචය සම්බොජ්ක්ධංගය වඩන්නහුට ධම්ම විචය සම්බොජ්ක්ධංගයාගේ වශයෙන් බොජ්ක්ධංග සය සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බොජ්ක්ධංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. එසවීම අර්ථයෙන් විරිය සම්බොජ්ක්ධංගය වඩන්නහුට විරිය සම්බොජ්ක්ධංගයාගේ වශයෙන් බොජ්ක්ධංග සය සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත් මෙසේ බොජ්ක්ධංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. පැතිරීම් අර්ථයෙන් පීති සම්බොජ්ක්ධංගය වඩන්නහුට පීති සම්බොජ්ක්ධංගයාගේ වශයෙන් බොජ්ක්ධංග සය සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බොජ්කධංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. සංසිඳීම් අර්ථයෙන් පස්සද්ධි සම්බොජ්ක්ධංගය වඩන්නහුට පස්සද්ධි සම්බොජ්කධංගයාගේ වශයෙන් බොජ්කධංග සය සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. [9] මෙසේ බොජ්කධංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. නොවිසිර යාම අර්ථයෙන් සමාධි සම්බොජ්කධංගය වඩන්නහුට සමාධි සම්බොජ්කධංගයාගේ වශයෙන් බොජ්කධංග සය සමාන කෘත්‍යය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බොජ්කධංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. මැදහත්ව බැලීම අර්ථයෙන් උපෙක්ඛා සම්බොජ්කධංගය වඩන්නහුට උපෙක්ඛා සම්බොජ්කධංගයාගේ වශයෙන් බොජ්කධංග සය සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බොජ්කධංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. [10] දැකීම අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය වඩන්නහුට සම්‍යක් දෘෂ්ටියගේ වශයෙන් මාර්ගාංග සත සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ මාර්ගාංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. අරමුණට නැඟවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සංකල්පය වඩන්නහුට සම්‍යක් සංකල්පයාගේ වශයෙන් මාර්ගාංග සත සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. [11] මෙසේ මාර්ගාංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනාවෙයි. වැළඳගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය වඩන්නහුට සම්‍යක් වචනයාගේ වශයෙන් මාර්ගාංග සත සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ මාර්ගාංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. [12] මනාව පිහිටීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය වඩන්නහුට සම්‍යක් කර්මාන්තයාගේ වශයෙන් මාර්ගාංග හත සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ මාර්ගාංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනාවෙයි. පිරිසිදුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය වඩන්නහුට සම්‍යක් ආජීවයාගේ වශයෙන් මාර්ගාංග සත සමාන කෘතය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ මාර්ගාංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනාවෙයි. [13] එසවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය වඩන්නහුට සම්‍යක් ව්‍යායාමයාගේ වශයෙන් මාර්ගාංග සත සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ මාර්ගාංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සම්මා සතිය වඩන්නහුට සම්මා සතියගේ වශයෙන් මාර්ගාංග සත සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ මාර්ගාංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. නොවිසිර යාම් අර්ථයෙන් සම්මා සමාධිය වඩන්නහුට සම්මා සමාධියගේ වශයෙන් මාර්ගාංග සත සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ මාර්ගයන්ගේ එකරස වශයෙන් භාවනා වෙයි. මේ වනාහි එකරස භාවනායි. [14] ආසෙවන භාවනා නම් කවරීද? මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම පෙරවරු කාලයෙහි (සමාධිය) දැඩිකොට සෙවනය කරයි. දවල් කාලයෙහිද දැඩිව සේවනය කරයි. (මේ ඡේදයේ ඒ ඒ වචන අගට “දැඩිව සේවන කරයි” යොදාගත යුතුයි) (iii) සවස් කාලයෙහිද - පෙරබත් කාලයෙහිද - පසුබත් කාලයෙහිද -පෙරයමෙහිද - මැදුම් යමෙහිද, - පැසුළු යමෙහිද - රාත්‍රියෙහිද - දවල් කාලයෙහිද, - රෑ දවල් දෙක්හිද - අවපසෙහිද, - පෙර පසෙහිද, - වස්සාන ඍතුවෙහිද, - හේමන්ත ඍතුවෙහිද, -ගිම්හාන ඍතුවෙහිද, - ප්‍රථම වයසෙහිද, - මධ්‍යම වයසෙහිද, -පශ්චිම වයසෙහිද - දැඩිව සේවනය කරයි. මේ වනාහි ආසේවන භාවනාවයි. මේ සතර භාවනාවෝයි.
28 අපරාපි චතස්සො භාවනා - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා, ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා, ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. කථං තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා? කාමච්ඡන්දං පජහතො නෙක්ඛම්මවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. බ්‍යාපාදං පජහතො අබ්‍යාපාදවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ථිනමිද්ධං (ථීනමිද්ධං (ස්‍යා. සී. අට්ඨ.)) පජහතො ආලොකසඤ්ඤාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. උද්ධච්චං පජහතො අවික්ඛෙපවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. විචිකිච්ඡං පජහතො ධම්මවවත්ථානවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. අවිජ්ජං පජහතො ඤාණවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා . අරතිං පජහතො පාමොජ්ජවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. නීවරණෙ පජහතො පඨමජ්ඣානවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. විතක්කවිචාරෙ පජහතො දුතියජ්ඣානවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. පීතිං පජහතො තතියජ්ඣානවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සුඛදුක්ඛෙ පජහතො චතුත්ථජ්ඣානවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං පජහතො ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා . ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං පජහතො විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං පජහතො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං පජහතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. නිච්චසඤ්ඤං පජහතො අනිච්චානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සුඛසඤ්ඤං පජහතො දුක්ඛානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. අත්තසඤ්ඤං පජහතො අනත්තානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. නන්දිං පජහතො නිබ්බිදානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. රාගං පජහතො විරාගානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සමුදයං පජහතො නිරොධානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා . ආදානං පජහතො පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ඝනසඤ්ඤං පජහතො ඛයානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ආයූහනං පජහතො වයානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ධුවසඤ්ඤං පජහතො විපරිණාමානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. නිමිත්තං පජහතො අනිමිත්තානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. පණිධිං පජහතො අප්පණිහිතානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. අභිනිවෙසං පජහතො සුඤ්ඤතානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සාරාදානාභිනිවෙසං පජහතො අධිපඤ්ඤා ධම්මවිපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සම්මොහාභිනිවෙසං පජහතො යථාභූතඤාණදස්සනවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ආලයාභිනිවෙසං පජහතො ආදීනවානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. අප්පටිසඞ්ඛං පජහතො පටිසඞ්ඛානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සඤ්ඤොගාභිනිවෙසං පජහතො විවට්ටනානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. දිට්ඨෙකට්ඨෙ කිලෙසෙ පජහතො සොතාපත්තිමග්ගවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ඔළාරිකෙ කිලෙසෙ පජහතො සකදාගාමිමග්ගවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. අනුසහගතෙ කිලෙසෙ පජහතො අනාගාමිමග්ගවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සබ්බකිලෙසෙ පජහතො අරහත්තමග්ගවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. එවං තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. කථං ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා? කාමච්ඡන්දං පජහතො නෙක්ඛම්මවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. බ්‍යාපාදං පජහතො අබ්‍යාපාදවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා...පෙ.... සබ්බකිලෙසෙ පජහතො අරහත්තමග්ගවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. එවං ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. කථං තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා? කාමච්ඡන්දං පජහතො නෙක්ඛම්මවසෙන වීරියං වාහෙතීති - තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා. බ්‍යාපාදං පජහතො අබ්‍යාපාදවසෙන වීරියං වාහෙතීති - තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා...පෙ.... සබ්බකිලෙසෙ පජහතො අරහත්තමග්ගවසෙන වීරියං වාහෙතීති - තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා. එවං තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා. කථං ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා? කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මං ආසෙවතීති - ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. බ්‍යාපාදං පජහන්තො අබ්‍යාපාදං ආසෙවතීති - ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා...පෙ.... සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගං ආසෙවතීති - ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. එවං ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. ඉමා චතස්සො භාවනා රූපං පස්සන්තො භාවෙති, වෙදනං පස්සන්තො භාවෙති, සඤ්ඤං පස්සන්තො භාවෙති, සඞ්ඛාරෙ පස්සන්තො භාවෙති, විඤ්ඤාණං පස්සන්තො භාවෙති, චක්ඛුං...පෙ.... ජරාමරණං...පෙ.... අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන පස්සන්තො භාවෙති. යෙ යෙ ධම්මා භාවිතා හොන්ති තෙ තෙ ධම්මා එකරසා හොන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉමෙ ධම්මා භාවෙතබ්බාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති.	28 [15] තවද භාවනා සතරකි. ඒ භාවනාවෙහි උපන් ධර්මයන් ඔවුනොවුන් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් භාවනා ඉන්ද්‍රියයන්ගේ සමාන කෘත්‍ය ඇති අර්ථයෙන් භාවනා ඒ සමාන කෘත්‍ය ඇතිබවට පැමිණීමේ හේතුවවූ වීර්ය දැරීම් අර්ථයෙන් භාවනා දැඩිව සේවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා යන මොහුය. කෙසේ නම් භාවනාවෙහි උපන් ධර්මයන් ඔවුනොවුන් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් භාවනා වෙයිද? කාමච්ඡන්දය පහ කරන්නහුට නෛෂ්ක්‍රම්‍ය වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්. මෙසේ භාවනාවෙහි උපන් ධර්මයන් ඔවුනොවුන් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් භාවනා වෙයි. ව්‍යාපාදය පහ කරන්නහුට අව්‍යාපාදයාගේ වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්. මෙසේ ඒ භාවනා වෙයි උපන් ධර්මයන් ඔවුනොවුන් නො ඉක්මවීම් වශයෙන් භාවනා නම් වෙයි. [1] ථිනමිද්ධය දුරුකරන්නාහට ආලෝක සංඥාවගේ වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත් මෙසේ (i) ඒ ධ්‍යානයෙහි උපන් ධර්මයන් ඔවුනොවුන් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම්වෙයි. (ii) උද්ධච්චය දුරුකරන්න හට අවික්ෂෙප වශයෙන් හටගත් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. (මෙහි (i) යෙදිය යුතුයි) අවිද්‍යාව දුරුකරන්නහුට ඤාණයාගේ වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) (iii) නොඇල්ම දුරුකරන්නහුට ප්‍රමොද්‍යයාගේ වශයෙන් හටගත් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න.) නීවරණ දුරුකරන්නාහට ප්‍රථම ධ්‍යානයාගේ වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න.) විතර්ක විචාරයන් දුරුකරන්නාහට දුතියජ්කධාන වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න.) ප්‍රීතිය දුරුකරන්නාහට තතියජ්කධාන වශයෙන් පහළ වූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න.) සුඛ දුක්ඛ වේදනාවන් දුරුකරන්නහුට චතුත්ථජ්ක්ධාන වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න.) රූප සඤ්ඤාවද සටිඝසඤ්ඤාවද නානත්ත සඤ්ඤාවද දුරුකරන්නාහට ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්ති වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න.) ආකාසානඤ්චායතන සඤ්ඤාව දුරුකරන්නහුට විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තියගේ වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න.) විඤ්ඤාණඤ්චායතන සඤ්ඤාව දුරුකරන්නහුට ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියගේ වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න.) ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සඤ්ඤාව දුරුකරන්නහුට නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තියගේ වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න.) [2] නිත්‍ය සංඥාව දුරුකරන්නහුට අනිත්‍යානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි (i) එහි උපන් ධර්මයන් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වෙයි. (ii) සුඛ සංඥාව දුරුකරන්නහුට දුක්ඛානු පස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. (මේ ඡේදයේ (i) යොදන්න) ආත්ම සංඥාව දුරුකරන්නහුට අනාත්මානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) ඇලීම දුරුකරන්නහුට නිබ්බිදානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) රාගය දුරුකරන්නහුට විරාගානුපස්සනා වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න සමුදය දුරුකරන්නහුට නිරෝධානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) දැඩිව අල්වා ගැනීම දුරුකරන්නහුට පටිනිස්සග්ගානු පස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) ඝනසඤ්ඤාව දුරුකරනහුට ඛයානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) කර්ම රැස්කිරීම් දුරුකරන්නාහට වයානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) ස්ථිරය යන සංඥාව දුරුකරන්නහුට විපරිණාමානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න) නිත්‍ය නිමිත්ත දුරුකරන්නහුට අනිමිත්තානුපස්සනා වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) තෘෂ්ණා ප්‍රාර්ථනය දුරුකරන්නහුට අප්පනිතානුපස්සනා වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න) ආත්මයක් ඇතැයි ගැන්ම දුරුකරන්නහුට සුඤ්ඤතානු පස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න) නිත්‍යසාරයක් ඇතැයි ගැන්ම දුරුකරන්නහුට අධිපඤ්ඤා ධම්මවිපස්සනා වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) සම්මොහ වශයෙන් ගැන්ම දුරුකරන්නහුට යථාභූතඥාන දර්ශන වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න) ඇලියයුතුයයි ගැන්ම දුරු කරන්නාහට ආදිනවානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයන් ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න) අනුපාය ගැන්ම දුරුකරන්නහුට පටිසංඛානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) කාමයොගයන්ගේ පැවැත්ම විවට්ටනානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය හා එක්වූ ක්ලේශයන් දුරු කරන්නහුට සොතාපත්තිමග්ග වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) ඖදාරික ක්ලේශයන් දුරුකරන්නහුට සකදාගාමිමග්ග වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) තුනීවූ ක්ලේශයන් දුරුකරන්නහුට අනාගාමි මාර්ග වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න) සියලු ක්ලේශයන් දුරුකරන්නහුට අර්හත්මාර්ග වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න) මෙසේ එහි උපන් ධර්මයන් ඔවුනොවුන් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වේ. [3] කෙසේ නම් ඉන්ද්‍රියයන්ගේ සමාන කෘත්‍ය ඇති අර්ථයෙන් භාවනා නම් වේද? කාමච්ඡන්දය දුරුකරන්නහුට නෛෂ්ක්‍රම්‍ය වශයෙන් පඤ්චෙන්ද්‍රියයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්නුයි. (i) ඉන්ද්‍රියයන්ගේ සමාන කෘත්‍යාර්ථයෙන් භාවනා නම වෙයි. (ii) ව්‍යාපාදය දුරුකරන්නහුට අව්‍යාපාදයාගේ වශයෙන් පඤ්චෙන්ද්‍රියයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්නුයි. (මේ ඡේදයේ (i) යොදන්න) (මෙහි 1 ඡේදයේ (iii) දක්වා යෙදිය යුතුයි.) සියලු ක්ලේශයන් දුරු කරන්නාහුවත් අර්හත් මාර්ගයාගේ වශයෙන් පඤ්චෙන්ද්‍රියයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්නුයි. ඉන්ද්‍රියයන්ගේ සමාන කෘත්‍යර්ථයෙන් භාවනානම් වෙයි. මෙසේ ඉන්ද්‍රියයන්ගේ සමාන කෘත්‍යාර්ථයෙන් භාවනා නම්වේ. [4] කෙසේ නම් ඊට අනුකූලවූ වීර්ය දැරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වේද? කාමච්ඡන්දය දුරුකරන්නහුට නෛෂ්ක්‍රම්‍යයාගේ වශයෙන් වීර්ය දරානුයි (i) ඊට අනුකූලවූ වීර්ය දැරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වෙයි. (ii) ව්‍යාපාදය දුරු කරන්නහුට අව්‍යාපාදයාගේ වශයෙන් වීර්ය දරානුයි. (මේ ඡේදයේ (i) යොදන්න) (මෙහි 1 ඡේදයේ (iii) දක්වා යෙදිය යුතුයි) සියලු කෙලෙසුන් දුරුකරන්නහුට අර්හත් මාර්ගයාගේ වශයෙන් වීර්ය දරානුයි ඊට අනුකූලවූ වීර්ය දැරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වේ. [5] කෙසේ නම් දැඩිව සේවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වේද? කාමච්ඡන්දය දුරුකරන්නේ නෛෂ්ක්‍රම්‍යය දැඩිව සෙවනය කෙරේනුයි (i) දැඩිව සෙවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනානම් වෙයි. (ii) ව්‍යාපාදය දුරුකරන්නේ අව්‍යාපාදයා දැඩිව සේවනය කෙරේනුයි (මේ ඡේදයේ (i) යොදන්න) සියලු කෙලෙසුන් දුරුකරන්නේ අර්හත් මාර්ගය දැඩිව සෙවනය කෙරේනුයි. දැඩිව සෙවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වෙයි. මෙසේ දැඩිව සෙවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වෙයි. [6] මේ සතර වැදෑරුම් භාවනාවන් රූපය දැකියයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් වඩයි. වේදනාව දැකිය යුතු ආකාරයෙන් වඩයි. සංඥාව දැකිය යුතු ආකාරයෙන් දකිමින් වඩයි. සංස්කාරයන් දැකියයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් වඩයි. විඤ්ඤාණය දැකියයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් වඩයි. චක්ෂුස (මෙහි පළමුවන බණවරෙහි 25-26 ඡේද ‘දතයුතුය’ යනු ‘දැකිය යුතු’ ආකාරයෙන් දකිමින් වඩයි කියා වෙනස්කොට යොදාගත යුතුයි) ජරාමරණය අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් දකිමින් වඩයි. [7] යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් වඩන ලද්දාහු වෙත්ද, ඒ ඒ ධර්මයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත් එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් මේ ධර්මයෝ වැඩිය යුත්තාහයි වදාළ ධර්ම සොතාවධාන නමැයිද එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමැයිද කියනු ලැබේ.
29 කථං ‘‘ඉමෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? එකො ධම්මො සච්ඡිකාතබ්බො - අකුප්පා චෙතොවිමුත්ති. ද්වෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - විජ්ජා ච විමුත්ති ච. තයො ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - තිස්සො විජ්ජා. චත්තාරො ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි. පඤ්ච ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - පඤ්ච ධම්මක්ඛන්ධා. ඡ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - ඡ අභිඤ්ඤා. සත්ත ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - සත්ත ඛීණාසවබලානි. අට්ඨ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - අට්ඨ විමොක්ඛා. නව ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - නව අනුපුබ්බනිරොධා. දස ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - දස අසෙක්ඛා ධම්මා. ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, සච්ඡිකාතබ්බං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං? චක්ඛු, භික්ඛවෙ, සච්ඡිකාතබ්බං; රූපා සච්ඡිකාතබ්බා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සච්ඡිකාතබ්බං; චක්ඛුසම්ඵස්සො සච්ඡිකාතබ්බො ; යම්පිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි සච්ඡිකාතබ්බං. සොතං සච්ඡිකාතබ්බං; සද්දා සච්ඡිකාතබ්බා...පෙ.... ඝානං සච්ඡිකාතබ්බං; ගන්ධා සච්ඡිකාතබ්බා... ජිව්හා සච්ඡිකාතබ්බා; රසා සච්ඡිකාතබ්බා... කායො සච්ඡිකාතබ්බො; ඵොට්ඨබ්බා සච්ඡිකාතබ්බා... මනො සච්ඡිකාතබ්බො; ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා; මනොවිඤ්ඤාණං සච්ඡිකාතබ්බං; මනොසම්ඵස්සො සච්ඡිකාතබ්බො ; යම්පිදං මනොසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි සච්ඡිකාතබ්බං’’. රූපං පස්සන්තො සච්ඡිකරොති, වෙදනං පස්සන්තො සච්ඡිකරොති, සඤ්ඤං පස්සන්තො සච්ඡිකරොති, සඞ්ඛාරෙ පස්සන්තො සච්ඡිකරොති, විඤ්ඤාණං පස්සන්තො සච්ඡිකරොති. චක්ඛුං...පෙ.... ජරාමරණං...පෙ.... අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන පස්සන්තො සච්ඡිකරොති. යෙ යෙ ධම්මා සච්ඡිකතා හොන්ති තෙ තෙ ධම්මා ඵස්සිතා (ඵුසිතා (ස්‍යා.)) හොන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉමෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති.	29 [1] කෙසේ නම් මේ ධර්මයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුත්තාහයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නම්වේද? එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම්වේද? එක් ධර්මයක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. එනම් නොපිරිහෙන චෙතොවිමුක්තියයි කියනලද අර්හත් ඵලයයි. ධර්ම දෙකක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. විද්‍යාවත් විමුක්තියත්ය. ධර්මතුනක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ත්‍රිවිද්‍යාවෝයි. ධර්ම සතරක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතුය. ඵල සතරය. ධර්මපසක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ස්කන්ධ පසය. ධර්ම සයක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. අභිඥාසයය ධර්ම සතක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතුය. ක්ෂීණාශ්‍රවයන්ගේ බලසතය. ධර්ම අටක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතුය. විමොක්ෂ අටය ධර්ම නවයක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. පිළිවෙළින් නිරුද්ධ කළ යුතුය ධර්ම නවයය. ධර්ම දශයක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතුය. අශෛක්ෂ ධර්ම දසයවෙත්. මහණෙනි, සියල්ල ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. [2] මහණෙනි, කිනම් සියල්ලක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තේද? මහණෙනි චක්ෂුස ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. රූපයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තාහ. චක්ඛුවිඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. චක්ඛු සම්ඵස්සය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. චක්ඛු සම්ඵස්සය නිසා (i) සුඛවූ හෝ දුක්ඛවූ හෝ අදුක්ඛමසුඛවූ හෝ යම් වේදනාවක් උපදීද එයද ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. (ii) සොතය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ශබ්දයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තාහ. සොතවිඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. සොතසම්ඵස්සය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. සොතසම්ඵස්සය නිසා (මේ ඡේදයේ (i) යෙදිය යුතුයි.) ඝානය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතුය. ගන්ධයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තාහ. ඝාන විඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ඝානසම්ඵස්සය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ඝාන සම්ඵස්සය නිසා ((i) යොදන්න) දිව ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. රසයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තාහ. ජිව්හාවිඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ජිව්හාසම්ඵස්සය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ජිව්හා සම්ඵස්සය නිසා ((i) යොදන්න.) කය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ස්පර්ශයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තාහ. කායවිඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. කායසම්ඵස්සය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. කායසම්ඵස්සය නිසා ((i) යොදන්න) සිත ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ධර්මා රම්මණයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තාහ. මනොවිඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. මනොසම්ඵස්සය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. මනොසම්ඵස්සය නිසා සුඛවූ හෝ දුක්ඛවූ හෝ අදුක්ඛමසුඛවූ හෝ යම් වේදනාවක් උපදීද එයද ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. [3] රූපය දතයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් ප්‍රත්‍යක්ෂකරයි. වේදනාව දතයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරයි. සංඥාව දතයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරයි. සංස්කාරයන් දතයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරයි. විඤ්ඤාණය දතයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරයි. චක්ෂුස (මෙහි පළමුවන බණ වරෙහි 23, 26 ‘දත යුතුය’ යනු ‘දත යුතු ආකාරයෙන් දකිමින් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරයි කියා වෙනස් කොට යෙදිය යුතුයි.) අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් දකිමින් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරයි. [4] යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ලද්දාහු වෙත්ද, ඒ ඒ ධර්මයෝ දක්නා ලද්දාහුවෙත්. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් මේ ධර්මයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තාහයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි.
30 කථං ‘‘ඉමෙ ධම්මා හානභාගියා, ඉමෙ ධම්මා ඨිතිභාගියා, ඉමෙ ධම්මා විසෙසභාගියා, ඉමෙ ධම්මා නිබ්බෙධභාගියා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභිං කාමසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති - ඨිතිභාගියො ධම්මො. අවිතක්කසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා - නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො. දුතියස්ස ඣානස්ස ලාභිං විතක්කසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති - ඨිතිභාගියො ධම්මො. උපෙක්ඛාසුඛසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා - නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො. තතියස්ස ඣානස්ස ලාභිං පීතිසුඛසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති - ඨිතිභාගියො ධම්මො. අදුක්ඛමසුඛසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා - නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො. චතුත්ථස්ස ඣානස්ස ලාභිං උපෙක්ඛාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති - ඨිතිභාගියො ධම්මො. ආකාසානඤ්චායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා - නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො. ආකාසානඤ්චායතනස්ස ලාභිං රූපසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති - ඨිතිභාගියො ධම්මො. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා - නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො. විඤ්ඤාණඤ්චායතනස්ස ලාභිං ආකාසානඤ්චායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති - ඨිතිභාගියො ධම්මො. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා - නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනස්ස ලාභිං විඤ්ඤාණඤ්චායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති - ඨිතිභාගියො ධම්මො. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා - නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉමෙ ධම්මා හානභාගියා, ඉමෙ ධම්මා ඨිතිභාගියා, ඉමෙ ධම්මා විසෙසභාගියා, ඉමෙ ධම්මා නිබ්බෙධභාගියාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං’’.	30 [5] කෙසේ නම් මේ ධර්මයෝ පිරිහීම් පක්ෂයෙහි වූහ, මේ ධර්මයෝ ස්ථිති පක්ෂයෙහි වූහ, මේ ධර්මයෝ විශේෂ පක්ෂයෙහි වූහ, මේ අවබෝධ කිරීම් පක්ෂයෙහි වූහයි වදාළ ධර්මයෝ සොතාවධාන නම් වේද, එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම්වේද, ප්‍රථම ධ්‍යානය ලැබූ පුද්ගලයන්හට කාමයන් අරමුණු කොට ඇති සංඥාවෙන් යුත් මනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය පිරිහීම් පක්ෂයෙහිවූ ධර්මය වෙයි. ඒ ධ්‍යානයට අනුව පවත්නා ඇල්මයයි කියනලද සතිය පිහිටියේ වෙයිද, මෙය ස්ථිති පක්ෂයෙහිවූ ධර්මය වෙයි. අවිතර්ක සහගතවූ සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය විශේෂ පක්ෂයෙහිවූ ධර්මය වෙයි. මාර්ගය හා යෙදුණාවූ නිර්විදා ඥාන සහ ගතවූ සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය කළකිරීම් පක්ෂයෙහිවූ ධර්මය වෙයි. ද්විතීයධ්‍යානලාභී පුද්ගලයාහට විතර්ක සහගත සංඥාවෙන් යුත් මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය හානභාශිය (පිරිහීම් පක්ෂයෙහිවූ) ධර්මය වෙයි. ඒ ධ්‍යානයට අනුව පවත්නා එහි ඇල්මයයි කියනලද සතිය පිහිටයි එය ඨිතිභාගිය (ස්ථිති පක්ෂයෙහි) වූ ධර්මය වෙයි. උපෙක්ඛා සුඛ සහගත සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය විසෙසභාගිය ධර්මය වෙයි. මාර්ග ඥානයෙන් යුත් නිර්විදා ඥාන සහගත සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය නිබ්බෙධභාගිය (කලකිරීම් පක්ෂයෙහිවූ) ධර්මය වෙයි. තෘතීය ධ්‍යානලාභී පුද්ගලයා හට පීති සුඛ සහගත සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය හානභාගිය ධර්මය වෙයි. ඒ ධ්‍යානයට අනුව පවත්නාවූ ධ්‍යාන නිකන්තිය (ඇල්ම) යයි කියනලද සතිය පිහිටයිද මෙය ඨිතිභාගිය ධර්මය වෙයි. අදුක්ඛමසුඛ සහගත සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය විශේෂ භාගිය ධර්මය වෙයි. මාර්ගය හා යෙදුනාවූ නිර්විදා ඥාන සහගත සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය නිබ්බෙධ භාගිය ධර්මය වේ. චතුර්ථධ්‍යාන ලාභී පුද්ගලයාහට උපෙක්ඛා සහගත සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය හානභාගිය ධර්මය වෙයි. ඊට අනුව පවත්නා ධ්‍යාන නිකන්තියයි කියනලද සතිය පිහිටයිද මෙය ඨිතිභාගිය ධර්මය වෙයි. ආකාසානඤ්චායතන සහගත සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්. මෙය විශේෂ භාගිය ධර්මය වෙයි. මාර්ගය හා යෙදුණාවූ නිර්විදා ඥාන සහගතවූ මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය නිබ්බිදා භාගිය ධර්මය වෙයි. [6] ආකාසානඤ්චායතන ධ්‍යානලාභී පුද්ගලයාහට රූප සහගත සඤ්ඤාමනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය හානභාගිය ධර්මයවෙයි. ඊට අනුව පවත්නා නිකන්ති සතිය පිහිටියේ වෙයිද, මෙය ඨිතිභාගිය ධර්මයවෙයි. විඤ්ඤාණඤ්චායතන සඤ්ඤාමනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය විශේෂභාගිය ධර්මය වෙයි. මාර්ගය හා යෙදුණාවූ නිර්විදාඥාන සහගතවූ සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය නිබ්බෙධ භාගිය ධර්මයවෙයි. විඤ්ඤාණඤ්චායතන ලාභී පුද්ගලයාහට ආකාසානඤ්චායතන සඤ්ඤාමනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය හානභාගිය ධර්මයවෙයි. ඊට අනුව පවත්නාවූ ධ්‍යානනිකත්තී සතිය පිහිටියේ වෙයිද මෙය ඨිතිභාගිය ධර්මයවෙයි. ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය විශේෂ භාගිය ධර්මයවෙයි. මාර්ගය හා යෙදුනාවූ නිර්විදාඥාන සහගතවූ සඤ්ඤාමනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය නිබ්බෙධ භාගිය ධර්මයවෙයි. ආකිඤ්චඤ්ඤායතන ලාභී පුද්ගලයාහට විඤ්ඤාණඤ්චායතන සහගත සඤ්ඤාමනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය හානභාගිය ධර්මයවෙයි. ඊට අනුව පවත්නාවූ ධ්‍යානනිකන්ති සතිය පිහිටියේ වෙයිද, මෙය ඨිතිභාගිය ධර්මය වෙයි. නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤා සහගත සඤ්ඤාමනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය විශේෂ භාගිය ධර්මයවෙයි. මාර්ගය හා යෙදුණාවූ නිර්විදා ඥාන සහගතවූ සඤ්ඤාමනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය නිබ්බෙධ භාගිය ධර්මය වෙයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නම් වෙයි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නම් වෙයි. එහෙයින් මේ ධර්මයෝ හානභාගියහ. මේ ධර්මයෝ ඨිතිභාගියහ. මේ ධර්මයෝ විශේෂ භාගියහ. මේ ධර්මයෝ නිබ්බෙධ හාගියහයි වදාළ ධර්මයෝ සොතාවධාන නමැයි එය දැනගත්තාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමැයිද කියනු ලැබේ.
31 කථං ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා, සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? ‘‘රූපං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘වෙදනා...පෙ.... සඤ්ඤා... සඞ්ඛාරා... විඤ්ඤාණං... චක්ඛු...පෙ.... ජරාමරණං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා, සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.	31 [7] කෙසේ නම් සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍යයහ. සියලු සංස්කාරයෝ දුක්ඛයහ. සියලු සංස්කාරයෝ අනාත්මයහයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නම් වේද, එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වේද, රූපය (i) ක්ෂය වීම් අර්ථයෙන් අනිත්‍ය නමි. භය සහිත අර්ථය දුක්ඛ නමි. ආත්ම සාරයක් නැති අර්ථයෙන් අනාත්ම නමැයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. (ii) වේදනාව (මෙහි මේ ඡේදයේ (i) යොදන්න) සංඥාව ((i) යොදන්න) සංස්කාරයන් ((i) යොදන්න) විඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) ඇස් ((i) යොදන්න) කණ ((i) යොදන්න) නාසය ((i) යොදන්න) දිව ((i) යොදන්න) කය ((i) යොදන්න) සිත ((i) යොදන්න ජරාමරණ ක්ෂයවීම් අර්ථයෙන් අනිත්‍ය නමි. භයසහිත අර්ථයෙන් දුක්ඛ නමි. ආත්ම සාරයක් නැති අර්ථයෙන් අනාත්ම නැමති වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නමි. එයද දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍යයහ. සියලු සංස්කාරයෝ දුක්ඛයහ. සියලු සංස්කාරයෝ අනාත්මයහයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමැයි කියනු ලැබේ.
32 කථං ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං?	32 [8] කෙසේ නම්, මෙය දුඃක්ඛාර්යසත්‍ය නමි. මෙය දුඃඛ සමුදයාර්ය සත්‍ය නමි. මෙය දුඃඛ නිරෝධාර්ය සත්‍ය නමි. මෙය දුඃඛනිරෝධගාමිනී ප්‍රතිපදාර්ය සත්‍ය නමැයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නම් වේද? එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වේද?
33 තත්ථ කතමං දුක්ඛං අරියසච්චං? ජාතිපි දුක්ඛා, ජරාපි දුක්ඛා, මරණම්පි දුක්ඛං, සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසාපි දුක්ඛා, අප්පියෙහි සම්පයොගො දුක්ඛො, පියෙහි විප්පයොගො දුක්ඛො, යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං; සඞ්ඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා (පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධාපි (ක.) සතිපට්ඨානසුත්තෙ සච්චවිභඞ්ගෙ ච පස්සිතබ්බං) දුක්ඛා. තත්ථ කතමා ජාති? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජාති සඤ්ජාති ඔක්කන්ති අභිනිබ්බත්ති ඛන්ධානං පාතුභාවො ආයතනානං පටිලාභො - අයං වුච්චති ජාති. තත්ථ කතමා ජරා යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජරා ජීරණතා ඛණ්ඩිච්චං පාලිච්චං වලිත්තචතා ආයුනො සංහානි ඉන්ද්‍රියානං පරිපාකො - අයං වුච්චති ජරා. තත්ථ කතමං මරණං? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හා තම්හා සත්තනිකායා චුති චවනතා භෙදො අන්තරධානං මච්චු මරණං කාලකිරියා (කාලංකිරියා (ක.)) ඛන්ධානං භෙදො කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො ජීවිතින්ද්‍රියස්සුපච්ඡෙදො - ඉදං වුච්චති මරණං. තත්ථ කතමො සොකො? ඤාතිබ්‍යසනෙන (යො ඤාතිබ්‍යසනෙන (ස්‍යා.) පස්ස සච්චවිභඞ්ගෙ) වා ඵුට්ඨස්ස, භොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, රොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, සීලබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, දිට්ඨිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බ්‍යසනෙන සමන්නාගතස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස සොකො සොචනා සොචිතත්තං අන්තොසොකො අන්තොපරිසොකො චෙතසො පරිජ්ඣායනා දොමනස්සං සොකසල්ලං - අයං වුච්චති සොකො. තත්ථ කතමො පරිදෙවො? ඤාතිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, භොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, රොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, සීලබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, දිට්ඨිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බ්‍යසනෙන සමන්නාගතස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස ආදෙවො පරිදෙවො ආදෙවනා, පරිදෙවනා ආදෙවිතත්තං පරිදෙවිතත්තං වාචා පලාපො විප්පලාපො ලාලප්පො ලාලප්පනා ලාලප්පිතත්තං - අයං වුච්චති පරිදෙවො. තත්ථ කතමං දුක්ඛං? යං කායිකං අසාතං කායිකං දුක්ඛං කායසම්ඵස්සජං අසාතං දුක්ඛං වෙදයිතං, කායසම්ඵස්සජා අසාතා දුක්ඛා වෙදනා - ඉදං වුච්චති දුක්ඛං. තත්ථ කතමං දොමනස්සං? යං චෙතසිකං අසාතං චෙතසිකං දුක්ඛං, චෙතොසම්ඵස්සජං අසාතං වෙදයිතං, චෙතොසම්ඵස්සජා අසාතා දුක්ඛා වෙදනා - ඉදං වුච්චති දොමනස්සං. තත්ථ කතමො උපායාසො? ඤාතිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, භොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, රොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, සීලබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, දිට්ඨිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බ්‍යසනෙන සමන්නාගතස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස ආයාසො උපායාසො ආයාසනා උපායාසනා ආයාසිතත්තං උපායාසිතත්තං - අයං වුච්චති උපායාසො. තත්ථ කතමො අප්පියෙහි සම්පයොගො දුක්ඛො? ඉධ යස්ස තෙ හොන්ති අනිට්ඨා අකන්තා අමනාපා රූපා සද්දා ගන්ධා රසා ඵොට්ඨබ්බා, යෙ වා පනස්ස තෙ හොන්ති අනත්ථකාමා අහිතකාමා අඵාසුකාමා අයොගක්ඛෙමකාමා, යා තෙහි සද්ධිං සඞ්ගති සමාගමො සමොධානං මිස්සීභාවො - අයං වුච්චති අප්පියෙහි සම්පයොගො දුක්ඛො. තත්ථ කතමො පියෙහි විප්පයොගො දුක්ඛො? ඉධ යස්ස තෙ හොන්ති ඉට්ඨා කන්තා මනාපා රූපා සද්දා ගන්ධා රසා ඵොට්ඨබ්බා, යෙ වා පනස්ස තෙ හොන්ති අත්ථකාමා හිතකාමා ඵාසුකාමා යොගක්ඛෙමකාමා මාතා වා පිතා වා භාතා වා භගිනී වා මිත්තා වා අමච්චා වා ඤාතී වා සාලොහිතා වා, යා තෙහි සද්ධිං අසඞ්ගති අසමාගමො අසමොධානං අමිස්සීභාවො - අයං වුච්චති පියෙහි විප්පයොගො දුක්ඛො. තත්ථ කතමං යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං? ජාතිධම්මානං සත්තානං එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජති - ‘‘අහො වත මයං න ජාතිධම්මා අස්සාම, න ච වත නො ජාති ආගච්ඡෙය්‍යා’’ති. න ඛො පනෙතං ඉච්ඡාය පත්තබ්බං - ඉදම්පි යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං. ජරාධම්මානං සත්තානං...පෙ.... බ්‍යාධිධම්මානං සත්තානං... මරණධම්මානං සත්තානං... සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසධම්මානං සත්තානං එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජති - ‘‘අහො වත මයං න සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසධම්මා අස්සාම, න ච වත නො සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා ආගච්ඡෙය්‍යු’’න්ති. න ඛො පනෙතං ඉච්ඡාය පත්තබ්බං - ඉදම්පි යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං. තත්ථ කතමෙ සඞ්ඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා? සෙය්‍යථිදං (සෙය්‍යථීදං (ස්‍යා. සී. අට්ඨ.)) - රූපුපාදානක්ඛන්ධො, (රූපූපාදානක්ඛන්ධො (ස්‍යා.) එවමුපරිපි), වෙදනුපාදානක්ඛන්ධො සඤ්ඤුපාදානක්ඛන්ධො, සඞ්ඛාරුපාදානක්ඛන්ධො, විඤ්ඤාණුපාදානක්ඛන්ධො - ඉමෙ වුච්චන්ති සඞ්ඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා. ඉදං වුච්චති දුක්ඛං අරියසච්චං.	33 ඒ ආර්ය සත්‍ය සතර අතුරෙන් දුඃඛාර්ය සත්‍ය නම් කවරේද? ඉපදීමද දුකය, ජරාවද දුකය, මරණයද, දුකය, සොකය හැඬීම කායික දුක මානසික දුක සොකයෙන් ඇතිවන දැඩි වෙහෙස යන මොහුද දුක්යහ. අප්‍රියයන් සමග එක්වීමද දුකය. ප්‍රියයන්ගෙන් වෙන්වීමද දුකය. යමක් කැමති නම් එය නොලැබීමද දුකය. සැකෙවින් උපාදානස්කන්ධ පසම දුක්යහ. [9] ඔවුන් අතුරෙන් එහි ඉපදීම නම් කවරේද? ඒ ඒ සත්වයන්ගේ ඒ ඒ සත්ව නිකායවල යම් ඉපදීමක් වේද, හටගැන්මක්වේද, පිළිසිඳගැනීමක් වේද, බැසගැනීමක් වේද, වීමක් වේද, ආයතනයන්ගේ ලැබීමක් ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීමක් වේද, මේ ඉපදීමයයි කියනු ලැබේ. එහි ජරාව නම් කවරීද, ඒ ඒ සත්වයන්ගේ ඒ ඒ සත්ව නිකායවල යම් දිරීමක් දිරීම් ස්වභාවයක් කැඩුනු බවක් පැසුණු බවක් ඇඟ රැලිවැටීමක් ආයුෂයාගේ පිරිහීමක් ඉන්ද්‍රියයන්ගේ මේරීමක් වේද, මේ ජරාවයයි කියනු ලැබේ. එහි මරණය නම් කවරේද? ඒ ඒ සත්වයන්ගේ ඒ ඒ සත්ව නිකායවලින් චුතවීමක් චුතවන ස්වභාවයක් බිඳීමක් වේද, අතුරුදහන්වීමක් වේද, මච්චුයයි කියනලද මරණයක් කාලක්‍රියාවක් වේද. සත්වයන්ගේ බිඳීමක්, මෘතශරීරය බහා තැබීමක්, ජීවිතෙන්ද්‍රියයාගේ සිඳීමක්වේද මෙය මරණයයි කියනු ලැබේ. [10] එහි ශෝකය කවරේද? ඤාතීන්ගේ විපත්තියකින් හෝ මඩනාලද්දහුටද වස්තු විනාසයකින් හෝ මඩනා ලද්දහුටද, ශීලය විනාශයෙන් හෝ මඩනාලද්දහුටද, රෝග විනාශයෙන් හෝ මඩනාලද්දහුටද, දිට්ඨි විනාශයෙන් හෝ මඩනාලද්දහුටද එක්තරා එක්තරා විනාශයකින් යුක්ත වූවහුටද, එක්තරා එක්තරා දුකකින් මඩනාලද්දහුට ශෝකයක් ශොකාකාරයක් ශොක ස්වභාවයක් ඇතුළත ශෝකයක් ඇතුළත හාත්පස ශොක කිරීමක් ඇතුළත දැවීමක් දොම්නසක් සොක නැමැති හුලක්වේද, මේ ශෝකයයි කියනු ලැබේ. එහි වැලපීම කවරේද? නෑයන්ගේ විනාශයෙන් හෝ මඩනාලද්දහුටද වස්තු විනාශයෙන් හෝ මඩනා ලද්දහුටද, රොග විපත්තියකින් හෝ මඩනාලද්දහුටද, ශීල විපත්තියකින් හෝ මඩනාලද්දහුටද, දෘෂ්ටි විපත්තියකින් හෝ මඩනාලද්දහුටද එක්තරා එක්තරා විපත්තියකින් යුත්වූවහුටද, එක්තරා එක්තරා දුක් ස්වභාවයකින් මඩනා ලද්දහුට ඇඬීමක් වැලපීමක් ඇඬීම් ස්වභාවයක් වැළපීම් ස්වභාවයක් ඇඬීම් බවක් වැළපීම් බවක්, කීමක් වේද, හිස් කීමක් වේද, නැවත නැවත කීමක් වේද, විලාප කීමක් දෙඩවීමක් දෙඩවීම් ආකාරයක් දෙඩවීම් ස්වභාවයක් වේද, මේ පරිදෙවයයි කියනු ලැබේ. [11] එහි දුක නම් කවරේද? යම් කායික නොසැප බවක් කයෙහිවූ දුකක් කාය සම්ඵස්සයෙන් හටගත් නොසැපවූ දුක්වූ විඳීමක් කාය සම්ඵස්සයෙන් හටගත් නොසැපවූ දුක්ඛ වේදනාවක්වේද, මේ දුකයයි කියනු ලැබේ. [12] එහි දොම්නස නම් කවරේද? මානසිකවූ යම් නොසැප බවක් මානසික දුකක් මනොසම්ඵස්සයෙන් හටගත් නොසැපවූ දුක් විඳීමක් මනොසම්ඵස්සයෙන් හටගත් නොසැපවූ යම් දුක්ඛ වේදනාවක් වේද, මේ දොම්නසයයි කියනු ලැබේ. [13] එහි දැඩි වෙහෙස නම් කවරේද? නෑයන්ගේ විනාශයකින් මඩනාලද්දහුට හෝ වස්තු විනාශයෙන් මඩනා ලද්දහුට හෝ රෝග විනාශයෙන් මඩනාලද්දහුට හෝ ශීල විනාශයෙන් මඩනාලද්දහුට හෝ දෘෂ්ටි විනාශයෙන් මඩනා ලද්දහුට හෝ එක්තරා එක්තරා විපත්තියකින් මඩනා ලද්දහුට හෝ එක්තරා එක්තරා දුක් ස්වභාවයකින් මඩනා ලද්දහුට වෙහෙසක් ක්ලාන්ත බවක් වෙහෙස ආකාරයක් ක්ලාන්ත ආකාරයක් වෙහෙස බවක් ක්ලාන්ත බවක් වේද මේ උපායාසයයි කියනු ලැබේ. [14] එහි අප්‍රියයන් හා එක්වීම් දුක නම් කවරේද? මේ ලෝකයෙහි යමෙකුහට අයහපත්වූ නොකැමැතිවූ සිත සතුටු නොවන්නාවූ රූපයෝද, ශබ්දයෝද, ගන්ධයෝද, රසයෝද, ස්පර්ශයෝද, වෙත් යම් යම් දේ ඔහුට අයහපත කැමති වන්නාහුද, අහිත බව කැමති වන්නාහුද අපහසු බව කැමතිවන්නාහුද, සතර යෝගයන්ගෙන් මිදීමට නුසුදුසු වන්නාහුද, ඔවුන් සමග එක්වීමක් සමාගමයක් මිශ්‍රවීමක් වේද, මේ අප්‍රියයන් හා එක්වීමේ දුකයයි කියනු ලැබේ. [15] එහි ප්‍රියයන්ගෙන් වෙන්වීමේ දුක නම් කවරේද? මේ ලෝකයෙහි යම් කෙනෙකුට යහපත්වූ කැමතිවන්නාවූ මනවඩන්නාවූ රූපයෝද, ශබ්දයෝද, ගන්ධයෝද, රසයෝද, ස්පර්ශයෝ තවත් යම් යම් දේ ඔහුට යහපත කැමතිවන්නාහුද හිතබව කැමතිවන්නාවූද, පහසුව කැමතිවන්නාවූද, යම් මවු හෝ පියා හෝ සහෝදරයෙක් හෝ සහෝදරියක් හෝ මිත්‍රයෙක් හෝ අසල්වැසියෝ හෝ සහලේ නෑයෝ හෝ වෙත්ද, ඔවුන්ගෙන් වෙන්වීමක් නොඑක්වීමක්, මිශ්‍රනොවීමක් වේද මෙය ප්‍රියයන්ගෙන් වෙන්වීමේ දුකයයි කියනු ලැබේ. [16] යමක් කැමතිද එය නොලැබීම එහි දුකය යනු කවරේද? ඉපදීම ස්වභාවකොට ඇති සත්වයන්ට ඒකාන්තයෙන් ‘අපි ඉපදීම ස්වභාවකොට ඇත්තේ නොවෙමු නම් යහපත, අපට ඒකාන්තයෙන් ඉපදීම නොවන්නේ නම් යෙහෙකැයි’ කැමැත්තක් ඇතිවන්නේය. මෙය කැමති පරිදි ලැබිය හැක්කක් නොවේ. මෙයද කැමති යමක් නොලැබීමේ දුකයි. ජරාව ස්වභාවකොට ඇති සත්වයන්ට ව්‍යාධිය ස්වභාවකොට ඇති සත්වයන්ට මරණය ස්වභාවකොට ඇති සත්වයන්ට ශෝකය හැඬීම ශරීර කායික දුක, මානසික දුක, තද වෙහෙස ස්වභාවකොට ඇති සත්වයන්ට ‘අතිශෝකය හැඬීම, දුක, දොම්නස තද වෙහෙස ස්වභාවකොට ඇත්තෝ නොවෙමුනම් යහපත අපට ඒකාන්තයෙන් ශෝකය හැඬීම දුක, දොම්නස තද වෙහෙස නොවන්නේ නම් යෙහෙකැයි’ මෙසේ කැමැත්තක් ඇතිවන්නේය. මෙය කැමති පරිදි ලබාගත හැක්කක් නොවේ. මෙයද කැමති දෙයක් නොලැබීමේ දුකයි. [17] එහි සැකෙවින් දැක්වූ උපාදානස්කන්ධ පස කවරේද? ඒ මෙසේයි. රූප උපාදානස්කන්ධය, වේදනා උපාදානස්කන්ධය සංඥා උපාදානස්කන්ධය, සංඛාර උපාදානස්කන්ධය, විඤ්ඤාණ උපාදානස්කන්ධය යන මොහුය. මොහු සැකෙවින් දුක්වූ උපාදාන ස්කන්ධ පසයයි කියනු ලැබෙත්. මේ දුක්ඛාර්ය සත්‍යයයි කියනු ලැබේ.
34 තත්ථ කතමං දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං? යායං තණ්හා පොනොභවිකා (පොනොබ්භවිකා (ස්‍යා.)) නන්දිරාගසහගතා තත්‍රතත්‍රාභිනන්දිනී, සෙය්‍යථිදං - කාමතණ්හා භවතණ්හා විභවතණ්හා , සා ඛො පනෙසා තණ්හා කත්ථ උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, කත්ථ නිවිසමානා නිවිසති? යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. කිඤ්ච ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං? චක්ඛු ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. සොතං ලොකෙ...පෙ.... ඝානං ලොකෙ... ජිව්හා ලොකෙ... කායො ලොකෙ... මනො ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. රූපා ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. සද්දා ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං...පෙ.... ධම්මා ලොකෙ... චක්ඛුවිඤ්ඤාණං ලොකෙ...පෙ.... මනොවිඤ්ඤාණං ලොකෙ... චක්ඛුසම්ඵස්සො ලොකෙ...පෙ.... මනොසම්ඵස්සො ලොකෙ... චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා ලොකෙ...පෙ.... මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා ලොකෙ... රූපසඤ්ඤා ලොකෙ...පෙ.... ධම්මසඤ්ඤා ලොකෙ... රූපසඤ්චෙතනා ලොකෙ...පෙ.... ධම්මසඤ්චෙතනා ලොකෙ... රූපතණ්හා ලොකෙ...පෙ.... ධම්මතණ්හා ලොකෙ... රූපවිතක්කො ලොකෙ...පෙ.... ධම්මවිතක්කො ලොකෙ... රූපවිචාරො ලොකෙ...පෙ.... ධම්මවිචාරො ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. ඉදං වුච්චති දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං.	34 [18] එහි දුක්ඛසමුදය ආර්යසත්‍යය නම් කවරේද? නැවත ඉපදීම ඇතිකරන්නාවූ නන්දියයි කියනලද රාගයෙන් යුත් ඒ ඒ තැන ඇලෙන්නාවූ යම් මේ තෘෂ්ණාවක්වේද ඒ මෙසේයි කාම තණ්හාවද, භව තණ්හාවද, විභව තණ්හාවද වෙත්. මහණෙනි, මේ තෘෂ්ණාව කිනම් තැනෙක්හි උපදිනුයේ උපදීද කිනම් තැනෙක්හි වැදගනුයේ වැදගනීද? ලෝකයෙහි යම් ප්‍රිය ස්වභාවයක් හෝ මිහිරි ස්වභාවයක් ඇත්තේ වේද, මෙහි ඒ තෘෂ්ණාව උපදිනුයේ උපදියි. වැදගනුයේ වැදගනියි. [19] ලෝකයෙහි ප්‍රිය ස්වභාවය මිහිරි ස්වභාවය ඇත්තේ කුමක්ද? ලෝකයෙහි ඇස (i) ප්‍රිය ස්වභාවය ඇත්තකි. මිහිරි ස්වභාවය ඇත්තකි. එහි ඒ තෘෂ්ණාව උපදිනුයේ උපදියි, වැදගනුයේ වැදගනියි. (ii) ලෝකයෙහි කන (මෙහි 19 (i) යොදන්න) ලෝකයෙහි නාසය ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි දිව ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි කය ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි සිත ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි ශබ්දයෝ ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි ගන්ධයෝ ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි රසයෝ ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි ධර්මයෝ ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි චක්ඛුවිඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) සොතවිඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) ඝාණවිඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) ජිව්හා විඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) කාය විඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) සොතවිඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි මනො විඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි චක්ඛුසම්ඵස්සය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි සොතසම්ඵස්සය ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි ඝාණසම්ඵස්සය ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි ජිව්හාසම්ඵස්සය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි කාය සම්ඵස්සය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි මනො සම්ඵස්සය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි චක්ඛුසම්ඵස්ස වේදනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි සොත සම්ඵස්සජ වේදනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ඝාණ සම්ඵස්සජ වේදනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ජිව්හා සම්ඵස්සජ වේදනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි කාය සම්ඵස්සජ වේදනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි මනො සම්ඵස්සජ වේදනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රූප සංඥාව) (i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ශබ්ද සංඥාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ගන්ධ සංඥාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රස සංඥාව ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි ස්පර්ශ සංඥාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ධර්ම සංඥාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රූප සංචෙතනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ශබ්ද සංචෙතනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ගන්ධ සංචෙතනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රස සංචෙතනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ස්පර්ශ සංචෙතනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ධර්ම සංචෙතනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රූප තෘෂ්ණාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ශබ්ද තෘෂ්ණාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ගන්ධ තෘෂ්ණාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රස තෘෂ්ණාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ස්පර්ශ තෘෂ්ණාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ධර්ම තෘෂ්ණාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රූප විතර්කය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ශබ්ද විතර්කය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ගන්ධ විතර්කය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රස විතර්කය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ස්පර්ශ විතර්කය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ධර්ම විතර්කය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රූප විචාරය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ශබ්දවිචාරය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ගන්ධ විචාරය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රස විචාරය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ස්පර්ශ විචාරය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ධර්ම විචාරය ((i) යොදන්න.) මේ දුක්ඛ සමුදයාර්ය සත්‍යයයි කියනු ලැබේ.
35 තත්ථ කතමං දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං? යො තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධො චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයො, සා ඛො පනෙසා තණ්හා කත්ථ පහීයමානා පහීයති, කත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣති? යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා පහීයමානා පහීයති, එත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣති. කිඤ්ච ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං? චක්ඛුලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා පහීයමානා පහීයති, එත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣති...පෙ.... ධම්මවිචාරො ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා පහීයමානා පහීයති, එත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣති. ඉදං වුච්චති දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං.	35 [20] එහි දුක්ඛ නිරෝධාර්ය සත්‍යය නම් කවරේද? ඒ තෘෂ්ණාවගේම යම් සම්පූර්යෙන් වෙන්වීමක් ඇද්ද නිරුද්ධ කිරීමක් ඇද්ද අත්හැරීමක් ඇද්ද දුරුකිරීක් ඇද්ද, මිදීමක් ඇද්ද, ආලය හැරීමක් ඇද්ද, ඒ මේ තෘෂ්ණා තොමෝ කවර තැනෙක්හි ප්‍රහීනවනුයේ ප්‍රහීනවේද, කවර තැනෙක්හි නැතිවන්නේ නැතිවේද ලෝකයෙහි යම් ප්‍රිය ස්වභාවයක් මිහිරි ස්වභාවයක් ඇත්තේවේද, මෙහි ඒ තෘෂ්ණාව පහවනුයේ පහවෙයි නිරුද්ධවනුයේ නිරුද්ධ වෙයි. [21] ලෝකයෙහි ප්‍රිය ස්වභාවය ඇති දෙය මිහිරි ස්වභාවය ඇති දෙය නම් කුමක්ද? ලෝකයෙහි ඇස (i) ප්‍රියය, මිහිරිය, එහි මේ තෘෂ්ණාව පහවනුයේ පහවෙයි නිරුද්ධ වනුයේ නිරුද්ධ වෙයි. (මෙහි ඒ ඒ වචන මුලට ‘ලෝකයෙහි’ යන්නද අගට 21 (i) යොදන්න) ඇස-, කණ-, නාසය-, දිව-, කය-, සිත-, රූප-ශබ්ද - ගන්ධ - රස - ස්පර්ශය - ධර්ම - චක්ඛු විඤ්ඤාණය- සෝතවිඤ්ඤාණය-, ඝාණවිඤ්ඤාණය - ජිව්හා විඤ්ඤාණය- කායවිඤ්ඤාණය-, මනොවිඤ්ඤාණය -, චක්ඛු සම්ඵස්සය -, සොත සම්ඵස්සය -, ඝාණසම්ඵස්සය - ජිව්හා සම්ඵස්සය -කායසම්ඵස්සය - මනොසම්ඵස්සය - චක්ඛු සම්ඵස්සජ වේදනාව සොත සම්ඵස්සජ වේදනාව - ඝාණ සම්ඵස්සජ වේදනාව -ජිව්හා සම්ඵස්සජ වේදනාව - කාය සම්ඵස්සජ වේදනාව -මනොසම්ඵස්සජ වේදනාව - රූප සංඥාව - ශබ්ද සංඥාව -ගන්ධ සංඥාව - රස සංඥාව - ස්පර්ශ සංඥාව - ධර්ම සංඥාව -රූප සංචෙතනාව - ශබ්ද සංචෙතනාව - ගන්ධ සංචෙතනාව -රස සංචෙතනාව - ස්පර්ශ සංචෙතනාව - ධර්ම සංචෙතනාව -රූප තෘෂ්ණාව - ශබ්ද තෘෂ්ණාව - ගන්ධ තෘෂ්ණාව - රස තෘෂ්ණාව - ස්පර්ශ තෘෂ්ණාව - ධර්ම තෘෂ්ණාව - රූප විතර්කය -ශබ්ද විතර්කය - ගන්ධ විතර්කය - රස විතර්කය - ස්පර්ශ විතර්කය - ධර්ම විතර්කය - රූප විචාරය - ශබ්ද විචාරය -ගන්ධ විචාරය - රස විචාරය - ස්පර්ශ විචාරය - ධර්ම විචාරය මේ දුක්ඛ නිරෝධ ආර්ය සත්‍යයයි.
36 තත්ථ කතමං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සෙය්‍යථිදං - සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පො සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්තො සම්මාආජීවො සම්මාවායාමො සම්මාසති සම්මාසමාධි. තත්ථ කතමා සම්මාදිට්ඨි? දුක්ඛෙ ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං - අයං වුච්චති සම්මාදිට්ඨි. තත්ථ කතමො සම්මාසඞ්කප්පො? නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පො, අබ්‍යාපාදසඞ්කප්පො, අවිහිංසාසඞ්කප්පො - අයං වුච්චති සම්මාසඞ්කප්පො. තත්ථ කතමා සම්මාවාචා? මුසාවාදා වෙරමණී (වෙරමණි (ක.)), පිසුණාය වාචාය වෙරමණී, ඵරුසාය වාචාය වෙරමණී, සම්ඵප්පලාපා වෙරමණී - අයං වුච්චති සම්මාවාචා. තත්ථ කතමො සම්මාකම්මන්තො? පාණාතිපාතා වෙරමණී, අදින්නාදානා වෙරමණී, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා වෙරමණී - අයං වුච්චති සම්මාකම්මන්තො. තත්ථ කතමො සම්මාආජීවො? ඉධ අරියසාවකො මිච්ඡාආජීවං පහාය සම්මාආජීවෙන ජීවිකං (ජීවිතං (ක.)) කප්පෙති - අයං වුච්චති සම්මාආජීවො. තත්ථ කතමො සම්මාවායාමො? ඉධ භික්ඛු අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති, උප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං පහානාය...පෙ.... අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය ...පෙ.... උප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං ඨිතියා අසම්මොසාය භිය්‍යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති - අයං වුච්චති සම්මාවායාමො. තත්ථ කතමා සම්මාසති? ඉධ භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්‍ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං. වෙදනාසු...පෙ.... චිත්තෙ...පෙ.... ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්‍ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං - අයං වුච්චති සම්මාසති. තත්ථ කතමො සම්මාසමාධි? ඉධ භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. විතක්කවිචාරානං වූපසමා අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. පීතියා ච විරාගා උපෙක්ඛකො ච විහරති සතො ච සම්පජානො සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙති, යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති - ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමා අදුක්ඛමසුඛං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. අයං වුච්චති සම්මාසමාධි. ඉදං වුච්චති දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. එවං සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.	36 [22] එහි දුක්ඛ නිරෝධගාමිනි ප්‍රතිපදා ආර්ය සත්‍යය කවරේද? මේ ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගයමය. ඒ කවරේද? සම්‍යක් දෘෂ්ටිය, සම්‍යක් සංකල්පනාව, සම්‍යක් වචනය, සම්‍යක් කර්මාන්තය, සම්‍යක් ආජීවය, සම්‍යක් ව්‍යායාමය, සම්‍යක් ස්මෘතිය, සම්‍යක් සමාධිය යන මොහුය. [23] එහි සම්‍යක් දෘෂ්ටිය නම් කවරේද? දුක දන්නා නුවණ, දුකට හේතුව දන්නා නුවණ, දුක් නැතිකිරීම දන්නා නුවණ, දුකට හේතුව දන්නා නුවණ, දුක් නැතිකිරීම දන්නා නුවණ, දුක් නැතිකිරීමේ මාර්ගය දන්නා නුවණ යන මේ සම්මාදිට්ඨියයි කියනු ලැබේ. [24] එහි සම්‍යක් සංකල්පය නම් කවරේද? නෛෂ්ක්‍රම්‍ය සංකල්පනාව, අව්‍යාපාද සංකල්පනාව අවිහිංසා සංකල්පනාව, යන මේ සම්‍යක් සංකල්පයයි කියනු ලැබේ. [25] එහි සම්‍යක් වචනය කවරේද? බොරු කීමෙන් වෙන්වීම, කේලාම් කීමෙන් වෙන්වීම, ඵරුෂ වචනයෙන් වෙන්වීම, ප්‍රලාප කීමෙන් වෙන්වීම, මේ සම්‍යක් වචනයයි කියනු ලැබේ. [26] එහි සම්‍යක් කර්මාන්තය කවරේද? සතුන් මැරීමෙන් වෙන්වීම, නුදුන් දේ ගැනීමෙන් වෙන්වීම, කාමයන්හි වරදවා හැසිරීමෙන් වෙන්වීම, යන මේ සම්‍යක් කර්මාන්තයයි කියනු ලැබේ. [27] එහි සම්‍යක් ජීවිකාව කවරේද? මේ ශාසනයෙහි ආර්ය ශ්‍රාවකතෙම වැරදි ජීවිකාවෙන් වෙන්ව යහපත් ජීවිකාවෙන් ජීවිකාව කෙරෙයිද, මේ සම්‍යක් ආජීවයයි කියනු ලැබේ. [28] එහි සම්‍යක් ව්‍යායාමය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම නූපන් ලාමක අකුශල ධර්මයන් නොඉපදීම පිණිස (i) කැමැත්ත උපදවයිද, වෑයම් කරයිද, වීර්ය පටන්ගනීද, සිත යොදයිද, උත්සාහ කෙරේද, (ii) උපන් ලාමක අකුශල ධර්මයන් නැති කිරීම පිණිස (28 (i) යොදන්න) නූපන් කුශල ධර්මයන් ඉපදවීම පිණිස (28 (i) යොදන්න) උපන් කුශල ධර්මයන්ගේ පැවැත්ම පිණිස නුමුලා බව පිණිස වැඩිවීම පිණිස මහත් බව පිණිස, භාවනාවගේ පිරීම පිණිස (28 (i) යොදන්න) මේ සම්‍යක් ව්‍යායාමයයි කියනු ලැබේ. [29] එහි සම්මාසතිය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි මහණ තෙම (i) කෙලෙස් තවන වීර්ය ඇත්තේ යහපත් නුවණින් යුක්තවූයේ සිහි ඇත්තේ ස්කන්ධ ලෝකයෙහි ලෝභය හා ද්වේෂය දුරුකොට (ii) ශරීරයෙහි ශරීරය නැවත නැවත බලමින් වාසය කරයි. වේදනාවන්හි වේදනාවන් නැවත නැවත බලමින් (29 (i) යොදන්න) සිතෙහි සිත නැවත නැවත බලමින් (29 (i) යොදන්න) ධර්මයන්හි ධර්මය නැවත නැවත බලමින්, වීර්ය ඇතිව, නුවණ ඇතිව සිහිය ඇතිව ස්කන්ධලෝකයෙහි ලෝභ ද්වේෂයන් දුරුකොට වාසය කරයි. මෙය සම්මා සතියයි කියනු ලැබේ. [30] එහි සම්මාසමාධිය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි මහණ තෙම කාමයන්ගෙන් වෙන්ව අකුශල ධර්මයන්ගෙන් වෙන්ව විතර්ක සහිත, විචාර සහිත විවේකයෙන් පහළවූ ප්‍රීතිය හා සැපය ඇති ප්‍රථමධ්‍යානයට පැමිණ වාසය කරයි. විතර්ක විචාර දෙදෙනාගේ සංසිඳීමෙන් තමා තුළ පැහැදීම් ඇති සිතේ එකඟ බව ඇති විතර්ක නැති විචාර නැති සමාධියෙන් උපන් ප්‍රීතියෙන් හා සැපයෙන් යුත් දෙවෙනි ධ්‍යානයට පැමිණ වාසය කරයි. ප්‍රීතියගේ වෙන්වීමෙන් උපෙක්ෂාවෙන් යුක්තව වාසය කරයි. සිහි ඇත්තේ යහපත් ප්‍රඥාවෙන් යුක්තවූයේ කයින් සැපයක් විඳියි. ආර්යයෝ යමක් උපෙක්ෂා ඇත්තේ සිහි ඇත්තේ සැපවිහරණ ඇත්තේයයි කියත්ද ඒ තෘතීය ධ්‍යානයට පැමිණ වාසය කරයි. සැපය නැති කිරීමෙන්ද දුක නැති කිරීමෙන්ද, පළමුවම සොම්නස් දොම්නස් දෙක දුරුකිරීමෙන් දුක්නැති සැප නැති උපෙක්ෂාවෙන් යුත් සිහියෙන් පිරිසිදු සතරවෙනි ධ්‍යානයට පැමිණ වාසය කරයි. මේ සම්‍යක් සමාධියයි කියනු ලැබේ. මේ දුක්ඛනිරෝධ ගාමිනී ප්‍රතිපදා ආර්ය සත්‍යයයි කියනු ලැබේ. [31] එය දැනගැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් මේ දුක්ඛාර්ය සත්‍යය, මේ දුක්ඛ සමුදයාර්ය සත්‍යය, මේ දුක්ඛ නිරෝධාර්ය සත්‍යය, මේ දුක්ඛ නිරෝධගාමිනී පටිපදාර්ය සත්‍යයයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නමැයිද, එය දන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමැයිද කියනු ලැබේ.
2. සීලමයඤාණනිද්දෙසො	2. සීලමයඤාණනිද්දෙසො
37 කථං සුත්වාන සංවරෙ පඤ්ඤා සීලමයෙ ඤාණං? පඤ්ච සීලානි - පරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං, අපරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං, පරිපුණ්ණපාරිසුද්ධිසීලං, අපරාමට්ඨපාරිසුද්ධිසීලං, පටිප්පස්සද්ධිපාරිසුද්ධිසීලන්ති. තත්ථ කතමං පරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං? අනුපසම්පන්නානං පරියන්තසික්ඛාපදානං - ඉදං පරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං. කතමං අපරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං? උපසම්පන්නානං අපරියන්තසික්ඛාපදානං - ඉදං අපරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං. කතමං පරිපුණ්ණපාරිසුද්ධිසීලං? පුථුජ්ජනකල්‍යාණකානං කුසලධම්මෙ යුත්තානං සෙක්ඛපරියන්තෙ (සෙඛපරියන්තෙ (ක.)) පරිපූරකාරීනං කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛානං පරිච්චත්තජීවිතානං - ඉදං පරිපුණ්ණපාරිසුද්ධිසීලං. කතමං අපරාමට්ඨපාරිසුද්ධිසීලං? සත්තන්නං සෙක්ඛානං - ඉදං අපරාමට්ඨපාරිසුද්ධිසීලං. කතමං පටිප්පස්සද්ධිපාරිසුද්ධිසීලං? තථාගතසාවකානං ඛීණාසවානං පච්චෙකබුද්ධානං තථාගතානං අරහන්තානං සම්මාසම්බුද්ධානං - ඉදං පටිප්පස්සද්ධිපාරිසුද්ධිසීලං.	37 [32] අසා හික්මීමෙහි ප්‍රඥාව කෙසේ සීලමය ඤාණය වේද? සිල් පසකි. පරියන්ත පාරිසුද්ධි අපරියන්ත පාරිසුද්ධි පරිපුණ්ණ පාරිසුද්ධි සීලය අපරාමට්ඨ පාරිසුද්ධි සීලය පටිපස්සද්ධි පාරිසුද්ධි සීලය යන මොහුයි. නුවණ ශීලය දෘෂ්ටියකින් අල්වා නොගත් පිරිසිදුවීමේ නුවණ ශීලය සියලු කෙලෙස් සංසිඳුන පිරිසිදුවීමේ ශීලය යන පසයි. [33] එහි සීමාවක් එයින් පරියන්ත පාරිශුද්ධි සීලය නම් කවරේද? සීමාවක් ඇති ශික්ෂාපදයන්ගේ සංඛ්‍යා සීමාවක් ඇති උපසම්පදා නොවූවන්ගේ ශීලය යයි මෙය පරියන්ත පාරිශුද්ධි ශීලයයි. [34] අපරියන්ත පාරිසුද්ධි සීලය කවරේද? සීමාවක් නැති ශික්ෂාපද ඇති උපසම්පදා වූවන්ගේ ඤාණ සීලයයි මෙය අපරියන්ත පාරිශුද්ධි ශීලයයි. පරිපුණ්ණ පාරිසුද්ධි සීලය කවරේද? කුශල ධර්මයෙහි යෙදුනාවූ ශෛක්ෂ බව කෙළවර කොට ඇති ධර්මය සම්පූර්ණ කරන්නාවූ ශරීරයෙහිත් ජීවිතයෙහිත් අපෙක්ෂා රහිතව පරිත්‍යාග කරණ ලද ජීවිතය ඇති කල්‍යාණ පෘථග්ජනයන්ගේ ශීලයයි. මෙය පරිපුණ්ණ පාරිසුද්ධ ශීලයයි. [35] අපරාමට්ඨ පාරිශුද්ධි ශීලය කවරේද? ශෛක්ෂයන් සත්දෙනාගේ සීලයයි. මෙය අපරාමට්ඨ පාරිසුද්ධි ශීලයයි. පටිප්පස්සද්ධි පාරිසුද්ධි සීලය කවරේද? ක්ෂීණාශ්‍රව බුද්ධශ්‍රාවකයන්ගේද පසේ බුදුවරයන්ගේද තථාගත අර්හත් සම්‍යක් සම්බුදුවරයන්ගේද ශීලයයි. මේ පටිප්පස්සද්ධි පාරිසුද්ධි සීලයයි.
38 අත්ථි සීලං පරියන්තං, අත්ථි සීලං අපරියන්තං. තත්ථ කතමං තං සීලං පරියන්තං? අත්ථි සීලං ලාභපරියන්තං, අත්ථි සීලං යසපරියන්තං, අත්ථි සීලං ඤාතිපරියන්තං, අත්ථි සීලං අඞ්ගපරියන්තං, අත්ථි සීලං ජීවිතපරියන්තං. කතමං තං සීලං ලාභපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ලාභහෙතු ලාභපච්චයා ලාභකාරණා යථාසමාදින්නං (යථාසමාදිණ්ණං (ක.)) සික්ඛාපදං වීතික්කමති - ඉදං තං සීලං ලාභපරියන්තං. කතමං තං සීලං යසපරියන්තං? ඉධෙකච්චො යසහෙතු යසපච්චයා යසකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමති - ඉදං තං සීලං යසපරියන්තං. කතමං තං සීලං ඤාතිපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ඤාතිහෙතු ඤාතිපච්චයා ඤාතිකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමති - ඉදං තං සීලං ඤාතිපරියන්තං. කතමං තං සීලං අඞ්ගපරියන්තං? ඉධෙකච්චො අඞ්ගහෙතු අඞ්ගපච්චයා අඞ්ගකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමති - ඉදං තං සීලං අඞ්ගපරියන්තං. කතමං තං සීලං ජීවිතපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ජීවිතහෙතු ජීවිතපච්චයා ජීවිතකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමති - ඉදං තං සීලං ජීවිතපරියන්තං. එවරූපානි සීලානි ඛණ්ඩානි ඡිද්දානි සබලානි කම්මාසානි න භුජිස්සානි න විඤ්ඤුප්පසත්ථානි (න විඤ්ඤූපසත්ථානි (ක.)) පරාමට්ඨානි අසමාධිසංවත්තනිකානි (න සමාධිසංවත්තනිකානි (ක.)) න අවිප්පටිසාරවත්ථුකානි න පාමොජ්ජවත්ථුකානි න පීතිවත්ථුකානි න පස්සද්ධිවත්ථුකානි න සුඛවත්ථුකානි න සමාධිවත්ථුකානි න යථාභූතඤාණදස්සනවත්ථුකානි න එකන්තනිබ්බිදාය න විරාගාය න නිරොධාය න උපසමාය න අභිඤ්ඤාය න සම්බොධාය න නිබ්බානාය සංවත්තන්ති - ඉදං තං සීලං පරියන්තං. කතමං තං සීලං අපරියන්තං? අත්ථි සීලං න ලාභපරියන්තං , අත්ථි සීලං න යසපරියන්තං, අත්ථි සීලං න ඤාතිපරියන්තං, අත්ථි සීලං න අඞ්ගපරියන්තං, අත්ථි සීලං න ජීවිතපරියන්තං. කතමං තං සීලං න ලාභපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ලාභහෙතු ලාභපච්චයා ලාභකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති, කිං සො වීතික්කමිස්සති! ඉදං තං සීලං න ලාභපරියන්තං. කතමං තං සීලං න යසපරියන්තං? ඉධෙකච්චො යසහෙතු යසපච්චයා යසකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති , කිං සො වීතික්කමිස්සති! ඉදං තං සීලං න යසපරියන්තං. කතමං තං සීලං න ඤාතිපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ඤාතිහෙතු ඤාතිපච්චයා ඤාතිකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති, කිං සො වීතික්කමිස්සති! ඉදං තං සීලං න ඤාතිපරියන්තං. කතමං තං සීලං න අඞ්ගපරියන්තං? ඉධෙකච්චො අඞ්ගහෙතු අඞ්ගපච්චයා අඞ්ගකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති, කිං සො වීතික්කමිස්සති! ඉදං තං සීලං න අඞ්ගපරියන්තං. කතමං තං සීලං න ජීවිතපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ජීවිතහෙතු ජීවිතපච්චයා ජීවිතකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති, කිං සො වීතික්කමිස්සති! ඉදං තං සීලං න ජීවිතපරියන්තං. එවරූපානි සීලානි අඛණ්ඩානි අච්ඡිද්දානි අසබලානි අකම්මාසානි භුජිස්සානි විඤ්ඤුප්පසත්ථානි අපරාමට්ඨානි සමාධිසංවත්තනිකානි අවිප්පටිසාරවත්ථුකානි පාමොජ්ජවත්ථුකානි පීතිවත්ථුකානි පස්සද්ධිවත්ථුකානි සුඛවත්ථුකානි සමාධිවත්ථුකානි යථාභූතඤාණදස්සනවත්ථුකානි එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තන්ති - ඉදං තං සීලං අපරියන්තං.	38 [36] කෙළවරක් ඇති ශීලයක් ඇත්තේය. කෙළවරක් නැති ශීලයක් ඇත්තේය. කෙළවරක් ඇති ශීලය කවරේද? ලාභය කෙළවරකොට ඇති ශීලයක් ඇත්තේය. කීර්තිය කෙළවරකොට ඇති ශීලයක් ඇත්තේය නෑයන් කෙළවර කොට ඇති ශීලයක් ඇත්තේය. ශරීර අවයව කෙළවරකොට ඇති ශීලයක් ඇත්තේය. ජීවිතය කෙළවරකොට ඇති ශීලයක් ඇත්තේය. ලාභය කෙළවරකොට ඇති ශීලය කවරේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් ලාභය හේතුකොට ගෙන, ලාභය ප්‍රත්‍යයකොටගෙන, ලාභය කරණකොටගෙන සමාදන්වූ ශික්ෂාපදය ඉක්මවයිද, මේ ශීලය ලාභය කෙළවරකොට ඇති ශීලයයි. යසස් කෙළවරකොට ඇති ශීලය කවරේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් යසස් හේතුකොටගෙන යසස් ප්‍රත්‍යය කොට ගෙන යසස් කාරණ කොටගෙන, සමාදන්වූ ශික්ෂාපද ඉක්මවයිද, ඒ මේ ශීලය යස පරියන්ත ශීලයයි. ඤාතීන් කෙළවර කොට ඇති ශීලය කවරේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් ඤාතීන් හේතුකොටගෙන ඤාතීන් ප්‍රත්‍යය කොට ඤාතීන් කරණකොටගෙන සමාදන්වූ සීලය ඉක්මවයිද? මේ සීලය නෑයන් කෙළවරකොට ඇති ශරීර සීලයයි අවයව කෙළවර කොට ඇති සීලය කවරේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් අවයව හේතුකොටගෙන අවයව ප්‍රත්‍යය කොටගෙන, අවයව කාරණකොටගෙන සමාදන්වූ ශික්ෂාපද ඉක්මවයිද, ඒ මේ සීලය අවයව කෙළවරකොට ඇති සීලයයි. ජීවිතය අවසන් කොට ඇති සීලය කවරේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් ජීවිතය හේතුකොටගෙන ජීවිතය ප්‍රත්‍යයකොටගෙන ජීවිතය කරණකොටගෙන සමාදන්වූ ශික්ෂාපද ඉක්මවයිද, ඒ මේ සීලය ජීවිතය කෙළවරකොට ඇති සීලයයි. [37] මෙබඳු සීලයෝ මුල හෝ මැද හෝ කඩවූවාහු, සිදුරුවූවාහු, කබර ගැසුනාහු, කිලුටුවූවාහු, නිදහස් නොවාහු නුවණැත්තන් විසින් ප්‍රශංසා නොකරන ලද්දාහු, තෘෂ්ණා දෘෂ්ටි දෙකින් අල්වා ගත්තාහුය. සමාධිය පිණිස නොවූවාහු, නොවිපිලිසර බව පිණිස පවත්නාහු ප්‍රමොදයට හේතුවූවාහු ප්‍රීතියට හේතුවූවාහු සැපට හේතුවූවාහු සමාධියට හේතුවූවාහු යථාභූත ඥාන දර්ශනයට හේතුවූවාහු එකාන්තයෙන් කලකිරීම පිණිස නොඇලීම පිණිස නිරුද්ධවීම පිණිස සංසිඳීම පිණිස විශිෂ්ටඥානයෙන් දැනීම පිණිස අවබෝධය පිණිස නිවන පිණිස නොපවතිත්, මේ ශීලය කෙළවරක් ඇති සීලයයි. [38] කෙළවරක් නැති ශීලය කවරේද? ලාභය කෙළවර කොට නැති ශීලයක් ඇත්තේය. යසස් කෙළවරකොට නැති ශීලයක් ඇත්තේය. ඤාතීන් කෙළවරකොට නැති ශීලයක් ඇත්තේය. අවයව කෙළවර කොට නැති ශීලයක් ඇත්තේය. ජීවිතය කෙළවරකොට නැති ශීලයක් ඇත්තේය. ලාභය කෙළවරකොට නැති ශීලය කවරේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් ලාභය හේතුකොටගෙන, ලාභය ප්‍රත්‍යය කොට ගෙන, ලාභය කාරණ කොටගෙන සමාදන්වූ ශික්ෂා පදය ඉක්මවීමට සිතකුදු නොඋපදවයි. හෙතෙම කුමක් හෙයින් ඉක්මවන්නේද, ඒ මේ ශීලය ලාභය කෙළවරකොට ඇති ශීලය නොවේ. [39] යසස් කෙළවරකොට ඇති ශීලය කවරේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් කීර්තිය හේතුකොටගෙන කීර්තිය ප්‍රත්‍යකොටගෙන කීර්තිය කාරණකොටගෙන සමාදන්වන ශික්ෂාපද ඉක්මවීම පිණිස සිතකුදු නොඋපදවයි. හෙතෙම කුමක් හෙයින් ඉක්ම වන්නේද? ඒ මේ ශීලය කීර්තිය අවසන්කොට නැති සීලයවේ. ඤාතීන් කෙළවර කොට නැති සීලය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි ඇතැමෙක් ඤාතීන් හේතුකොටගෙන ඤාතීන් ප්‍රත්‍යය කොටගෙන ඤාතීන් කාරණකොටගෙන සමාදන්වූ ශික්ෂා පදය ඉක්මීම පිණිස සිතකුදු නොඋපදවයි. කුමක් හෙයින් හෙතෙම ඉක්මවයිද, ඒ මේ ශීලය ඤාතීන් අවසන්කොට නැති සීලයයි. අවයව අවසන්කොට නැති සීලය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි ඇතැමෙක් අවයව හේතුකොටගෙන අවයව කරණ කොටගෙන සමාදන්වූ ශික්ෂාපද ඉක්මවීම පිණිස සිතකුදු නොඋපදවයි. හෙතෙම කුමක් හෙයින් ඉක්මවයිද, ඒ මේ ශීලය අවයව කෙළවරකොට ඇති සීලයයි. [40] ජීවිතය කෙළවරකොට ඇති සීලය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි ඇතැමෙක් ජීවය හේතුකොටගෙන ජීවිතය ප්‍රත්‍යය කොටගෙන ජීවිතය කරුණුකොටගෙන සමාදන්වූ ශික්ෂාපද ඉක්මවීම පිණිස සිතකුදු නොඉපදවයි. හෙතෙම කුමකින් ඉක්මවයිද, ඒ මේ සීලය ජීවිතය කෙළවර නැති සීලයයි. මෙබඳු ශීලයෝ කඩ නොවූවාහු සිදුරු නොවූවාහු කබර නොගැසුනාහු කිලුටු ඇති නොවූවාහු නිදහස් වූවාහු ඤාණවන්තයන් විසින් ප්‍රශංසා කරණ ලද්දාහු තෘෂ්ණා දෘෂ්ටිමාන විසින් අල්වා නොගත්තාහු සමාධිය පිණිස පවත්නාහු නොවිපිළිසර බවට කරුණු වූවාහු ප්‍රමොදයට කරුණුවූවාහු ප්‍රීතියට කරුණු වූවාහු සංසිඳීමට කරුණුවූවාහු සැපයට කරුණු වූවාහු යථාභූතඥාන දර්ශනයට කරුණු වූවාහු එකාන්තයෙන් කලකිරීම පිණිස නොඇලීම පිණිස නිරෝධය පිණිස සංසිඳීම පිණිස විශිෂ්ටඥානය පිණිස අවබෝධය පිණිස නිවණ පිණිස පවතිත්. මේ ඒ ශීලය කෙළවරක් නැති ශීලයයි.
39 කිං සීලං? කති සීලානි? කිං සමුට්ඨානං සීලං? කති ධම්මසමොධානං සීලං? කිං සීලන්ති චෙතනා සීලං, චෙතසිකං සීලං, සංවරො සීලං, අවීතික්කමො සීලං. කති සීලානීති තීණි සීලානි - කුසලසීලං, අකුසලසීලං, අබ්‍යාකතසීලං. කිං සමුට්ඨානං සීලන්ති කුසලචිත්තසමුට්ඨානං කුසලසීලං , අකුසලචිත්තසමුට්ඨානං අකුසලසීලං, අබ්‍යාකතචිත්තසමුට්ඨානං අබ්‍යාකතසීලං. කති ධම්මසමොධානං සීලන්ති සංවරසමොධානං සීලං, අවීතික්කමසමොධානං සීලං, තථාභාවෙ ජාතචෙතනාසමොධානං සීලං.	39 [41] සීලය නම් කවරේද? සීලයෝ කෙතෙක්ද? සීලයාගේ හේතු කවරේද? කෙතෙක් ධර්මයන්ගේ එක්වීම සීලයද? සීලය කවරේදැයි යනු චෙතනා ශීලය චෛත්‍යසික ශීලය, සංවර සීලය අව්‍යති ක්‍රම සීලය යන මොහුයි. සීලයෝ කෙතෙක්ද? සීල තුනකි. කුශල සීලය, අකුශල සීලය, අව්‍යාකත සීලය යන මොහුයි. සීලයාගේ හේතුකවරේද? කුසල්සිත හේතුකොට ඇත්තේ කුසල සීලයයි. අකුසල සිත හේතුකොට ඇත්තේ අකුසල සීලයයි. අව්‍යාකෘත සිත හේතුකොට ඇත්තේ අව්‍යාකෘත සීලයයි. කෙතෙක් ධර්මයන්ගේ රැස්වීම සීලයද? සංවරයන්ගේ එක්වීම සීලයයි. අව්‍යතික්‍රමයන්ගේ එක්වීම සීලයයි. ඒ ස්වභාවයෙන් උපන් චෙතනාවගේ එක්වීම සීලයයි.
40 පාණාතිපාතං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. අදින්නාදානං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. කාමෙසුමිච්ඡාචාරං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. මුසාවාදං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. පිසුණං වාචං (පිසුණාවාචං (ස්‍යා. ක.) දී. නි. 1.9 පස්සිතබ්බා) සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. ඵරුසං වාචං (ඵරුසවාචං (ස්‍යා. ක.)) සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. සම්ඵප්පලාපං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං . අභිජ්ඣං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. බ්‍යාපාදං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. මිච්ඡාදිට්ඨිං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං.	40 ප්‍රාණඝාතය සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නම් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. සොරකම් කිරීම සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. කාමයෙහි වරදවා හැසිරීම් සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නම් වෙයි. නොඉක්මවන අර්ථයෙන් සීල නමි. බොරුකීම සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. කේලාම් කීම සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. ඵරුෂ වචනය සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. හිස් වචන සංවර කිරීම් අර්ථනේ සීල නමි. නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. දැඩි ලෝභය සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. ව්‍යාපාදය සංවරවීමේ අර්තයෙන් සීල නමි. නොඉක්මවීමේ අර්ථයෙන් සීල නමි. මිත්ථ්‍යාදෘෂ්ටිය සංවර කිරීම අර්ථයෙන් සීල නමි. නොඉක්මවීමේ අර්ථයෙන් සීල නමි.
41 නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. අබ්‍යාපාදෙන බ්‍යාපාදං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන උද්ධච්චං... ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං... ඤාණෙන අවිජ්ජං... පාමොජ්ජෙන අරතිං.... පඨමෙන ඣානෙන (පඨමජ්ඣානෙන (ස්‍යා.) එවමීදිසෙසු ඨානෙසු) නීවරණෙ...පෙ.... දුතියෙන ඣානෙන විතක්කවිචාරෙ... තතියෙන ඣානෙන පීතිං... චතුත්ථෙන ඣානෙන සුඛදුක්ඛං... ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං... විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං... ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං. අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤං...පෙ.... දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤං... අනත්තා අනුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤං... නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දිං... විරාගානුපස්සනාය රාගං... නිරොධා අනුපස්සනාය සමුදයං... පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානං... ඛයානුපස්සනාය ඝනසඤ්ඤං... වයානුපස්සනාය ආයූහනං.. විපරිණාමානුපස්සනාය ධුවසඤ්ඤං... අනිමිත්තානුපස්සනාය නිමිත්තං.... අප්පණිහිතානුපස්සනාය පණිධිං... සුඤ්ඤතානුපස්සනාය අභිනිවෙසං... අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාය සාරාදානාභිනිවෙසං... යථාභූතඤාණදස්සනෙන සම්මොහාභිනිවෙසං... ආදීනවානුපස්සනාය ආලයාභිනිවෙසං... පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය අප්පටිසඞ්ඛං... විවට්ටනානුපස්සනාය සඤ්ඤොගාභිනිවෙසං.... සොතාපත්තිමග්ගෙන දිට්ඨෙකට්ඨෙ කිලෙසෙ...පෙ.... සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකෙ කිලෙසෙ... අනාගාමිමග්ගෙන අණුසහගතෙ කිලෙසෙ... අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. පඤ්ච සීලානි - පාණාතිපාතස්ස පහානං සීලං, වෙරමණී සීලං, චෙතනා සීලං, සංවරො සීලං, අවීතික්කමො සීලං. එවරූපානි සීලානි චිත්තස්ස අවිප්පටිසාරාය සංවත්තන්ති, පාමොජ්ජාය සංවත්තන්ති, පීතියා සංවත්තන්ති, පස්සද්ධියා සංවත්තන්ති, සොමනස්සාය සංවත්තන්ති, ආසෙවනාය සංවත්තන්ති, භාවනාය සංවත්තන්ති, බහුලීකම්මාය සංවත්තන්ති, අලඞ්කාරාය සංවත්තන්ති, පරික්ඛාරාය සංවත්තන්ති, පරිවාරාය සංවත්තන්ති, පාරිපූරියා සංවත්තන්ති, එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තන්ති. එවරූපානං සීලානං සංවරපාරිසුද්ධි අධිසීලං, සංවරපාරිසුද්ධියා ඨිතං චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති, අවික්ඛෙපපාරිසුද්ධි අධිචිත්තං සංවරපාරිසුද්ධිං සම්මා පස්සති, අවික්ඛෙපපාරිසුද්ධිං සම්මා පස්සති. දස්සනපාරිසුද්ධි අධිපඤ්ඤා. යො තත්ථ සංවරට්ඨො, අයං අධිසීලසික්ඛා . යො තත්ථ අවික්ඛෙපට්ඨො, අයං අධිචිත්තසික්ඛා. යො තත්ථ දස්සනට්ඨො, අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛති, ජානන්තො සික්ඛති, පස්සන්තො සික්ඛති, පච්චවෙක්ඛන්තො සික්ඛති, චිත්තං අධිට්ඨහන්තො සික්ඛති, සද්ධාය අධිමුච්චන්තො සික්ඛති, වීරියං පග්ගණ්හන්තො සික්ඛති, සතිං උපට්ඨපෙන්තො සික්ඛති, චිත්තං සමාදහන්තො සික්ඛති, පඤ්ඤාය පජානන්තො සික්ඛති, අභිඤ්ඤෙය්‍යං අභිජානන්තො සික්ඛති, පරිඤ්ඤෙය්‍යං පරිජානන්තො සික්ඛති, පහාතබ්බං පජහන්තො සික්ඛති, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛති, භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති. පඤ්ච සීලානි - අදින්නාදානස්ස...පෙ.... කාමෙසුමිච්ඡාචාරස්ස... මුසාවාදස්ස... පිසුණාය වාචාය... ඵරුසාය වාචාය... සම්ඵප්පලාපස්ස... අභිජ්ඣාය... බ්‍යාපාදස්ස... මිච්ඡාදිට්ඨියා... භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛන්ති. නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දස්ස...පෙ.... අබ්‍යාපාදෙන බ්‍යාපාදස්ස... ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධස්ස... අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චස්ස... ... ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡාය... ඤාණෙන අවිජ්ජාය... පාමොජ්ජෙන අරතියා... භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති. පඨමෙන ඣානෙන නීවරණානං...පෙ.... දුතියෙන ඣානෙන විතක්කවිචාරානං... තතියෙන ඣානෙන පීතියා... චතුත්ථෙන ඣානෙන සුඛදුක්ඛානං... ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා රූපසඤ්ඤාය පටිඝසඤ්ඤාය නානත්තසඤ්ඤාය... විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාය... ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාය... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය... භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති. අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤාය...පෙ.... දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤාය... අනත්තානුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤාය... නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දියා... විරාගානුපස්සනාය රාගස්ස... නිරොධානුපස්සනාය සමුදයස්ස... පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානස්ස... ඛයානුපස්සනාය ඝනසඤ්ඤාය... වයානුපස්සනාය ආයූහනස්ස... විපරිණාමානුපස්සනාය ධුවසඤ්ඤාය... අනිමිත්තානුපස්සනාය නිමිත්තස්ස... අප්පණිහිතානුපස්සනාය පණිධියා... සුඤ්ඤතානුපස්සනාය අභිනිවෙසස්ස... අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාය සාරාගාභිනිවෙසස්ස... යථාභූතඤාණදස්සනෙන සම්මොහාභිනිවෙසස්ස... ආදීනවානුපස්සනාය ආලයාභිනිවෙසස්ස... පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය අප්පටිසඞ්ඛාය... විවට්ටනානුපස්සනාය සඤ්ඤොගාභිනිවෙසස්ස භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති. සොතාපත්තිමග්ගෙන දිට්ඨෙකට්ඨානං කිලෙසානං...පෙ.... සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකානං කිලෙසානං... අනාගාමිමග්ගෙන අනුසහගතානං කිලෙසානං... අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසානං පහානං සීලං, වෙරමණී සීලං, චෙතනා සීලං, සංවරො සීලං, අවීතික්කමො සීලං. එවරූපානි සීලානි චිත්තස්ස අවිප්පටිසාරාය සංවත්තන්ති, පාමොජ්ජාය සංවත්තන්ති, පීතියා සංවත්තන්ති, පස්සද්ධියා සංවත්තන්ති, සොමනස්සාය සංවත්තන්ති, ආසෙවනාය සංවත්තන්ති, භාවනාය සංවත්තන්ති, බහුලීකම්මාය සංවත්තන්ති, අලඞ්කාරාය සංවත්තන්ති, පරික්ඛාරාය සංවත්තන්ති, පරිවාරාය සංවත්තන්ති, පාරිපූරියා සංවත්තන්ති, එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තන්ති.	41 [කොටසක් අඩුය] ආලෝක සඤ්ඤාවෙන් ථිනමිද්ධයද සමාධියෙන් උද්ධච්චයද, ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීමෙන් විචිකිච්ඡාවද නුවණින් අවිද්‍යාවද ප්‍රමොද්‍යයෙන් නොඇලීමද ප්‍රථමධ්‍යානයෙන් නීවරණද දෙවෙනිධ්‍යානයෙන් විතර්ක හා විචාරද තුන්වෙනි ධ්‍යානයෙන් ප්‍රීතියද, සතරවෙනි ධ්‍යානයෙන් සැපදුක් දෙකද ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තියෙන් රූපසංඥාවද ප්‍රතිඝ සංඥාවද නානත්ත සංඥාවද, විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තියෙන් ආකාසානඤ්චායතන සංඥාවද ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියෙන් විඤ්ඤාණඤ්චායතන සංඥාවද, නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තියයන් ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සංඥාවද, අනිච්චානුපස්සනාවෙන් නිච්චසඤ්ඤාවද, දුක්ඛානුපස්සනාවෙන් සුඛසඤ්ඤාවද, අනත්තානු පස්සනාවෙන් ආත්ම සංඥාවද නිබ්බිදානුපස්සනාවෙන් නන්දියද, විරාගානුපස්සනාවෙන් රාගයද, නිරෝධානුපස්සනාවෙන් සමුදයද, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාවෙන් දැඩිකොට ගැන්මද, ඛයානුපස්සනාවෙන් ඝන සංඥාවද, වයානුපස්සනාවෙන් කර්ම රැස්කිරීමද විපරිණාමානුපස්සනාවෙන් ස්ථිරය යන සංඥාවද, අනිමිත්තානුපස්සනාවෙන් නිමිත්තද, අප්පහිතානුපස්සනාවෙන් තෘෂ්ණා ප්‍රණිධියද, සුඤ්ඤාතානුපස්සනාවෙන් මමයයි ගැනීමද, අධිපඤ්ඤා ධම්ම විපස්සනාවෙන් රාගවශයෙන් ආදීනවානුපස්සනාවෙන් ආලය වශයෙන් ගැනීමද, පටිසංඛානුපස්සනාවෙන් අනිත්‍යාදි වශයෙන් නොදැනීමද, විවට්ටානුපස්සනාවෙන් සංඤ්ඤාවශයෙන් මෙනෙහි කිරීමද සොවාන් මාර්ගයෙන් දෘෂ්ටිය ඇති ක්ලේශයන්ද, සකෘදාගාමී මාර්ගයෙන් ඖදාරික ක්ලෙශයන්ද අනාගාමි මාර්ගයෙන් තුනීවූ කෙලෙස්ද, රහත් මගින් සියලු කෙලෙස්ද, සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නම් වේ. නොඉක්වීම් අර්ථයෙන් සීල නම් වේ. [42] සීල පසකි. ප්‍රාණඝාතයාගේ පහ කිරීම සීලයකි. වෙන්වීම සීලයකි, චෙතනාව සීලයකි. සංවරය සීලයකි. නොයික්මීම සීලයකි, මෙවැනි සීලයෝ චිත්තයාගේ නොපසුතැවීම පිණිස නොපවතිත්. ප්‍රමොදය පිණිස පවතිත්, ප්‍රීතිය පිණිස පවතිත්, සංසිඳීම පිණිස පවතිත්, සතුට පිණිස පවතිත්, නැවත නැවත සෙවනය පිණිස පවතිත්. වැඩීම පිණිස පවතිත්, බොහෝ කොට කිරීම පිණිස පවතිත්, අලංකාරය පිණිස පවතිත්, ක්ෂය වීම පිණිස පවතිත්, පිරිවර පිණිස පවතිත්, සම්පූර්ණවීම පිණිස පවතිත්. එකාන්තයෙන් කලකිරීම පිණිස නොඇලීම පිණිස නිරෝධය පිණිස සංසිඳීම පිණිස විශේෂයෙන් දැනීම පිණිස, අවබෝධය පිණිස නිවන් පිණිස, පවතිත්. මෙබඳු සීලයන්ගේ සංවරයෙන් පිරිසිදුවීම අධිසීලයයි. [43] සංවර පාරිසුද්ධියෙහි පිහිටි සිත නොවිසිරයයි නොවිසිරයාමෙන් පිරිසිදුවීම අධිචිත්තයයි සංවර පාරිසුද්ධිය මනාව දකියි. අවික්ඛෙපපාරිසුද්ධිය මනාව දකියි. දස්සන පාරිසුද්ධිය අධිප්‍රඥායි. ඒ සංවර සීලයෙහි යම් සංවර ස්වභාවයක් වේද, මෙය අධිසීල ශික්ෂා නමි. ඒ සංවරයෙහි යම් නොවිසිරයාම් ස්වභාවයක් වේද, මෙය අධිචිත්ත ශික්ෂා නමි. ඒ සංවර සීලයෙහි යම් දැකීම් ස්වභාවයක් වේද, මෙය අධිප්‍රඥා ශික්ෂා නමි. මේ ත්‍රිවිධ ශික්ෂාවන් මෙනෙහි කරමින් හික්මෙයි දැනගනිමින් හික්මෙයි. දකිමින් හික්මෙයි. ප්‍රත්‍යවෙක්ෂ කරමින් හික්මෙයි සිත පිහිටුවමින් හික්මෙයි, ශ්‍රද්ධාවෙන් බැස ගනිමින් හික්මෙයි වීර්යයෙන් ඔසවමින් හික්මෙයි. සිහිය එළවමින් හික්මෙයි. සිත එකඟ කරමින් හික්මෙයි. නුවණින් දැනගනිමින් හික්මෙයි. දතයුත්ත දනිමින් හික්මෙයි. පහ කටයුත්ත පහකරමින් හික්මෙයි. වැඩිය යුත්ත වඩමින් හික්මෙයි. ප්‍රත්‍යක්ෂ කටයුත්ත ප්‍රත්‍යක්ෂ කරමින් හික්මෙයි. පඤ්චසීලයන් හික්මෙයි. හොරකම් කිරීමද, කාම මිථ්‍යාචාරයද, මුසාවාදයද, කේලාම් කීමද, ඵරුෂ වචන කීමද, ප්‍රලාප කීමද, දැඩි ලෝභයද, ව්‍යාපාදයද, මිථ්‍යාදෘෂ්ටියද, නික්මීමෙන් කාමච්ඡන්දයද, මෛත්‍රියෙන් ක්‍රෝධයද, ආලෝක සංඥාවෙන් ථිනමිද්ධයද, සමාධියෙන් උද්ධච්චයද, ධර්මයෙන් පිරිසිඳ දැනීමෙන් විචිකිච්ඡාවද, නුවණින් නොදැනීමද සතුටින් නොඇල්මද, ප්‍රථමධ්‍යානයෙන් නීවරණයන්ද, ද්විතීයධ්‍යානයෙන් විතර්ක විචාරයන්ද, තෘතීයධ්‍යානයෙන් ප්‍රීතියද, චතුර්ථධ්‍යානයෙන් සැපදුක් දෙකද, ආකාශානඤ්චායතන සමාපත්තියෙන් රූප සංඥා පටිඝසංඥා නානත්ත සංඥාවද, විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තියෙන් ආකාසානඤ්චායතන සංඥාවද, ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියෙන් විඤ්ඤාණඤ්චායතන සංඥාවද නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තියෙන් ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සංවඥාවද, අනිත්‍ය සංඥාවෙන් නිත්‍යය සංඥාවද, දුක්ඛානුපස්සනාවෙන් සුඛ සංඥාවද, අනත්තානුපස්සනාවෙන් ආත්මසංඥාවද නිබ්බිදානුපස්සනාවෙන් නන්දියද, විරාගානුපස්සනානේ රාගයද, නිරෝධානුපස්සනාවෙන් සමුදයද, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාවෙන් දැඩි කොට අල්වා ගැන්මද, ඛයානුපස්සනාවෙන් ඝන සංඥාවද, වයානුපස්සනාවෙන් කර්ම රැස්කිරීමද, විපරිණාමානුපස්සනාවෙන් ස්ථිරය යන සංඥාවද, අනිමිත්තානුපස්සනාවෙන් නිමිත්තද, අප්පහිතානුපස්සනාවෙන් තෘෂ්ණා ප්‍රණිධියද, සුඤ්ඤතානුපස්සනාවෙන් මමයයි ගැනීමද, අධිපඤ්ඤා ධම්ම විපස්සනාවෙන් රාග වශයෙන් ගැනීමද, යථාභූතඥාන දර්ශනයෙන් සම්මොහ වශයෙන් ගැනීමද ආදීනවානුපස්සනාවෙන් ආලය වශයෙන් ගැනීමද, පටිසංඛානුපස්සනාවෙන් අනිත්‍යාදි වශයෙන් නොදැක්මද, විවට්ටානුපස්සනාවෙන් සංයොගයන්ගෙන් ගැනීමද, ශ්‍රොතාපත්ති මාර්ගයෙන් දෘෂ්ටිය හා එක්ව පවත්නා ක්ලේශයන්ද, සකෘදාගාමි මාර්ගයෙන් ඖදාරික ක්ලේශයන්ද, අනාගාමි මාර්ගයෙන් තුනීවූ ක්ලෙශයන්ද, අර්හත් මාර්ගයෙන් සියලු ක්ලේශයන්ද, පහකිරීම සීල නමි. වෙන්වීම සීල නමි, චෙතනාව සීල නමි, සංවරය සීල නමි, නොඉක්මවීම සීල නමි.
42 එවරූපානං සීලානං සංවරපාරිසුද්ධි අධිසීලං. සංවරපාරිසුද්ධියා ඨිතං චිත්තං අවික්ඛෙපං ගච්ඡති, අවික්ඛෙපපාරිසුද්ධි අධිචිත්තං. සංවරපාරිසුද්ධිං සම්මා පස්සති, අවික්ඛෙපපාරිසුද්ධිං සම්මා පස්සති. දස්සනපාරිසුද්ධි අධිපඤ්ඤා. යො තත්ථ සංවරට්ඨො, අයං අධිසීලසික්ඛා. යො තත්ථ අවික්ඛෙපට්ඨො, අයං අධිචිත්තසික්ඛා. යො තත්ථ දස්සනට්ඨො, අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛති, ජානන්තො සික්ඛති, පස්සන්තො සික්ඛති, පච්චවෙක්ඛන්තො සික්ඛති, චිත්තං අධිට්ඨහන්තො සික්ඛති, සද්ධාය අධිමුච්චන්තො සික්ඛති, වීරියං පග්ගණ්හන්තො සික්ඛති, සතිං උපට්ඨපෙන්තො සික්ඛති, චිත්තං සමාදහන්තො සික්ඛති, පඤ්ඤාය පජානන්තො සික්ඛති, අභිඤ්ඤෙය්‍යං අභිජානන්තො සික්ඛති, පරිඤ්ඤෙය්‍යං පරිජානන්තො සික්ඛති පහාතබ්බං පජහන්තො සික්ඛති, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛති, භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘සුත්වාන සංවරෙ පඤ්ඤා සීලමයෙ ඤාණං’’.	42 [43] මෙබඳු සීලයෝ චිත්තයාගේ නොවිපිළිසර බව පිණිස පවතිත්, ප්‍රමොද්‍යය පිණිස පවතිත්, ප්‍රීතිය පිණිස පවතිත්, සංසිඳීම් පිණිස පවතිත්, සොම්නස් බව පිණිස පවතිත්, සෙවනය පිණිස පවතිත්, වැඩීම පිණිස පවතිත්, බොහෝ කොට කිරීම පිණිස පවතිත්, අලංකාරය පිණිස පවතිත්, අවයව පිණිස පවතිත්, පිරිවර පිණිස පවතිත්, සම්පූර්ණවීම පිණිස පවතිත්, එකාන්තයෙන් කලකිරීම පිණිස, නොඇලීම් නිරෝධය පිණිස, සංසිඳීම පිණිස, අවබෝධය පිණිස, නිවන් පිණිස පවතිත්. මෙවැනි සීලයන්ගේ සංවරයෙන් පිරිසිදුවීම අධිසීල නමි. සංවරයෙන් පිරිසිදුවීමෙහි පිහිටි සිත නොවිසිර යයි. නොවිසරයාමෙන් පිරිසිදුවීම අධිචිත්ත නමි. සංවරයෙන් පිරිසිදුවීම මනාව දක්නේය. සමාධියෙන් පිරිසිදුවීම මනාව දක්නේය. මනාව දැක්මෙන් පිරිසිදු වීම අධිපඤ්ඤා නමි. ඒ සංවර සීලයෙහි යම් සංවර ස්වභාවයක් වේද, මෙය අධිශීල ශික්ෂාවයි. ඒ සංවර සීලයෙහි යම් නොවිසිරයාම් ස්වභාවයක් වේද, මෙය අධිචිත්ත ශික්ෂාවයි. ඒ සංවර සීලයෙහි යම් දැකීම් ස්වභාවයක් වේද, මෙය අධිප්‍රඥා ශික්ෂාවයි. [44] මේ ත්‍රිවිධ ශික්ෂාවන් ආවර්ජනා කිරීම වශයෙන් හික්මෙයි. දකිමින් හික්මෙයි. ප්‍රත්‍යවෙක්ෂා කරමින් හික්මෙයි. සිත පිහිටුවමින් හික්මෙයි. ශ්‍රද්ධාවෙන් බැසගනිමින් හික්මෙයි, වීර්යයෙන් ඔසවමින් හික්මෙයි, සිහිය එළවමින් හික්මෙයි. සිත එකඟකිරීමෙන් හික්මෙයි. ප්‍රඥාවෙන් දනිමින් හික්මෙයි. විශිෂ්ට ඥානයෙන් දතයුත්ත දනිමින් හික්මෙයි. පිරිසිඳ දතයුත්ත පිරිසිඳ දනිමින් හික්මෙයි. දුරුකටයුත්ත දුරුකරමින් හික්මෙයි. වැඩියුත්ත වඩමින් හික්මෙයි. ප්‍රත්‍යක්ෂ කටයුත්ත ප්‍රත්‍යක්ෂ කරමින් හික්මෙයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණය නම් වෙයි, ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නම් වෙයි. එහෙයින් අසා සංවර වීමෙහි ප්‍රඥාව සීලමය ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
3. සමාධිභාවනාමයඤාණනිද්දෙසො	3. සමාධිභාවනාමයඤාණනිද්දෙසො
43 කථං සංවරිත්වා සමාදහනෙ පඤ්ඤා සමාධිභාවනාමයෙ ඤාණං? එකො සමාධි - චිත්තස්ස එකග්ගතා. ද්වෙ සමාධී - ලොකියො සමාධි, ලොකුත්තරො සමාධි. තයො සමාධී - සවිතක්කසවිචාරො සමාධි, අවිතක්කවිචාරමත්තො සමාධි, අවිතක්කඅවිචාරො සමාධි. චත්තාරො සමාධී - හානභාගියො සමාධි, ඨිතිභාගියො සමාධි, විසෙසභාගියො සමාධි, නිබ්බෙධභාගියො සමාධි. පඤ්ච සමාධී - පීතිඵරණතා, සුඛඵරණතා, චෙතොඵරණතා, ආලොකඵරණතා, පච්චවෙක්ඛණානිමිත්තං (පච්චවෙක්ඛනානිමිත්තං (ක.)). ඡ සමාධී - බුද්ධානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, ධම්මානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, සඞ්ඝානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, සීලානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, චාගානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, දෙවතානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. සත්ත සමාධී - සමාධිකුසලතා, සමාධිස්ස සමාපත්තිකුසලතා, සමාධිස්ස ඨිතිකුසලතා, සමාධිස්ස වුට්ඨානකුසලතා , සමාධිස්ස කල්ලතාකුසලතා (කල්ලිතකුසලතා (ස්‍යා. ක.)), සමාධිස්ස ගොචරකුසලතා, සමාධිස්ස අභිනීහාරකුසලතා. අට්ඨ සමාධී - පථවීකසිණවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, ආපොකසිණවසෙන...පෙ.... තෙජොකසිණවසෙන... වායොකසිණවසෙන... නීලකසිණවසෙන... පීතකසිණවසෙන... ලොහිතකසිණවසෙන... ඔදාතකසිණවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. නව සමාධී - රූපාවචරො සමාධි අත්ථි හීනො, අත්ථි මජ්ඣොමො, අත්ථි පණීතො; අරූපාවචරො සමාධි අත්ථි හීනො, අත්ථි මජ්ඣොමො, අත්ථි පණීතො; සුඤ්ඤතො සමාධි, අනිමිත්තො සමාධි, අප්පණිහිතො සමාධි. දස සමාධී - උද්ධුමාතකසඤ්ඤාවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, විනීලකසඤ්ඤාවසෙන...පෙ.... විපුබ්බකසඤ්ඤාවසෙන... විච්ඡිද්දකසඤ්ඤාවසෙන... වික්ඛායිතකසඤ්ඤාවසෙන... වික්ඛිත්තකසඤ්ඤාවසෙන... හතවික්ඛිත්තකසඤ්ඤාවසෙන... ලොහිතකසඤ්ඤාවසෙන... පුළවකසඤ්ඤාවසෙන (පුළුවක සඤ්ඤාවසෙන (ක.)) ... අට්ඨිකසඤ්ඤාවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. ඉමෙ පඤ්චපඤ්ඤාස සමාධි.	43 [45] කෙසේ නම් සංවර වී සිත එකඟ කිරීමේ ප්‍රඥාව සමාධි භාවනාමය ඤාණ නම් වේද, එක්සමාධියකි. සිතේ එකඟකමය, සමාධි දෙකකි. ලෞකිකසමාධිය ලෝකෝත්තර සමාධිය යනුයි. සමාධි තුනකි. විතර්ක සහිත විචාර සහිත සමාධිය, විතර්ක නැති විචාරය පමණක් ඇති සමාධිය, විතර්කයද නැති විචාරයද නැති සමාධියයි යනුයි, සමාධි සතරකි. හානභාගිය සමාධිය, ඨිතිභාගිය සමාධිය විසෙසභාගිය සමාධිය නිබ්බෙධ භාගිය සමාධිය යනුයි. සමාධි පසකි. ප්‍රීතිය පැතිරගිය සමාධිය, සැපය පැතිරගිය සමාධිය, උපෙක්ෂාව පැතිරගිය සමාධිය, ආලෝකය පැතිරගිය සමාධිය, ප්‍රත්‍යවෙක්ෂාවට හේතුවූ සමාධියයි. මෙසේ සමාධි පසකි. සමාධි සයකි. බුද්ධානුස්සති වශයෙන් සිතේ එකඟකම නම්වූ නොවිසිරයන සමාධිය, ධම්මානුස්සති වශයෙන් සිතේ එකඟකම නම්වූ නොවිසිරෙන සමාධිය සංඝානුස්සති වශයෙන් සිතේ එකඟකම නම්වූ නොවිසිරයන සමාධිය, සීලානුස්සති වශයෙන් සිතේ එකඟකම නම්වූ නොවිසිර යන සමාධිය, චාගානුපස්සනා වශයෙන් සිතේ එකඟකම නම්වූ නොවිසිර යන සමාධිය, දෙවතානුස්සති වශයෙන් සිතේ එකඟකම නම් නොවිසිර යන සමාධිය යන මේ සයයි. සමාධි සතකි. සමාධියෙහි දක්ෂබව, සමාධියට සමවැදීමේ දක්ෂබව, සමාධිය පැවැත්මෙහි දක්ෂබව, සමාධියෙන් නැගිටීමෙහි දක්ෂබව, සමාධියගේ යහපත් බවෙහි දක්ෂබව, සමාධියගේ ආරම්මණයන්හි දක්ෂබව, සමාධිය එළවීමෙහි දක්ෂබව, යන මොහුය. සමාධි අටකි. පඨවි කසින වශයෙන් (i) සිතේ එකඟකම අවික්ෂෙප සමාධිය, (ii) අපො කසිණ වශයෙන් (මේ ඡේදයේ (i) යොදනු) තෙජොකසිණ වශයෙන්ද (i) යොදනු) වායොකසිණ වශයෙන් (i) යොදනු) නීලකසිණ වශයෙන් (i) යොදනු) පීතකසිණ වශයෙන් (i) යොදනු) ලොහිතකසිණ වශයෙන් (i) යොදනු) ඔදාතකසිණ වශයෙන් (i) යොදන්න) සිතේ එකඟකම නම්වූ අවික්ෂෙප සමාධිය යන මොහුයි. [46] සමාධි නවයකි. රූපාවචරවූ හීන සමාධියක් ඇත්තේය. මධ්‍යම සමාධියක් ඇත්තේය. ප්‍රණීතවූ සමාධියක් ඇත්තේය. අරූපාවචරවූ හීන සමාධියක් ඇත්තේය. මධ්‍යම සමාධියක් ඇත්තේය ප්‍රණීත සමාධියක් ඇත්තේය. සුඤ්ඤත සමාධිය, අනිමිත්ත සමාධිය, අප්පණිහිත සමාධිය යන මොහුය. සමාධි දසයකි. උද්ධුමාතකසඤ්ඤා වශයෙන් සිතේ එකඟබවවූ නොවිසිර යන්නාවූ, විනීලකසඤ්ඤා වශයෙන්, විපුබ්බකසඤ්ඤා වශයෙන්, විච්ඡිද්දක සඤ්ඤා වශයෙන්, වික්ඛායිතකසඤ්ඤා වශයෙන්, වික්ඛිත්තකසඤ්ඤා වශයෙන්, හතවික්ඛිත්තකසඤ්ඤා වශයෙන්, ලොහිතකසඤ්ඤා වශයෙන්, පුලවක සඤ්ඤා වශයෙන්, අට්ඨික සඤ්ඤා වශයෙන් සිතේ එකඟබව නම් වූ අවික්ෂේප සමාධිය යන මොහුයි. මේ පස්පනස් සමාධියයි.
44 අපි ච, පඤ්චවීසති සමාධිස්ස සමාධිට්ඨා - පරිග්ගහට්ඨෙන සමාධි, පරිවාරට්ඨෙන සමාධි, පරිපූරට්ඨෙන සමාධි, එකග්ගට්ඨෙන සමාධි, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධි, අවිසාරට්ඨෙන සමාධි, අනාවිලට්ඨෙන සමාධි, අනිඤ්ජනට්ඨෙන සමාධි, විමුත්තට්ඨෙන සමාධි, එකත්තුපට්ඨානවසෙන චිත්තස්ස ඨිතත්තා සමාධි, සමං එසතීති සමාධි, විසමං නෙසතීති සමාධි, සමං එසිතත්තා සමාධි, විසමං නෙසිතත්තා සමාධි, සමං ආදියතීති සමාධි, විසමං නාදියතීති සමාධි, සමං ආදින්නත්තා සමාධි, විසමං අනාදින්නත්තා සමාධි, සමං පටිපජ්ජතීති සමාධි, විසමං නප්පටිපජ්ජතීති සමාධි, සමං පටිපන්නත්තා සමාධි, විසමං නප්පටිපන්නත්තා සමාධි, සමං ඣායතීති සමාධි, විසමං ඣාපෙතීති සමාධි, සමං ඣාතත්තා සමාධි, විසමං ඣාපිතත්තා සමාධි, සමො ච හිතො ච සුඛො චාති සමාධි. ඉමෙ පඤ්චවීසති සමාධිස්ස සමාධිට්ඨා. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘සංවරිත්වා සමාදහනෙ පඤ්ඤා සමාධිභාවනාමයෙ ඤාණං’’.	44 [47] තවද සමාධියගේ සමාධි අර්ථයෝ පස්විස්සකි. වැළඳ ගැනීම් අර්ථයෙන් සමාධි වේ. පරිවාරාර්ථයෙන් සමාධි නමි. සම්පූර්ණවීම් අර්ථයෙන් සමාධි නමි. එක් අරමුණක් ඇති අර්ථයෙන් සමාධි නමි. නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සමාධි නමි. නොදිවීම් අර්ථයෙන් සමාධි නමි. නොකැළඹීම් අර්ථයෙන් සමාධි නමි. කම්පා නොවීම් අර්ථයෙන් සමාධි නමි. විශේෂයෙන් මිදීම් අර්ථයෙන් සමාධි නමි. එක් අරමුණෙක්හි සිටීම් වශයෙන් සිතේ පිහිටි බව වන හෙයින් සමාධි නමි. සමව සොයානුයි සමාධි නමි. විසමව නොසොයානුයි සමාධිනමි, සමව සොයනලද බැවින් සමාධි නමි. විසමව නොසොයනලද බැවින් සමාධි නමි. සමව ගන්නා හෙයින් සමාධි නමි. විසමව නොගන්නා හෙයින් සමාධි නමි. සමව ගන්නා ලද හෙයින් සමාධි නමි. විසමව නොගන්නා ලද හෙයින් සමාධි නමි. සමව පිළිපදිනුයි සමාධි නමි. විසමව නොපිළිපදිනුයි සමාධි නම්වේ. සමව පිළිපන් බැවින් සමාධි නම්වේ. විසමව නොපිළිපන් හෙයින් සමාධි නමි. සමව සිතනහෙයින් සමාධි නම්වේ. විසමව නොසිතන හෙයින් සමාධි නම් වේ. සමව සිතන ලද බැවින් සමාධි නම් වේ. විසමව නොසිතන ලද බැවින් සමාධි නම් වේ. සමවූ හිත සුව ඇති බැවින් සමාධි නම් වේ. මෙසේ සමාධියගේ සමාධි අර්ථයෝ පස්විස්සකි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් සංවරවී සමාධි වැඩීමේ ප්‍රඥාව සමාධි භාවනාමය ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
4. ධම්මට්ඨිතිඤාණනිද්දෙසො	4. ධම්මට්ඨිතිඤාණනිද්දෙසො
45 කථං පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං? අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං උප්පාදට්ඨිති ච පවත්තට්ඨිති ච නිමිත්තට්ඨිති ච ආයූහනට්ඨිති ච සඤ්ඤොගට්ඨිති ච පලිබොධට්ඨිති ච සමුදයට්ඨිති ච හෙතුට්ඨිති ච පච්චයට්ඨිති ච. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි අවිජ්ජා පච්චයො, සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං උප්පාදට්ඨිති ච පවත්තට්ඨිති ච නිමිත්තට්ඨිති ච ආයූහනට්ඨිති ච සඤ්ඤොගට්ඨිති ච පලිබොධට්ඨිති ච සමුදයට්ඨිති ච හෙතුට්ඨිති ච පච්චයට්ඨිති ච. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි අවිජ්ජා පච්චයො, සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණස්ස...පෙ.... විඤ්ඤාණං නාමරූපස්ස... නාමරූපං සළායතනස්ස... සළායතනං ඵස්සස්ස... ඵස්සො වෙදනාය... වෙදනා තණ්හාය... තණ්හා උපාදානස්ස... උපාදානං භවස්ස... භවො ජාතියා... ජාති ජරාමරණස්ස උප්පාදට්ඨිති ච පවත්තට්ඨිති ච නිමිත්තට්ඨිති ච ආයූහනට්ඨිති ච සඤ්ඤොගට්ඨිති ච පලිබොධට්ඨිති ච සමුදයට්ඨිති ච හෙතුට්ඨිති ච පච්චයට්ඨිති ච. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි ජාති පච්චයො, ජරාමරණං පච්චයසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං ජාති ජරාමරණස්ස උප්පාදට්ඨිති ච පවත්තට්ඨිති ච නිමිත්තට්ඨිති ච ආයූහනට්ඨිති ච සඤ්ඤොගට්ඨිති ච පලිබොධට්ඨිති ච සමුදයට්ඨිති ච හෙතුට්ඨිති ච පච්චයට්ඨිති ච. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි ජාති පච්චයො, ජරාමරණං පච්චයසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං.	45 [48] කෙසේ නම් ප්‍රත්‍ය ප්‍රත්‍යයොත්පන්න ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීමේ ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණය වේද? අවිද්‍යාව සංස්කාරයන්ගේ ඉපදීමට හේතුවද, පැවැත්මට හේතුවද, නිමිත්ත නම් හේතුවද, ව්‍යාපාර හේතුවද, සම්බන්ධ කිරීමේ හේතුවද, බැඳීමේ හේතුවද, මූල හේතුවද උපස්ථම්භක හේතුවද වෙයි මේ නව ආකාරයෙන් අවිද්‍යාව ප්‍රත්‍යය වෙයි. සංස්කාර ප්‍රත්‍යයෙන් උපන් ධර්මයෝයි. මේ ධර්ම දෙක ප්‍රත්‍ය ප්‍රත්‍යසමුත්පන්න ධර්මයෝ යයි පිරිසිඳ දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව ධර්මස්ථිති ඥානයයි. අතීත කාලයෙහිද, අනාගත කාලයෙහිද, අවිද්‍යාව සංස්කාරයන්ගේ (ii) ඉපදීමට හේතුවද, පැවැත්මට හේතුවද, නිමිත්ත නම් හේතුවද ව්‍යාපාර හේතුවද සම්බන්ධ හේතුවද, බැඳීම් හේතුවද මූල හේතුවද, උපස්තම්භ හේතුවද වෙයි. මේ නව ආකාරයෙන් අවිද්‍යාව ප්‍රත්‍ය වේ. [49] සංස්කාරයෝ ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නෝය, (ii) මේ ධර්මදෙක ප්‍රත්‍යය සමුත්පන්නයයි ප්‍රත්‍යය ප්‍රත්‍යයෝත්පන්නයන් පිරිසිඳ දැනගන්නා ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිතිඤාණයයි. (iii) සංස්කාරයෝ විඤ්ඤාණයෝ (48 (ii) යොදාගත යුතුයි) මේ නව ආකාරයෙන් සංස්කාර ප්‍රත්‍යය වේ. (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි.) විඤ්ඤාණය නාමරූපයාගේ (48 (ii) යොදන්න) මේ නව ආකාරයෙන් විඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යයවේ. (මෙහි (ii) නාමරූපය සළායතනයාගේ (48 (ii) මේ නව ආකාරයෙන් නාමරූපය ප්‍රත්‍යවේ. (මෙහි (ii) සළායතනය ස්පර්ශයාගේ (48 (ii) මේ නව ආකාරයෙන් සළායතනය ප්‍රත්‍යයවේ. (මෙහි (ii) ස්පර්ශය වේදනාවගේ (48 (ii) මේ නව ආකාරයෙන් ස්පර්ශය ප්‍රත්‍යයවේ. (මෙහි (ii) වේදනාව තණ්හාවගේ (48 (ii) මේ නව ආකාරයෙන් වේදනාව ප්‍රත්‍යය වේ. (මෙහි (ii)) තණ්හාව උපාදානයාගේ (48 (ii) මේ නව ආකාරයෙන් තණ්හාව ප්‍රත්‍යයවේ. (මෙහි (ii) උපාදානය භවයාගේ (48 (ii)) මේ නව ආකාරයෙන් උපාදානය ප්‍රත්‍යයවේ. මෙහි (ii) භවය ජාතියගේ (48 (ii) මේ නව ආකාරයෙන් භවය ප්‍රත්‍යයවේ. මෙහි (ii) ජාතිය ජරාමරණ දෙකට ඉපදීම් හේතුවද, පැවැත්මට හේතුවද, නිමිත්ත නම් හේතුවද, ව්‍යාපාර හේතුවද, සම්බන්ධ හේතුවද, බැඳීම් හේතුවද, උපස්තම්භක හේතුවද, ප්‍රත්‍යය හේතුවද, වෙයි. මේ නව ආකාරයෙන් ජාතිය ප්‍රත්‍යයවේ. ජරාමරණ ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නෝය. මේ ධර්ම දෙක ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නෝයයි ප්‍රත්‍යය ප්‍රත්‍යයොත්පන්නයන් පිරිසිඳ දැනගන්නා ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි. අතීත කාලයෙහිද අනාගත කාලයෙහිද ජාතිය ජරා මරණ දෙක ඉපදීමේ හේතුවද පැවැත්මේ හේතුවද නිමිත්ත නම් හේතුවද යන මේ නව ආකාරයෙන් ජාතිය ප්‍රත්‍ය නමි. ජරාමරණය ප්‍රත්‍යයොත්පන්න නමි.
46 අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා හෙතුසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා හෙතුසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. සඞ්ඛාරා හෙතු, විඤ්ඤාණං හෙතුසමුප්පන්නං...පෙ.... විඤ්ඤාණං හෙතු, නාමරූපං හෙතුසමුප්පන්නං... නාමරූපං හෙතු, සළායතනං හෙතුසමුප්පන්නං... සළායතනං හෙතු, ඵස්සො හෙතුසමුප්පන්නො... ඵස්සො හෙතු, වෙදනා හෙතුසමුප්පන්නා... වෙදනා හෙතු, තණ්හා හෙතුසමුප්පන්නා... තණ්හා හෙතු, උපාදානං හෙතුසමුප්පන්නං... උපාදානං හෙතු, භවො හෙතුසමුප්පන්නො... භවො හෙතු, ජාති හෙතුසමුප්පන්නා... ජාති හෙතු, ජරාමරණං හෙතුසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා හෙතුසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං ජාති හෙතු, ජරාමරණං හෙතුසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා හෙතුසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අවිජ්ජා පටිච්චා, සඞ්ඛාරා පටිච්චසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පටිච්චසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජා පටිච්චා, සඞ්ඛාරා පටිච්චසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පටිච්චසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. සඞ්ඛාරා පටිච්චා, විඤ්ඤාණං පටිච්චසමුප්පන්නං...පෙ.... විඤ්ඤාණං පටිච්චා, නාමරූපං පටිච්චසමුප්පන්නං... නාමරූපං පටිච්චා, සළායතනං පටිච්චසමුප්පන්නං... සළායතනං පටිච්චා, ඵස්සො පටිච්චසමුප්පන්නො... ඵස්සො පටිච්චා, වෙදනා පටිච්චසමුප්පන්නා... වෙදනා පටිච්චා, තණ්හා පටිච්චසමුප්පන්නා... තණ්හා පටිච්චා, උපාදානං පටිච්චසමුප්පන්නං... උපාදානං පටිච්චා, භවො පටිච්චසමුප්පන්නො... භවො පටිච්චා, ජාති පටිච්චසමුප්පන්නා... ජාති පටිච්චා, ජරාමරණං පටිච්චසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පටිච්චසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං ජාති පටිච්චා, ජරාමරණං පටිච්චසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පටිච්චසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අවිජ්ජා පච්චයො, සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං . අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජා පච්චයො, සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. සඞ්ඛාරා පච්චයා, විඤ්ඤාණං පච්චයසමුප්පන්නං...පෙ.... විඤ්ඤාණං පච්චයො, නාමරූපං පච්චයසමුප්පන්නං... නාමරූපං පච්චයො, සළායතනං පච්චයසමුප්පන්නං... සළායතනං පච්චයො, ඵස්සො පච්චයසමුප්පන්නො... ඵස්සො පච්චයො, වෙදනා පච්චයසමුප්පන්නා... වෙදනා පච්චයො, තණ්හා පච්චයසමුප්පන්නා... තණ්හා පච්චයො, උපාදානං පච්චයසමුප්පන්නං... උපාදානං පච්චයො, භවො පච්චයසමුප්පන්නො... භවො පච්චයො, ජාති පච්චයසමුප්පන්නා... ජාති පච්චයො, ජරාමරණං පච්චයසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං ජාති පච්චයො, ජරාමරණං පච්චයසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං.	46 අවිද්‍යාව හේතුවයි. සංස්කාරයෝ හේතුවෙන් උපන් ධර්මයෝයි මේ ධර්ම දෙකම හේතුවෙන් උපන් ධර්මයෝයයි ප්‍රත්‍යයන් පිරිසිඳ දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි. මේ ධර්ම දෙක ප්‍රත්‍යයෙන් හටගත්තෝයයි පිරිසිඳ දැනගන්නා ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි. අතීත කාලයෙහිද අනාගත කාලයෙහිද අවිද්‍යාව හේතුවය. [50] සංස්කාරයෝ හේතුවෙන් උපන් ධර්මයෝය (ii) මේ ධර්ම දෙක හේතුව හා හේතුවෙන් උපන් ධර්මයෝයි ප්‍රත්‍යයෙන් පිරිසිඳ දැනගන්නා නුවණ ධර්ම ස්ථිති ඥාන යයි (iii) සංස්කාරයෝ හේතුවය විඤ්ඤාණය හේතුවෙන් උපන්නේයයි මෙහි (ii) යොදන්න) විඤ්ඤාණය හේතුවය නාමරූපය හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) සළායතනය හේතුවය. ඵස්සය හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) ඵස්සය හේතුවය වේදනාව හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) වේදනාව හේතුවය. තණ්හාව හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) තණ්හාව හේතුවය. උපාදානය හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) උපාදානය හේතුවය. භවය හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) භවය හේතුවය ජාතිය හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) ජාතිය හේතුවය. ජරාමරණය හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) මේ ධර්ම දෙක හේතුව හා හේතුවෙන් උපන් ධර්මයෝයයි ප්‍රත්‍යය පිරිසිඳ දැනගන්නා නුවණ ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි අතීත කාලයෙහිද අනාගත කාලයෙහිද ජාතිය හේතුවය ජරාමරණ හේතුවෙන් උපන්නේය. ධර්ම දෙකම හේතුවෙන් උපන් ධර්මයෝයයි ප්‍රත්‍යයන් පිරිසිඳදැනගන්නා ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි. [51] අවිද්‍යාව නිසා හටගන්නාවූ සංස්කාරයෝ පටිච්ච සමුප්පන්නයෝය (ii) මේ ධර්ම දෙක පටිච්ච සමුප්පන්නයෝයයි ප්‍රත්‍යය පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි (iii) අතීත කාලයෙහිද, අනාගත කාලයෙහිද සංස්කාරයෝ අවිද්‍යාව නිසා හටගන්නාහුය (මෙහි (ii) යොදන්න) සංස්කාරයන් නිසා විඤ්ඤාණය පටිච්ච සමුප්පන්නයි (මෙහි (ii) යොදන්න) විඤ්ඤාණ නිසා නාමරූපය පටිච්චසමුප්පන්නයි ((ii) යොදන්න) නාමරූප නිසා සළායතනය පටිච්චසමුප්පන්නයි ((ii) යොදන්න) සළායතනය නිසා ස්පර්ශය පටිච්චසමුප්පන්න වේ. (ii) යොදන්න) ස්පර්ශය නිසා වේදනාව පටිච්චසමුප්පන්නවෙයි ((ii) යොදන්න) වේදනාව නිසා තෘෂ්ණාව පටිච්චසමුප්පන්නවේ. ((ii) යොදන්න) තෘෂ්ණාව නිසා උපාදානය පිරිසිඳ පටිච්චසමුප්පන්නවේ. (ii) යොදන්න) උපාදාන නිසා භවය පටිච්ච සමුප්පන්නවේ. (ii) යොදන්න) භවය නිසා ජාතිය පටිච්චසමුප්පන්න වෙයි. භවය නිසා ජරාමරණ පටිච්චසමුප්පන්න වෙයි ((ii) යොදන්න) අතීත කාලයෙහිද අනාගත කාලයෙහිද ජාතිය නිසා ජරාමරණ පටිච්ච සමුප්පන්න වෙයි. ((ii) යොදන්න) අවිද්‍යාව ප්‍රත්‍යය වෙයි. සංස්කාරයෝ) ප්‍රත්‍යයෙන් උපන් ධර්මයෝය ((ii) යොදන්න) අතීත කාලයෙහිද අනාගතකාලයෙහිද අවිද්‍යාව ප්‍රත්‍යය සංස්කාරයෝ ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නාහ. ((ii) යොදන්න) සංස්කාර ප්‍රත්‍යයන් විඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නාහ. ((ii) යොදන්න) විඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යය නාමරූපය ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය, නාමරූපය ප්‍රත්‍යය සලායතනය ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය, සලායතන ප්‍රත්‍යය ස්පර්ශය ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය, ස්පර්ශය ප්‍රත්‍යය වේදනාව ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය, වේදනාව ප්‍රත්‍යය තණ්හාව ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය, තෘෂ්ණාව ප්‍රත්‍යය උපාදානය ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය, උපාදානය ප්‍රත්‍යය භවය ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය, භවය ප්‍රත්‍යය ජාතිය ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය. ජාතිය ප්‍රත්‍යය ජරා මරණ දෙක ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය. මේ ධර්ම දෙකම ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නාහයි ප්‍රත්‍යයෙන් පිරිසිඳ දන්නා ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි අතීත කාලයෙහිද අනාගත කාලයෙහිද ජාතිය ප්‍රත්‍යය ජරාමරණ ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය. මේ ධර්ම දෙක ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නාහයි ප්‍රත්‍යයන් පිරිසිඳ දැනගන්නා ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි.
47 පුරිමකම්මභවස්මිං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා, උපගමනං උපාදානං, චෙතනා භවො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පුරිමකම්මභවස්මිං ඉධ පටිසන්ධියා පච්චයා. ඉධ පටිසන්ධි විඤ්ඤාණං, ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො, වෙදයිතං වෙදනා. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධුපපත්තිභවස්මිං පුරෙකතස්ස කම්මස්ස පච්චයා. ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනානං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා උපගමනං උපාදානං, චෙතනා භවො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධ කම්මභවස්මිං ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයා. ආයතිං පටිසන්ධි විඤ්ඤාණං, ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො, වෙදයිතං වෙදනා. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ආයතිං උපපත්තිභවස්මිං ඉධ කතස්ස කම්මස්ස පච්චයා. ඉතිමෙ චතුසඞ්ඛෙපෙ තයො අද්ධෙ තිසන්ධිං වීසතියා ආකාරෙහි පටිච්චසමුප්පාදං ජානාති පස්සති අඤ්ඤාති පටිවිජ්ඣති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං’’.	47 [52] පූර්වකර්ම භවයෙහි මෝහය අවිද්‍යාවයි පූර්ව චෙතනා සංස්කාරයෝයි. නිකන්තිය තෘෂ්ණාවයි දැඩිකොට අල්වා ගැනීම උපාදානයයි චෙතනාව භවයයි පූර්ව කර්ම භවයෙහි මේ ධර්මපස මේ භවයෙහි ප්‍රති සන්ධියට ප්‍රත්‍යයෝයි. මෙහි ප්‍රතිසන්ධියවූ විඤ්ඤාණයයි. මවුගැබට පිවිසීම නාමරූපයයි. ප්‍රසාදය ආයතනයි ස්පර්ශ කිරීම ස්පර්ශයයි. විඳීම් වේදනායි. උප්පත්ති භවයෙහි මේ ධර්මපස පෙර කරණලද කර්මයාගේ ප්‍රත්‍යයෙන් පවත්නාහුය. මෙහි ආයතනයන් මූකල පුද්ගලයා විසින් කර්ම රැස් කිරීමෙහි මෝහය අවිද්‍යාවයි. පූර්ව චෙතනා සංස්කාරයෝයි. නිකන්තිය තෘෂ්ණාවයි. දැඩිව අල්වා ගැනීම උපාදානයයි. චෙතනාව භවයයි. මේ කර්ම භවයෙහි මේ ධර්මපස මතු ප්‍රතිසන්ධියට ප්‍රත්‍යයෝයි. මතු භවයෙහි ප්‍රතිසන්ධිය විඤ්ඤාණයයි. මවුකුසට බැස ගැනීම නාම රූපයයි. ප්‍රසාදය ආයතනයයි. ස්පර්ශ කිරීම ඵස්සයයි. විඳීම වේදනායි මේ ධර්මපස මතු උපදින භවයෙහි මෙහි කරණ ලද කර්මයාගේ ප්‍රත්‍යයෙන් වෙත් මෙසේ මේ සංක්ෂෙප සතරක් ඇත්තාවූද කාලතුනක් ඇත්තාවූද විසි ප්‍රකාරයක් ඇත්තාවූද, සන්ධිතුනක් ඇත්තාවූද, පටිච්චසමුප්පාදය දනියි දකියි දැනගන්නා ලද්දක්කොට ප්‍රතිවෙධකරයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නම් වෙයි. ප්‍රකාරයෙන් දන්නා අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නම්වෙයි. එහෙයින් ප්‍රත්‍යයන් පිරිසිඳ දැනගන්නා ඥානය පච්චයට්ඨිති ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
5. සම්මසනඤාණනිද්දෙසො	5. සම්මසනඤාණනිද්දෙසො
48 කථං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං ධම්මානං සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං? යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං රූපං අනිච්චතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, දුක්ඛතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, අනත්තතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං. යා කාචි වෙදනා...පෙ.... යා කාචි සඤ්ඤා... යෙ කෙචි සඞ්ඛාරා... යං කිඤ්චි විඤ්ඤාණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං විඤ්ඤාණං අනිච්චතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, දුක්ඛතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, අනත්තතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං. චක්ඛුං...පෙ.... ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, දුක්ඛතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, අනත්තතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං. රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. වෙදනා...පෙ.... සඤ්ඤා...පෙ.... සඞ්ඛාරා...පෙ.... විඤ්ඤාණං...පෙ.... චක්ඛු...පෙ.... ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. වෙදනා...පෙ.... සඤ්ඤා... සඞ්ඛාරා... විඤ්ඤාණං... චක්ඛු...පෙ.... ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. ජාතිපච්චයා ජරාමරණං, අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං ජාතිපච්චයා ජරාමරණං, අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. භවපච්චයා ජාති, අසති...පෙ.... උපාදානපච්චයා භවො, අසති...පෙ.... තණ්හාපච්චයා උපාදානං, අසති...පෙ.... වෙදනාපච්චයා තණ්හා, අසති...පෙ.... ඵස්සපච්චයා වෙදනා, අසති...පෙ.... සළායතනපච්චයා ඵස්සො, අසති...පෙ.... නාමරූපපච්චයා සළායතනං, අසති...පෙ.... විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, අසති...පෙ.... සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, අසති...පෙ.... අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, අසති අවිජ්ජාය නත්ථි සඞ්ඛාරාති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, අසති අවිජ්ජාය නත්ථි සඞ්ඛාරාති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං ධම්මානං සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං’’.	48 [53] කෙසේ අතීත අනාගත වර්තමාන ධර්මයන් ලුහුඬු කොට පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව සම්මර්ශන ඥාන නම් වේද? ආධ්‍යාත්මිකවූ හෝ බාහිරවූ හෝ ඔළාරිකවූ හෝ සුඛුමවූ හෝ හීනවූ හෝ ප්‍රණීතවූ හෝ දුරවූ හෝ සන්තිකවූ හෝ අතීතානාගත වර්තමාන යම්කිසි රූපයක්වේද, ඒ සියලු රූපය (ii) අනිත්‍යය වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. මෙය එක් සම්මර්ශනයකි. දුක් වශයෙන් මෙනෙහිකරයි. මෙය එක් සම්මර්ශනයකි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහිකරයි. මෙය එක් සම්මර්ශනයකි. (iii) යම්කිසි වේදනාවක් වේද ඒ සියලු වේදනා (මෙහි (ii) යොදන්න) යම්කිසි සංඥාවක් වේද, ඒ සියලු සංඥා (මෙහි (ii) යොදන්න) යම්කිසි සංස්කාරයක් වේද, ඒ සියලු සංස්කාරයෝ (මෙහි (ii) යම්කිසි අතීත අනාගත වර්තමානවූ ආධ්‍යාත්මිකවූද බාහිරවූද ඔළාරිකවූද සුඛුමවූද හීනවූද ප්‍රණීතවූද දුරවූද සන්තිකවූද යම්කිසි විඤ්ඤාණයක් වේද ඒ සියලු විඤ්ඤාණය (මෙහි (ii) යොදන්න) අතීතානාගත වර්තමාන ඇස (මෙහි (ii) යොදන්න) අතීතානාගත ප්‍රත්‍යුත්පන්න ජරාමරණය මේ සම්මර්ශනයකි. (54 ඡේදයේ ඒ ඒ වචන ඉදිරියේ ‘අතීත අනාගත වර්තමානවූ’ යන වචන යෙදිය යුතුයි.) [54] අතීත අනාගත වර්තමානවූ රූපය (ii) ක්ෂයවන අර්ථයෙන් අනිත්‍යය බියට හේතුවන අර්ථයෙන් දුකය, ආත්මසාරයක් නැති බැවින් අනාත්මයයි සංක්ෂෙපකොට මෙනෙහි කරන ප්‍රඥාව සම්මර්ශන ඥානයයි (iii) - වේදනාව, (මෙහි (ii) - සංඥාව (මෙහි ii) - සංස්කාරයන් (මෙහි ii) -විඤ්ඤාණය (මෙහි ii) - ඇස (මෙහි ii) - කණ (මෙහි ii) -නාසය (මෙහි ii) - දිව (මෙහි ii) - කය (මෙහි ii) - සිත (මෙහි ii) - ජරාමරණය (මෙහි ii) අතීතානාගත වර්තමාන රූපය (ii) අනිත්‍යය ප්‍රත්‍යයෙන් කරන ලද්දේය. ප්‍රත්‍යය නිසා උපන්නේය, ක්ෂය වන ස්වභාවය ඇත්තේය, විනාශවන ස්වභාවය ඇත්තේය, නොඇලියයුතු ස්වභාවය ඇත්තේය, නිරුද්ධ වන ස්වභාවය ඇත්තේයයි සංක්ෂේපකොට මෙනෙහි කිරීමේ ප්‍රඥාව සම්මර්ශන ඥානයයි (iii) (මෙහි වචන මුලට ‘අතීතානාගත වර්තමාන’ යන වචන යෙදිය යුතුයි.) වේදනාව (මෙහි ii) - සංඥාව (මෙහි ii) -සංස්කාරයන් (මෙහි ii) - විඤ්ඤාණය (මෙහි ii) - ඇස (මෙහි ii) - කණ (මෙහි ii) - නාසය (මෙහි ii) - දිව (මෙහි ii) - කය (මෙහි ii) - සිත (මෙහි ii) - ජරාමරණය (මෙහි ii) යොදන්න) [55] ජාතිය නිසා ජරාමරණවෙයි. ජාතිය නැති කල්හි ජරාමරණ (ii) නැතැයි සංක්ෂෙපකොට මෙනෙහි කිරීමේ ප්‍රඥාව සම්මර්ශන ඥානයි (iii) අතීත කාලයෙහිද අනාගත කාලයෙහිද ජාතිය නිසා ජරාමරණ වෙයි. ජාතිය නැති කල්හි ජරාමරණ (මෙහි ii) යොදන්න) භවය නිසා ජාතියවෙයි. භවය නැති කල්හි ජාතිය (මෙහි ii) - උපාදානය නිසා භවයවෙයි. උපාදානය නැති කල්හි භවය (මෙහි ii) - තෘෂ්ණාව නිසා උපාදානයවෙයි. තෘෂ්ණාව නැති කල්හි උපාදානය (මෙහි ii) - වේදනාව නිසා තෘෂ්ණාවවෙයි වේදනාව නැති කල්හි තෘෂ්ණාව (මෙහි ii) -ස්පර්ශය නිසා වේදනාවවෙයි. ස්පර්ශය නැති කල්හි වේදනාව (මෙහි ii) - සළායතනය නිසා ස්පර්ශයවෙයි. සළායතනය නැති කල්හි (මෙහි ii) - නාමරූපය නිසා සළායතනය වෙයි. නාම රූපය නැති කල්හි සලායතනය (මෙහි ii) - විඤ්ඤාණය නිසා නාම රූපවෙයි විඤ්ඤාණය නැතිකල්හි නාමරූප (මෙහි ii) - සංස්කාරය නිසා විඤ්ඤාණයවෙයි. සංස්කාරය නැති කල්හි විඤ්ඤාණය මෙහි (ii) - අවිද්‍යාව නිසා සංස්කාරයෝවෙත්. අවිද්‍යාව නැති කල්හි, සංස්කාරයෝ (මෙහි (ii) යොදන්න) අතීත කාලයෙහිද අනාගත කාලයෙහිද අවිද්‍යාව නිසා සංස්කාරයෝ වෙත්. අවිද්‍යාව නැති කල්හි සංස්කාරයෝ නැතැයි සංක්ෂෙප කොට මෙනෙහි කිරීමේ ප්‍රඥාව සම්මර්ශනඥානයයි එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම අර්ථයෙන් ප්‍රඥානමි. එහෙයින් අතීතානාගත වර්තමාන ධර්මයන් සංක්ෂෙපකොට මෙනෙහි කිරීමේ ප්‍රඥාව සම්මර්ශන ඥානයයි කියනු ලැබේ.
6. උදයබ්බයඤාණනිද්දෙසො	6. උදයබ්බයඤාණනිද්දෙසො
49 කථං පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං විපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණං? ජාතං රූපං පච්චුප්පන්නං, තස්ස නිබ්බත්තිලක්ඛණං උදයො, විපරිණාමලක්ඛණං වයො, අනුපස්සනා ඤාණං. ජාතා වෙදනා...පෙ.... ජාතා සඤ්ඤා... ජාතා සඞ්ඛාරා... ජාතං විඤ්ඤාණං... ජාතං චක්ඛු...පෙ.... ජාතො භවො පච්චුප්පන්නො, තස්ස නිබ්බත්තිලක්ඛණං උදයො, විපරිණාමලක්ඛණං වයො, අනුපස්සනා ඤාණං.	49 [56] කෙසේනම් වර්තමාන ධර්මයන්ගේ විපරිණාමය දන්නා ප්‍රඥාව උදයබ්බයානුපස්සනා ඤාණය වේද? උපන් රූපය වර්තමාන නමි. එම රූපයාගේ (ii) ඉපදීම් ලක්ෂණය උදය නමි. බිඳීම් ලක්ෂණය වය නමි. නැවත නැවත බැලීම ඤාණ නමි. (iii) උපන් වේදනාව වර්තමාන නමි. ඒ වේදනාවගේ (මෙහි (ii) යොදන්න.) උපන් සංඥාව වර්තමාන නමි. ඒ සංඥාවගේ (මෙහි (ii)) උපන් සංස්කාරයෝ වර්තමාන නමි. ඒ සංස්කාරයන්ගේ (මෙහි (ii)) උපන් විඤ්ඤාණය වර්තමාන නමි. ඒ විඤ්ඤාණයාගේ (මෙහි (ii)) උපන් ඇස වර්තමාන නමි. ඒ ඇසේ (මෙහි (ii)) උපන් කණ වර්තමාන නමි. ඒ කණේ (මෙහි (ii)) උපන් නාසය වර්තමාන නමි. ඒ නාසයේ (මෙහි (ii)) උපන් දිව වර්තමාන නමි. ඒ දිවේ (මෙහි (ii)) උපන් කය වර්තමාන නමි. ඒ කයේ (මෙහි (ii)) උපන් සිත වර්තමාන නමි. ඒ සිතේ (මෙහි (ii)) උපන් භවය වර්තමාන නමි. ඒ භවයේ (මෙහි (ii))
50 පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, උදයබ්බයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති? පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයං පස්සන්තො පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති ; උදයබ්බයං පස්සන්තො පඤ්ඤාස ලක්ඛණානි පස්සති. රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, උදයබ්බයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති? වෙදනාක්ඛන්ධස්ස...පෙ.... සඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස...පෙ.... සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස...පෙ.... විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, උදයබ්බයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති? රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති; උදයබ්බයං පස්සන්තො දස ලක්ඛණානි පස්සති. වෙදනාක්ඛන්ධස්ස...පෙ.... සඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස... සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස... විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති; උදයබ්බයං පස්සන්තො දස ලක්ඛණානි පස්සති. රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. තණ්හාසමුදයා රූපසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. කම්මසමුදයා රූපසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. ආහාරසමුදයා රූපසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. වයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජානිරොධා රූපනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. තණ්හානිරොධා රූපනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. කම්මනිරොධා රූපනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. ආහාරනිරොධා රූපනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති . විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි දස ලක්ඛණානි පස්සති. වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජාසමුදයා වෙදනාසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. තණ්හාසමුදයා වෙදනාසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. කම්මසමුදයා වෙදනාසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. ඵස්සසමුදයා වෙදනාසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. වයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජානිරොධා වෙදනානිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. තණ්හානිරොධා වෙදනානිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. කම්මනිරොධා වෙදනානිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. ඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි දස ලක්ඛණානි පස්සති. සඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස...පෙ.... සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස...පෙ.... විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජාසමුදයා විඤ්ඤාණසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. තණ්හාසමුදයා විඤ්ඤාණසමුදයොතිපච්චයසමුදයට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. කම්මසමුදයා විඤ්ඤාණසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. නාමරූපසමුදයා විඤ්ඤාණසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. වයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජානිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. තණ්හානිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. කම්මනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. නාමරූපනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි දස ලක්ඛණානි පස්සති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති, උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ඤාස ලක්ඛණානි පස්සති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං විපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණං’’. රූපක්ඛන්ධො (රූපක්ඛන්ධා (ස්‍යා.)) ආහාරසමුදයො . වෙදනා, සඤ්ඤා, සඞ්ඛාරා - තයො (සඞ්ඛාරාති සෙසා (ස්‍යා.)) ඛන්ධා ඵස්සසමුදයා. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො නාමරූපසමුදයො.	50 [57] ස්කන්ධ පඤ්චකයාගේ (ii) ඉපදීම ලක්ෂණය දක්නේ කෙතෙක් ලක්ෂණ දකීද, බිඳීම දක්නේ කෙතෙක් ලක්ෂණ දකීද? උදය හා වය දක්නේ කෙතෙක් ලක්ෂණ දකීද, ස්කන්ධ පඤ්චකයාගේ (ii) ඉපදීම දක්නේ ලක්ෂණ විසිපහක් දකියි. බිඳීම දක්නේ ලක්ෂණ විසිපහක් දකී. ඉපදීම හා බිඳීම දක්නේ ලක්ෂණ පණසක් දකී (iii) රූපස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii) යොදන්න.) වේදනාස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) සංඥා ස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) විඥාන ස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) [58] රූපස්කන්ධයාගේ (ii) ඉපදීම දක්නේ ලක්ෂණ පහක් දකී. බිඳීම දක්නේ ලක්ෂණ පහක් දකී. ඉපදීම හා බිඳීම දක්නේ ලක්ෂණ දසයක් දකී. (ii) වේදනාස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) සඤ්ඤා ස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) විඥානස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) [59] රූප ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ කවරනම් ලක්ෂණ පසක් දක්නේද? අවිද්‍යාව පහළවීම හේතුකොටගෙන රූපයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම අර්ථයෙන් රූපස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකියි. තෘෂ්ණාව පහළවීම් හේතුකොටගෙන රූපයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් රූප ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. කර්මයාගේ පහළවීම් හේතුකොටගෙන රූපයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් රූප ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. ආහාරයාගේ පහළවීම හේතුකොටගෙන රූපයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් රූප ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. ඉපදීම් ලක්ෂණය දක්නේ ද රූපස්කන්ධයාගේ පහළවීමදකී. රූපස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. [60] බිඳීම දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පහක් දකීද? අවිද්‍යාව නැතිවීමෙන් රූපයාගේ නිරෝධය වේයයි ප්‍රත්‍යය නැතිවීම් අර්ථයෙන් රූපස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. තෘෂ්ණාව නැතිවීමෙන් රූපයාගේ නිරෝධය වේයයි ප්‍රත්‍යය නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් රූපස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. කර්මය නිරුද්ධ වීමෙන් රූපයාගේ නිරුද්ධිය වේයයි ප්‍රත්‍ය නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් රූපස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. ආහාරයාගේ නැතිවීමෙන් රූපයාගේ නිරුද්ධිය වේයයි ප්‍රත්‍යයයාගේ නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් රූපස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. විපරිණාම ලක්ෂණය දක්නේද රූපස්කන්ධයාගේ බිඳීම බලයි. රූපස්කන්ධයාගේ බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. ඉපදීම හා බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ දසය දකි. [61] වේදනාස්කන්ධයාගේ පහළවීම් දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පසක් දකීද? අවිද්‍යාවගේ පහළවීම හේතුකොට ගෙන වේදනාවගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් වේදනා ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ පහළවීමෙන් වේදනාවගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළ වීම් අර්ථයෙන් වේදනාස්කන්ධයාගේ ඉපදීම් දකී. කර්මයාගේ පහළවීම හේතුකොටගෙන වේදනාවගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් වේදනා ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. ස්පර්ශයාගේ පහළවීම හේතුකොටගෙන වේදනාවගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් වේදනා ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. ඉපදීම් ලක්ෂණය දක්නේද වේදනා ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. වේදනා ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. [62] මිදීම දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පහක් දකීද? අවිද්‍යාවගේ නැතිවීමෙන් වේදනාව නැතිවේයයි ප්‍රත්‍යය නැතිවීම් අර්ථයෙන් වේදනා ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ නැතිවීමෙන් වේදනාව නැතිවේයයි ප්‍රත්‍යය නැතිවීම් අර්ථයෙන් වේදනාස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. කර්මයාගේ නැතිවීමෙන් වේදනාව නැතිවේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් වේදනාස්ඛන්ධයාගේ බිඳීම දකී. ස්පර්ශයාගේ නැතිවීමෙන් වේදනාව නැතිවේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීම් අර්ථයෙන් වේදනා ස්කන්ධයාගේ බිඳීම් දකී. විපරිණාම ලක්ෂණය දක්නේද වේදනාස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. වේදනා ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. ඉපදීම හා බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ දසය දකී. [63] සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පහක් දකීද? අවිද්‍යාව පහළවීම හේතුකොටගෙන සංඥා ස්කන්ධයාගේ පහළවීමවේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් සංඥාස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ පහළ වීමෙන් සඤ්ඤා ස්කන්ධයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් සංඥාස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. කර්මයාගේ පහළවීමෙන් සංඥාස්කන්ධයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් සංඥා ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. ස්පර්ශයාගේ පහළවීම හේතුකොටගෙන සංඥාස්කන්ධයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම අර්ථයෙන් සංඥා ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. ඉපදීම් ලක්ෂණය දක්නේද සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. බිඳීම දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පසක් දකීද? අවිද්‍යාවගේ නිරුද්ධවීමෙන් සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ නිරෝධය වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීම් අර්ථයෙන් සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ නැතිවීමෙන් සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ නැතිවීම වේයයි, ප්‍රත්‍යයාගේ නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් සඤ්ඤා ස්කන්ධයාගේ නිරුද්ධවීම අර්ථයෙන් සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ නැතිවීම දකී. කර්මයාගේ නැතිවීමෙන් සඤ්ඤාවගේ නැතිවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීමෙන් සඤ්ඤාවගේ බිඳීම දකියි. ස්පර්ශයාගේ නැතිවීමෙන් සඤ්ඤාව නැතිවේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීම් අර්ථයෙන් වේදනාස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. විපරිණාම ලක්ෂණය දක්නේද සඤ්ඤා ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකියි. සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ නැතිවීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. ඉපදීම බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ දශය දකී. [64] සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පහක් දකීද? අවිද්‍යාව පහලවීම හේතුකොටගෙන සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළ වීම් අර්ථයෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ පහළවීමෙන් සංස්කාරයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. කර්මයාගේ පහළවීමෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. ස්පර්ශයාගේ පහළවීම හේතුකොටගෙන සංස්කාරයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකි. ඉපදීම් ලක්ෂණය දක්නේ සංස්කාරයාගේ ඉපදීම දකී. සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පසදකී. බිඳීම දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පසක් දකීද? [65] අවිද්‍යාවගේ නිරුද්ධ වීමෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ නිරෝධය වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීම් අර්ථයෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ නැතිවීමෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ නැතිවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් සංස්කාරයාගේ නැතිවීම දකී. කර්මයාගේ නැතිවීමෙන් සඤ්ඤාවගේ නැතිවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීමෙන් සංස්කාරයාගේ බිඳීම දකි. ස්පර්ශයාගේ නැතිවීමෙන් සංස්කාරය නැතිවේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීම් අර්ථයෙන් වේදනා ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. විපරිනාම ලක්ෂණය දක්නේද සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ නැතිවීම දකී. සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. ඉපදීම බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ දශය දකී. [66] විඥානස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පහක් දකීද? අවිද්‍යාව පහළවීම හේතුකොටගෙන විඤ්ඤාණයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් විඥාන ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ පහළවීම හේතුකොට ගෙන විඤ්ඤාණයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් විඥානස්කන්ධයාගේ පහළවීම් දකී. කර්මයාගේ පහළවීමෙන් විඤ්ඤාණයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් විඥානස්කන්ධ්‍යාගේ ඉපදීම දකී. නාමරූපයන්ගේ පහළවීමෙන් විඤ්ඤාණයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් විඥාන ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. ඉපදීම් ලක්ෂණය දන්නේද විඥානස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. විඥාන ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. බිඳීම දක්නේ, කිනම් ලක්ෂණ පසක් දකීද? අවිද්‍යාවගේ නිරුද්ධවීමෙන් විඤ්ඤාණයාගේ නිරෝධය වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීම් අර්ථයෙන් විඥාන ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ නැතිවීමෙන් විඤ්ඤාණයාගේ නැතිවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් විඥානස්කන්ධයාගේ නැතිවීම දකී. කර්මයාගේ නැතිවීමෙන් විඤ්ඤාණයාගේ නැතිවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීමෙන් විඥාන ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකියි. නාමය හා රූපයාගේ නැතිවීමෙන් විඤ්ඤාණයාගේ නැතිවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීමෙන් විඥානස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. විපරිණාම ලක්ෂණය දක්නේද විඥානස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකියි. විඥානස්කන්ධයාගේ නැතිවීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. ඉපදීම හා බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ දසය දකී. ස්කන්ධ පඤ්චකයාගේ ඉපදීම දක්නේ මේ විසිපස් ලක්ෂණයන් දකී. බිඳීම දක්නේ මේ විසිපස් ලක්ෂණයන් දකී. ඉපදීම හා බිඳීම දක්නේ මේ පනසක් ලක්ෂණ දකී. මේ එයදැකීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එසේ හෙයින් ප්‍රත්‍යුත්පන්න ධර්මයන්ගේ විපරිණාමය දැක්මෙහි ප්‍රඥාව උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණ නමැයි කියනු ලැබේ. රූපස්කන්ධය ආහාර නිසා හටගත්තේය. වේදනා සංඥා සංස්කාර යන ස්කන්ධ තුන ස්පර්ශය නිසා උපදනාහ. විඥානස්කන්ධය නාමරූපය නිසා උපදනේය.
7. භඞ්ගානුපස්සනාඤාණනිද්දෙසො	7. භඞ්ගානුපස්සනාඤාණනිද්දෙසො
51 කථං ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා භඞ්ගානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විපස්සනෙ ඤාණං? රූපාරම්මණතා චිත්තං උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජති. තං ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා තස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගං අනුපස්සති. අනුපස්සතීති, කථං අනුපස්සති? අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො. දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො. අනත්තතො අනුපස්සති, නො අත්තතො. නිබ්බින්දති, නො නන්දති, විරජ්ජති, නො රජ්ජති. නිරොධෙති, නො සමුදෙති. පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති.	51 [67] කෙසේ නම් ආරම්මණය උදය වය වශයෙන් දැක බිඳීම දැක්මෙහි ප්‍රඥාව විදර්ශනා ඥානය වේද? රූපය අරමුණු කොට ඇති (ii) සිත ඉපද බිඳෙයි. ඒ අරමුණ මෙනෙහි කොට ඒ චිත්තයාගේ බිඳීම නැවත නැවත බලයි. (iii) කෙසේ නැවත නැවත බලයිද? අනිත්‍ය වශයෙන් බලයි. නිත්‍ය වශයෙන් නොවේ. දුක්ඛ වශයෙන් බලයි. සැප වශයෙන් නොවෙයි අනාත්ම වශයෙන් බලයි, ආත්ම වශයෙන් නොවෙයි. කලකිරෙයි. සතුටු නොවෙයි වෙන් වෙයි, නොඇලෙයි, නැති කරයි, නොඋපදවයි, දුරුකරයි නොගනියි.
52 අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති. දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති. අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති. නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති. විරජ්ජන්තො රාගං පජහති. නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති. පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. වෙදනාරම්මණතා...පෙ.... සඤ්ඤාරම්මණතා... සඞ්ඛාරාරම්මණතා... විඤ්ඤාණාරම්මණතා... චක්ඛු...පෙ.... ජරාමරණාරම්මණතා චිත්තං උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජති. තං ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා තස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගං අනුපස්සති. අනුපස්සතීති, කථං අනුපස්සති? අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො. දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො. අනත්තතො අනුපස්සති, නො අත්තතො. නිබ්බින්දති, නො නන්දති. විරජ්ජති, නො රජ්ජති. නිරොධෙති, නො සමුදෙති. පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති. දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති. අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති. නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති. විරජ්ජන්තො රාගං පජහති. නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති. පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. වත්ථුසඞ්කමනා චෙව, පඤ්ඤාය ච විවට්ටනා; ආවජ්ජනා බලඤ්චෙව, පටිසඞ්ඛා විපස්සනා. ආරම්මණඅන්වයෙන , උභො එකවවත්ථනා (එකවවත්ථානා (ක.)); නිරොධෙ අධිමුත්තතා, වයලක්ඛණවිපස්සනා. ආරම්මණඤ්ච පටිසඞ්ඛා, භඞ්ගඤ්ච අනුපස්සති; සුඤ්ඤතො ච උපට්ඨානං, අධිපඤ්ඤා විපස්සනා. කුසලො තීසු අනුපස්සනාසු, චතස්සො ච (චතූසු ච (ස්‍යා.)) විපස්සනාසු; තයො උපට්ඨානෙ කුසලතා, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා භඞ්ගානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විපස්සනෙ ඤාණං’’.	52 අනිත්‍ය වශයෙන් බලන්නේ නිත්‍ය සංඥාව දුරු කරයි, දුක් වශයෙන් බලන්නේ, සැප සංඥාව දුරු කරයි. අනාත්ම වශයෙන් බලන්නේ ආත්ම සංඥාව දුරු කරයි. කලකිරෙන්නේ තෘෂ්ණාව සතුට දුරු කරයි. නොඇලෙන්නේ රාගය දුරලයි. නැති කරන්නේ පහළවීම දුරු කරයි. අත් හරින්නේ ගැනීම දුරුකරයි. (iv) වේදනාව අරමුණුකොට ඇති (මෙහි (ii) යොදන්න) සංඥාව අරමුණු කොට ඇති (මෙහි (ii) සංස්කාරයන් අරමුණුකොට ඇති (මෙහි (ii) විඤ්ඤාණය අරමුණුකොට ඇති (මෙහි (ii) ඇස අරමුණුකොට ඇති (මෙහි (ii) ජරාමරණයන් අරමුණු කොට ඇති (මෙහි (ii) යොදන්න.) “පළමු අරමුණෙන් අනෙක් අරමුණකට මාරුවීමද උදය ලක්ෂණය දක්නා ඥානය අත්හැර වය ලක්ෂණය දක්නා ඉපදවීමද එක් එක් ධර්මයක භංගය දැක ඒ භංගය අරමුණු කොට ඇති චිත්තයාගේද භංගය දැකීම පිණිස අනතුරුවම මෙනෙහි කළ හැකි බවද යන තුන ආරම්මණ පටිසංඛා භංගානුපස්සනා නමි. “ප්‍රත්‍යක්ෂ වශයෙන් දක්නාලද අරමුණට අනුව අතීත අනාගත ධර්මයන්ගේ භංගයද සමාන කොට මෙනෙහි කිරීමද ඒ භංග සංඛ්‍යාත නිරෝධයට නැඹුරුව පැවැත්මද යන මේ තුන වය ලක්ඛණ විපස්සනා නමි. “රූපාදි ආරම්මණ දැක ඒ ආරම්මණයාගේ භංගයද එය අරමුණුකොට ඇති චිත්තයාගේ භංගයද නැවත නැවත බලයි. එසේ භංගය දක්නාහට නාම රූප ධර්මයන්ගේ භංගයම දැක්මෙන් ශුන්‍යතාව වැටහෙයි. මේ තුන අධිපඤ්ඤා විපස්සනා නමි. “අනිච්චානුපස්සනාදි ත්‍රිවිධ අනුපස්සනාවන්හි දක්ෂවූද නිබ්බිදානුපස්සනාදි සතර අනුපස්සනාවන්හි දක්ෂවූද මහණ තෙම ක්ෂය වශයෙන් ව්‍යය වශයෙන් ශුන්‍යතා වශයෙන් යන ත්‍රිවිධ උපට්ඨානයෙහි දක්ෂතාවයෙන් නොයෙක් දෘෂ්ටීන් කරණකොටගෙන කම්පා නොවෙයි.” එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් පළමු අරමුණ දැක භංගය දැක්මෙහි ප්‍රඥාව විදර්ශනා ඥානයයි කියනු ලැබේ.
8. ආදීනවඤාණනිද්දෙසො	8. ආදීනවඤාණනිද්දෙසො
53 කථං භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං? උප්පාදො භයන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං භයන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. නිමිත්තං භයන්ති...පෙ.... ආයූහනා භයන්ති...පෙ.... පටිසන්ධි භයන්ති... ගති භයන්ති... නිබ්බත්ති භයන්ති... උපපත්ති භයන්ති... ජාති භයන්ති... ජරා භයන්ති... බ්‍යාධි භයන්ති ... මරණං භයන්ති... සොකො භයන්ති... පරිදෙවො භයන්ති... උපායාසො භයන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. අනුප්පාදො ඛෙමන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. අප්පවත්තං ඛෙමන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... අනුපායාසො ඛෙමන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො භයං, අනුප්පාදො ඛෙමන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්තං භයං, අප්පවත්තං ඛෙමන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... උපායාසො භයං, අනුපායාසො ඛෙමන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො දුක්ඛන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං දුක්ඛන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං...පෙ.... උපායාසො දුක්ඛන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. අනුප්පාදො සුඛන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. අප්පවත්තං සුඛන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... අනුපායාසො සුඛන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො දුක්ඛං, අනුප්පාදො සුඛන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්තං දුක්ඛං, අප්පවත්තං සුඛන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... උපායාසො දුක්ඛං, අනුපායාසො සුඛන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො සාමිසන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං සාමිසන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං...පෙ.... උපායාසො සාමිසන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. අනුප්පාදො නිරාමිසන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. අප්පවත්තං නිරාමිසන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... අනුපායාසො නිරාමිසන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො සාමිසං, අනුප්පාදො නිරාමිසන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්තං සාමිසං, අප්පවත්තං නිරාමිසන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... උපායාසො සාමිසං, අනුපායාසො නිරාමිසන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො සඞ්ඛාරාති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං සඞ්ඛාරාති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං...පෙ.... උපායාසො සඞ්ඛාරාති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. අනුප්පාදො නිබ්බානන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. අප්පවත්තං නිබ්බානන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... අනුපායාසො නිබ්බානන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො සඞ්ඛාරා, අනුප්පාදො නිබ්බානන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්තං සඞ්ඛාරා, අප්පවත්තං නිබ්බානන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... උපායාසො සඞ්ඛාරා, අනුපායාසො නිබ්බානන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදඤ්ච පවත්තඤ්ච, නිමිත්තං දුක්ඛන්ති පස්සති; ආයූහනං පටිසන්ධිං, ඤාණං ආදීනවෙ ඉදං. අනුප්පාදං අප්පවත්තං, අනිමිත්තං සුඛන්ති ච; අනායූහනං අප්පටිසන්ධිං, ඤාණං සන්තිපදෙ ඉදං. ඉදං ආදීනවෙ ඤාණං, පඤ්චඨානෙසු ජායති; පඤ්චඨානෙ සන්තිපදෙ, දස ඤාණෙ පජානාති; ද්වින්නං ඤාණානං කුසලතා, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං’’.	53 [68] කෙසේ නම් භය වශයෙන් වැටහීමේ පවත්නා නුවණ ආදීනව ඤාණය වන්නේද? ඉපදීම (ii) භයකැයි භය වශයෙන් වැටහීමේ ප්‍රඥාව ආදීනව ඥාන නමි (iii) පැවැත්ම (මෙහි (ii) යොදන්න) සංස්කාරනිමිත්ත (මෙහි (ii) යොදන්න) කර්ම රැස්කිරීම (මෙහි ii) - ප්‍රතිසන්ධිය (මෙහි ii) - ගතිය (මෙහි ii) -ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීමද (මෙහි ii) - විපාකයන්ගේ පහළවීම (මෙහි ii) - ජාතිය (ඉපදීම) මෙහි ii) ජරාව (මෙහි ii) - ව්‍යාධිය (මෙහි ii) - මරණය (මෙහි ii) - ශෝකය (මෙහි ii) - හැඬීම -(මෙහි ii) දැඩි වෙහෙස - (මෙහි ii) [69] නොඉපදීම (ii) අභය යයි සංසිඳීමට ස්ථානවූ නිවණෙහි ඥානය (මෙහි (ii)) නොපැවැත්ම (මෙහි (ii)) යෙදිය යුතුයි. (මෙහි පහත දක්වන වචන අගට (69 (ii) යොදන්න) නොපැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත නොවීම-, කර්ම රැස් නොකිරීම-, ප්‍රතිසන්ධි නොවීම-, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළනොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීම-, ජාතිය (ඉපදීම) හටනොගැනීම-, ජරාවට නොයෑම-, ව්‍යාධියක් නොවීම-, අමරණීය බව-, සොකය නොමැති බව-, හැඬීමක් නැතිබව-, දැඩි වෙහෙස (උපායාස) රහිත බව-, [70] ඉපදීම භයය නොඉපදීම (ii) අභයයයි සංසිඳීම ස්ථානවූ නිවණෙහි ඥානය වෙයි (iii) (පහතදක්වන වාක්‍ය අගට මෙහි (ii) යොදන්න) පැවැත්ම භයය, නොපැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත භයය, අසංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස්කිරීම භයය කර්ම රැස්නොකිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය භයය, අප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය භයය, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම භයය, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම භයය, විපාකයන්ගේ පහළනොවීම-, ජාතිය (උත්පත්තිය) භයය, අජාතිය-, ජරාව භයය, අජරාව-, ව්‍යාධිය භයය, අව්‍යාධිය-, මරණය භයය, අමරණය-, සොකය භයය, අසොකය-, පරිදෙවය (හැඬීම) භයය, නොහැඬීම-, උපායාසය (දැඩි වෙහෙස) භයය, අනුපායාසය, [71] ඉපදීම (ii) දුකය යයි භය වශයෙන් වැටහීමේ ප්‍රඥාව ආදීනව ඥාන නමි. (iii) (පහත දක්වන වචන අගට මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස්කිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම-, ජාතිය-, ජරාව-, ව්‍යාධිය-, මරණය-, ශෝකය-, හැඬීම, දැඩි වෙහෙස (උපායාසය)-, [72] නොඉපදීම (ii) සැපයයි ශාන්ති පදය වූ නිවණෙහි නුවණයි. (iii) පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) නොපැවැත්ම-, අසංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස්නොකිරීම, අප්‍රතිසන්ධිය-, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළනොවීම-, අජාතිය-, අව්‍යාධිය- අමරණය-, අශෝකය-, අපරිදෙවය (නොහැඬීම)-, අනුපායාසය-, [73] ඉපදීම දුකය නොඉපදීම (ii) සැපයයි ශාන්තිපදයවූ නිවණෙහි නුවණ (iii) පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න) පැවැත්ම දුකය, නොපැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත දුකය අසංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස්කිරීම දුකය, කර්ම රැස් නොකිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය දුකය, අප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය දුකය, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම දුකය, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම දුකය. විපාකයන්ගේ පහළනොවීම-, ජාතිය දුකය, අජාතිය-, ජරාවදුකය, අජරාව-, ව්‍යාධියදුකය, අව්‍යාධිය-, මරණය, දුකය, අමරණය-, ශෝකය දුකය, අශෝකය-, පරිදෙවය (හැඬීම) දුකය, අපරිදෙවය-, උපායාසය (දැඩි වෙහෙස) දුකය, අනුපායාසය-, [74] ඉපදීම (ii) තෘෂ්ණා සහිතයයි භය වශයෙන් වැටහීමේ ප්‍රඥාව ආදීනව ඥානනමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස්කිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම-, ජාතිය-, ජරාව-, ව්‍යාධිය-, මරණය-, ශෝකය-, හැඬීම, දැඩි වෙහෙස (උපායාසය)-, [75] නොඉපදීම (ii) ශාන්ති පදයවූ නිවණෙහි නුවණයි. (iii) පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) නොපැවැත්ම-, අසංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස් නොකිරීම-, අප්‍රතිසන්ධිය-, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීම-, අජාතිය-, අව්‍යාධිය-, අමරණය-, අශෝකය-, අපරිදෙවය-, (නොහැඬීම)-, අනුපායාසය-, [76] ඉපදීම තෘෂ්ණා සහිතය නොඉපදීම (ii) තෘෂ්ණා රහිතයයි ශාන්ති පදයවූ නිවණෙහි නුවණයි. (iii) (මෙහි පහත දක්වන වාක්‍ය අගට ((ii) යොදන්න.) පැවැත්ම තෘෂ්ණා සහිතය, නොපැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත තෘෂ්ණා සහිතය, අසංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස් කිරීම තෘෂ්ණා සහිතය, කර්ම රැස් නොකිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය තෘෂ්ණා සහිතය, අප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය තෘෂ්ණා සහිතය, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම තෘෂ්ණා සහිතය, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම තෘෂ්ණා සහිතය, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීම-, ජාතිය තෘෂ්ණා සහිතය, අජාතිය-, ජරාව තෘෂ්ණා සහිතය, අජරාව-, ව්‍යාධිය තෘෂ්ණා සහිතය, අව්‍යාධිය-, මරණය තෘෂ්ණා සහිතය, අමරණය-, ශෝකය තෘෂ්ණා සහිතය, අශෝකය-, පරිදෙවය (හැඬීම) තෘෂ්ණා සහිතය, අපරිදෙවය-, උපායාසය (දැඩි වෙහෙස) තෘෂ්ණා සහිතය, අනුපායාසය-, [77] ඉපදීම (ii) සංස්කාරයයි භය වශයෙන් වැටහීමේ ප්‍රඥාව ආදීනව ඥාන නමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස්කිරීම-ප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම-, ජාතිය-, ජරාව-, ව්‍යාධිය-, මරණය-, ශෝකය-, හැඬීම-, දැඩි වෙහෙස, (උපායාසය)-. [78] නොඉපදීම (ii) නිවණයයි. ශාන්ති පදයවූ නිවණෙහි නුවණයි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) නොපැවැත්ම-, අසංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස් නොකිරීම-, අප්‍රතිසන්ධිය-, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීම-, අජාතිය-, අව්‍යාධිය-, අමරණය-, අශෝකය-, අපරිදෙවය (නොහැඬීම)-, අනුපායාසය-, [79] ඉපදීම සංස්කාරය, නොඉපදීම (ii) නිවණයයි ශාන්ති පදයවූ නිවණෙහි නුවණයි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්ම සංස්කාරය නොපැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත සංස්කාරය, අසංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස් කිරීම සංස්කාරය, කර්ම රැස් නොකිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය සංස්කාරය, අප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය සංස්කාරය, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම සංස්කාරය, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම සංස්කාරය, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීම-, ජාතිය සංස්කාරය, අජාතිය-, ජරාව සංස්කාරය, අජරාව-, ව්‍යාධිය සංස්කාරය, අව්‍යාධිය-, මරණය සංස්කාරය, අමරණය-, ශෝකය සංස්කාරය, අශෝකය-, පරිදෙවය (හැඬීම) සංස්කාරය, අපරිදෙවය-, උපායාසය (දැඩි වෙහෙස) සංස්කාරය, අනුපායාසය-, [80] ඉපදීමද පැවැත්මද නිමිත්තද කර්ම රැස් කිරීමද ප්‍රතිසන්ධියද දුකයයි දක්නේය. මෙය ආදීනව දක්නා ඥානය වේ. නොඉපදීමද නොපැවැත්මද අනිමිත්තද කර්ම රැස් නොකිරීමද ප්‍රතිසන්ධි නොගැනීමද සැපයයි දක්නේය. මෙය ශාන්ති පදයවූ නිවණෙහි නුවණයි. මේ ආදීනව ඤාණය ස්ථාන පසෙක්හි උපදී. ස්ථාන පසක ශාන්ති පදයෙහි ඥානය උපදියි. “මෙසේ යොගාවචරතෙම දශ ඥානයන්ගේ දක්ෂතාවයෙන් නොයෙක් දෘෂ්ටීන්හි කම්පා නොවේ. [81] එය දැනීම අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් භය වශයෙන් වැටහීමේ ප්‍රඥාව ආදීනව ඥානයයි කියනු ලැබේ.
9. සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණනිද්දෙසො	9. සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණනිද්දෙසො
54 කථං මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා (මුච්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා (ක.)) පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං? උප්පාදං මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා (උප්පාදමුඤ්චිතුකම්‍යතා... (ස්‍යා.)) පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං, පවත්තං මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං, නිමිත්තං මුඤ්චිතුකම්‍යතා...පෙ.... ආයූහනං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... පටිසන්ධිං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... ගතිං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... නිබ්බත්තිං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... උපපත්තිං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... ජාතිං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... ජරං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... බ්‍යාධිං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... මරණං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... සොකං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... පරිදෙවං මුඤ්චිතුකම්‍යතා...පෙ.... උපායාසං මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. උප්පාදො දුක්ඛන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. පවත්තං දුක්ඛන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං...පෙ.... උපායාසො දුක්ඛන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. උප්පාදො භයන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. පවත්තං භයන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං...පෙ.... උපායාසො භයන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. උප්පාදො සාමිසන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. පවත්තං සාමිසන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං...පෙ.... උපායාසො සාමිසන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. උප්පාදො සඞ්ඛාරාති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. පවත්තං සඞ්ඛාරාති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං...පෙ.... උපායාසො සඞ්ඛාරාති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. උප්පාදො සඞ්ඛාරා, තෙ සඞ්ඛාරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛතීති - සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා. යෙ ච සඞ්ඛාරා යා ච උපෙක්ඛා උභොපෙතෙ සඞ්ඛාරා, තෙ සඞ්ඛාරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛතීති - සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා. පවත්තං සඞ්ඛාරා...පෙ.... නිමිත්තං සඞ්ඛාරා... ආයූහනා සඞ්ඛාරා... පටිසන්ධි සඞ්ඛාරා... ගති සඞ්ඛාරා... නිබ්බත්ති සඞ්ඛාරා... උපපත්ති සඞ්ඛාරා... ජාති සඞ්ඛාරා... ජරා සඞ්ඛාරා... බ්‍යාධි සඞ්ඛාරා... මරණං සඞ්ඛාරා... සොකො සඞ්ඛාරා... පරිදෙවො සඞ්ඛාරා...පෙ.... උපායාසො සඞ්ඛාරා, තෙ සඞ්ඛාරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛතීති - සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා. යෙ ච සඞ්ඛාරා යා ච උපෙක්ඛා උභොපෙතෙ සඞ්ඛාරා, තෙ සඞ්ඛාරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛතීති - සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා.	54 කෙසේනම් මිදෙනු කැමති භාවයෙන් පරීක්ෂා කොට මැදහත් වීමෙහි ප්‍රඥාව සංස්කාරොපෙක්ෂා ඤාණය වේද? ඉපදීමෙන් (ii) මිදෙනු කැමැත්තෙන් පරීක්ෂා කොට මැදහත්වීමෙහි ප්‍රඥාව සංස්කාරොපෙක්ෂා ඥාන නමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්මෙන්-, නිමිත්තෙන්-, කර්ම රැස් කිරීමෙන්-, ප්‍රතිසන්ධියෙන්-, ගතියෙන්-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ වීමෙන්-, විපාකයන්ගේ පහළවීමෙන්-, ජාතියෙන්-, ජරාවෙන්-, ව්‍යාධියෙන්-, මරණයෙන්-, ශෝකයෙන්-, හැඬීමෙන්-, දැඩි වෙහෙසින් (උපායාසයෙන්)-. [82] ඉපදීම (ii) දුකයයි මිදෙනු කැමැත්තෙන් පරීක්ෂා කොට මැදහත්වීමෙහි ප්‍රඥාව සංස්කාරොපෙක්ෂා ඤාණ නමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්ම-, නිමිත්ත-, කර්ම රැස් කිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම-, විපාකයන්ගේ පහළ වීම-, ජාතිය-, ජරාව-, ව්‍යාධිය-, මරණය-, ශෝකය-, හැඬීම-, දැඩි වෙහෙස (උපායාසය)-, [83] ඉපදීම (ii) භයයයි මිදෙනු කැමති ස්වභාවයෙන් ලක්ෂණ පරීක්ෂාකොට මැදහත්වීමෙහි ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛාඤාණ නමි. (iii) පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න) පැවැත්ම- නිමිත්ත- කර්ම රැස්කිරීම-ප්‍රතිසන්ධිය- ගතිය- ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම- විපාකයන්ගේ පහළවීම-, ජාතිය-, ජරාව-, ව්‍යාධිය-, මරණය-, ශෝකය-, හැඬීම-, දැඩිවෙහෙස (උපායාසය)- [84] ඉපදීම (ii) තෘෂ්ණා සහිතයයි මිදෙනු කැමැති ස්වභාවයෙන් පරීක්ෂා කොට මැදහත් වීමේ ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. (iii) (මෙහි 83 ඡේදයේ සඳහන් වාක්‍ය අගට 84 (ii) යොදාගත යුතුයි.) [85] ඉපදීම (ii) සංස්කාරයයි මිදෙනු කැමති ස්වභාවයෙන් පරීක්ෂාකොට මැදහත්විමේ ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. (iii) (මෙහි 83 වෙනි ඡේදයේ සඳහන් වාක්‍ය අගට 85 (ii) යොදන්න.) [86] ඉපදීම (ii) සංස්කාරයෝයි ඒ සංස්කාරයන් මැදහත්ව බලානුයි සංඛාරුපෙක්ඛා නමි. යම් සංස්කාර කෙනෙක් වෙත්ද යම් උපෙක්ෂාවක් වෙයිද, ඒ දෙකම සංස්කාර නම් වෙත්. ඒ සංස්කාරයන් මැදහත්ව බලානුයි සංඛාරුපෙක්ඛා නමි. (iii) (මෙහි 83 වෙනි ඡේදයේ සඳහන් වාක්‍ය අගට 86 (ii) යොදන්න.)
55 කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? අට්ඨහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. පුථුජ්ජනස්ස කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? සෙක්ඛස්ස කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? වීතරාගස්ස කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? පුථුජ්ජනස්ස ද්වීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. සෙක්ඛස්ස තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. වීතරාගස්ස තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. පුථුජ්ජනස්ස කතමෙහි ද්වීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? පුථුජ්ජනො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අභිනන්දති වා විපස්සති වා. පුථුජ්ජනස්ස ඉමෙහි ද්වීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. සෙක්ඛස්ස කතමෙහි තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? සෙක්ඛො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අභිනන්දති වා විපස්සති වා පටිසඞ්ඛාය වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති. සෙක්ඛස්ස ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. වීතරාගස්ස කතමෙහි තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? වීතරාගො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං විපස්සති වා පටිසඞ්ඛාය වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, තදජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා සුඤ්ඤතවිහාරෙන වා අනිමිත්තවිහාරෙන වා අප්පණිහිතවිහාරෙන වා විහරති. වීතරාගස්ස ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති.	55 [87] කෙතෙක් ආකාරයකින් සංස්කාරොපෙක්ෂා ඥානයෙන් අන්සිතකට යොමුකරයිද? අට ආකාරයකින් සංස්කාරොපෙක්ෂා ඥානයෙන් අන් සිතකට යොමු කිරීම වෙයි. පෘථග්ජනයාහට කෙතෙක් ආකාරයකින් සංස්කාරොපෙක්ෂා ඥානයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීමවෙයිද? ශෛක්ෂයාහට කෙතෙක් ආකාරයකින් සංස්කාරොපෙක්ෂා ඥානයෙන් අන්සිතකට යොමුකිරීම වෙයිද? රහතන් වහන්සේට කෙතෙක් ආකාරයකින් සංඛාරුපෙක්ඛා ඥානයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීමවේද? පෘථග්ජනයාහට දෙයාකාරයකින් සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමුවීමවෙයි. ශෛක්ෂයාහට තුන් ආකාරයකින් සංඛාරුපෙක්ඛාඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීමවෙයි. රහතන් වහන්සේට තුන් ආකාරයකින් සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීම වෙයි. පෘථග්ජනයාහට කිනම් දෙයාකාරයකින් සංඛාරුපෙක්ඛාඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමුකිරීම වෙයිද? පෘථග්ජන තෙම සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයට ඇලෙන්නේ හෝ වෙයි. එය විදර්ශනා කරන්නේ හෝ වෙයි. පෘථග්ජනයාහට මේ දෙයාකාරයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීමවෙයි. ශෛක්ෂයාහට කිනම් තුන් ආකාරයකින් සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන් සිතකට යොමු කිරීම වේද? ශෛක්ෂතෙම සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයට ඇලෙන්නේ හෝ වෙයි. එය විදර්ශනා කරන්නේ හෝ වෙයි. අනිත්‍යාදි වශයෙන් මෙනෙහි කොට ඵල සමාපත්තියට පැමිණෙන්නේ හෝ වෙයි. ශෛක්ෂයා හට මේ තුන් ආකාරයෙන් සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණය අන් සිතකට යොමු කිරීම වෙයි. [88] රහතන් වහන්සේට කිනම් තුන් ආකාරයකින් සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීම වේද? රහත් පුද්ගලතෙම සංඛාරුපෙක්ඛාඤාණය විදර්ශනා කරන්නේ හෝ වෙයි. අනිත්‍යාදි වශයෙන් මෙනෙහි කොට ඵලසමාපත්තියට පැමිණෙන්නේ හෝ වෙයි. එය මැදහත්ව බලා සුඤ්ඤතානුපස්සනා විහාරයෙන් හෝ අනිමිත්තානු පස්සනා විහාරයෙන් හෝ අප්පණිහිතානුපස්සනා විහාරයෙන් හෝ වාසය කරයි. රහත් පුද්ගලයාට මේ තුන් ආකාරයෙන් සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමුවීම වෙයි.
56 කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො එකත්තං හොති? පුථුජ්ජනස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අභිනන්දතො චිත්තං කිලිස්සති, භාවනාය පරිපන්ථො හොති, පටිවෙධස්ස අන්තරායො හොති, ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයො හොති. සෙක්ඛස්සපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අභිනන්දතො චිත්තං කිලිස්සති, භාවනාය පරිපන්ථො හොති, උත්තරිපටිවෙධස්ස අන්තරායො හොති, ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයො හොති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො එකත්තං හොති අභිනන්දට්ඨෙන. කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො එකත්තං හොති? පුථුජ්ජනො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අනිච්චතොපි දුක්ඛතොපි අනත්තතොපි විපස්සති. සෙක්ඛොපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අනිච්චතොපි දුක්ඛතොපි අනත්තතොපි විපස්සති. වීතරාගොපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අනිච්චතොපි දුක්ඛතොපි අනත්තතොපි විපස්සති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො එකත්තං හොති අනුපස්සනට්ඨෙන. කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති? පුථුජ්ජනස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කුසලා හොති. සෙක්ඛස්සපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කුසලා හොති. වීතරාගස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අබ්‍යාකතා හොති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති කුසලාබ්‍යාකතට්ඨෙන. කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති? පුථුජ්ජනස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කිඤ්චිකාලෙ සුවිදිතා හොති, කිඤ්චිකාලෙ න සුවිදිතා හොති. සෙක්ඛස්සපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කිඤ්චිකාලෙ සුවිදිතා හොති, කිඤ්චිකාලෙ න සුවිදිතා හොති. වීතරාගස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අච්චන්තං සුවිදිතා හොති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති විදිතට්ඨෙන ච අවිදිතට්ඨෙන ච. කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති? පුථුජ්ජනො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අතිත්තත්තා විපස්සති. සෙක්ඛොපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අතිත්තත්තා විපස්සති. වීතරාගො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං තිත්තත්තා විපස්සති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති තිත්තට්ඨෙන ච අතිත්තට්ඨෙන ච. කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති? පුථුජ්ජනො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං තිණ්ණං සංයොජනානං පහානාය සොතාපත්තිමග්ගං පටිලාභත්ථාය විපස්සති. සෙක්ඛො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං තිණ්ණං සඤ්ඤොජනානං පහීනත්තා උත්තරිපටිලාභත්ථාය විපස්සති. වීතරාගො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං සබ්බකිලෙසානං පහීනත්තා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථාය විපස්සති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති පහීනට්ඨෙන ච අප්පහීනට්ඨෙන ච. කථං සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති? සෙක්ඛො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අභිනන්දති වා විපස්සති වා පටිසඞ්ඛාය වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති. වීතරාගො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං විපස්සති වා පටිසඞ්ඛාය වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, තදජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා සුඤ්ඤතවිහාරෙන වා අනිමිත්තවිහාරෙන වා අප්පණිහිතවිහාරෙන වා විහරති. එවං සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති විහාරසමාපත්තට්ඨෙන.	56 [89] කෙසේ නම් පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමුවීම සමානවේද? සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයට ඇලෙන්නාවූ පෘථග්ජනයාගේ සිත කිලුටු වෙයි. භාවනාවට බාධාවෙයි, ප්‍රතිවෙධයට අන්තරායවෙයි, මතු ප්‍රතිසන්ධියට ප්‍රත්‍යවෙයි. සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයට ඇලෙන්නාවූ ශෛක්ෂයාගේද සිත කිලිටි වෙයි. භාවනාවට බාධාවෙයි. ඉහළ මාර්ගඵල ප්‍රතිවෙධයට අන්තරායවෙයි, මතු ප්‍රතිසන්ධියට ප්‍රත්‍යවෙයි. මෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීම ඇලීම් ස්වභාවයෙන් සමාන බවට පැමිණෙයි. [90] කෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද රහත්හුගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීම සමානවේද? පෘථග්ජනතෙම සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණය අනිත්‍ය වශයෙන්ද දුක්වශයෙන්ද අනාත්ම වශයෙන්ද විදර්ශනා කරයි. ශෛක්ෂ තෙමේද සංඛාරුපෙක්ඛාඤාණය අනිත්‍ය වශයෙන්ද දුක් වශයෙන්ද අනාත්ම වශයෙන්ද විදර්ශනා කරයි. අර්හත් පුද්ගල තෙමේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණය අනිත්‍ය වශයෙන්ද දුක් වශයෙන්ද අනාත්ම වශයෙන්ද මෙනෙහි කරයි. මෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන් සිතකට යොමුකිරීම නැවත නැවත බැලීම් ස්වභාවයෙන් සමාන බවට පැමිණෙයි. [91] කෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන් සිතකට යොමු කිරීම අසමාන වේද? පෘථග්ජනයාගේ සංඛාරුපෙක්ඛාව කුසල් වෙයි. ශෛක්ෂයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛාව කුසල් වෙයි. අර්හත් පුද්ගලයාගේ සංඛාරුපෙක්ඛාව අව්‍යාකෘතවෙයි. මෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන් සිතකට යොමු කිරීම කුශල අව්‍යාකෘත ස්වභාවයෙන් අසමාන වෙයි. පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණය අසමානවේද? පෘථග්ජනයාගේ සංඛාරුපෙක්ඛාව කිසිකලෙක ප්‍රකටවෙයි. කිසිකලෙක ප්‍රකට නොවෙයි. ශෛක්ෂයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛාව කිසිකලෙක ප්‍රකටවෙයි කිසිකලෙක ප්‍රකට නොවෙයි. අර්හත් පුද්ගලයාගේ සංඛාරුපෙක්ඛාව නිරතුරු ප්‍රකට වූයේම වෙයි. මෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමුවීම ප්‍රකටවීම් ස්වභාවයෙන් අසමාන වෙයි. [92] කෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන් සිතකට යොමුවීම අසමාන වේද? පෘථග්ජනතෙම විදර්ශනා අවසාන නොකළ හෙයින් සංඛාරුපෙක්ඛාව විදර්ශනා කරයි. ශෛක්ෂ තෙමේද විදර්ශනා කටයුතු අවසාන නොකළ හෙයින් සංඛාරුපෙක්ඛාව විදර්ශනා කරයි. අර්හත් පුද්ගලතෙම විදර්ශනා කටයුතු අවසාන කළ හෙයින් සංඛාරුපෙක්ඛාව විදර්ශනා කරයි. මෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේ අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමුකිරීම අසමාන බවට පැමිණේ. [93] කෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීම අසමාන වේද? පෘථග්ජනතෙම සංඛාරුපෙක්ඛාව සංයෝජන තුනක් පහකිරීමෙන් සෝවාන් මාර්ගය ලැබීම පිණිස විදර්ශනා කරයි. ශෛක්ෂතෙම සංඛාරුපෙක්ඛාව සංයෝජන තුනක් පහකළ හෙයින් ඉහළ මාර්ග ඵල ලැබීම පිණිස විදර්ශනා කරයි. අර්හත් පුද්ගලතෙම සංඛාරුපෙක්ඛාව සියලු කෙලෙස් පහකළ හෙයින් ඉහාත්මයෙහි සැප විහරණය පිණිස විදර්ශනා කරයි. මෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමුකිරීම කෙලෙස් පහකරණ ආකාරයෙන් අසමාන බවට පැමිණෙයි. [94] කෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීම අසමාන වෙයිද? පෘථග්ජන තෙම සංඛාරුපෙක්ඛාවට ඇලෙන්නේ හෝ වෙයි. එය විදර්ශනා කරන්නේ හෝ වෙයි. මෙනෙහි කරන්නේ හෝ වෙයි. ශෛක්ෂ තෙමේද සංඛාරුපෙක්ඛාවට ඇලෙන්නේ හෝ වෙයි. එය විදර්ශනා කරන්නේ හෝ වෙයි. මෙනෙහිකොට ඵල සමාපත්තියට සමවදින්නේ හෝ වෙයි, අර්හත් පුද්ගල තෙමේ සංඛාරුපෙක්ඛාව විදර්ශනා කරන්නේ වෙයි. මෙනෙහි කොට ඵල සමාපත්තියට සමවදින්නේ හෝ වෙයි. එය මැදහත්ව බලා සුඤ්ඤත විහාරයෙන් හෝ අනිමිත්ත විහාරයෙන් හෝ අප්පණිහිත විහාරයෙන් හෝ වාසය කරන්නේ හෝ වෙයි. මෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීම විහාර සමාපත්තීන්ගේ ස්වභාවයෙන් අසමාන බවට පැමිණෙයි.
57 කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති? කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? අට්ඨ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති. දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති. කතමා අට්ඨ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති? පඨමං ඣානං පටිලාභත්ථාය නීවරණෙ පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. දුතියං ඣානං පටිලාභත්ථාය විතක්කවිචාරෙ පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. තතියං ඣානං පටිලාභත්ථාය පීතිං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං . චතුත්ථං ඣානං පටිලාභත්ථාය සුඛදුක්ඛෙ පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. ඉමා අට්ඨ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති. කතමා දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? සොතාපත්තිමග්ගං පටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්‍යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. සොතාපත්තිඵලසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං...පෙ.... පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. සකදාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය...පෙ.... සකදාගාමිඵලසමාපත්තත්ථාය...පෙ.... අනාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය...පෙ.... අනාගාමිඵලසමාපත්තත්ථාය ...පෙ.... අරහත්තමග්ගං පටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්‍යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. අරහත්තඵලසමාපත්තත්ථාය...පෙ.... සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්තත්ථාය...පෙ.... අනිමිත්තවිහාරසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං...පෙ.... පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. ඉමා දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති.	57 [95] කෙතෙක් සංඛාරුපෙක්ඛාවෝ සමථ වශයෙන් උපදිත්ද, කෙතෙක් සංඛාරුපෙක්ඛාවෝ විපස්සනා වශයෙන් උපදිත්ද? සංඛාරුපෙක්ඛා අටක් සමථ වශයෙන් උපදිත්. සංඛාරුපෙක්ඛා දසයක් විපස්සනා වශයෙන් උපදිත්. කවර සංඛාරුපෙක්ඛා අටක් සමථ වශයෙන් උපදිත්ද? ප්‍රථමධ්‍යානය ලැබීම පිණිස නීවරණයන් මෙනෙහි කොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින්නාවූ ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. ද්විතීයධ්‍යානය ලබනු පිණිස විතර්ක විචාරයන් මෙනෙහිකොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. තෘතීයධ්‍යානය ලබනු පිණිස ප්‍රීතිය මෙනෙහිකොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. චතුර්ථධ්‍යානය ලබනු පිණිස සුඛදුක්ඛයන් මෙනෙහි කොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස රූපසඤ්ඤාවද පටිඝ සඤ්ඤාවද නානත්තසඤ්ඤාවද මෙනෙහිකොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස ආකාසානඤ්චායතන සඤ්ඤාව මෙනෙහි කොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. ආකිඤ්චාඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස විඤ්ඤාණඤ්චායතන සඤ්ඤාව මෙනෙහි කොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සඤ්ඤාව මෙනෙහිකොට මැදහත්ව සිටින ප්‍රඥාව පටිසංඛා ඤාණ නමි. මේ සංඛාරුපෙක්ඛා අට සමථ වශයෙන් උපදිත්. [96] කවර සංඛාරුපෙක්ඛා දසයක් විපස්සනා වශයෙන් උපදිත්ද? ශ්‍රොතාපත්ති මාර්ගයට පැමිණීම පිණිස (ii) ඉපදීමද පැවැත්ම නිමිත්තද කර්ම රැස්කිරීමද ප්‍රතිසන්ධියද ගතියද ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීමද විපාකයන්ගේ පහළවීමද ජාතියද ජරාවද ව්‍යාධියද මරණයද සොකයද පරිදෙවයද උපායාසයද මෙනෙහි කොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි, (iii) සෝවාන් ඵලයට සමවැදීම පිණිස (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි.) සකෘදාගාමී මාර්ගය ලබනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි.) සකෘදාගාමි ඵලයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි) අනාගාමි මාර්ගය ලබනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි) අනාගාමි ඵලයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි.) අර්හත් මාර්ගයට ලබනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) අර්හත් ඵලයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි) සුඤ්ඤත විහාරයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි.) අනිමිත්ත විහාරයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) [97] මේ සංඛාරුපෙක්ඛා දසය විපස්සනා වශයෙන් උපදිත්.
58 කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කුසලා, කති අකුසලා, කති අබ්‍යාකතා? පන්නරස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කුසලා, තිස්සො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අබ්‍යාකතා. නත්ථි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අකුසලා. පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා, අට්ඨ චිත්තස්ස ගොචරා; පුථුජ්ජනස්ස ද්වෙ හොන්ති, තයො සෙක්ඛස්ස ගොචරා; තයො ච වීතරාගස්ස, යෙහි චිත්තං විවට්ටති. අට්ඨ සමාධිස්ස පච්චයා, දස ඤාණස්ස ගොචරා; අට්ඨාරස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, තිණ්ණං විමොක්ඛාන පච්චයා. ඉමෙ අට්ඨාරසාකාරා, පඤ්ඤා යස්ස පරිච්චිතා; කුසලො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං’’.	58 කෙතෙක් සංඛාරුපෙක්ඛා කුසල් වෙත්ද කෙනෙක් අකුසල් වෙද්ද කෙතෙක් අඛ්‍යාකත වෙද්ද? පසලොසක් සංඛාරුපෙක්ඛා කුසල් වෙත්. තුනක් සංඛාරුපෙක්ඛා අඛ්‍යාකත වෙත්. අකුසල සංඛාරුපෙක්ඛාවක් නැත. “යම් සංඛාරුපෙක්ඛා කෙනෙකුන් කරණකොටගෙන සිත උත්පාදාදිය කෙරෙන් වෙනස් වෙයිද සිතට අරමුණුවූ මෙනෙහි කිරීමෙන් මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාවයයි කියනලද ඒ සංඛාරුපෙක්ඛා අටක් වෙත්. පෘථග්ජනයාට දෙකක් අරමුණු වෙත්. ශෛක්ෂයාට තුනක් අරමුණුවෙත්. වීතරාගී පුද්ගලයාට තුනක් අරමුණු වෙත්. “සමාධියට ප්‍රත්‍ය වන්නාවූ සංඛාරුපෙක්ඛා අටක් වෙත්. මාර්ගඵල ඥානයන්ට භුමිවන සංඛාරුපෙක්ඛා දසයක් වෙත්. ත්‍රිවිධ විමොක්ෂයන්ට සංඛාරුපෙක්ඛා අටලොසක් ප්‍රත්‍ය වෙත්. “මේ අටලොස් ආකාර ප්‍රඥාව යමෙකු විසින් පුරුදු කරනලද්දීද, සංඛාරුපෙක්ඛා ඥාණයන්හි දක්ෂවූ ඒ පුද්ගල තෙම නොයෙක් දෘෂ්ටීන් කරණකොට කම්පා නොවෙයි. මෙය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණනමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් මිදෙනු කැමැත්තෙන් මෙනෙහිකොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
10. ගොත්‍රභුඤාණනිද්දෙසො	10. ගොත්‍රභුඤාණනිද්දෙසො
59 කථං බහිද්ධා වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා ගොත්‍රභුඤාණං? උප්පාදං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. පවත්තං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. නිමිත්තං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ආයූහනං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. පටිසන්ධිං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ගතිං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. නිබ්බත්තිං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. උපපත්තිං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ජාතිං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ජරං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. බ්‍යාධිං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. මරණං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. සොකං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. පරිදෙවං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. උපායාසං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු...පෙ.... නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. උප්පාදං අභිභුය්‍යිත්වා අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. පවත්තං අභිභුය්‍යිත්වා අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. නිමිත්තං අභිභුය්‍යිත්වා අනිමිත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු ...පෙ.... බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තං අභිභුය්‍යිත්වා නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. උප්පාදා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. පවත්තා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. නිමිත්තා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. ආයූහනා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. පටිසන්ධියා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. ගතියා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. නිබ්බත්තියා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. උපපත්තියා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. ජාතියා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. ජරාය වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. බ්‍යාධිම්හා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. මරණා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. සොකා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. පරිදෙවා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. උපායාසා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු...පෙ.... නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. උප්පාදා වුට්ඨහිත්වා (වුට්ඨිත්වා (ස්‍යා. ක.)) අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. පවත්තා වුට්ඨහිත්වා අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. නිමිත්තා වුට්ඨහිත්වා අනිමිත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. ආයූහනා වුට්ඨහිත්වා අනායූහනං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. පටිසන්ධියා වුට්ඨහිත්වා අප්පටිසන්ධිං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. ගතියා වුට්ඨහිත්වා අගතිං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. නිබ්බත්තියා වුට්ඨහිත්වා අනිබ්බත්තිං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. උපපත්තියා වුට්ඨහිත්වා අනුපපත්තිං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. ජාතියා වුට්ඨහිත්වා අජාතිං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. ජරාය වුට්ඨහිත්වා අජරං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. බ්‍යාධිම්හා වුට්ඨහිත්වා අබ්‍යාධිං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. මරණා වුට්ඨහිත්වා අමතං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. සොකා වුට්ඨහිත්වා අසොකං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. පරිදෙවා වුට්ඨහිත්වා අපරිදෙවං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. උපායාසා වුට්ඨහිත්වා අනුපායාසං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තා වුට්ඨහිත්වා නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. උප්පාදා විවට්ටතීති - ගොත්‍රභු. පවත්තා විවට්ටතීති - ගොත්‍රභු...පෙ.... බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තා විවට්ටතීති - ගොත්‍රභු. අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු...පෙ.... නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. උප්පාදා විවට්ටිත්වා අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. පවත්තා විවට්ටිත්වා අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු...පෙ.... බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තා විවට්ටිත්වා නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු.	59 [98] කෙසේනම් බාහිරවූ සංස්කාර නිමිත්තෙන් නැගී නිවන් අරමුණට හැරෙන්නාවූ ප්‍රඥාව ගොත්‍රභූ ඤාණ නම් වේද? ඉපදීම (ii) මැඩ පවත්වන හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න) පැවැත්ම-, නිමිත්ත-, කර්ම රැස් කිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම-, ජාතිය-, ජරාව-, ව්‍යාධිය-, මරණය-, ශෝකය-, හැඬීම-, දැඩි වෙහෙස (උපායාසය)-, බාහිරවූ සංඛාර නිමිත්ත මැඩ පවත්වන හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. [99] නොඉපදවීමට (ii) බැසගන්නා හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. (iii) පහත දක්වන වාක්‍ය අගට මෙහි (ii) යොදන්න) නොපැවැත්මට-, අනිමිත්තට-, කර්ම රැස් නොකිරීමට-, අප්‍රතිසන්ධියට-, නොගතියට-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීමට-, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීමට-, අජාතියට-, අජරාවට-, අව්‍යාධියට-, අමරණයට-, අශෝකයට-, නොහැඬීමට-, අනුපායාසයට-, නිරෝධයවූ නිවනට බැසගන්නා හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. [100] ඉපදීම මැඩ පවත්වා නොඉපදීමට (ii) බැසගන්නා හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්ම මැඩපවත්වා නොපැවැත්මට-, නිමිත්ත මැඩපවත්වා අනිමිත්තට, බාහිර සංඛාර නිමිත්ත මැඩපවත්වා නිරෝධයවූ නිවනට බැස ගන්නා හෙයින් ගොත්‍රභූ නිමි. [101] ඉපදීමෙන් (ii) නැගිටින හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්මෙන්-, කර්ම රැස් කිරීමෙන්-, ප්‍රතිසන්ධියෙන්-, ගතියෙන්-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීමෙන්-, විපාකයන්ගේ පහළ වීමෙන්-, ජාතියෙන්-, ජරාවෙන්-, ව්‍යාධියෙන්-, මරණයෙන්-, සොකයෙන්-, හැඬීමෙන්-, උපායාසයෙන්-, බාහිර සංඛාර නිමිත්තෙන් නැගිටිනුයි ගොත්‍රභූ නමි. [102] නොඉපදීමට (ii) බැසගන්නා හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) නොපැවැත්මට-, අසංස්කාර නිමිත්තට-, කර්ම රැස් කිරීමට-, අප්‍රතිසන්ධියට-, නොගතියට-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීමට-, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීමට-, අජාතියට-, අජරාවට-, අව්‍යාධියට-, අමරණයට-, අශෝකයට-, නොහැඬීමට-, අනුපායාසයට-, නිරෝධයවූ නිවණට. [103] ඉපදීමෙන් නැගිට නොඉපදීමට (ii) බැසගන්නා හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (iii) මෙහි (ii) යොදන්න) පැවැත්මෙන් නැගිට නොපැවැත්මට නිමිත්තෙන් නැගිට අනිමිත්තට කර්ම රැස්කිරීමෙන් නැගිට කර්ම රැස්නොකිරීමට-, ප්‍රතිසන්ධියෙන් නැගිට ප්‍රතිසන්ධි නොගැනීමට- ගතියෙන් නැගිට ගතිරහිත බවට-ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීමෙන් නැගිට ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීමට- විපාකයන්ගේ පහළවීමෙන් නැගිට විපාකයන්ගේ පහළ නොවීමට- ජාතියෙන් නැගිට ජාති රහිත බවට- ජරාවෙන් නැගිට ජරා රහිත බවට- ව්‍යාධියෙන් නැගිට ව්‍යාධි රහිත බවට-මරණයෙන් නැගිට මරණ රහිත බවට- ශෝකයෙන් නැගිට සොක රහිත බවට- හැඬීමෙන් නැගිට හැඬීම රහිත බවට උපායාසයෙන් නැගිට උපායාස රහිත බවට- බාහිර සංඛාර නිමිත්තෙන් නැගිට නිරෝධයවූ නිවනට බැස ගනීනුයි ගොත්‍රභූ නමි. [104] ඉපදීමෙන් (ii) පෙරලෙයිනුයි ගොත්‍රභූ නමි (ii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට මෙහි (ii) යොදන්න) පැවත්මෙන්-, නිමිත්තෙන්-, කර්ම රැස්කිරීමෙන්-, ප්‍රතිසන්ධියෙන්-, ගතියෙන්-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීමෙන්-, විපාකයන්ගේ පහළවීමෙන්-, ජාතියෙන්-, ජරාවෙන්-, ව්‍යාධියෙන්-, මරණයෙන්-, ශෝකයෙන්-, හැඬීමෙන්-, උපායාසයෙන් බාහිර සංඛාර නිමිත්තෙන් පෙරලෙයිනුයි ගොත්‍රභූ නමි. [105] නොඉපදීමට (ii) බැසගනීනුයි ගොත්‍රභූ නමි. (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට මෙහි (ii) යොදන්න.) නොපැවැත්මට-, අසංස්කාර නිමිත්තට-, කර්ම රැස්නොකිරීමට-, අප්‍රතිසන්ධියට-, නොගතියට-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළනොවීමට-, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීමට- අජාතියට-, අජරාවට-, අව්‍යාධියට-, අමරණයට-, අශෝකයට-, නොහැඬීමට-, අනුපායාසයට-නිරෝධවූ නිවනට-, [106] ඉපදීමෙන් පෙරලී නොඉපදීමට (ii) බැසගනීනුයි ගොත්‍රභූ නමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්මෙන් පෙරලී නොපැවැත්මට-, සංස්කාර නිමිත්තෙන් පෙරලී අසංස්කාර නිමිත්තට- කර්ම රැස්කිරීමෙන් පෙරලී කර්ම රැස්නොකිරීමට-, ප්‍රතිසන්ධියෙන් පෙරලී අප්‍රතිසන්ධියට-, ගතියෙන් පෙරලී නොගතියට-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීමෙන් පෙරළී ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීමට-, විපාකයන්ගේ පහළවීමෙන් පෙරලී විපාකයන්ගේ පහළ නොවීමට-, ජාතියෙන් පෙරලී අජාතියට-, ජරාවෙන් පෙරලී අජරාවට-, ව්‍යාධියෙන් පෙරලී අව්‍යාධියට-, මරණයෙන් පෙරලී අමරණයට- ශෝකයෙන් පෙරලී අශෝකයට-, හැඬීමෙන් පෙරලී නොහැඬීමට-, උපායාසයෙන් පෙරලී අනුපායාසයට- බාහිර සංඛාර නිමිත්තෙන් පෙරලී නිරෝධය වූ නිවනට-
60 කති ගොත්‍රභූ ධම්මා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති? කති ගොත්‍රභූ ධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? අට්ඨ ගොත්‍රභූ ධම්මා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති. දස ගොත්‍රභූ ධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති. කතමෙ අට්ඨ ගොත්‍රභූ ධම්මා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති? පඨමං ඣානං පටිලාභත්ථාය නීවරණෙ අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. දුතියං ඣානං පටිලාභත්ථාය විතක්කවිචාරෙ අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. තතියං ඣානං පටිලාභත්ථාය පීතිං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. චතුත්ථං ඣානං පටිලාභත්ථාය සුඛදුක්ඛෙ අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු . නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ඉමෙ අට්ඨ ගොත්‍රභූ ධම්මා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති. කතමෙ දස ගොත්‍රභූ ධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? සොතාපත්තිමග්ගං පටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්‍යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. සොතාපත්තිඵලසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං...පෙ.... අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. සකදාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය...පෙ.... සකදාගාමිඵලසමාපත්තත්ථාය... අනාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය... අනාගාමිඵලසමාපත්තත්ථාය... අරහත්තමග්ගං පටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්‍යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. අරහත්තඵලසමාපත්තත්ථාය... සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්තත්ථාය... අනිමිත්තවිහාරසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං...පෙ.... අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ඉමෙ දස ගොත්‍රභූ ධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති. කති ගොත්‍රභූ ධම්මා කුසලා, කති අකුසලා, කති අබ්‍යාකතා? පන්නරස ගොත්‍රභූ ධම්මා කුසලා, තයො ගොත්‍රභූ ධම්මා අබ්‍යාකතා. නත්ථි ගොත්‍රභූ ධම්මා අකුසලාති. සාමිසඤ්ච නිරාමිසං, පණිහිතඤ්ච අප්පණිහිතං; සඤ්ඤුත්තඤ්ච විසඤ්ඤුත්තං, වුට්ඨිතඤ්ච අවුට්ඨිතං. අට්ඨ සමාධිස්ස පච්චයා, දස ඤාණස්ස ගොචරා; අට්ඨාරස ගොත්‍රභූ ධම්මා, තිණ්ණං විමොක්ඛාන පච්චයා. ඉමෙ අට්ඨාරසාකාරා, පඤ්ඤා යස්ස පරිච්චිතා; කුසලො විවට්ටෙ වුට්ඨානෙ, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘බහිද්ධා වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා ගොත්‍රභුඤාණං’’.	60 [107] කෙතෙක් ගොත්‍රභූ ධර්මයෝ සමථ වශයෙන් උපදිත්ද, කෙතෙක් ගොත්‍රභූ ධර්මයෝ විදර්ශනා වශයෙන් උපදිත්ද? ගොත්‍රභූ ධර්ම අටක් සමථ වශයෙන් උපදිත්. ගොත්‍රභූ ධර්ම දසයක් විදර්ශනා වශයෙන් උපදිත් කවර ගොතභු ධර්ම අටක් සමථ වශයෙන් උපදිත්ද? ප්‍රථම ධ්‍යානය ලබනු පිණිස නීවරණ ධර්මයන් මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූනමි. ද්විතීය ධ්‍යානය ලැබීම පිණිස විතර්ක විචාරයන් මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූ නමි. තෘතීය ධ්‍යානය ලබනු පිණිස ප්‍රීතිය මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූඥාන නමි. චතුර්ථධ්‍යානය ලබනු පිණිස සුඛ දුක්ඛයන් මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූඥාන නමි. ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස රූප සඤ්ඤාව පටිඝසඤ්ඤාව නානත්තසඤ්ඤාව මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූනමි. විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස ආකාසානඤ්චායතන සඤ්ඤාව මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූ නමි. ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස විඤ්ඤාණඤ්චායතන සඤ්ඤාව මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූඥාන නමි. නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සඤ්ඤාව මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූ නමි. මේ ගොත්‍රභූ ධර්ම අට සමථයෙන් උපදිත්. [108] කවර දස ගොත්‍රභූ ධර්මයක් විදර්ශනාවෙන් උපදිත්ද? සොතාපත්ති මාර්ගය ලබනු පිණිස (ii) ඉපදීම පැවැත්ම නිමිත්ත කර්ම රැස්කිරීම ප්‍රතිසන්ධි ගැනීම ගතිය ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම විපාකයන්ගේ පහළවීම ජාතිය ජරාව, ව්‍යාධිය, මරණය, සොකය, පරිදෙවය, උපායාසය බාහිර සංඛාර නිමිත්ත මැඩපවත්වන හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. (iii) සොතාපත්ති ඵලයට සමවැදීම පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) මැඩපවත්වන හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. සකෘදාගාමි මාර්ගය ලබනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) සකෘදාගාමි ඵලයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) අනාගාමි මාර්ගය ලබනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න.) අනාගාමි ඵලයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) අර්හත් මාර්ගය ලබනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) අර්හත් ඵලයට සමවදිනු පිණිස සුඤ්ඤත සමවදිනු පිණිස අනිමිත්ත විහාරයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූ නිමි. මේ ගොත්‍රභූ ධර්ම දශය විදර්ශනා වශයෙන් උපදිත්. කෙතෙක් ගොත්‍රභූ ධර්මයෝ කුසල් වෙත්ද, කෙතෙක් අකුසල් වෙත්ද, කෙතෙක් අව්‍යාකෘත වෙත්ද, ගොත්‍රභූ ධර්ම පසලොසක් කුසල් වෙත්. ගොත්‍රභූ ධර්ම තුනක් අව්‍යාකෘත වෙත්. අකුසල ගොත්‍රභූ ධර්මයෝ නැත්තාහ. [109] “ක්ලේශාවිස සහිතවූද ක්ලේශාවිස රහිතවූද නිකන්ති තෘෂ්ණා සහිතවූද නිකන්ති තෘෂ්ණා රහිතවූද නිකන්තිය හා නොබැඳුණාවූද නිකන්තිය හා බැදුණාවූද බාහිර සංඛාර නිමිත්තෙන් නැගී සිටියාවූද බාහිර සංඛාර නිමිත්තෙන් නොනැගියාවූද ගොත්‍රභූ ධර්ම වෙයි. “සමාධියට ප්‍රත්‍යවූ නොග්‍රභූ ධර්ම අටක් වෙත්. ඤාණයට ගොචරවූ ගොත්‍රභූ ධර්ම දසයක් වෙත්. මෙසේ ත්‍රිවිධ විමොක්ෂයට ප්‍රත්‍යවූ ගොත්‍රභූ ධර්මයෝ අටලොසක් වෙත්. “මේ අටලොස් ආකාර ප්‍රඥාව යමෙකු විසින් පුරුදු කරන ලද්දීද, සංඛාර ධර්මයන්ගෙන් නැගිටීමෙහිත් නිවනට පෙරලීමෙහිත් දක්ෂවූ ඒ පුද්ගලතෙම නොයෙක් දෘෂ්ටීන්ගෙන් කම්පා නොවෙත්. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් බාහිර සංඛාරයන් කෙරෙන් නැගිටීමෙහිත් නිවනට පෙරලීමෙහිත් පවත්නා ප්‍රඥාව ගොත්‍රභූඤාණයයි කියනු ලැබේ.
11. මග්ගඤාණනිද්දෙසො	11. මග්ගඤාණනිද්දෙසො
61 කථං දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං? සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨියා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො මිච්ඡාසඞ්කප්පා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා මිච්ඡාවාචාය වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො මිච්ඡාකම්මන්තා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො මිච්ඡාආජීවා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමො මිච්ඡාවායාමා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති මිච්ඡාසතියා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි මිච්ඡාසමාධිතො වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි ...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි ඔළාරිකා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා ඔළාරිකා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි අනුසහගතා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා අනුසහගතා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි රූපරාගා අරූපරාගා මානා උද්ධච්චා අවිජ්ජාය මානානුසයා භවරාගානුසයා අවිජ්ජානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.	61 [110] කෙසේ නම් දෙයාකාරයකින් නැගිටින්නාවූත් සහ වෙන්වන්නාවූත් ප්‍රඥාව මාර්ගඥාන නම්වේද? ශ්‍රොතා පත්ති මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් නැගිටියි. (ii) ඒ මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය ඒ අනුව පවත්නා ක්ලේශයන්ගෙන්ද ස්කන්ධයන්ගෙන්ද නැගිටියි. බාහිර සියලු සංඛාර නිමිති කෙරෙන්ද නැගිටියි. එහෙයින් දෙයාකාරයකින් නැගිටින්නාවූත් වෙන්වන්නාවූත් ප්‍රඥාව මාර්ග ඥානයයි කියනු ලැබේ. (iii) අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සංකල්පනාව මිථ්‍යා කල්පනාවෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න) වැළඳ ගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය මිථ්‍යාවචනයෙන් නැගිටියි (මෙහි (ii) යොදන්න) මනාකොට පිහිටීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය මිථ්‍යා කර්මාන්තයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න) පිරිසිදුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය මිථ්‍යාජීවයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න) එසවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය මිථ්‍යා ව්‍යායාමයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න) එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සම්මාසතිය මිච්ඡාසතියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය මිථ්‍යාසමාධියෙන් නැගිටියි (මෙහි (ii) යොදන්න.) [111] සකෘදාගාමි මාර්ගක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සංකල්පනාව මිථ්‍යාකල්පනාවෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) වැළඳගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය මිථ්‍යා වචනයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) මනාකොට පිහිටීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය මිථ්‍යා කර්මාන්තයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) පිරිසිදුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය මිථ්‍යාජීවයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) එසවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය මිථ්‍යාව්‍යායාමයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සම්මාසතිය මිච්ඡා සතියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) නොවිසිර යාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය ඔළාරික කාමරාග සංයෝජනයෙන්ද පටිඝ සංයෝජනයෙන්ද ඔළාරික කාමරාගානුසයෙන් පටිඝානුසයෙන්ද නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න.) අනාගාමි මාර්ගක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සංකල්පනාව මිථ්‍යා කල්පනාවෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) වැළඳගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය මිථ්‍යා වචනයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) නොවිසිර යාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය තුනීවූ කාමරාග සංයෝජනය කෙරෙන්ද පටිඝසංයෝජනය කෙරෙන්ද කාමරාගානුසය කෙරෙන්ද පටිඝානුසය කෙරෙන්ද නැගිටියි. මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න.) අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සංකල්පනාව මිථ්‍යාකල්පනාවෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න.) වැළඳගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය මිථ්‍යාවචනයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න.) මනාකොට පිහිටීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය මිථ්‍යා කර්මාන්තයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) පිරිසිදුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය මිථ්‍යා ජීවයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සම්මාසතිය මිච්ඡා සතියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) අර්හත් මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සංකල්පනාව මිථ්‍යා කල්පනාවෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) වැළඳගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය මිථ්‍යා වචනයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (iii) යොදන්න.) නොවිසිර යාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය රූපරාග අරූපරාග මාන උද්ධච්ච අවිජ්ජා සංයෝජනයන් කෙරෙන්ද මානානුසය භවරාගානුසය අවිජ්ජානුසයන් කෙරෙන්ද නැගිටියි. බාහිර සියලු සංස්කාර නිමිති කෙරෙන් ද නැගිටියි. එහෙයින් දෙයාකාරයකින් නැගිටීමෙහිත් වෙන්වීමෙහිත් ප්‍රඥාව මාර්ගඥානයයි කියනු ලැබේ.
62 අජාතං ඣාපෙති ජාතෙන, ඣානං තෙන පවුච්චති; ඣානවිමොක්ඛෙ කුසලතා, නානාදිට්ඨීසු න කම්පති. සමාදහිත්වා යථා චෙ විපස්සති, විපස්සමානො තථා චෙ සමාදහෙ; විපස්සනා ච සමථො තදා අහු, සමානභාගා යුගනද්ධා වත්තරෙ. දුක්ඛා සඞ්ඛාරා සුඛො, නිරොධො ඉති දස්සනං (නිරොධොති දස්සනං (ස්‍යා. ක.)); දුභතො වුට්ඨිතා පඤ්ඤා, ඵස්සෙති අමතං පදං. විමොක්ඛචරියං ජානාති, නානත්තෙකත්තකොවිදො; ද්වින්නං ඤාණානං කුසලතා, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.	62 “පහළවූ ලොකොත්තර ධ්‍යානයෙන් නූපන් ක්ලේශ ධර්මයන් දවයි. එහෙයින් ධ්‍යානයයි කියනු ලැබේ. ආර්ය මාර්ගය හා යෙදුණාවූ විතර්කාදී ධ්‍යානයන්හිද ආර්ය මාර්ග සංඛ්‍යාත විමොක්ෂයෙහිද දක්ෂවීම හේතුකොටගෙන නොයෙක් දෘෂ්ටීන් කරණකොටගෙන කම්පා වෙයි. අර්පණා උපචාර ක්ෂණික සමාධි අතුරෙන් එක්තරා සමාධියකින් සමාහිතව ඉඳින් යම්සේ විදර්ශනා වඩන්නේද, එසේම විදර්ශනා වඩන තැනැත්තේ සමාධිය උපදවන්නේද එකල්හි විදර්ශනාවද සමථයද යන දෙකම වෙත්. සමානව යුගනන්ධව පවතිත්. “සංස්කාරයෝ දුඃඛයහ. නිර්වාණය සැපයයි දක්නාවූ දෙයාකාරයෙන් නැගී සිටියාවූ ප්‍රඥාව අමෘතපදය ස්පර්ශකරයි. “නානත්ව එකත්ව දෙක්හි දක්ෂවූ යොගී පුද්ගලතෙම ආර්ය මාර්ගයන්ගේ පැවැත්ම දැනගනියි. දර්ශනඥාන භාවනාඥාන දෙක්හි දක්ෂභාවය හේතු කොටගෙන නොයෙක් දෘෂ්ටීන් කරණකොට කම්පා නොවෙයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් දෙයාකාරයකින් නැගිටීමෙහිත් වෙන්වීමෙහිත් ප්‍රඥාව මාර්ග ඥානයයි කියනු ලැබේ.
12. ඵලඤාණනිද්දෙසො	12. ඵලඤාණනිද්දෙසො
63 කථං පයොගප්පටිප්පස්සද්ධිපඤ්ඤා ඵලෙ ඤාණං? සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨියා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාදිට්ඨි. මග්ගස්සෙතං ඵලං. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො මිච්ඡාසඞ්කප්පා වුට්ඨාති තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසඞ්කප්පො. මග්ගස්සෙතං ඵලං. පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා මිච්ඡාවාචාය වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාවාචා. මග්ගස්සෙතං ඵලං. සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො මිච්ඡාකම්මන්තා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාකම්මන්තො. මග්ගස්සෙතං ඵලං. වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො මිච්ඡාආජීවා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාආජීවො. මග්ගස්සෙතං ඵලං. පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමො මිච්ඡාවායාමා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාවායාමො. මග්ගස්සෙතං ඵලං. උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති මිච්ඡාසතියා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසති. මග්ගස්සෙතං ඵලං. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි මිච්ඡාසමාධිතො වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසමාධි. මග්ගස්සෙතං ඵලං. සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි ඔළාරිකා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා ඔළාරිකා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති , තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසමාධි. මග්ගස්සෙතං ඵලං. අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි අනුසහගතා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා අනුසහගතා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසමාධි. මග්ගස්සෙතං ඵලං. අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි රූපරාගා අරූපරාගා මානා උද්ධච්චා අවිජ්ජාය මානානුසයා භවරාගානුසයා අවිජ්ජානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසමාධි. මග්ගස්සෙතං ඵලං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘පයොගප්පටිප්පස්සද්ධිපඤ්ඤා ඵලෙ ඤාණං’’.	63 [112] කෙසේ නම් උත්සාහය සංසිඳීමෙහි ප්‍රඥාව ඵල ඤාණය වන්නේද? සෝවාන් මාර්ග ක්‍ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් නැගිටියි. (ii) ඒ අනුව පවත්නා ක්ලේශයන්ගෙනුත් ස්කන්ධයන්ගෙනුත් නැගිටියි. බාහිර සියලු සංස්කාර නිමිති කෙරෙන්ද නැගිටියි. ඒ උත්සාහය සංසිඳුණු හෙයින් (ii) සම්‍යක් දෘෂ්ටිය උපදියි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. අරමුණට නැංවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සංකල්පය මිථ්‍යා සංකල්පයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) සම්‍යක් සංකල්පය උපදවයි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලයයි. වැළඳගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය මිථ්‍යා වචනයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) සම්‍යක් වචනය උපදවයි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. මනාව පිහිටීම අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය මිථ්‍යා කර්මාන්තයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) නිමිති කෙරෙන්ද නැගිටියි. ඒ උත්සාහය සංසිඳීමෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය උපදියි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. පිරිසිදුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය මිථ්‍යාජීවයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) සම්‍යක් ආජීවය උපදියි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. එසවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය මිථ්‍යා ව්‍යායාමයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) සම්‍යක් ව්‍යායාමය උපදියි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය මිථ්‍යාසමාධියෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) සම්‍යක් සතිය උපදියි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය මිථ්‍යා සමාධියෙන් (මෙහි (ii) යොදන්න.) සම්‍යක් සමාධිය උපදියි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. [113] සකෘදාගාමි මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (ii) මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න) අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සංකල්පනාව මිථ්‍යාකල්පනාවෙන් නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න.) වැළඳ ගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය මිථ්‍යාවචනයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්නා මනාකොට පිහිටීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය මිථ්‍යා කර්මාන්තයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න) පිරිසිදුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය මිථ්‍යාජීවයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න) එසවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය මිථ්‍යාව්‍යායාමයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න. එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සම්මාසතිය මිච්ඡා සතියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න) නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය ඔළාරික කාමරාග සංයෝජනයෙන්ද පටිඝ සංයෝජනයෙන්ද ඔළාරික කාමානුසයයෙන්ද පටිඝානුසයයෙන්ද නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න) සම්‍යක් සමාධිය උපදියි. එය සකෘදාගාමි මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. අනාගාමි මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි (ii) යොදන්න) නොවිසිරයාම අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය තුනීවූ කාමරාග සංයෝජනයෙන්ද පටිඝ සංයෝජනයෙන්ද තුනීවූ කාමරාගානුසයයෙන්ද පටිඝානුසයයෙන්ද නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න) සම්‍යක් සමාධිය උපදියි. එය අනාගාමි මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. අර්හත් මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි (ii) යොදන්න.) නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය රූපරාග අරූපරාග මාන උද්ධච්ච අවිජ්ජා සංයෝජනයන් කෙරෙන්ද මානානුසය භවරාගානුසය අවිජ්ජානුසයයන් කෙරෙන්ද නැගිටියි. බාහිර සියලු සංස්කාර නිමිති කෙරෙන්ද නැගිටියි. ඒ උත්සාහය සංසිඳීමෙන් සම්‍යක් සමාධිය උපදියි. එය අර්හත් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් උත්සාහය සංසිඳීමෙහි ප්‍රඥාව ඵල ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
13. විමුත්තිඤාණනිද්දෙසො	13. විමුත්තිඤාණනිද්දෙසො
64 කථං ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං? සොතාපත්තිමග්ගෙන සක්කායදිට්ඨි, විචිකිච්ඡා, සීලබ්බතපරාමාසො, දිට්ඨානුසයො, විචිකිච්ඡානුසයො අත්තනො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා සම්මා සමුච්ඡින්නා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි උපක්කිලෙසෙහි සපරියුට්ඨානෙහි චිත්තං විමුත්තං හොති සුවිමුත්තං. තංවිමුත්ති ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං’’. සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකං කාමරාගසඤ්ඤොජනං, පටිඝසඤ්ඤොජනං, ඔළාරිකො කාමරාගානුසයො, පටිඝානුසයො - අත්තනො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා සම්මා සමුච්ඡින්නා හොන්ති. ඉමෙහි චතූහි උපක්කිලෙසෙහි සපරියුට්ඨානෙහි චිත්තං විමුත්තං හොති සුවිමුත්තං. තංවිමුත්ති ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං’’. අනාගාමිමග්ගෙන අනුසහගතං කාමරාගසඤ්ඤොජනං, පටිඝසඤ්ඤොජනං, අනුසහගතො කාමරාගානුසයො, පටිඝානුසයො - අත්තනො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා සම්මා සමුච්ඡින්නා හොන්ති. ඉමෙහි චතූහි උපක්කිලෙසෙහි සපරියුට්ඨානෙහි චිත්තං විමුත්තං හොති සුවිමුත්තං. තංවිමුත්ති ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං’’. අරහත්තමග්ගෙන රූපරාගො, අරූපරාගො, මානො, උද්ධච්චං, අවිජ්ජා, මානානුසයො, භවරාගානුසයො, අවිජ්ජානුසයො - අත්තනො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා සම්මා සමුච්ඡින්නා හොන්ති. ඉමෙහි අට්ඨහි උපක්කිලෙසෙහි සපරියුට්ඨානෙහි චිත්තං විමුත්තං හොති සුවිමුත්තං. තංවිමුත්ති ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං’’. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං’’.	64 [114] කෙසේනම් සිඳිනලද කෙලෙස් දැක්මෙහි ප්‍රඥාව විමුක්ති ඤාණ නම්වේද? සොතාපත්ති මාර්ගයෙන් සක්කාය දිට්ඨියද විචිකිච්ඡාවද සීලබ්බත පරාමාසයද දිට්ඨානුසයද විචිකිච්ඡානුසයද, යන තම චිත්තයාගේ දැඩිව පවත්නා මේ ක්ලේශයෝ සිඳින ලද්දාහු වෙත්. හාත්පස එක්ව පැනනඟින්නාවූ ධර්මයන් සහිත මේ පස් වැදෑරුම් උපක්ලේශ ධර්මයන්ගෙන් සිත මිදුණේ වෙයි. (ii) මනාකොට මිදුණේ වෙයි. ඒ මිදීම දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් පහකළ කෙලෙසුන් දැක්මෙහි ප්‍රඥාව විමුත්ති ඤාණයයි කියනු ලැබේ. (iii) සකෘදාගාමි මාර්ගයෙන් ඔළාරික කාම රාග සංයෝජනයද පටිඝ සංයෝජනයද ඔළාරික කාමරාගානුසයද පටිඝානුසයද යන තම චිත්තයාගේ උපක්ලේශයෝ මනාව සිඳින ලද්දාහු වෙත්. හාත්පස එක්ව පැන නගින්නාවූ ධර්මයන් සමග මේ සතර උපක්ලේශයන්ගේ සිත මිදුණේ වෙයි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) අනාගාමි මාර්ගයෙන් තුනීවූ කාම රාග සංයෝජනයද පටිඝසංයෝජනයද තුනීවූ කාම රාගානුසයද පටිඝානුසයද යන තමාගේ චිත්තයාගේ උපක්ලේශයෝ මනාව සිඳින ලද්දාහු වෙත්. හාත්පස එක්ව පැන නගින්නාවූ ධර්මයන් සමග මේ සතර උපක්ලේශයන් කෙරෙන් සිත මිදුණේ වෙයි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) අර්හත් මාර්ගයෙන් රූප රාගයද අරූප රාගයද මානයද උද්ධච්චයද අවිද්‍යාවද මානානුසයද භවරාගානුසයද අවිජ්ජානුසයද තමාගේ චිත්තයාගේ උපක්ලේශයෝ සිඳින ලද්දාහු වෙත්. හාත්පස එක්ව උපදින ධර්මයන් සමග මේ අටවැදෑරුම් උපක්ලේශයන් කෙරෙන් සිත මිදුණේවෙයි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥානමි. එහෙයින් පහකළ කෙලෙස් දැක්මෙහි ප්‍රඥාව විමුත්ති ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
14. පච්චවෙක්ඛණඤාණනිද්දෙසො	14. පච්චවෙක්ඛණඤාණනිද්දෙසො
65 කථං තදා සමුදාගතෙ ධම්මෙ පස්සනෙ පඤ්ඤා පච්චවෙක්ඛණෙ ඤාණං? සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි තදා සමුදාගතා. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො තදා සමුදාගතො. පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා තදා සමුදාගතා. සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො තදා සමුදාගතො. වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො තදා සමුදාගතො. පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමො තදා සමුදාගතො. උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති තදා සමුදාගතා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි තදා සමුදාගතො. උපට්ඨානට්ඨෙන සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. පවිචයට්ඨෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. පග්ගහට්ඨෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. ඵරණට්ඨෙන පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. උපසමට්ඨෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. පටිසඞ්ඛානට්ඨෙන උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨෙන සද්ධාබලං තදා සමුදාගතං. කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨෙන වීරියබලං තදා සමුදාගතං. පමාදෙ අකම්පියට්ඨෙන සතිබලං තදා සමුදාගතං. උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨෙන සමාධිබලං තදා සමුදාගතං. අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං තදා සමුදාගතං. අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං තදා සමුදාගතං. පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං තදා සමුදාගතං. උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං තදා සමුදාගතං. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං තදා සමුදාගතං. දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං තදා සමුදාගතං. ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියා තදා සමුදාගතා. අකම්පියට්ඨෙන බලා තදා සමුදාගතා. නිය්‍යානට්ඨෙන සම්බොජ්ඣඞ්ගා තදා සමුදාගතා. හෙතුට්ඨෙන මග්ගො තදා සමුදාගතො. උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානා තදා සමුදාගතා. පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානා තදා සමුදාගතා. ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදා තදා සමුදාගතා. තථට්ඨෙන සච්චා තදා සමුදාගතා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථො තදා සමුදාගතො. අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා තදා සමුදාගතා. එකරසට්ඨෙන සමථවිපස්සනා තදා සමුදාගතා. අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධං තදා සමුදාගතං. සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි තදා සමුදාගතා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි තදා සමුදාගතා. දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි තදා සමුදාගතා. විමුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛො තදා සමුදාගතො. පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජා තදා සමුදාගතා. පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්ති තදා සමුදාගතා. සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං තදා සමුදාගතං. ඡන්දො මූලට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. ඵස්සො සමොධානට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. සමාධි පමුඛට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. සති ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. පඤ්ඤා තදුත්තරට්ඨෙන තදා සමුදාගතා . විමුත්ති සාරට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන තදා සමුදාගතං. වුට්ඨහිත්වා පච්චවෙක්ඛති, ඉමෙ ධම්මා තදා සමුදාගතා. සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි තදා සමුදාගතා. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො තදා සමුදාගතො...පෙ.... පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං තදා සමුදාගතං. ඡන්දො මූලට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. ඵස්සො සමොධානට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. සමාධි පමුඛට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. සති ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. පඤ්ඤා තදුත්තරට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. විමුත්ති සාරට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන තදා සමුදාගතං. වුට්ඨහිත්වා පච්චවෙක්ඛති, ඉමෙ ධම්මා තදා සමුදාගතා. සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ...පෙ.... සකදාගාමිඵලක්ඛණෙ...පෙ.... අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ...පෙ.... අනාගාමිඵලක්ඛණෙ...පෙ.... අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි තදා සමුදාගතා...පෙ.... සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං තදා සමුදාගතං. ඡන්දො මූලට්ඨෙන තදා සමුදාගතො...පෙ.... අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන තදා සමුදාගතං. වුට්ඨහිත්වා පච්චවෙක්ඛති, ඉමෙ ධම්මා තදා සමුදාගතා. අරහත්තඵලක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි තදා සමුදාගතා ...පෙ.... පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං තදා සමුදාගතං. ඡන්දො මූලට්ඨෙන තදා සමුදාගතො ...පෙ.... අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන තදා සමුදාගතං. වුට්ඨහිත්වා පච්චවෙක්ඛති, ඉමෙ ධම්මා තදා සමුදාගතා. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘තදා සමුදාගතෙ ධම්මෙ පස්සනෙ පඤ්ඤා පච්චවෙක්ඛණෙ ඤාණං’’.	65 [115] කෙසේනම් ඒ මාර්ග ඵල ක්ෂණයන්හි ලැබීම් වශයෙන්ද අවබෝධ කිරීම් වශයෙන්ද එක්ව පහළවූ ධර්මයන් දැක්මෙහි ප්‍රඥාව පච්චවෙක්ඛණ ඤාණ නම්වේද? සෝවාන් මාර්ගක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (ii) ඒ මාර්ග ක්ෂණයෙහි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. (iii) අරමුණට නැංවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සංකල්පය ((ii) යොදන්න.) වැළඳ ගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය ((ii) යොදන්න.) මනාව පිහිටුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය ((ii) යොදන්න) පිරිසිදුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය ((ii) යොදන්න.) එසවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය ((ii) යොදන්න.) එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සම්මා සතිය ((ii) යොදන්න.) නොවිසිර යාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය ((ii) යොදන්න.) එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සතිසම්බොජ්ක්ධංගය එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. විමසීම් අර්ථයෙන් ධම්මවිචය සම්බොජ්ක්ධංගය එකල්හි පහළ වූයේවෙයි. එසවීම් අර්ථයෙන් විරිය සම්බොජ්ක්ධංගය එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. පැතිරීම් අර්ථයෙන් පීති සම්බොජ්ක්ධංගය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. (iv) සංසිඳීම් අර්ථයෙන් පස්සද්ධි සම්බොජ්ක්ධංගය එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. නොවිසිරීම් අර්ථයෙන් සමාධි සම්බොජ්ක්ධංගය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. මැදහත්ව බැලීම් අර්ථයෙන් උපෙක්ඛා සම්බොජ්ක්ධංගය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. අශ්‍රද්ධාවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයෙන් ශ්‍රද්ධා බලය එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. කුසීත භාවයෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයෙන් එකල්හි විරිය බලය එක්ව පහළවූයේ වෙයි. ප්‍රමාදයෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයෙන් එකල්හි සතිබලය එක්ව පහළවූයේ වෙයි. උද්ධච්චයෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයෙන් සමාධි බලය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. අවිද්‍යාවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයෙන් ප්‍රඥා බලය එකල්හි එක්ව පහළ වූයේ වෙයි. නොසෙල්වෙන ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය, එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. එසවීම් ස්වභාවයෙන් විරියින්ද්‍රිය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. එළඹ සිටීම් ස්වභාවයෙන් සතින්ද්‍රිය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. නොවිසිරයාම ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රිය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. දැකීම් ස්වභාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. (iv) [116] අධිපති භාවයෙන් ඉන්ද්‍රියයෝ එකල්හි එක්ව පහළ වූවාහු වෙත්. කම්පා නොවීම් අර්ථයෙන් බලයෝ එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. පැමිණවීම් අර්ථයෙන් සම්බොජ්ක්ධංගයෝ එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. හේතු අර්ථයෙන් මාර්ගය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. එළඹ සිටීම අර්ථයෙන් සතිපට්ඨානයෝ එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. වීර්ය කිරීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ප්‍රධානයෝ එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. සමෘද්ධවීම් අර්ථයෙන් සෘද්ධිපාදයෝ එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. වෙනස් නොවීම් අර්ථයෙන් සත්‍යයෝ එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සමථය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. නැවත නැවත බැලීම් අර්ථයෙන් විදර්ශනාව එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. සමාන කෘත්‍යාර්ථයෙන් සමථ විපස්සනාවෝ එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. ඔවුනොවුන් නොඉක්මවන අර්ථයෙන් යුගනන්ධ සමථ විපස්සනා දෙක එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. දැකීම් අර්ථයෙන් දිට්ඨි විසුද්ධිය එකල්හි එක්ව පහළ වූවා වෙයි. විශේෂයෙන් විඳීම් අර්ථයෙන් විමොක්ෂය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. ප්‍රතිවෙධ කිරීම් අර්ථයෙන් විද්‍යාව එකල්හි එක්ව පහළවූවා වෙයි. දුරුකිරීම් අර්ථයෙන් විමුක්තිය එකල්හි එක්ව පහළවූවා වෙයි. මනාව සිඳීම් අර්ථයෙන් ක්ලේශයන් ක්ෂය කිරීමෙහි ඤාණය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. ඡන්දය මුල්වීම් අර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. මනසිකාරය අරමුණට යොමුකිරීම් අර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. ඵස්සය එක්කිරීම අර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. වේදනාව රැස්වීම් අර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. සමාධිය ප්‍රමුඛාර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. සතිය අධිපති අර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. ප්‍රඥාව ප්‍රධානාර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. මාර්ග විමුක්තිය සාරාර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් එකල්හි ප්‍රතිවෙධ කිරීම් වශයෙන් පහළවූයේ වෙයි. මේ ධර්මයෝ මාර්ගක්ෂණයෙහි පහළවූහයි එයින් නැගිට ප්‍රත්‍යවෙක්ෂා කරයි. [117] සොතාපත්ති ඵල ක්ෂණයෙහි (i) දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි 115 (ii) (iii) යොදන්න) සංසිඳීම් අර්ථයෙන් අනුත්පාදයෙහි ඤාණය එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. ඡන්දය මුල්වීම් අර්ථයෙන් එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. (ii) මනසිකාරය යොමුකිරීම් අර්ථයෙන් එකල්හි පහළ වූයේ වෙයි. ඵස්සය එක්කිරීම් අර්ථයෙන් එකල්හි පහළ වූයේ වෙයි. වේදනා රැස්කිරීම් අර්ථයෙන් එකල්හි පහළ වූයේ වෙයි. සමාධිය ප්‍රමුඛාර්ථයෙන් එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. සතිය අධිපති අර්ථයෙන් එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. ප්‍රඥාව ප්‍රධානාර්ථයෙන් එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. ඵල විමුක්තිය සාරාර්ථයෙන් එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. (iii) අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් එකල්හි පහළ වූයේ මේ ධර්මයෝ එකල්හි පහළ වූහයි එයින් නැගිට ප්‍රත්‍යවෙක්ෂා කරයි. [118] සකෘදාගාමි මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි 115 (ii) (iii) සහ 116 යොදන්න) සකෘදාගාමි ඵල ක්ෂණයෙහි (මෙහි 117 (i) සිට අගට යොදන්න) අනාගාමි මාර්ග ඤාණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි 115 (ii) (iii) සහ 116 යොදන්න) අනාගාමි ඵල ක්ෂණයෙහි (මෙහි 117 (i) සිට අගට යොදන්න) අර්හත් මාර්ග ක්ෂණයෙහි සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි 115 (ii) (iii) සහ 116 යොදන්න) මනාව සිඳීම් අර්ථයෙන් කෙලෙසුන් ක්ෂය කිරීමේ ඤාණය එකල්හි පහළ වූයේ වෙයි. ඡන්දය මුල්වීම් අර්ථයෙන් එකල්හි පහළ වූයේ වෙයි. (මෙහි 117 (ii) යොදන්න) අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් ප්‍රතිවෙධ කිරීම් වශයෙන් පහළවූයේ වෙයි. මේ ධර්මයෝ එකල්හි පහළවූහයි. එයින් නැගිට ප්‍රත්‍යවෙක්ෂා කරයි. අර්හත් ඵල ක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි 115 (ii) (iii) යොදන්න) සංසිඳීම අර්ථයෙන් අනුත්පාදයෙහි ඤාණය එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. ඡන්දය මූලාර්ථයෙන් එකල්හි පහළවුයේ වෙයි. (මෙහි 117 යොදන්න) අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් එකල්හි ප්‍රතිවෙධ කිරීම වශයෙන් පහළවූයේ වෙයි. මේ ධර්මයෝ එකල්හි පහළවූහයි එයින් නැගිට ප්‍රත්‍යවෙක්ෂා කරයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් මාර්ග ඵල ක්ෂණයෙහි ලැබීම් වශයෙන් ප්‍රතිවෙධ කිරීම් වශයෙන්ද පහළවූ ධර්මයන් දැක්මෙහි ප්‍රඥාව ප්‍රත්‍යවෙක්ෂාඥානයයි කියනු ලැබේ.
15. වත්ථුනානත්තඤාණනිද්දෙසො	15. වත්ථුනානත්තඤාණනිද්දෙසො
66 කථං අජ්ඣත්තවවත්ථානෙ පඤ්ඤා වත්ථුනානත්තෙ ඤාණං? කථං අජ්ඣත්තධම්මෙ වවත්ථෙති? චක්ඛුං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති, සොතං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති, ඝානං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති, ජිව්හං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති, කායං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති, මනං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. කථං චක්ඛුං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? චක්ඛු අවිජ්ජාසම්භූතන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු තණ්හාසම්භූතන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු කම්මසම්භූතන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු ආහාරසම්භූතන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායාති වවත්ථෙති, චක්ඛු උප්පන්නන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු සමුදාගතන්ති වවත්ථෙති. චක්ඛු අහුත්වා සම්භූතං, හුත්වා න භවිස්සතීති වවත්ථෙති. චක්ඛුං අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, චක්ඛු අද්ධුවං අසස්සතං විපරිණාමධම්මන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති වවත්ථෙති . චක්ඛුං අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො වවත්ථෙති, නො සුඛතො; අනත්තතො වවත්ථෙති, නො අත්තතො; නිබ්බින්දති, නො නන්දති; විරජ්ජති, නො රජ්ජති; නිරොධෙති, නො සමුදෙති; පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො වවත්ථෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො වවත්ථෙන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං චක්ඛුං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. කථං සොතං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? සොතං අවිජ්ජාසම්භූතන්ති වවත්ථෙති...පෙ.... එවං සොතං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. කථං ඝානං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? ඝානං අවිජ්ජාසම්භූතන්ති වවත්ථෙති...පෙ.... එවං ඝානං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. කථං ජිව්හං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? ජිව්හා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ජිව්හා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ජිව්හා කම්මසම්භූතාති වවත්ථෙති, ජිව්හා ආහාරසම්භූතාති වවත්ථෙති, ජිව්හා චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායාති වවත්ථෙති, ජිව්හා උප්පන්නාති වවත්ථෙති ජිව්හා සමුදාගතාති වවත්ථෙති. ජිව්හා අහුත්වා සම්භූතා, හුත්වා න භවිස්සතීති වවත්ථෙති. ජිව්හං අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, ජිව්හා අද්ධුවා අසස්සතා විපරිණාමධම්මාති වවත්ථෙති, ජිව්හා අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මාති වවත්ථෙති. ජිව්හං අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො...පෙ.... පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති...පෙ.... පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං ජිව්හං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. කථං කායං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? කායො අවිජ්ජාසම්භූතොති වවත්ථෙති, කායො තණ්හාසම්භූතොති වවත්ථෙති, කායො කම්මසම්භූතොති වවත්ථෙති, කායො ආහාරසම්භූතොති වවත්ථෙති, කායො චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායාති වවත්ථෙති, කායො උප්පන්නොති වවත්ථෙති, කායො සමුදාගතොති වවත්ථෙති. කායො අහුත්වා සම්භූතො, හුත්වා න භවිස්සතීති වවත්ථෙති. කායං අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, කායො අද්ධුවො අසස්සතො විපරිණාමධම්මොති වවත්ථෙති, කායො අනිච්චො සඞ්ඛතො පටිච්චසමුප්පන්නො ඛයධම්මො වයධම්මො විරාගධම්මො නිරොධධම්මොති වවත්ථෙති. කායං අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො වවත්ථෙති, නො සුඛතො...පෙ.... පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො වවත්ථෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති...පෙ.... පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං කායං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. කථං මනං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? මනො අවිජ්ජාසම්භූතොති වවත්ථෙති, මනො තණ්හාසම්භූතොති වවත්ථෙති, මනො කම්මසම්භූතොති වවත්ථෙති, මනො ආහාරසම්භූතොති වවත්ථෙති, මනො උප්පන්නොති වවත්ථෙති , මනො සමුදාගතොති වවත්ථෙති. මනො අහුත්වා සම්භූතො, හුත්වා න භවිස්සතීති වවත්ථෙති. මනං අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, මනො අද්ධුවො අසස්සතො විපරිණාමධම්මොති වවත්ථෙති, මනො අනිච්චො සඞ්ඛතො පටිච්චසමුප්පන්නො ඛයධම්මො වයධම්මො විරාගධම්මො නිරොධධම්මොති වවත්ථෙති. මනං අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො වවත්ථෙති, නො සුඛතො; අනත්තතො වවත්ථෙති, නො අත්තතො; නිබ්බින්දති, නො නන්දති; විරජ්ජති, නො රජ්ජති; නිරොධෙති, නො සමුදෙති; පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො වවත්ථෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො වවත්ථෙන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං මනං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. එවං අජ්ඣත්තධම්මෙ වවත්ථෙති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘අජ්ඣත්තවවත්ථානෙ පඤ්ඤා වත්ථුනානත්තෙ ඤාණං’’.	66 [119] කෙසේ නම් අධ්‍යාත්ම ධර්මයන් මෙනෙහි කිරීමෙහි ප්‍රඥාව වස්තුනානත්ව ඥාන නම් වන්නේද? කෙසේ නම් අධ්‍යාත්ම ධර්මයන් මෙනෙහි කරන්නේද? අධ්‍යාත්ම ඇස මෙනෙහි කරයි. අධ්‍යාත්ම කණ මෙනෙහි කරයි. අධ්‍යාත්ම නාසය මෙනෙහි කරයි. අධ්‍යාත්ම දිව මෙනෙහි කරයි. අධ්‍යාත්ම කය මෙනෙහි කරයි. අධ්‍යාත්ම සිත මෙනෙහි කරයි. [120] අධ්‍යාත්ම ඇස කෙසේ මෙනෙහි කරයිද? ඇස අවිද්‍යාවෙන් හටගත්තේයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස තණ්හාවෙන් හටගත්තේයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස කර්මයෙන් හටගත්තේයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස ආහාරයෙන් හටගත්තේයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස සතර මහාභූතයන් නිසා පවත්නකැයි මෙනෙහි කරයි. ඇස ප්‍රත්‍යුත්පන්නයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස හේතුවෙන් පහළ වූයේයයි මෙනෙහි කරයි ඇස නොපැවැත පහළ වෙයි. ඇතිව විනාශවන්නේයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස කෙළවර සහිතයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස අස්ථිරය සදාකාලික නොවේ. වෙනස්වන ස්වභාවය, ඇත්තේයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස අනිත්‍යය ප්‍රත්‍යයන් විසින් සකස් කරන ලදී. ප්‍රත්‍යයෙන් උපදින ලදී. ක්ෂය වන ස්වභාවය ඇත්තේය. විනාශ වන ස්වභාවය ඇත්තේය වෙන්වන ස්වභාවය ඇත්තේය. නිරුද්ධවන ස්වභාවය ඇත්තේයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. නිත්‍යවශයෙන් නොමෙනෙහි කරයි. දුක්වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. සැපවශයෙන් නොමෙනෙහි කරයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. ආත්ම වශයෙන් නොමෙනෙහි කරයි. කලකිරෙයි. සතුටු නොවෙයි, වෙන් වෙයි. නො ඇලෙයි. නිරුද්ධ කරයි. නොඋපදවයි, අත්හරියි. අල්වා නොගනියි, අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරමින් නිත්‍ය සංඥාව දුරු කරයි. දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරමින් සුඛ සංඥාව දුරු කරයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරමින් ආත්ම සංඥාව දුරු කරයි. කලකිරෙමින් ප්‍රීති සහගත ඇල්ම දුරු කරයි. නොඇලෙමින් රාගය දුරුකරයි. නිරුද්ධ කරමින් (ඉපදීම) ඇතිවීම දුරු කරයි. අත්හරිමින් අල්වා ගැනීම දුරු කරයි. මෙසේ අධ්‍යාත්ම ඇස මෙනෙහි කරයි. [121] කෙසේ අධ්‍යාත්ම (ශ්‍රොතය) කණ මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 120 ඡේදයේ “ඇස” වෙනුවට “කණ” යොදාගත යුතුයි) [122] කෙසේ අධ්‍යාත්ම (ඝ්‍රානය) නාසය මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 120 ඡේදයේ “ඇස” වෙනුවට “නාසය” යොදාගත යුතුයි) [122] කෙසේ අධ්‍යාත්ම (ජිව්හාව) දිව මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 120 ඡේදයේ “ඇස” වෙනුවට “දිව” යොදාගත යුතුයි.) [123] අධ්‍යාත්ම කය කෙසේ මෙනෙහි කරන්නේද? (මෙහි 120 ඡේදයේ “ඇස” වෙනුවට “කය” යොදාගත යුතුයි.) [124] අධ්‍යාත්ම සිත කෙසේ මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 120 ඡේදයේ “ඇස” වෙනුවට “සිත” යොදාගත යුතුයි.) මෙසේ අධ්‍යාත්ම ධර්මයන් මෙනෙහි කරයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් අධ්‍යාත්ම ධර්මයන් මෙනෙහි කිරීමෙහි ප්‍රඥාව චත්ථුනානත්ත ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
16. ගොචරනානත්තඤාණනිද්දෙසො	16. ගොචරනානත්තඤාණනිද්දෙසො
67 කථං බහිද්ධා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා ගොචරනානත්තෙ ඤාණං? කථං බහිද්ධා ධම්මෙ වවත්ථෙති? රූපෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති, සද්දෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති, ගන්ධෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති, රසෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති, ඵොට්ඨබ්බෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති, ධම්මෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති . කථං රූපෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? රූපා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති රූපා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති, රූපා කම්මසම්භූතාති වවත්ථෙති, රූපා ආහාරසම්භූතාති වවත්ථෙති, රූපා චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායාති වවත්ථෙති, රූපා උප්පන්නාති වවත්ථෙති, රූපා සමුදාගතාති වවත්ථෙති. රූපා අහුත්වා සම්භූතා, හුත්වා න භවිස්සන්තීති වවත්ථෙති. රූපෙ අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, රූපා අද්ධුවා අසස්සතා විපරිණාමධම්මාති වවත්ථෙති . රූපා අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මාති වවත්ථෙති. රූපෙ අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො වවත්ථෙති, නො සුඛතො; අනත්තතො වවත්ථෙති, නො අත්තතො; නිබ්බින්දති, නො නන්දති ; විරජ්ජති, නො රජ්ජති; නිරොධෙති, නො සමුදෙති; පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො වවත්ථෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො වවත්ථෙන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං රූපෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති. කථං සද්දෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? සද්දා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති...පෙ.... සද්දා චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායාති වවත්ථෙති, සද්දා උප්පන්නාති වවත්ථෙති, සද්දා සමුදාගතාති වවත්ථෙති. සද්දා අහුත්වා සම්භූතා, හුත්වා න භවිස්සන්තීති වවත්ථෙති. සද්දෙ අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, සද්දා අද්ධුවා අසස්සතා විපරිණාමධම්මාති වවත්ථෙති, සද්දා අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මාති වවත්ථෙති. සද්දෙ අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො...පෙ.... එවං සද්දෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති. කථං ගන්ධෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? ගන්ධා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ගන්ධා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති...පෙ.... එවං ගන්ධෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති. කථං රසෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? රසා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති, රසා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති...පෙ.... එවං රසෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති. කථං ඵොට්ඨබ්බෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? ඵොට්ඨබ්බා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ඵොට්ඨබ්බා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ඵොට්ඨබ්බා කම්මසම්භූතාති වවත්ථෙති, ඵොට්ඨබ්බා ආහාරසම්භූතාති වවත්ථෙති, ඵොට්ඨබ්බා උප්පන්නාති වවත්ථෙති. ඵොට්ඨබ්බා සමුදාගතාති වවත්ථෙති...පෙ.... එවං ඵොට්ඨබ්බෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති. කථං ධම්මෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? ධම්මා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ධම්මා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ධම්මා කම්මසම්භූතාති වවත්ථෙති, ධම්මා ආහාරසම්භූතාති වවත්ථෙති, ධම්මා උප්පන්නාති වවත්ථෙති, ධම්මා සමුදාගතාති වවත්ථෙති. ධම්මා අහුත්වා සම්භූතා , හුත්වා න භවිස්සන්තීති වවත්ථෙති. ධම්මෙ අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, ධම්මා අද්ධුවා අසස්සතා විපරිණාමධම්මාති වවත්ථෙති, ධම්මා අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මාති වවත්ථෙති. ධම්මෙ අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො වවත්ථෙති, නො සුඛතො; අනත්තතො වවත්ථෙති, නො අත්තතො; නිබ්බින්දති, නො නන්දති; විරජ්ජති, නො රජ්ජති; නිරොධෙති, නො සමුදෙති; පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති...පෙ.... අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො වවත්ථෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො වවත්ථෙන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං ධම්මෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘බහිද්ධා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා ගොචරනානත්තෙ ඤාණං’’.	67 [125] කෙසේ නම් බාහ්‍ය ධර්මයන් මෙනෙහි කරන්නාවූ ප්‍රඥාව ගොචර නානත්ත ඤාණය නම් වේද? බාහ්‍ය ධර්මයන් කෙසේ මෙනෙහි කරන්නේද? බාහ්‍යරූපයන් මෙනෙහි කරයි. බාහ්‍ය ශබ්දයන් මෙනෙහි කරයි. බාහ්‍ය ගන්ධයන් මෙනෙහි කරයි. බාහ්‍ය රසයන් මෙනෙහි කරයි. බාහ්‍ය ස්පර්ශයන් මෙනෙහි කරයි. කෙසේ බාහ්‍ය රූපයන් මෙනෙහි කරන්නේද? [126] රූපයෝ අවිද්‍යාවෙන් හටගත්තාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ තෘෂ්ණාවෙන් හටගත්තාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ කර්මයෙන් හටගත්තාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ ආහාරයෙන් හටගත්තාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ සතර මහාභූතයන් නිසා පවත්නාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ ප්‍රත්‍යුත්පන්නයෝයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ ප්‍රත්‍යයන්ගෙන් පහළ වූවාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ නැතිව ඇති වන්නාහු ඇතිව නැති වන්නාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයන් කෙළවර ඇතියවුන්යයි මෙනෙහිකරයි. රූපයෝ අස්ථිරයහ අසදාකාලිකය වෙනස්වන ස්වභාව ඇත්තාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ අනිත්‍යයහ. ප්‍රත්‍යයෙන් සකස්කරන ලදහ. ප්‍රත්‍යයන් නිසා උපන්නාහ ක්ෂයවන ස්වභාවය ඇත්තාහ විනාශවන ස්වභාවය ඇත්තාහ. වෙන්වන ස්වභාවය ඇත්තාහ. නිරුද්ධවන ස්වභාවය ඇත්තාහුයයි මෙනෙහිකරයි. රූපයන් අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. නිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි නොකරයි. දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. සැප වශයෙන් මෙනෙහි නොකරයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. ආත්ම වශයෙන් මෙනෙහි නොකරයි. කලකිරෙයි. සතුටු නොවෙයි. වෙන්වෙයි, නොඇලෙයි. නිරුද්ධ කරයි. නොඋපදවයි, අත්හරියි, අල්වා නොගනියි. අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ නිත්‍යසංඥාව දුරුකරයි. දුක්වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ සුඛසංඥාව දුරුකරයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ ආත්ම සංඥාව දුරුකරයි කළකිරෙන්නේ තෘෂ්ණාසහගත ප්‍රීතිය දුරුකරයි. නොඇලෙන්නේ රාගය දුරුකරයි. නිරුද්ධ කරන්නේ ඉපදීම දුරුකරයි. අත්හරින්නේ අල්වාගැනීම දුරුකරයි. මෙසේ බාහ්‍ය රූපයන් මෙනෙහි කරයි. [127] කෙසේ බාහ්‍ය ශබ්දයන් මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 126 ඡේදයේ “රූපයෝ” වෙනුවට “ශබ්දයෝ” යොදාගත යුතුයි.) [128] කෙසේ බාහ්‍ය රසයන් මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 126 ඡේදයේ “රූපයෝ” වෙනුවට “රසයෝ” යොදාගත යුතුයි.) [129] කෙසේ බාහ්‍ය ස්පර්ශයන් මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 126 ඡේදයේ “රූපයෝ” වෙනුවට “ස්පර්ශයන්” යොදාගත යුතුයි.) [130] කෙසේ බාහ්‍ය ධර්මයන් මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 126 ඡේදයේ “රූපයෝ” වෙනුවට “ධර්මයෝ” යොදාගත යුතුයි) එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් බාහ්‍ය ධර්මයන් මෙනෙහි කිරීමෙහි ප්‍රඥාව ගොචරනානත්ත ඤාණ නමැයි කියනු ලැබේ.
17. චරියානානත්තඤාණනිද්දෙසො	17. චරියානානත්තඤාණනිද්දෙසො
68 කථං චරියාවවත්ථානෙ පඤ්ඤා චරියානානත්තෙ ඤාණං? චරියාති තිස්සො චරියායො - විඤ්ඤාණචරියා, අඤ්ඤාණචරියා, ඤාණචරියා. කතමා විඤ්ඤාණචරියා? දස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා රූපෙසු, දස්සනට්ඨො චක්ඛුවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා රූපෙසු, දිට්ඨත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු (අභිනිරොපනවිපාකමනොධාතු (ස්‍යා.)) විඤ්ඤාණචරියා රූපෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා රූපෙසු. සවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා සද්දෙසු, සවනත්ථො සොතවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා සද්දෙසු, සුතත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු විඤ්ඤාණචරියා සද්දෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා සද්දෙසු. ඝායනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා ගන්ධෙසු, ඝායනට්ඨො (ඝායනත්ථො (ස්‍යා. ක.)) ඝානවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා ගන්ධෙසු, ඝායිතත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු විඤ්ඤාණචරියා ගන්ධෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා ගන්ධෙසු. සායනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා රසෙසු, සායනට්ඨො ජිව්හාවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා රසෙසු, සායිතත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු විඤ්ඤාණචරියා රසෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා රසෙසු. ඵුසනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා ඵොට්ඨබ්බෙසු, ඵුසනට්ඨො කායවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා ඵොට්ඨබ්බෙසු, ඵුට්ඨත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු විඤ්ඤාණචරියා ඵොට්ඨබ්බෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා ඵොට්ඨබ්බෙසු. විජානනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා ධම්මෙසු, විජානනට්ඨො මනොවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා ධම්මෙසු, විඤ්ඤාතත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු විඤ්ඤාණචරියා ධම්මෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා ධම්මෙසු.	68 [131] කෙසේ නම් අරමුණෙහි හැසිරීම මෙනෙහි කිරීමෙහි ප්‍රඥාව චරියානානත්තඤාණය නම් වේද? විඤ්ඤාණචරියා අඤ්ඤාණ චරියා ඤාණ චරියායයි අරමුණෙහි හැසිරීම් තුනකි. විඤ්ඤාණ චරියාව (විඤ්ඤාණයෙන් අරමුණෙහි හැසිරීම) කවරීද? දැකීම පිණිස ආවර්ජනය කරන්නාවූ අව්‍යාකෘතවූ ආවර්ජන ක්‍රියා සිත (පඤ්චද්වාරාවර්ජනය) රූපයන්හි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. දැකීම් ස්වභාවය ඇති චක්ඛු විඤ්ඤාණ සිත රූපයන්හි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. (චක්ඛු විඤ්ඤාණයෙන්) දක්නාලද හෙයින් අරමුණට නගින්නාවූ විපාක මනොධාතුව (සමපටිච්ඡන සිත) රූපයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. අරමුණට නඟිනලද හෙයින් විපාක මනොවිඤ්ඤාණ ධාතුව (සන්තීරණ සිත) රූපයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. ඇසීම පිණිස ආවර්ජනය කරන්නාවූ අව්‍යාකෘතවූ ආවර්ජන ක්‍රියා සිත ශබ්දයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. අසන්නාවූ සොතවිඤ්ඤාණය ශබ්දයන්හි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. (සොතවිඤ්ඤාණයෙන්) අසනලද හෙයින් අරමුණට නගින්නාවූ විපාකමනොධාතුව ශබ්දයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. අරමුණට නගිනලද හෙයින් විපාක මනොවිඤ්ඤාණ ධාතුව විඤ්ඤාණචරියා නමි. ආඝ්‍රානය පිණිස ආවර්ජනය කරන්නාවූ ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත ගන්ධයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. ආඝ්‍රානය කිරීම් ස්වභාවය ඇති ඝාන විඤ්ඤාණය ගන්ධයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. (ඝාන විඤ්ඤාණයෙන්) ආඝ්‍රානය කරනලද හෙයින් අරමුණට නගින්නාවූ විපාක මනොධාතුව ගන්ධයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. අරමුණට නගිනලද හෙයින් විපාක මනොවිඤ්ඤාණ ධාතුව ගන්ධයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. රස දැනීම පිණිස ආවර්ජනය කරන්නාවූ අව්‍යාකෘතවූ ආවර්ජන ක්‍රියා සිත රසයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. රස දැනගන්නාවූ ජිව්හාවිඤ්ඤාණය රසයන්හි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. (ජිව්හාවිඤ්ඤාණයන්) රස දැනගන්නා ලද හෙයින් අරමුණට නගින්නා විපාක මනොධාතුව රසයන්හි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. අරමුණට නගිනලද හෙයින් විපාක මනොවිඤ්ඤාණධාතුව රසයන්හි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. ස්පර්ශ කිරීම පිණිස (ආවර්ජනය කරන්නාවූ) අව්‍යාකෘත ආවර්ජන ක්‍රියා සිත ප්‍රශ්ටව්‍යයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. ස්පර්ශ කරන්නාවූ කාය විඤ්ඤාණය ස්පර්ශයන්හි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. කාය විඤ්ඤාණයෙන් ස්පර්ශ කරන ලද හෙයින් අරමුණට නගින්නාවූ විපාක මනොධාතුව ස්පර්ශයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. අරමුණට නගින ලද හෙයින් විපාක මනොවිඤ්ඤාණ ධාතුව ප්‍රශ්ටව්‍යයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. දැනීම පිණිස අව්‍යාකෘතවූ ආවර්ජන ක්‍රියාව (මනොද්වාරා වර්ජනය ධම්මාරම්මණයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. දැනගන්නාවූ මනොවිඤ්ඤාණය ධර්මාරම්මණයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. දැනගන්නාලද හෙයින් අරමුණට නගින්නාවූ විපාකමනොධාතුව ධම්මාරම්මණයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. අරමුණට නගිනලද හෙයින් විපාක මනොවිඤ්ඤාණ ධාතුව ධම්මාරම්මණයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි.
69 විඤ්ඤාණචරියාති කෙනට්ඨෙන විඤ්ඤාණචරියා? නීරාගා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. නිද්දොසා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. නිම්මොහා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. නිම්මානා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. නිද්දිට්ඨි චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා නිඋද්ධච්චා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. නිබ්බිචිකිච්ඡා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. නානුසයා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. රාගවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. දොසවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. මොහවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. මානවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. දිට්ඨිවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. උද්ධච්චවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. විචිකිච්ඡාවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. අනුසයවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. කුසලෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. අකුසලෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. සාවජ්ජෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. අනවජ්ජෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. කණ්හෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. සුක්කෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. සුඛුද්‍රයෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. දුක්ඛුද්‍රයෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. සුඛවිපාකෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. දුක්ඛවිපාකෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. විඤ්ඤාතෙ චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. විඤ්ඤාණස්ස එවරූපා චරියා හොතීති - විඤ්ඤාණචරියා. පකතිපරිසුද්ධමිදං චිත්තං නික්කිලෙසට්ඨෙනාති - විඤ්ඤාණචරියා. අයං විඤ්ඤාණචරියා. කතමා අඤ්ඤාණචරියා? මනාපියෙසු රූපෙසු රාගස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; රාගස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. අමනාපියෙසු රූපෙසු දොසස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; දොසස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. තදුභයෙන අසමපෙක්ඛනස්මිං වත්ථුස්මිං මොහස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; මොහස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. විනිබන්ධස්ස මානස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; මානස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. පරාමට්ඨාය දිට්ඨියා ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; දිට්ඨියා ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. වික්ඛෙපගතස්ස උද්ධච්චස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; උද්ධච්චස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. අනිට්ඨඞ්ගතාය විචිකිච්ඡාය ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; විචිකිච්ඡාය ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. ථාමගතස්ස අනුසයස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා ; අනුසයස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. මනාපියෙසු සද්දෙසු...පෙ.... මනාපියෙසු ගන්ධෙසු...පෙ.... මනාපියෙසු රසෙසු...පෙ.... මනාපියෙසු ඵොට්ඨබ්බෙසු...පෙ.... මනාපියෙසු ධම්මෙසු රාගස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; රාගස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. අමනාපියෙසු ධම්මෙසු දොසස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; දොසස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. තදුභයෙන අසමපෙක්ඛනස්මිං වත්ථුස්මිං මොහස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; මොහස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. විනිබන්ධස්ස මානස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; මානස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. පරාමට්ඨාය දිට්ඨියා ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; දිට්ඨියා ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. වික්ඛෙපගතස්ස උද්ධච්චස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; උද්ධච්චස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා; අනිට්ඨඞ්ගතාය විචිකිච්ඡාය ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; විචිකිච්ඡාය ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. ථාමගතස්ස අනුසයස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; අනුසයස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා.	69 [132] විඤ්ඤාණචරියා යන තන්හි කිනම් අර්ථයකින් විඤ්ඤාණචරියා නම් වේද? රාග විරහිතව හැසිරේනුයි. විඤ්ඤාණචරියා නමි. දොස විරහිතව හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. මෝහ විරහිතව හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. (ii) මානවිරහිතව හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. දිට්ඨි විරහිතව හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. උද්ධච්ච විරහිතව හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. විචිකිච්ඡා විරහිතව හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. අනුසය විරහිතව හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. රාගය සමග නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. දෝසය සමග නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. මෝහය සමග නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. මානය සමග නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි (iii) දිට්ඨිය සමග නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. උද්ධච්චය සමග නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි විචිකිච්ඡාව සමග නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. අනුසය හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. කුශල කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. අකුසල කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. සාවද්‍ය කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. නිරවද්‍ය කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. කළු (අයහපත්) කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි. විඤ්ඤාණචරියා නමි. සුදු (යහපත්) කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. සැප එළවන කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. දුක් එලවන කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. සැප විපාක දෙන කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. දුක් විපාක දෙන කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. විඤ්ඤාණයෙන් දැනගන්නා ලද ආරම්මණයෙහි හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. විඤ්ඤාණයාගේ මෙබඳුවූ හැසිරීම් ඇති හෙයින් විඤ්ඤාණ චරියා නමි. මේ කියන ලද සිත් රාගාදී ක්ලේශයන්ගෙන් කිලුටුවීමක් නැති හෙයින් ප්‍රකෘතියෙන් පිරිසිදුය. එසේ අරමුණු දැනීම් මාත්‍රයම ඇති හෙයින් විඤ්ඤාණ චරියායයි කියනු ලැබේ. මේ විඤ්ඤාණ චරියාවයි. [133] අඤ්ඤාණ චරියාව නම් කවරේද? මනාපවූ රූපාරම්මණයන්හි (ii) රාග ජවන ඉපදීම පිණිස පවත්නාවූ ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. රාග ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි. අමනාප රූපයයන්හි දොස ජවන් ඉපදීම පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. දොස ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි (iii) රාග ද්වේෂ දෙකට අනුරූපසේ නොබලන අරමුණෙහි මෝහ ජවන් පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. මෝහ ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි. උසස් කොට සිතන්නාවූ මාන සහගත ජවන් පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. මාන ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි. වරදවා ගන්නා දෘෂ්ටි සහගත ජවන් පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. දෘෂ්ටි ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි. වික්ෂෙපවූ උද්ධච්ච සහගත ජවන් පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. උද්ධච්ච ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි. නිශ්චයක් නැති විචිකිච්ඡා සහගත ජවන් පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකාත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. විචිකිච්ඡා ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි. බලවත් අනුසය සහගත ජවන් පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. අනුසය සහගත ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි. [134] මනාපවූ ශබ්දයන්හි (මෙහි 133 (ii) (iii) යොදන්න) මනාපවූ ගන්ධයන්හි (මෙහි 133 (ii) (iii) යොදන්න) මනාපවූ රසයන්හි (මෙහි 133 (ii) (iii) යොදන්න) මනාපවූ ස්පර්ශයන්හි (මෙහි 133 (ii) (iii) යොදන්න) මනාපවූ ධර්මාරම්මණයන්හි මෙහි 133 (ii) (iii) යොදන්න)
70 අඤ්ඤාණචරියාති කෙනට්ඨෙන අඤ්ඤාණචරියා? සරාගා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සදොසා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සමොහා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සමානා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සදිට්ඨි චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සඋද්ධච්චා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සවිචිකිච්ඡා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සානුසයා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා . රාගසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. දොසසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. මොහසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. මානසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා . දිට්ඨිසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. උද්ධච්චසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. අනුසයසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. කුසලෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. අකුසලෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සාවජ්ජෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. අනවජ්ජෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා . කණ්හෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සුක්කෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සුඛුද්‍රයෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. දුක්ඛුද්‍රයෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සුඛවිපාකෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. දුක්ඛවිපාකෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. අඤ්ඤාතෙ චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. අඤ්ඤාණස්ස එවරූපා චරියා හොතීති - අඤ්ඤාණචරියා. අයං අඤ්ඤාණචරියා.	70 [135] අඤ්ඤාණ චරියා යන තැන කිනම් අර්ථයකින් අඤ්ඤාණ චරියා නම් වේද? රාග සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. දොස සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. මෝහ සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. මාන සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. දිට්ඨි සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. උද්ධච්ච සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. විචිකිච්ඡා සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. අනුසය සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. රාගය හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. දෝසය හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. මෝහය හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. මානය හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. දිට්ඨිය හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. උද්ධච්චය හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. විචිකිච්ඡාව හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. අනුසය ධර්මයන් හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. කුශල කර්ම හා නොයෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. අකුශල කර්මයන් හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. සාවද්‍ය කර්මයන්හි හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණචරියා නමි. නිරවද්‍ය කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණචරියා නමි. තෘෂ්ණා කර්මයන්හි හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. ශුක්ල කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. සැප උපදවන්නාවූ කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. දුක් උපදවන්නාවූ කර්මයන් හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. සැප විපාක ඇත්තාවූ කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. දුක් විපාක ඇත්තාවූ කර්මයන්හි යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණචරියා නමි. නුවණින් නොදන්නා ලද අරමුණෙහි හැසිරේනුයි අඤ්ඤාන චරියා නමි. නොදැනීමගේ මෙබඳු හැසිරීම් ඇත්තේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. මේ අඤ්ඤාණ චරියායයි කියනු ලැබේ.
71 කතමා ඤාණචරියා? අනිච්චානුපස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; අනිච්චානුපස්සනා ඤාණචරියා. දුක්ඛානුපස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; දුක්ඛානුපස්සනා ඤාණචරියා. අනත්තානුපස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; අනත්තානුපස්සනා ඤාණචරියා. නිබ්බිදානුපස්සනත්ථාය...පෙ.... විරාගානුපස්සනත්ථාය... නිරොධානුපස්සනත්ථාය... පටිනිස්සග්ගානුපස්සනත්ථාය... ඛයානුපස්සනත්ථාය... වයානුපස්සනත්ථාය... විපරිණාමානුපස්සනත්ථාය... අනිමිත්තානුපස්සනත්ථාය... අප්පණිහිතානුපස්සනත්ථාය... සුඤ්ඤතානුපස්සනත්ථාය... අධිපඤ්ඤාධම්මානුපස්සනත්ථාය... යථාභූතඤාණදස්සනත්ථාය... ආදීනවානුපස්සනත්ථාය... පටිසඞ්ඛානුපස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; පටිසඞ්ඛානුපස්සනා ඤාණචරියා. විවට්ටනානුපස්සනා ඤාණචරියා. සොතාපත්තිමග්ගො ඤාණචරියා. සොතාපත්තිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා. සකදාගාමිමග්ගො ඤාණචරියා. සකදාගාමිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා. අනාගාමිමග්ගො ඤාණචරියා. අනාගාමිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා. අරහත්තමග්ගො ඤාණචරියා. අරහත්තඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා. ඤාණචරියාති කෙනට්ඨෙන ඤාණචරියා? නීරාගා චරතීති - ඤාණචරියා. නිද්දොසා චරතීති - ඤාණචරියා...පෙ.... නානුසයා චරතීති - ඤාණචරියා. රාගවිප්පයුත්තා චරතීති - ඤාණචරියා. දොසවිප්පයුත්තා චරතීති - ඤාණචරියා. මොහවිප්පයුත්තා චරතීති - ඤාණචරියා. මානවිප්පයුත්තා...පෙ.... දිට්ඨිවිප්පයුත්තා... උද්ධච්චවිප්පයුත්තා... විචිකිච්ඡාවිප්පයුත්තා... අනුසයවිප්පයුත්තා... කුසලෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා... අකුසලෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා... සාවජ්ජෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා... අනවජ්ජෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා... කණ්හෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා... සුක්කෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා... සුඛුද්‍රයෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා... දුක්ඛුද්‍රයෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා... සුඛවිපාකෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - ඤාණචරියා. දුක්ඛවිපාකෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - ඤාණචරියා. ඤාතෙ චරතීති - ඤාණචරියා . ඤාණස්ස එවරූපා චරියා හොතීති - ඤාණචරියා. අයං ඤාණචරියා. අඤ්ඤා විඤ්ඤාණචරියා, අඤ්ඤා අඤ්ඤාණචරියා, අඤ්ඤා ඤාණචරියාති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘චරියාවවත්ථානෙ පඤ්ඤා චරියානානත්තෙ ඤාණං’’.	71 [136] ඤාණචරියාව කවරේද? අනිත්‍ය වශයෙන් දැකීම සඳහා පවත්නාවූ ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. ස අනිත්‍ය වශයෙන් දැකීම ඤාණචරියා නමි. දුක් වශයෙන් දැකීම පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. දුක් වශයෙන් දැකීම ඤාණචරියා නමි. අනාත්ම වශයෙන් දැකීම පිණිස (ii) පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. (iii) අනාත්ම වශයෙන් දැකීම ඤාණ චරියා නමි. කලකිරීම් වශයෙන් දැකීම පිණිස (මෙහි ii යෙදිය යුතුයි.) නොඇලීම් වශයෙන් දැකීම් පිණිස (ii යොදන්න) නිරුද්ධ කිරීම් වශයෙන් දැකීම පිණිස ((ii) යොදන්න) අත්හැරීම් වශයෙන් දැකීම පිණිස ((ii) යොදන්න) ක්ෂයවීම් වශයෙන් දැකීම පිණිස ((ii) යොදන්න) විනාශවීම් වශයෙන් දැකීම පිණිස ((ii) යොදන්න) වෙනස්වීම් වශයෙන් දැකීම පිණිස ((ii) යොදන්න) නිමිති රහිත වශයෙන් දැකීම පිණිස ((ii) යොදන්න) පැතීම් රහිත වශයෙන් දැකීම පිණිස ((ii) යොදන්න) සූන්‍ය වශයෙන් දැකීම පිණිස (මෙහි ii යෙදිය යුතුයි.) අධිප්‍රඥා ධර්මය දැකීම පිණිස යථාභූත ඥානදර්ශනය පිණිස ආදීනව දැකීම පිණිස මැදහත්ව බැලීම පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. මැදහත්ව දැකීම ඤාණචරියා නමි. විවට්ටානුපස්සනාව (ශොත්‍රභූ සිත) ඤාණචරියා නමි. සොතාපත්ති මාර්ගය ඤාණචරියා නමි. සොතාපත්ති ඵලයට පැමිණීම ඤාණචරියානමි. සකෘදාගාමි මාර්ගය ඤාණචරියා නමි. සකෘදාගාමි ඵලයට පැමිණීම ඤාණචරියා නමි. අනාගාමි මාර්ගය ඤාණචරියා නමි. අනාගාමි ඵලයට පැමිණීම ඤාණචරියා නමි. අර්හත් මාර්ගය ඤාණචරියා නමි. අර්හත්ඵලයට පැමිණීම ඤාණචරියා නමි. [137] ඤාණචරියා යන තැන කවර අර්ථයකින් ඤාණ චරියා නම් වේද? රාග රහිතව හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නමි. දොස රහිතව හැසිරේනුයි ඤාණචරියානමි. මෝහ රහිතව හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නමි. (මෙහි “විඤ්ඤාණචරියා” ඤාණචරියායි වෙනස්කොට (132 ii) යෙදිය යුතුයි.) අනුසය රහිතව හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නමි. රාගය හා නොයෙදී හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නමි දෝසය හා නොයෙදී හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නමි. (iii) මෝහය හා නොයෙදී (ii) හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නමි මානය හා නොයෙදී (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) දෘෂ්ටිය හා නොයෙදී (ii) උද්ධච්චය හා නොයෙදී (ii) විචිකිච්ඡාව හා නොයෙදී (ii) අනුසය හා නොයෙදී (ii) කුශලකර්මයන් හා යෙදී (ii) අකුසලකර්මයන් හා නොයෙදී (ii) සාවද්‍ය කර්මයන් හා නොයෙදී (ii) නිරවද්‍ය කර්මයන් හා යෙදී (ii) සැප උපදවන්නාවූ කර්මයන් හා යෙදී (ii) දුක් උපදවන්නාවූ කර්මයන් හා නොයෙදී (ii) සැප විපාක ඇත්තාවූ කර්මයන් හා යෙදී (ii) දුක් විපාක ඇත්තාවූ කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නම් වේ. නුවණින් දැනගන්නාලද අරමුණෙහි හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නමි. ඤාණයාගේ මෙබඳු හැසිරීම් ඇති හෙයින් ඤාණචරියා නමි. මේ ඤාණචරියා නමි. [138] විඤ්ඤාණචරියාව අනිකකි. අවිඤ්ඤාණචරියාව අනිකකිය. ඤාණචරියාව අනිකකියි එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණනමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් චරියා පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව චරියා නානත්ත ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
18. භූමිනානත්තඤාණනිද්දෙසො	18. භූමිනානත්තඤාණනිද්දෙසො
72 කථං චතුධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා භූමිනානත්තෙ ඤාණං? චතස්සො භූමියො - කාමාවචරා භූමි, රූපාවචරා භූමි, අරූපාවචරා භූමි, අපරියාපන්නා භූමි. කතමා කාමාවචරා භූමි? හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තී දෙවෙ (පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවෙ (ක.)) අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා ඛන්ධධාතුආයතනා රූපං වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං - අයං කාමාවචරා භූමි. කතමා රූපාවචරා භූමි? හෙට්ඨතො බ්‍රහ්මලොකං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො අකනිට්ඨෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා - අයං රූපාවචරා භූමි. කතමා අරූපාවචරා භූමි? හෙට්ඨතො ආකාසානඤ්චායතනූපගෙ දෙවෙ පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනූපගෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා - අයං අරූපාවචරා භූමි. කතමා අපරියාපන්නා භූමි? අපරියාපන්නා මග්ගා ච මග්ගඵලානි ච අසඞ්ඛතා ච ධාතු - අයං අපරියාපන්නා භූමි. ඉමා චතස්සො භූමියො. අපරාපි චතස්සො භූමියො චත්තාරො සතිපට්ඨානා චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, චත්තාරි ඣානානි, චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො, චතස්සො අරූපසමාපත්තියො, චතස්සො පටිසම්භිදා, චතස්සො පටිපදා, චත්තාරි ආරම්මණානි, චත්තාරො අරියවංසා, චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි , චත්තාරි චක්කානි, චත්තාරි ධම්මපදානි - ඉමා චතස්සො භූමියො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘චතුධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා භූමිනානත්තෙ ඤාණං’’.	72 [139] කෙසේනම් සතර ධර්මයන් පිරිසිඳ දන්නා ඤාණය භූමිනානත්ත ඤාණය නම් වේද? කාමාවචර භූමිය රූපාවචර භූමිය අරුපාවචර භූමිය අපරියාපන්න ලොකොත්තර භූමියයි භූමි සතරකි. කාමාවචර භූමිය කවරීද? යටින් අවීචි නිරය කෙළවරකොට උඩින් වසවර්ති දෙව්ලොව ඇතුළත් කොට මේ අතරතුර වන මෙහි හැසිරෙන්නාවූ මෙහි ඇතුළත්වූ යම් ස්කන්ධ ධාතු ආයතන රූප වේදනා සඤ්ඤා සංඛාර විඤ්ඤාණ කෙනෙක් වෙත්ද, මෙය කාමාවචර භූමි නමි. [140] රූපාවචර භූමිය කවරේද? යටින් බ්‍රහ්මලෝකය කෙළවරකොට උඩින් අකනිටා දෙවියන් ඇතුළත්කොට මේ අතරතුර වන මෙහි හැසිරෙන්නාවූ මෙහි ඇතුළත්වූ ධ්‍යානයට සමවැදුණු පුද්ගලයාගේ හෝ බඹලොව උපන්නහුගේ හෝ දිට්ඨධම්ම සුඛවිහාරී රහත්හුගේ හෝ යම් චිත්ත චෛතසික ධර්ම කෙනෙක් වෙද්ද මේ රූපාවචර භූමි නමි. අරූපාවචර භූමිය කවරීද? යටින් ආකාසානඤ්චායතන දෙවියන් කෙළවරකොට උඩින් නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන දෙවියන් ඇතුළත්කොට මේ අතරතුර වන මෙහි හැසිරෙන මෙහි ඇතුළත් ධ්‍යානයට සමවැදුනහුගේ හෝ එහි උපන්නහුගේ හෝ දිට්ඨධම්ම සුඛවිහාරි රහත්හුගේ හෝ යම් චිත්ත චෛතසික ධර්ම කෙනෙක් වෙත්ද, මේ අරූපාවචර භූමි නමි. [141] අපරියාපන්න (ලොකොත්තර) භූමිය කවරීද? ත්‍රිවිධ භූමීන්ට ඇතුළත් නොවී යම් මාර්ගයෝද ඵලයෝද අසංඛත ධාතුවක්ද ඇත්තාහුද මේ අපරියාපන්න භූමි නමි. මේ සතර භූමීහුය. තවද භූමි සතරකි සතර සතිපට්ඨානයෝද සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයෝද සතර ඍද්ධිපාදයෝද සතර ධ්‍යානයෝද සතර අප්‍රමාන්‍යයෝද සතර අරූප සමාපත්තීහුද සතර ප්‍රතිසම්භිදාවෝද සතර ප්‍රතිපදාද සතර අරමුණද සතර ආර්යවංශයෝද සතර සංග්‍රහ වස්තූහුද සතර සම්පත්ති චක්‍රයෝද සතර ධර්මපදයෝද වෙත්. මේ සතර භූමීහුය. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥානමි. එහෙයින් සතර ධර්මයන් පිරිසිඳ දැක්මෙහි ප්‍රඥාව භූමිනානත්තඤාණ නමි.
19. ධම්මනානත්තඤාණනිද්දෙසො	19. ධම්මනානත්තඤාණනිද්දෙසො
73 කථං නවධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා ධම්මනානත්තෙ ඤාණං? කථං ධම්මෙ වවත්ථෙති? කාමාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අකුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. රූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. අරූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. අපරියාපන්නෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. කථං කාමාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අකුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති? දස කුසලකම්මපථෙ කුසලතො වවත්ථෙති, දස අකුසලකම්මපථෙ අකුසලතො වවත්ථෙති, රූපඤ්ච විපාකඤ්ච කිරියඤ්ච අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති - එවං කාමාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අකුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. කථං රූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති? ඉධට්ඨස්ස චත්තාරි ඣානානි කුසලතො වවත්ථෙති, තත්‍රූපපන්නස්ස චත්තාරි ඣානානි අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති - එවං රූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. කථං අරූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති? ඉධට්ඨස්ස චතස්සො අරූපාවචරසමාපත්තියො කුසලතො වවත්ථෙති, තත්‍රූපපන්නස්ස චතස්සො අරූපාවචරසමාපත්තියො අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති - එවං අරූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. කථං අපරියාපන්නෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති? චත්තාරො අරියමග්ගෙ කුසලතො වවත්ථෙති, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි නිබ්බානඤ්ච අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති - එවං අපරියාපන්නෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. එවං ධම්මෙ වවත්ථෙති. නව පාමොජ්ජමූලකා ධම්මා. අනිච්චතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. සමාහිතෙ චිත්තෙ යථාභූතං පජානාති පස්සති. යථාභූතං ජානං පස්සං නිබ්බින්දති, නිබ්බින්දං විරජ්ජති, විරාගා විමුච්චති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... අනත්තතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... විමුච්චති. රූපං අනිච්චතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... රූපං දුක්ඛතො මනසිකරොතො...පෙ.... වෙදනං... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... චක්ඛුං...පෙ.... ජරාමරණං අනිච්චතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... ජරාමරණං දුක්ඛතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... ජරාමරණං අනත්තතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. සමාහිතෙ චිත්තෙ යථාභූතං පජානාති පස්සති. යථාභූතං ජානං පස්සං නිබ්බින්දති, නිබ්බින්දං විරජ්ජති, විරාගා විමුච්චති. ඉමෙ නව පාමොජ්ජමූලකා ධම්මා .	73 [142] කෙසේනම් ධර්ම නවයක් පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව ධම්ම නානත්ත ඤාණය නම්වේද? කාමාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අකුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. රූපාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අරූපාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අපරියාපන්ත (ලෝකොත්තර) ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. [143] කාමාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් කෙසේ පිරිසිඳ දනියිද, අකුසල් වශයෙන් කෙසේ පිරිසිඳ දනියිද, අබ්‍යාකත වශයෙන් කෙසේ පිරිසිඳ දනියිද? දස කුශල කර්මපථයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. දස අකුශල කර්මපථයන් අකුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. රූපද විපාකද ක්‍රියාද අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි, මෙසේ කාමාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි, අකුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි, අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. [144] රූපාවචර ධර්මයන් කෙසේ කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියිද, අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියිද, මෙහි සිටි ධ්‍යානලාභී පුද්ගලයාගේ සතර ධ්‍යානයන් කුසල වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. බඹලොව උපන්නහුගේ සතර ධ්‍යානයන් අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. මෙසේ රූපාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දැනගනියි. අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දැනගනියි. කෙසේනම් අරූපාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියිද, අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියිද? මෙහි සිටි අරූප ධ්‍යානලාභී පුද්ගලයාගේ අරූපාවචර සමාපත්ති සතර කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අරූප ලෝකයෙහි උපන්නහුගේ සතර අරූපාවචර සමාපත්ති අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දැනගනියි. මෙසේ අරූපාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දැනගනියි, අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දැනගනියි. [145] කෙසේනම් අපරියාපන්න (ලෝකොත්තර) ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියිද, අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියිද? සතර ආර්ය මාර්ගයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. සතර ආර්ය ඵලයන්ද නිර්වාණයද අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. මෙසේ අපරියාපන්න ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. මෙසේ ධර්මයන් පිරිසිඳ දනියි. ප්‍රමොද්‍යයට (බලවත් නොවූ ප්‍රීතියට) හේතුවූ ධර්ම නවයකි. අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (ii) දුර්වල ප්‍රීතිය උපදියි. දුර්වල ප්‍රීතිය උපන්නහුට බලවත් ප්‍රීතිය උපදියි. ප්‍රීතියෙන් යුත් සිත් ඇත්තහුගේ නාම කය සංසිඳෙයි. සංසිඳුණු නාම කය ඇත්තේ මානසික සුවය ලබයි. සැපයෙන් යුක්ත වූවහුගේ සිත සමාධියට පැමිණෙයි. සිත සමාධියට පැමිණි කල්හි තත්වාකාරය දනියි දකියි. තත්වාකාරයෙන් දන්නා දක්නා තැනැත්තේ කලකිරෙයි. කලකිරෙන්නේ (මාර්ගයට පැමිණීම් වශයෙන්) නොඇලෙයි. නොඇලෙන්නේ ඵලයට පැමිණීම් වශයෙන්) මිදෙයි. (iii) [146] දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (මෙහි 145 (ii) යොදන්න.) අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නා හට (මෙහි 145 (ii) යොදන්න.) අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (මෙහි 145 (ii) යොදන්න.) රූපය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න) වේදනාව අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) සංඥාව අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නා හට (145 (ii) යොදන්න.) සංඛාරයන් අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) ඇස අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) කණ අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) නාසය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) දිව අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) කය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145(ii) යොදන්න.) සිත අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) ජරාමරණය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) [147] අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) රූපය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නා හට (145 (ii) යොදන්න.) වේදනාව අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න. සංඥාව අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) සංඛාරයන් අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) ඇස අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) කණ අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) නාසය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) දිව අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) කය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) සිත අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) ජරා මරණය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට දුර්වල ප්‍රීතිය උපදියි. ප්‍රීතිය ඇතිවූවහුට බලවත් ප්‍රීතිය උපදියි. ප්‍රීතියෙන් යුක්තවූවහුගේ කය සංසිඳෙයි. සංසිඳුණු කය ඇත්තේ සැපය ලබයි. සැප ඇත්තහුගේ සිත සමාධියට පැමිණෙයි. සිත සමාධියට පැමිණිකල්හි තත්වාකාරය දනියි, දකියි. තත්වාකාරය දන්නා දක්නා තැනැත්තේ කලකිරෙයි. කලකිරෙන්නේ මාර්ග වශයෙන් නොඇලෙයි. නොඇලෙන්නේ ඵලයාගේ වශයෙන් මිදෙයි. මේ නවය දුර්වල ප්‍රීතිය මුල්කොට ඇති ධර්මයෝයි.
74 නව යොනිසො මනසිකාරමූලකා ධම්මා. අනිච්චතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. සමාහිතෙන චිත්තෙන ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති යථාභූතං පජානාති. දුක්ඛතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. සමාහිතෙන චිත්තෙන ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති යථාභූතං පජානාති. අනත්තතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ..... රූපං අනිච්චතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... රූපං දුක්ඛතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... රූපං අනත්තතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... වෙදනං... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... චක්ඛුං...පෙ.... ජරාමරණං අනිච්චතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... ජරාමරණං දුක්ඛතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... ජරාමරණං අනත්තතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. සමාහිතෙන චිත්තෙන ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති යථාභූතං පජානාති. ඉමෙ නව යොනිසො මනසිකාරමූලකා ධම්මා. නව නානත්තා - ධාතුනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති ඵස්සනානත්තං, ඵස්සනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති වෙදනානානත්තං, වෙදනානානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති සඤ්ඤානානත්තං, සඤ්ඤානානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති සඞ්කප්පනානත්තං, සඞ්කප්පනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති ඡන්දනානත්තං, ඡන්දනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති පරිළාහනානත්තං, පරිළාහනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති පරියෙසනානානත්තං, පරියෙසනානානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති ලාභනානත්තං - ඉමෙ නව නානත්තා. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘නවධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා ධම්මනානත්තෙ ඤාණං’’.	74 [148] යොනිසො මනසිකාරය (නුවණින් මෙනෙහි කිරීම) මුල්කොට ඇති ධර්මයෝ නවයක් වෙති. අනිත්‍ය වශයෙන් නුවණින් මෙනෙහි කරන්නාහට දුර්වල ප්‍රීතිය උපදී. දුර්වල ප්‍රීතිය ඇතිවූවහුට බලවත් ප්‍රීතිය උපදී. බලවත් ප්‍රීතියෙන් යුක්තවූවහුගේ කය සංසිඳෙයි. සංසිඳුණු කය ඇත්තේ සැපය ලබයි. සැප ඇත්තහුගේ සිත සමාධියට පැමිණෙයි සමාධියට පැමිණි සිතින් මේ දුකයයි ඇති සැටියෙන් දනියි. මේ දුක් ඇතිවීමේ හේතුවයයි ඇතිසැටියෙන් දකියි. මේ දුක නැතිකිරීම යයි ඇතිසැටියෙන් දනියි. මේ දුක් නැති කිරීමට පැමිණෙන පිළිවෙත යයි ඇතිසැටියෙන් දකියි. [149] දුක් වශයෙන් නුවණින් මෙනෙහි කරන්නාහට (ii) දුර්වල ප්‍රීතිය උපදී, දුර්වල ප්‍රීතිය උපන්නහුට බලවත් ප්‍රීතිය උපදී, බලවත් ප්‍රීතියෙන් යුත් සිත් ඇත්තහුගේ කය සංසිඳෙයි. සංසිඳුණු කය ඇත්තේ සැපය ලබයි. සැප ඇත්තහුගේ සිත සමාධියට පැමිණෙයි. සමාධියට පැමිණි සිතින් මේ දුකයයි, ඇතිසැටියෙන් දනියි. මේ දුකට හේතුවයයි, ඇතිසැටියෙන් දනියි, මේ දුක නැතිකිරීම යයි ඇතිසැටියෙන් දනියි. මේ දුක නැතිකිරීමට පැමිණෙන පිළිවෙත යයි ඇති සැටියෙන් දනියි. [150] අනාත්ම වශයෙන් නුවණින් මෙනෙහි කරන්නා හට (මෙහි 149 (ii) යොදන්න.) රූපය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) වේදනාව අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සංඥාව අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සංඛාරයන් අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) ඇස අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) කණ අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) නාසය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) දිව අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) කය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සිත අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) ජරාමරණය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) [151] දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න. රූපය දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) වේදනාව දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සංඥාව දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සංඛාරයන් දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණය දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) ඇස දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) කණ දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) නාසය දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) දිව දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) කය දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සිත දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) ජරාමරණය දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) [152] අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) රූපය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) වේදනාව අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සංඥාව අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සංඛාරයන් අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) ඇස අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) කණ අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) නාසය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) දිව අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) කය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සිත අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) ජරාමරණය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) මේ නවය නුවණින් මෙනෙහි කිරීම මුල්කොට ඇති ධර්ම නවය වෙති. [153] නානත්ව (වෙනස් බැව්) නවයකි. ධාතු නානත්වය නිසා ඵස්ස නානත්වය උපදියි. ඵස්ස නානත්වය නිසා වේදනා නානත්වය උපදියි. වේදනා නානත්වය නිසා සංඥා නානත්වය උපදියි. සංඥා නානත්වය නිසා සංකල්ප (කල්පනා කිරීම්) නානත්වය උපදියි. සංකල්ප නානත්වය නිසා ඡන්ද නානත්වය උපදියි. ඡන්ද නානත්වය නිසා තෘෂ්ණා නානත්වය උපදියි. තෘෂ්ණා නානත්වය නිසා පරියෙසන (සෙවීම්) නානත්වය උපදියි. පරියෙසන නානත්වය නිසා ලාභ (ලැබීම්) නානත්වය උපදියි. මේ නානත්ව නවයයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැකීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් නව ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව ධම්මනානත්ත ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
20-24. ඤාණපඤ්චකනිද්දෙසො	20-24. ඤාණපඤ්චකනිද්දෙසො
75 කථං අභිඤ්ඤාපඤ්ඤා ඤාතට්ඨෙ ඤාණං, පරිඤ්ඤාපඤ්ඤා තීරණට්ඨෙ ඤාණං, පහානෙපඤ්ඤා පරිච්චාගට්ඨෙ ඤාණං, භාවනා පඤ්ඤා එකරසට්ඨෙ ඤාණං, සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤා ඵස්සනට්ඨෙ ඤාණං? යෙ යෙ ධම්මා අභිඤ්ඤාතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා ඤාතා හොන්ති. යෙ යෙ ධම්මා පරිඤ්ඤාතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා තීරිතා හොන්ති. යෙ යෙ ධම්මා පහීනා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා පරිච්චත්තා හොන්ති. යෙ යෙ ධම්මා භාවිතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා එකරසා හොන්ති. යෙ යෙ ධම්මා සච්ඡිකතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා ඵස්සිතා හොන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘අභිඤ්ඤා පඤ්ඤා ඤාතට්ඨෙ ඤාණං, පරිඤ්ඤා පඤ්ඤා තීරණට්ඨෙ ඤාණං, පහානෙ පඤ්ඤා පරිච්චාගට්ඨෙ ඤාණං, භාවනා පඤ්ඤා එකරසට්ඨෙ ඤාණං, සච්ඡිකිරියා පඤ්ඤා ඵුසනට්ඨෙ ඤාණං’’.	75 [154] කෙසේනම් විශේෂ ඥානයෙන් දන්නාවූ ප්‍රඥාව ඤාතට්ඨ ඤාණය නම්වේද පිරිසිඳ දැනගන්නා ප්‍රඥාව තීරණට්ඨ ඤාණය නම්වේද, ප්‍රහාණය කරණ ප්‍රඥාව පරිච්චාගට්ඨ ඤාණ නම්වේද භාවනා ප්‍රඥාව එකරසට්ඨ ඤාණය නම්වේද ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නාවූ ප්‍රඥාව ඵුසනට්ඨ ඤාණය නම්වේද? යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් විශේෂ ඥානයෙන් දන්නා ලද්දාහුද, ඒ ඒ ධර්මයෝ දැනගන්නා ලද්දාහු නම්වෙත්. යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් පිරිසිඳ දැනගන්නා ලද්දාහුද ඒ ඒ ධර්මයෝ තීරණය කරන ලද්දාහු වෙති. යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් පහකරන ලද්දාහුද ඒ ඒ ධර්මයෝ දුරු කරන ලද්දාහු වෙත්. යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් වඩන ලද්දාහු වෙත්ද ඒ ඒ ධර්මයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ලද්දාහු වෙත්ද, ඒ ඒ ධර්මයෝ ඤාණයෙන් ස්පර්ශ කරන ලද්දාහු වෙත්. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් විශේෂයෙන් දැනගන්නා ප්‍රඥාව ඤාතට්ඨ ඤාණයයිද පිරිසිඳ දන්නා ප්‍රඥාව තීරණට්ඨ ඤාණයයිද ප්‍රහාණ ප්‍රඥාව පරිච්චාගට්ඨ ඤාණ යයිද භාවනා ප්‍රඥාව එකරසට්ඨ ඤාණයයිද ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නාවූ ප්‍රඥාව ඵුසනට්ඨ ඤාණයයිද කියනු ලැබේ.
25-28. පටිසම්භිදාඤාණනිද්දෙසො	25-28. පටිසම්භිදාඤාණනිද්දෙසො
76 කථං අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං? සද්ධින්ද්‍රියං ධම්මො, වීරියින්ද්‍රියං ධම්මො, සතින්ද්‍රියං ධම්මො, සමාධින්ද්‍රියං ධම්මො, පඤ්ඤින්ද්‍රියං ධම්මො. අඤ්ඤො සද්ධින්ද්‍රියං ධම්මො, අඤ්ඤො වීරියින්ද්‍රියං ධම්මො, අඤ්ඤො සතින්ද්‍රියං ධම්මො, අඤ්ඤො සමාධින්ද්‍රියං ධම්මො, අඤ්ඤො පඤ්ඤින්ද්‍රියං ධම්මො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. අධිමොක්ඛට්ඨො අත්ථො, පග්ගහට්ඨො අත්ථො, උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො, දස්සනට්ඨො අත්ථො. අඤ්ඤො අධිමොක්ඛට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පග්ගහට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො දස්සනට්ඨො අත්ථො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති ‘‘අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. පඤ්ච ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, පඤ්ච අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා. අඤ්ඤා ධම්මනිරුත්තියො, අඤ්ඤා අත්ථනිරුත්තියො. යෙන ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. පඤ්චසු ධම්මෙසු ඤාණානි, පඤ්චසු අත්ථෙසු ඤාණානි, දසසු නිරුත්තීසු ඤාණානි. අඤ්ඤානි ධම්මෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි අත්ථෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි නිරුත්තීසු ඤාණානි. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.	76 [155] කෙසේනම් අර්ථනානත්වයෙහි (අර්ථයන් වෙනස් බවෙහි) පවත්නා අර්ථ පටිසම්භිදා ඤාණ නම්වේද ධර්ම නානත්වයෙහි (ධර්මයන්ගේ වෙනස් බවෙහි) පවත්නා ප්‍රඥාව ධම්ම පටිසම්භිදා ඤාණය නම්වේද? නිරුත්ති නානත්වයෙහි (වචනයන්ගේ වෙනස් බවෙහි) පවත්නා ප්‍රඥාව නිරුත්ති පටිසම්භිදා ඤාණ නම්වේද, පටිභාන නානත්වයෙහි (ඤාණයන්ගේ වෙනස් බවෙහි) පවත්නා ප්‍රඥාව පටිභාන පටිසම්භිදා ඤාණ නම්වේද, සද්ධින්ද්‍රිය ධර්ම නමි. විරියින්ද්‍රිය ධර්ම නම් සතින්ද්‍රිය ධර්ම නමි. සමාධින්ද්‍රිය ධර්ම නමි. පඤ්ඤින්ද්‍රිය ධර්ම නමි. සද්ධින්ද්‍රිය ධර්මය අනිකකි. විරියින්ද්‍රිය ධර්මය අනිකකි. සතින්ද්‍රිය ධර්මය අනිකකි. සමාධින්ද්‍රිය ධර්මය අනිකකි. පඤ්ඤින්ද්‍රිය ධර්මය අනිකකි. යම් ඤාණයකින් වෙන් වෙන්වූ ධර්මයෝ දැනගන්නා ලද්දාහුද එම ඤාණයෙන්ම මේ වෙන් වෙන්වූ ධර්මයෝ ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි ධම්ම පටිසම්භිදා නමි. එහෙයින් ධර්මයන්ගේ වෙනස දන්නා ප්‍රඥාව ධම්මපටිසම්භිදා ඤාණයයි කියනු ලැබේ. නිශ්චයට බැසගැනීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. එසවීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. එළඹ සිටීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. නොවිසිරයාම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. දැකීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. නිශ්චය කිරීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. එසවීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. එළඹ සිටීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. නොවිසිරයාම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. දැකීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. යම් ඤාණයකින් මේ වෙන් වෙන්වූ අර්ථය දැනගන්නා ලද්දාහුද එම ඤාණයෙන්ම මේ වෙන් වෙන්වූ අර්ථයෝ ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි. එහෙයින් වෙන් වෙන් වූ අර්ථයන් දැනගැන්මෙහි ප්‍රඥාව අත්ථ පටිසම්භිදා ඤාණයයි කියනු ලැබේ. ධර්ම පස දැක්වීම පිණිස ව්‍යවහාර වචන වෙත්. අර්ථ පස දැක්වීම පිණිස ව්‍යවහාර වචන වෙත්. ධර්මයන් දක්වන වචන අනෙක් වචනයෝයි. අර්ථයන් දක්වන වචන අනෙක් වචනයෝයි. යම් ඤාණයකින් මේ වෙන් වෙන්වූ වචන දැගනන්නා ලද්දාහුද එම ඤාණයෙන්ම ඒ වෙන් වෙන්වූ වචන ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි. එහෙයින් වෙන් වෙන්වූ වචන දැනගන්නා ප්‍රඥාව නිරුත්ති පටිසම්භිදා ඤාණයයි කියනු ලැබේ. ධර්ම පසෙහි ඤාණ පසකි. අර්ථ පසෙහි ඤාණ පසකි. වචන දසයෙහි ඤාණ දසයකි. යම් ඤාණයකින් මේ වෙන් වෙන්වූ ඤාණයන් දැනගන්නා ලද්දාහුද එම ඤාණයෙන්ම මේ වෙන් වෙන්වූ ඤාණයන් ප්‍රකටකොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි. එහෙයින් වෙන් වෙන්වූ ඤාණයන් දැනගන්නා ප්‍රඥාව පටිභාන පටිසම්භිදා ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
77 සද්ධාබලං ධම්මො, වීරියබලං ධම්මො, සතිබලං ධම්මො, සමාධිබලං ධම්මො, පඤ්ඤාබලං ධම්මො. අඤ්ඤො සද්ධාබලං ධම්මො, අඤ්ඤො වීරියබලං ධම්මො, අඤ්ඤො සතිබලං ධම්මො, අඤ්ඤො සමාධිබලං ධම්මො, අඤ්ඤො පඤ්ඤාබලං ධම්මො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො. කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො. පමාදෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො. උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො. අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨො අත්ථො. අඤ්ඤො අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පමාදෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨො අත්ථො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. පඤ්ච ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, පඤ්ච අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා. අඤ්ඤා ධම්මනිරුත්තියො, අඤ්ඤා අත්ථනිරුත්තියො. යෙන ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. පඤ්චසු (පඤ්ච (?)) ධම්මෙසු ඤාණානි, පඤ්චසු (පඤ්ච (?)) අත්ථෙසු ඤාණානි, දසසු (දස (?)) නිරුත්තීසු ඤාණානි. අඤ්ඤානි ධම්මෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි අත්ථෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි නිරුත්තීසු ඤාණානි. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො. අඤ්ඤො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, පවිචයට්ඨො අත්ථො, පග්ගහට්ඨො අත්ථො, ඵරණට්ඨො අත්ථො, උපසමට්ඨො අත්ථො, අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො, පටිසඞ්ඛානට්ඨො අත්ථො. අඤ්ඤො උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පවිචයට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පග්ගහට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො ඵරණට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො උපසමට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පටිසඞ්ඛානට්ඨො අත්ථො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. සත්ත ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, සත්ත අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා. අඤ්ඤා ධම්මනිරුත්තියො, අඤ්ඤා අත්ථනිරුත්තියො. යෙන ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. සත්තසු ධම්මෙසු ඤාණානි, සත්තසු අත්ථෙසු ඤාණානි, චුද්දසසු නිරුත්තීසු ඤාණානි. අඤ්ඤානි ධම්මෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි අත්ථෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි නිරුත්තීසු ඤාණානි. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. සම්මාදිට්ඨි ධම්මො, සම්මාසඞ්කප්පො ධම්මො, සම්මාවාචා ධම්මො, සම්මාකම්මන්තො ධම්මො, සම්මාආජීවො ධම්මො, සම්මාවායාමො ධම්මො, සම්මාසති ධම්මො, සම්මාසමාධි ධම්මො. අඤ්ඤො සම්මාදිට්ඨි ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාසඞ්කප්පො ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාවාචා ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාකම්මන්තො ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාආජීවො ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාවායාමො ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාසති ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාසමාධි ධම්මො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. දස්සනට්ඨො අත්ථො, අභිනිරොපනට්ඨො අත්ථො, පරිග්ගහට්ඨො අත්ථො, සමුට්ඨානට්ඨො අත්ථො, වොදානට්ඨො අත්ථො, පග්ගහට්ඨො අත්ථො, උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො. අඤ්ඤො දස්සනට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො අභිනිරොපනට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පරිග්ගහට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො සමුට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො වොදානට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පග්ගහට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා ඤාතා තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. අට්ඨ ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, අට්ඨ අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා. අඤ්ඤා ධම්මනිරුත්තියො, අඤ්ඤා අත්ථනිරුත්තියො. යෙන ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො ඤාතා , තෙනෙව ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. අට්ඨසු ධම්මෙසු ඤාණානි, අට්ඨසු අත්ථෙසු ඤාණානි සොළසසු නිරුත්තීසු ඤාණානි. අඤ්ඤානි ධම්මෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි අත්ථෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි නිරුත්තීසු ඤාණානි. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං. ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං. නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං. පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.	77 [156] සද්ධා බලය ධම්ම නමි. විරිය බලය ධම්ම නමි. සති බලය ධම්ම නමි. සමාධි බලය ධම්ම නමි. පඤ්ඤා බලය ධම්ම නමි. සද්ධා බල ධර්මය අනිකකි. විරිය බල ධර්මය අනිකකි. සතිබල ධර්මය අනිකකි. පඤ්ඤාබල ධර්මය අනිකකි. [157] යම් ඤාණයකින් මේ වෙන් වෙන්වූ ධර්මයෝ දන්නා ලද්දාහුද එම ඤාණයෙන්ම ඒ වෙන් වෙන්වූ ධර්මයෝ ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි එහෙයින් වෙන් වෙන්වූ ධර්මයන් දැනගන්නා ප්‍රඥාව ධම්මපටිසම්භිදා ඤාණයයි කියනු ලැබේ. [158] අශ්‍රද්ධාවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවය අර්ථ නමි. කුසීත බවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවය අර්ථ නමි. ප්‍රමාදයෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවය අර්ථ නමි. උද්ධච්චයෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවය අර්ථ නමි. අවිද්‍යාවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවය අර්ථ නමි. අශ්‍රද්ධාවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. කුසීත බවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. ප්‍රමාදයෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. උද්ධච්චයෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. අවිද්‍යාවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. [159] යම් ඤාණයකින් මේ වෙන් වෙන් අර්ථයෝ දැනගන්නා ලද්දාහුද එම ඤාණයෙන්ම ඒ වෙන් වෙන් අර්ථයෝ ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි අත්ථ පටිසම්භිදා ඤාණයයි කියනු ලැබේ. [160] ධර්ම පස දැක්වීම පිණිස වචන වෙත්. අර්ථ පස දක්වනු පිණිස වචන වෙත්. ධර්මයන් දක්වන වචන අන්‍යයෝය. අර්ථයන් දක්වන වචන අන්‍යයෝය. (ii) යම් ඤාණයකින් මේ වෙන්වෙන්වූ වචන දැනගන්නා ලද්දාහුද ඒ ඤාණයෙන්ම මේ වෙන් වෙන්වූ වචන ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි. එහෙයින් වෙන් වෙන්වූ වචන දැනීමෙහි ප්‍රඥාව නිරුත්ති පටිසම්භිදායි කියනු ලැබේ. [161] ධර්ම පසෙහි ඤාණ පසකි. අර්ථ පසෙහි ඤාණ පසකි. වචන දසයෙහි ඤාණ දසයකි. ධර්මයන්හි ඤාණ අන්‍යයෝය. අර්ථයන්හි ඤාණ අන්‍යයෝය. වචනයන්හි ඤාණ අන්‍යයෝය. (ii) යම් ඤාණයකින් මේ වෙන් වෙන්වූ ඤාණ දැනගන්නා ලද්දාහුද එම ඤාණයෙන්ම මේ වෙන් වෙන්වූ ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි. එහෙයින් වෙන් වෙන්වූ ඤාණයන්හි ඤාණය පටිභාන පටිසම්භිදා ඤාණයයි කියනු ලැබේ. [162] සතිසම්බොජ්ක්ධංගය ධම්ම නමි. ධම්ම විචය සම්බොජ්ක්ධංගය ධම්ම නමි. විරිය සම්බොජ්ක්ධංගය ධම්ම නමි. පීතිසම්බොජ්ක්ධංගය ධම්ම නමි. පස්සද්ධි සම්බොජ්ක්ධංගය ධම්ම නමි. සමාධි සම්බොජ්ක්ධංගය ධම්ම නමි. උපෙක්ඛා සම්බොජ්ක්ධංගය ධම්ම නමි. සතිසම්බොජ්ක්ධංග ධර්මය අනිකකි. ධම්මවිචය සම්බොජ්ක්ධංග ධර්මය අනිකකි. විරිය සම්බොජ්ක්ධංග ධර්මය අනිකකි. පීති සම්බොජ්ක්ධංගය ධර්ම අනිකකි. පස්සද්ධි සම්බොජ්ක්ධංගය ධර්මය අනිකකි. සමාධි සම්බොජ්ක්ධංගය අනිකකි. (මෙහි 157 ඡේදය යොදන්න.) [163] එළඹ සිටීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. විමසීම් ස්වභාව අර්ථ නමි. එසවීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. පැතිරීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. සංසිඳීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. නොවිසිරයාම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. මැදහත්ව බැලීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. එළඹසිටීම් ස්වභාවය වූ අර්ථය අනිකකි. විමසීම් ස්වභාවය වූ අර්ථය අනිකකි. එසවීම් ස්වභාවය වූ අර්ථය අනිකකි. පැතිරීම් ස්වභාවය වූ අර්ථය අනිකකි. සංසිඳීම් ස්වභාවය වූ අර්ථය අනිකකි. නොවිසිරීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. මැදහත්ව බැලීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. (මෙහි 159 ඡේදය යොදන්න.) [164] ධර්ම සත දක්වනු පිණිස වචන වෙත්. අර්ථ සත දක්වනු පිණිස වචන වෙත්. ධර්ම සත දක්වන වචන අන්‍යයෝය. අර්ථ සත දක්වන වචන අන්‍යයෝය. (මෙහි 160 (ii) යොදන්න.) [165] ධර්ම සතෙහි ඤාණ සතකි. අර්ථ සතෙහි ඤාණ සතකි. තුදුස් වචනයන්හි ඤාණ තුදුසකි. ධර්මයන්හි ඤාණ අන්‍යයෝය. අර්ථයන්හි ඤාණ අන්‍යයෝය. වචනයන්හි ඤාණ අන්‍යයෝය. (මෙහි 161 (ii) යොදන්න.) [166] සම්‍යක්දෘෂ්ටිය ධර්ම නමි. සම්‍යක් සංකල්පය ධර්ම නමි. සම්‍යක් වචනය ධර්ම නමි. සම්‍යක් කර්මාන්තය ධර්ම නමි. සම්‍යක් ආජීවය ධර්ම නමි. සම්‍යක් ව්‍යායාමය ධර්ම නමි. සම්‍යක් ස්මෘතිය ධර්ම නමි. සම්‍යක් සමාධිය ධර්ම නමි. සම්‍යක් දෘෂ්ටි ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් සංකල්ප ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් වචන ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් කර්මාන්ත ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් ව්‍යායාම ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් ආජීව ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් ව්‍යායාම ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් ස්මෘති ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් සමාධි ධර්මය අනිකකි. (මෙහි 157 ඡේදය යොදන්න.) [167] දැකීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. වැළඳගැනීම් ස්වභාවය අර්ථනමි. මනාකොට පිහිටුවීම් ස්වභාවය අර්ථනමි. පිරිසිදුවීම් ස්වභාවය අර්ථනමි. එසවීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. එළඹ සිටීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. නොවිසිරයාම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. දැකීම් ස්වභාවය වූ අර්ථය අනිකකි. අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. වැළඳගැනීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. මනා කොට පිහිටුවීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. පිරිසිදුවීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. එසවීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. එළඹ සිටීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. නොවිසිරයාම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. (මෙහි 159 ඡේදය යොදන්න.) [168] ධර්ම අට දක්වනු පිණිස වචන වෙත්. අර්ථ අට දක්වනු පිණිස වචන වෙත්. ධර්මයන් දක්වන වචන අභ්‍යයෝය. අර්ථයන් දක්වන වචන අන්‍යයෝය. (මෙහි 160 (ii) යොදන්න.) [169] ධර්ම අටෙහි ඤාණ අටකි. අර්ථ අටෙහි ඤාණ අටකි. වචන සොළසෙහි ඤාණ සොළසකි. ධර්මයන්හි ඤාණයෝ අන්‍යයෝය. අර්ථයන්හි ඤාණයෝ අන්‍යයෝය. වචනයන්හි ඤාණ අන්‍යයෝය. (මෙහි 161 (ii) යොදන්න) එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් වෙන්වූයේ අර්ථයෙන් දැනීමෙහි ප්‍රඥාව අර්ථ පටිසම්භිදා ඤාණයයිද වෙන් වෙන්වූ ධර්මයන් දැනීමෙහි ප්‍රඥාව ධම්මපටිසම්භිදා ඤාණයයිද වෙන් වෙන්වූ වචන දැනීමෙහි ප්‍රඥාව නිරුත්තිපටිසම්භිදා ඤාණයයිද වෙන් වෙන්වූ ඤාණයන් දැනීමෙහි ප්‍රඥාව පටිභාන පටිසම්භිදාඤාණ යයිද කියනු ලැබේ.
29-31. ඤාණත්තයනිද්දෙසො	29-31. ඤාණත්තයනිද්දෙසො
78 කථං විහාරනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරට්ඨෙ ඤාණං, සමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා සමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං, විහාරසමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරසමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං? නිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - අනිමිත්තො විහාරො. පණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - අප්පණිහිතො විහාරො. අභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - සුඤ්ඤතො විහාරො. නිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අනිමිත්තා සමාපත්ති. පණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අප්පණිහිතා සමාපත්ති. අභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - සුඤ්ඤතා සමාපත්ති. නිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අනිමිත්තවිහාරසමාපත්ති. පණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අප්පණිහිතවිහාරසමාපත්ති. අභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්ති.	78 [170] කෙසේ නම් වෙන් වෙන්වූ විසුම්හි ප්‍රඥාව විහාරට්ඨ ඤාණය නම් වේද? වෙන් වෙන්වූ සමවැදුම්හි ප්‍රඥාව සමාපත්තට්ඨඤාණය නම් වේද, වෙන් වෙන්වූ විසුම් සමවැදුම්හි ප්‍රඥාව විහාර සමාපත්තට්ඨ ඤාණය නම් වේද? සංස්කාර නිමිත්ත භය වශයෙන් දක්නේ අනිමිත්තයයි කියනලද නිර්වාණයෙහි නැමුණු සිත් ඇතිහෙයින් (සංස්කාර නිමිත්ත නුවණින්) ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයි. මෙය අනිමිත්ත විහාර නමි. තෘෂ්ණා ප්‍රණිධිය භය වශයෙන් දක්නේ අප්පණිහිත යයි කියනලද නිර්වාණයෙහි නැමුණු සිත් ඇති හෙයින් (සංස්කාර ධර්මය නුවණින්) ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයි. මෙය අප්පණිහිත විහාර නමි. ආත්මවසයෙන් ගැනීම භය වශයෙන් දක්නේ සුඤ්ඤතයයි කියනලද නිර්වාණයෙහි නැමුණු සිත් ඇති බැවින් (සංස්කාර ධර්මය නුවණින්) ස්පර්ශකොට බලයි. මෙය සුඤ්ඤත විහාර නමි. [171] සංස්කාර නිමිත්ත භය වශයෙන් දක්නේ අනිමිත්ත සංඛ්‍යාත නිර්වාණයෙහි නැමුණු සිත් ඇති බැවින් පැවැත්මෙහි මැදහත්ව අනිමිත්තවූ නිර්වාණය ආවර්ජනා කොට (ඵලයට) සමවදියි. මෙය අනිමිත්ත සමාපත්ති නමි. තෘෂ්ණා ප්‍රණිධිය භය වශයෙන් දක්නේ අප්පණිහිත සංඛ්‍යාත නිර්වාණයෙහි නැමුණු සිත් ඇති බැවින් පැවැත්මෙහි මැදහත් බව අප්පණිහිතවූ නිරෝධයවූ නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියි. මෙය අප්පණිහිත සමාපත්ති නමි. ආත්ම වශයෙන් ගැනීම භය වශයෙන් දක්නේ සුඤ්ඤතයයි කියනලද නිර්වාණයෙහි නැමුණුහෙයින් පැවැත්මෙහි මැදහත්ව සුඤ්ඤතවූ නිරෝධයවූ නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියි. මෙය සුඤ්ඤත සමාපත්ති නමි. [172] සංස්කාර නිමිත්ත භව වශයෙන් දක්නේ අනිමිත්තෙහි නැමුණු සිත් ඇති බැවින් (සංස්කාරයන් නුවණින් ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයිද පැවැත්මෙහි මැදහත්ව අනිමිත්තවූ නිරෝධයවූ නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියිද මෙය අනිමිත්තවිහාර සමාපත්ති නමි. ප්‍රණිධිය භව වශයෙන් දක්නේ අප්පණිහිත නිර්වාණයෙහි නැමුණු සිත් ඇති හෙයින් (නුවණින් සංස්කාරයන්) ස්පර්ශ කොට බලයිද පැවැත්මෙහි මැදහත්ව අප්පණිහිතවූ නිරෝධයවූ නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියිද මෙය අප්පණිහිත විහාර සමාපත්ති නමි. ආත්ම වශයෙන් ගැන්ම භයවශයෙන් දක්නේ සුඤ්ඤත නිර්වාණයෙහි නැමුණු සිත් ඇති බැවින් (නුවණින් සංස්කාරයන්) ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයිද, පැවැත්මෙහි මැදහත්ව සුඤ්ඤතවූ නිරෝධයවූ නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියිද මෙය සුඤ්ඤත විහාර සමාපත්ති නමි.
79 රූපනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - අනිමිත්තො විහාරො. රූපපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - අප්පණිහිතො විහාරො. රූපාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - සුඤ්ඤතො විහාරො. රූපනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අනිමිත්තා සමාපත්ති . රූපපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අප්පණිහිතා සමාපත්ති. රූපාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - සුඤ්ඤතා සමාපත්ති. රූපනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අනිමිත්තවිහාරසමාපත්ති. රූපපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අප්පණිහිතවිහාරසමාපත්ති. රූපාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්ති. වෙදනානිමිත්තං ...පෙ.... සඤ්ඤානිමිත්තං... සඞ්ඛාරනිමිත්තං... විඤ්ඤාණනිමිත්තං... චක්ඛුනිමිත්තං...පෙ.... ජරාමරණනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - අනිමිත්තො විහාරො. ජරාමරණපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - අප්පණිහිතො විහාරො. ජරාමරණාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - සුඤ්ඤතො විහාරො. ජරාමරණනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අනිමිත්තා සමාපත්ති. ජරාමරණපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අප්පණිහිතා සමාපත්ති. ජරාමරණාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - සුඤ්ඤතා සමාපත්ති. ජරාමරණනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අනිමිත්තවිහාරසමාපත්ති. ජරාමරණපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අප්පණිහිතවිහාරසමාපත්ති. ජරාමරණාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්ති. අඤ්ඤො අනිමිත්තො විහාරො, අඤ්ඤො අප්පණිහිතො විහාරො, අඤ්ඤො සුඤ්ඤතො විහාරො. අඤ්ඤා අනිමිත්තසමාපත්ති, අඤ්ඤා අප්පණිහිතසමාපත්ති, අඤ්ඤා සුඤ්ඤතසමාපත්ති. අඤ්ඤා අනිමිත්තා විහාරසමාපත්ති, අඤ්ඤා අප්පණිහිතා විහාරසමාපත්ති, අඤ්ඤා සුඤ්ඤතා විහාරසමාපත්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘විහාරනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරට්ඨෙ ඤාණං, සමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා සමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං, විහාරසමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරසමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං’’.	79 [173] රූප නිමිත්ත භය වශයෙන් දක්නේ අනිමිත්ත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් (නුවණින් රූප සංස්කාරය) ස්පර්ශකොට ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයි. මෙය අනිමිත්ත විහාර නමි. රූප ප්‍රණිධිය භය වශයෙන් දක්නේ අප්පණි හිත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් (රූප සංස්කාරයන් නුවණින්) ස්පර්ශකොට ස්පර්ශකොට අනිත්‍ය බලයි. මෙය අප්පණිහිත විහාර නමි. රූපය ආත්ම වශයෙන් ගැනීම භය වශයෙන් දක්නේ සුඤ්ඤත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් (රූප සංස්කාරයන් නුවණින්) ස්පර්ශකොට ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයි. මෙය සුඤ්ඤත විහාරනමි. රූප නිමිත්ත භය වශයෙන් දක්නේ අනිමිත්ත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් පැවැත්මෙහි මැදහත්ව නිරෝධයවූ අනිමිත්ත නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියි. මෙය අනිමිත්ත සමාපත්ති නමි. රූප ප්‍රණිධිය භය වශයෙන් දක්නේ අප්පණිහිත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් පැවැත්මෙහි මැදහත්ව නිරෝධයවූ අප්පණිහිත නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියි. මෙය අප්පණිහිත සමාපත්ති නමි. රූපය ආත්ම වශයෙන් ගැනීම භය වශයෙන් දක්නේ සුඤ්ඤත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් පැවැත්මෙහි මැදහත්ව නිරෝධය වූ සුඤ්ඤත නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියි. මෙය සුඤ්ඤත සමාපත්ති නමි. රූප නිමිත්ත භය වශයෙන් දක්නේ අනිමිත්ත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් සංස්කාරය ස්පර්ශකොට ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයිද, පැවැත්මෙහි මැදහත්ව නිරෝධයවූ අනිමිත්ත නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට සමවදියිද මෙය අනිමිත්ත විහාර සමාපත්ති නමි. රූප ප්‍රණිධිය භය වශයෙන් දක්නේ අප්පණිහිත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් ස්පර්ශකොට ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයිද, පැවැත්මෙහි මැදහත්ව නිරෝධයවූ අප්පණිහිත නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට සමවදියිද මෙය අප්පණිහිත විහාර සමාපත්ති නමි. රූපය ආත්ම වශයෙන් ගැනීම භය වශයෙන් දත්තේ සුඤ්ඤත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් ස්පර්ශකොට ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයිද, පැවැත්මෙහි මැදහත්ව නිරෝධය වූ සුඤ්ඤත නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට සමවදියි. මෙය සුඤ්ඤත විහාර සමාපත්ති නමි. [174] වේදනා නිමිත්ත (මෙහි 173 ඡේදයේ ‘රූප’ වෙනුවට ‘වේදනාව’ ආදී මෙහි දක්වන වචන යොදා ඒ ඡේදය ඒ වචන අගට යෙදිය යුතුයි.) ‘සඤ්ඤා නිමිත්ත’ - ‘සංඛාර නිමිත්ත’-‘විඤ්ඤාණ නිමිත්ත’- ‘ඇසනිමිත්ත’ - ‘කණ නිමිත්ත’ - ‘නාසය නිමිත්ත’- ‘දිව නිමිත්ත’- ‘කය නිමිත්ත’ - ‘සිත නිමිත්ත’-ජරාමරණ නිමිත්ත භය වශයෙන් දක්නේ අනිමිත්ත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් ස්පර්ශකොට ස්පර්ශකොට බලයි. (මෙහි 173 ඡේදයේ ‘රූප’ වෙනුවට ‘ජරාමරණය’ නිමිත්ත යොදනු.) අනිමිත්ත විහාරය අනිකකි. අප්පණිහිත විහාරය අනිකකි. සුඤ්ඤත විහාර අනිකකි. අප්පණිහිත විහාර සමාපත්තිය අනිකකි. අනිමිත්ත සමාපත්තිය අනිකකි. අප්පණිහිත සමාපත්තිය අනිකකි. සුඤ්ඤත සමාපත්තිය අනිකකි. අනිමිත්ත විහාර සමාපත්තිය අනිකකි. සුඤ්ඤත විහාර සමාපත්තිය අනිකකි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් වෙන් වෙන්වූ විසුම්හි ප්‍රඥාව විහාරට්ඨ ඤාණයයි ද වෙන් වෙන්වූ සමවැදුම්හි ප්‍රඥාව සමාපත්තට්ඨ ඤාණයයිද වෙන් වෙන්වූ විසුම් හා සමවැදුම්හි ප්‍රඥාව විහාර සමාපත්තට්ඨ ඤාණයයිද කියනු ලැබේ.
32. ආනන්තරිකසමාධිඤාණනිද්දෙසො	32. ආනන්තරිකසමාධිඤාණනිද්දෙසො
80 කථං අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා ආසවසමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණං? නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. තස්ස සමාධිස්ස වසෙන උප්පජ්ජති ඤාණං. තෙන ඤාණෙන ආසවා ඛීයන්ති. ඉති පඨමං සමථො, පච්ඡා ඤාණං. තෙන ඤාණෙන ආසවානං ඛයො හොති . තෙන වුච්චති - ‘‘අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා ආසවසමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණං’’. ආසවාති කතමෙ තෙ ආසවා? කාමාසවො, භවාසවො, දිට්ඨාසවො, අවිජ්ජාසවො. කත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති? සොතාපත්තිමග්ගෙන අනවසෙසො දිට්ඨාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො කාමාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො භවාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අනාගාමිමග්ගෙන අනවසෙසො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අරහත්තමග්ගෙන අනවසෙසො භවාසවො ඛීයති, අනවසෙසො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අබ්‍යාපාදවසෙන ...පෙ.... ආලොකසඤ්ඤාවසෙන... අවික්ඛෙපවසෙන... ධම්මවවත්ථානවසෙන... ඤාණවසෙන... පාමොජ්ජවසෙන... පඨමජ්ඣානවසෙන... දුතියජ්ඣානවසෙන... තතියජ්ඣානවසෙන... චතුත්ථජ්ඣානවසෙන... ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිවසෙන... විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිවසෙන... ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිවසෙන... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිවසෙන... පථවීකසිණවසෙන... ආපොකසිණවසෙන ... තෙජොකසිණවසෙන... වායොකසිණවසෙන... නීලකසිණවසෙන... පීතකසිණවසෙන... ලොහිතකසිණවසෙන... ඔදාතකසිණවසෙන... ආකාසකසිණවසෙන... විඤ්ඤාණකසිණවසෙන... බුද්ධානුස්සතිවසෙන... ධම්මානුස්සතිවසෙන... සඞ්ඝානුස්සතිවසෙන... සීලානුස්සතිවසෙන... චාගානුස්සතිවසෙන... දෙවතානුස්සතිවසෙන... ආනාපානස්සතිවසෙන... මරණස්සතිවසෙන... කායගතාසතිවසෙන... උපසමානුස්සතිවසෙන... උද්ධුමාතකසඤ්ඤාවසෙන... විනීලකසඤ්ඤාවසෙන... විපුබ්බකසඤ්ඤාවසෙන... විච්ඡිද්දකසඤ්ඤාවසෙන... වික්ඛායිතකසඤ්ඤාවසෙන... වික්ඛිත්තකසඤ්ඤාවසෙන... හතවික්ඛිත්තකසඤ්ඤාවසෙන ... ලොහිතකසඤ්ඤාවසෙන... පුළවකසඤ්ඤාවසෙන... අට්ඨිකසඤ්ඤාවසෙන.	80 [175] කෙසේ නම් සමාධියගේ පිරිසිදු බව හේතුකොට ගෙන ආශ්‍රවයන් ක්ෂය කිරීමෙහි ප්‍රඥාව ආනන්තරික සමාධියෙහි (අනතුරුවම ඵලය උපදවන මාර්ග සමාධියෙහි ඤාණය නම් වේද? කාමයන් කෙරෙන් නික්මීම් වශයෙන් සිතේ එකඟ බව නොවිසිරයාම සමාධි නමි. ඒ සමාධිහුගේ වශයෙන් මාර්ග ඥානය උපදියි. ඒ ඤාණයෙන් ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්. මෙසේ සමථය පළමු උපදියි. ඤාණය පසුව උපදියි. ඒ ඤාණයෙන් ආශ්‍රවයන්ගේ ක්ෂයවීම වෙයි. එහෙයින් සමාධියෙන් පිරිසිදුබව හේතුකොට ගෙන ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය කිරීමෙහි ප්‍රඥාව අනන්තරික සමාධියෙහි (අනතුරුවම ඵලය උපදවන මාර්ග සමාධියෙහි ඤාණයයි කියනු ලැබේ. [176] ආශ්‍රව යන මෙහි ඒ ආශ්‍රවයෝ නම් කවරහුද? කාමාසවයද, භවාසවයද, දිට්ඨි ආසවයද, අවිජ්ජාසවයද වෙත්. ඒ ආශ්‍රවයෝ කොතැන්හි ක්ෂය වෙත්ද? සොතාපත්ති මාර්ගයෙන් නිරවශෙෂ (ඉතිරි නොවූ) දිට්ඨි ආශ්‍රවය ක්ෂයවෙයි. අපායෙහි හෙළන කාමාසවය ක්ෂය වෙයි. අපායෙහි හෙළන භවාසවය ක්ෂය වෙයි. අපායෙහි හෙළන අවිජ්ජාසවය ක්ෂය වෙයි. මෙහි මේ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්. සකෘදාගාමි මාර්ගයෙන් ඖදාරික කාමාශ්‍රවය ක්ෂය වෙයි. ඒ හා සමග පවත්නා භවාසවය ක්ෂය වෙයි. ඒ හා සමග පවත්නා අවිජ්ජාසවය ක්ෂය වෙයි. මෙහි මේ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්. අනාගාමි මාර්ගයෙන් ඉතිරිවූ කාමාශ්‍රවය ක්ෂයවෙයි. ඒ හා සමග පවත්නා භවාසවය ක්ෂයවෙයි. ඒ හා සමග පවත්නා අවිජ්ජාසවය ක්ෂය වෙයි. මෙහි මේ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂයවෙත් අර්හත් මාර්ගයෙන් ඉතිරි නොකොට භවාසවය ක්ෂය වෙයි. ඉතිරි නොකොට අවිජ්ජාසවය ක්ෂයවෙයි. මෙහි මේ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්. [177] ව්‍යාපාදයෙන් වෙන්වීම් වශයෙන් ආලෝක සංඥාවගේ වශයෙන් සමාධි වශයෙන් ධර්මයන් පිරිසිඳීම් වශයෙන් ඤාණයාගේ වශයෙන් ප්‍රමොද්‍යයාගේ වශයෙන් පඨමජ්ක්ධාන වශයෙන් දුතියජ්ක්ධාන වශයෙන් තතියජ්ක්ධාන වශයෙන් චතුත්ථජ්ක්ධාන වශයෙන් ආකානඤ්චායතන සමාපත්ති වශයෙන් විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්ති වශයෙන් ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්ති වශයෙන් නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්ති වශයෙන් පඨවිකසිණ වශයෙන් ආපොකසිණ වශයෙන් තෙජොකසිණ වශයෙන් වායොකසිණ වශයෙන් නීලකසිණ වශයෙන් පීතකසිණ වශයෙන් ලොහිත කසිණ වශයෙන් ඔදාතකසිණ වශයෙන් ආකාසකසිණ වශයෙන් විඤ්ඤාණකසිණ වශයෙන් බුද්ධානුස්සති වශයෙන් ධම්මානුස්සති වශයෙන් සංඝානුස්සති වශයෙන් සීලානුස්සති වශයෙන් චාගානුස්සති වශයෙන් දෙවතානුස්සති වශයෙන් ආනාපාන වශයෙන් මරණ සති වශයෙන් කායගතාසති වශයෙන් උපසමානුස්සති වශයෙන් උද්ධුමාතක සඤ්ඤා වශයෙන් විනීලක සඤ්ඤා වශයෙන් විපුබ්බක සඤ්ඤා වශයෙන් විච්ඡිද්දක වශයෙන් වික්ඛාසිතක සඤ්ඤා වශයෙන් වික්ඛිත්තක සඤ්ඤා වශයෙන් හතවික්ඛිත්තක සඤ්ඤා වශයෙන් ලොහිතක සඤ්ඤා වශයෙන් පුළවක සඤ්ඤා වශයෙන් අට්ඨික සඤ්ඤා වශයෙන් ...
81 දීඝං අස්සාසවසෙන...පෙ.... දීඝං පස්සාසවසෙන... රස්සං අස්සාසවසෙන... රස්සං පස්සාසවසෙන... සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන... සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන... පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සාසවසෙන... පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සාසවසෙන... පීතිපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන... පීතිපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන... සුඛපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන... සුඛපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන... චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන... චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන... පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං අස්සාසවසෙන... පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං පස්සාසවසෙන... චිත්තපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන... චිත්තපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන... අභිප්පමොදයං චිත්තං අස්සාසවසෙන... අභිප්පමොදයං චිත්තං පස්සාසවසෙන... සමාදහං චිත්තං...පෙ.... විමොචයං චිත්තං... අනිච්චානුපස්සී ... විරාගානුපස්සී... නිරොධානුපස්සී... පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසවසෙන... පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. තස්ස සමාධිස්ස වසෙන උප්පජ්ජති ඤාණං, තෙන ඤාණෙන ආසවා ඛීයන්ති. ඉති පඨමං සමථො, පච්ඡා ඤාණං. තෙන ඤාණෙන ආසවානං ඛයො හොති. තෙන වුච්චති - ‘‘අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා ආසවසමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණං’’. ආසවාති කතමෙ තෙ ආසවා? කාමාසවො, භවාසවො, දිට්ඨාසවො, අවිජ්ජාසවො. කත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති? සොතාපත්තිමග්ගෙන අනවසෙසො දිට්ඨාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො කාමාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො භවාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අනාගාමිමග්ගෙන අනවසෙසො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අරහත්තමග්ගෙන අනවසෙසො භවාසවො ඛීයති, අනවසෙසො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං , පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා ආසවසමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණං’’.	81 දීර්ඝ ආශ්වාසයාගේ දීර්ඝ ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් හ්‍රස්ව ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් හ්‍රශ්ව ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් සියලු ආශ්වාස කය දැන ගනිමින් කරන ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් සියලු ප්‍රශ්වාසකය දැනගනිමින් කරන ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් කාය සංඛාරය සංසිඳවමින් කරන ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් කාය සංඛාරය සංසිඳවමින් කරන ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් ප්‍රීතිය දැනගනිමින් පවත්නා අශ්වාසයාගේ වශයෙන් ප්‍රීතිය දැනගනිමින් පවත්නා ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් සුඛය දැනගනිමින් පවත්නා ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්ත සංඛාරයන් දැනගනිමින් පවත්නා ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්ත සංඛාරය දැනගනිමින් පවත්නා ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තසංඛාරය සංසිඳවමින් පවත්නා ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තසංඛාරය සංසිඳවමින් පවත්නා ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තසංඛාරය සංසිඳවමින් පවත්නා ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් සිත ප්‍රකට කරන්නාවූ ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් සිත ප්‍රකට කරන්නාවූ ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් සිත සතුටු කරමින් පවත්නා ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් සිත සතුටු කරමින් පවත්නා ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් සිත සමාධියට පමුණුවමින් පවත්නා ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් සිත සමාධියට පමුණුවමින් පවත්නා ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් සිත නීවරණය කෙරෙන් මුදවමින් අනිත්‍ය වශයෙන් බලමින් කලකිරීම් වශයෙන් භංග වශයෙන් බලමින් (ii) අත්හැරීම් වශයෙන් (වුට්ඨානගාමිනී විදර්ශනා වශයෙන්) පවත්නා ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් අත්හැරීම් වශයෙන් පවත්නා ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම සමාධි නමි. ඒ සමාධියගේ වශයෙන් මාර්ගඥානය උපදියි. ඒ ඤාණයෙන් ආශ්‍රවයෝ ක්ෂයවෙත්. මෙසේ පළමු සමථයවේ. පසුව ඤාණය වෙයි. ඒ ඤාණයෝ ආශ්‍රවයන්ගේ ක්ෂයවීම පිණිස වෙයි. එහෙයින් සමාධියගේ පිරිසිදුබව හේතුකොට ගෙන ආශ්‍රවයන් ක්ෂය කිරීමෙහි ප්‍රඥාව ආනන්තරිය සමාධියෙහි ඤාණයයි කියනු ලැබේ. (මෙහි 176 ඡේදය යොදාගත යුතුයි.) එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් සමාධියගේ පිරිසිදු බව නිසා ආශ්‍රවයන් ක්ෂය කිරීමෙහි ප්‍රඥාව ආනන්තරිය සමාධියෙහි ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
33. අරණවිහාරඤාණනිද්දෙසො	33. අරණවිහාරඤාණනිද්දෙසො
82 කථං දස්සනාධිපතෙය්‍යං සන්තො ච විහාරාධිගමො පණීතාධිමුත්තතා පඤ්ඤා අරණවිහාරෙ ඤාණං? දස්සනාධිපතෙය්‍යන්ති අනිච්චානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං, දුක්ඛානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං, අනත්තානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං, රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං, රූපෙ දුක්ඛානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං, රූපෙ අනත්තානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං; වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරෙසු... විඤ්ඤාණෙ... චක්ඛුස්මිං...පෙ.... ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං, ජරාමරණෙ දුක්ඛානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං, ජරාමරණෙ අනත්තානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං. සන්තො ච විහාරාධිගමොති සුඤ්ඤතො විහාරො සන්තො විහාරාධිගමො. අනිමිත්තො විහාරො සන්තො විහාරාධිගමො. අප්පණිහිතො විහාරො සන්තො විහාරාධිගමො. පණීතාධිමුත්තතාති සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තතා පණීතාධිමුත්තතා. අනිමිත්තෙ අධිමුත්තතා පණීතාධිමුත්තතා. අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තතා පණීතාධිමුත්තතා. අරණවිහාරොති පඨමං ඣානං අරණවිහාරො. දුතියං ඣානං අරණවිහාරො. තතියං ඣානං අරණවිහාරො. චතුත්ථං ඣානං අරණවිහාරො. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති අරණවිහාරො...පෙ.... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති අරණවිහාරො. අරණවිහාරොති කෙනට්ඨෙන අරණවිහාරො? පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙ හරතීති - අරණවිහාරො. දුතියෙන ඣානෙන විතක්කවිචාරෙ හරතීති - අරණවිහාරො. තතියෙන ඣානෙන පීතිං හරතීති - අරණවිහාරො. චතුත්ථෙන ඣානෙන සුඛදුක්ඛෙ හරතීති - අරණවිහාරො. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං හරතීති - අරණවිහාරො. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං හරතීති - අරණවිහාරො. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං හරතීති - අරණවිහාරො. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං හරතීති - අරණවිහාරො. අයං අරණවිහාරො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘දස්සනාධිපතෙය්‍යං සන්තො ච විහාරාධිගමො පණීතාධිමුත්තතා පඤ්ඤා අරණවිහාරෙ ඤාණං’’.	82 [178] කෙසේ නම් දැකීම් (විදර්ශනා ඥානය) අධිපති කොට ඇත්තාවූද ශාන්තවූ විදර්ශනා විහාරයට පැමිණීමවූද ප්‍රණීතවූ ඵල සමාපත්තියට නැමී පවත්නාවූද ප්‍රඥාව අරණ විහාර ඤාණය නම් වේද? දැකීම් අධිපතිකොට ඇති යන මෙහි අනිච්චානුපස්සනාව දැකීම අධිපතිකොට ඇත්තේ වෙයි. දුක්ඛානුපස්සනාව දැකීම් අධිපතිකොට ඇත්තේ වෙයි. අනත්තානුපස්සනාව දැකීම් අධිපතිකොට ඇත්තේ වෙයි. රූපයෙහි (ii) අනිච්චානුපස්සනාව දැකීම් අධිපති කොට ඇත්තේ වෙයි. රූපයෙහි දුක්ඛානුපස්සනාව දැකීම් අධිපතිකොට ඇත්තේ වෙයි. රූපයෙහි අනත්තානුපස්සනාව දැකීම් අධිපතිකොට ඇත්තේ වෙයි. (iii) වේදනාවෙහි (මෙහි (ii) යොදන්න) සඤ්ඤාවෙහි (ii) යොදන්න) සංඛාරයන්හි (ii) යොදන්න) විඤ්ඤාණයෙහි (ii) යොදන්න) ඇසෙහි (ii) යොදන්න) කණෙහි (ii) යොදන්න) නාසයෙහි (ii) යොදන්න) දිවෙහි (ii) යොදන්න) කයෙහි (ii) යොදන්න) සිතෙහි (ii) යොදන්න) ජරාමරණයෙහි (ii) යොදන්න) [179] ශාන්තවූ විහාරයට පැමිණීම යනු සුඤ්ඤත විහාරය ශාන්ත විහාරයට පැමිණීම නමි. අනිමිත්ත විහාරයට ශාන්ත විහාරයට පැමිණීම නමි. අප්පණිහිත විහාරය ශාන්ත විහාරයට පැමිණීම නමි. ප්‍රණීතවූ ඵල සමාපත්තියෙහි නැමී පැවැත්ම (පණිතාධිමුත්තතා) යනු සුඤ්ඤත ඵල සමාපත්තියෙහි නැමී පැවැත්ම පණීතාධිමුත්තතා නමි. අනිමිත්ත ඵල සමාපත්තියෙහි නැමී පැවැත්ම පණිතාධිමුත්තතා නමි. අප්පණිහිත ඵල සමාපත්තියෙහි නැමී පැවැත්ම පණිතාධිමුත්තතා නමි. [180] අරණ විහාර යනු ප්‍රථමධ්‍යානය අරණ විහාර නමි. ද්විතීය ධ්‍යානය අරණ විහාර නමි. තෘතියධ්‍යානය අරණ විහාර නමි. චතුර්ථධ්‍යානය අරණ විහාර නමි. ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය අරණ විහාර නමි. විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය අරණ විහාර නමි. ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය අරණ විහාර නමි. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය අරණ විහාර නමි. [181] අරණ විහාර යන මෙහි කවර අර්ථයකින් අරණ විහාර නම් වේද? (ii) ප්‍රථමධ්‍යානයෙන් නීවරණයන් පහ කෙරේනුයි අරණ විහාර නමි. ද්විතීය ධ්‍යානයෙන් විතර්ක විචාරයන් පහකෙරේනුයි අරණ විහාර නමි. තෘතිය ධ්‍යානයෙන් ප්‍රීතිය පහ කරේනුයි අරණ විහාරය නමි. චතුර්ථධ්‍යානයෙන් සුඛ දුක්ඛයන් පහකෙරේනුයි අරණ විහාර චතුර්ථධ්‍යානයෙන් සුඛ දුක්ඛයන් පහකෙරේනුයි අරණ විහාර නමි. (iii) ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තියෙන් රූපසඤ්ඤාව පටිඝ සඤ්ඤාව නානත්තසඤ්ඤාව පහ කෙරේනුයි අරණ විහාර නමි. විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තියෙන් ආකාසානඤ්චායතන සඤ්ඤාව පහ කෙර්නුයි අරණ විහාර නමි. ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියෙන් විඤ්ඤාණඤ්චායතන සඤ්ඤාව පහ කෙරේනුයි අරණ විහාර නමි. නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තියෙන් ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සඤ්ඤාව පහ කෙරේනුයි අරණ විහාර නමි. මෙය අරණ විහාරයයි. එය දැකීම අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් දැකීම් අධිපතිකොට ඇති ශාන්තවූ විහාරයට පැමිණීමවූ ප්‍රණිතවූ ඵලයට නැමී පවත්නා ප්‍රඥාව අරණ විහාරයෙහි ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
34. නිරොධසමාපත්තිඤාණනිද්දෙසො	34. නිරෝධසමාපත්තිඤාණනිද්දෙසො
83 කථං ද්වීහි බලෙහි සමන්නාගතත්තා තයො ච සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියා සොළසහි ඤාණචරියාහි නවහි සමාධිචරියාහි වසිභාවතා පඤ්ඤා නිරොධසමාපත්තියා ඤාණං? ද්වීහි බලෙහීති ද්වෙ බලානි - සමථබලං, විපස්සනාබලං. කතමං සමථබලං? නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තස්සෙකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලං. අබ්‍යාපාදවසෙන චිත්තස්සෙකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලං. ආලොකසඤ්ඤාවසෙන චිත්තස්සෙකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලං. අවික්ඛෙපවසෙන චිත්තස්සෙකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලං...පෙ.... පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසවසෙන චිත්තස්සෙකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලං. පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසවසෙන චිත්තස්සෙකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලං. සමථබලන්ති කෙනට්ඨෙන සමථබලං? පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙ න කම්පතීති - සමථබලං. දුතියෙන ඣානෙන විතක්කවිචාරෙ න කම්පතීති - සමථබලං. තතියෙන ඣානෙන පීතියා න කම්පතීති - සමථබලං. චතුත්ථෙන ඣානෙන සුඛදුක්ඛෙ න කම්පතීති - සමථබලං. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා රූපසඤ්ඤාය පටිඝසඤ්ඤාය නානත්තසඤ්ඤාය න කම්පතීති - සමථබලං. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාය න කම්පතීති - සමථබලං. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාය න කම්පතීති - සමථබලං. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය න කම්පතීති - සමථබලං. උද්ධච්චෙ ච උද්ධච්චසහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච න කම්පති න චලති න වෙධතීති - සමථබලං. ඉදං සමථබලං. කතමං විපස්සනාබලං? අනිච්චානුපස්සනා විපස්සනාබලං. දුක්ඛානුපස්සනා විපස්සනාබලං. අනත්තානුපස්සනා විපස්සනාබලං. නිබ්බිදානුපස්සනා විපස්සනාබලං. විරාගානුපස්සනා විපස්සනාබලං . නිරොධානුපස්සනා විපස්සනාබලං. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා විපස්සනාබලං. රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා විපස්සනාබලං ...පෙ.... රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා විපස්සනාබලං. වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරෙසු... විඤ්ඤාණෙ... චක්ඛුස්මිං...පෙ.... ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා විපස්සනාබලං...පෙ.... ජරාමරණෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා විපස්සනාබලං. විපස්සනාබලන්ති කෙනට්ඨෙන විපස්සනාබලං? අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤාය න කම්පතීති - විපස්සනාබලං. දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤාය න කම්පතීති - විපස්සනාබලං. අනත්තානුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤාය න කම්පතීති - විපස්සනාබලං. නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දියා න කම්පතීති - විපස්සනාබලං. විරාගානුපස්සනාය රාගෙ න කම්පතීති - විපස්සනාබලං. නිරොධානුපස්සනාය සමුදයෙ න කම්පතීති - විපස්සනාබලං. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානෙ න කම්පතීති - විපස්සනාබලං. අවිජ්ජාය ච අවිජ්ජා සහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච න කම්පති න චලති න වෙධතීති - විපස්සනාබලං. ඉදං විපස්සනාබලං. තයො ච සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියාති කතමෙසං තිණ්ණන්නං සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියා? දුතියං ඣානං සමාපන්නස්ස විතක්කවිචාරා වචීසඞ්ඛාරා පටිප්පස්සද්ධා හොන්ති. චතුත්ථං ඣානං සමාපන්නස්ස අස්සාසපස්සාසා කායසඞ්ඛාරා පටිප්පස්සද්ධා හොන්ති. සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපන්නස්ස සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චිත්තසඞ්ඛාරා පටිප්පස්සද්ධා හොන්ති. ඉමෙසං තිණ්ණන්නං සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියා .	83 [182] කෙසේ නම් දෙවැදෑරුම් බලයන් යුක්තවූ හෙයින් ත්‍රිවිධ සංස්කාරයන්ගේ සංසිඳීමෙන් සොළොස් ඤාණ චරියාවෙන් හා නවවිධ සමාධි චරියාවෙන් වසී බවට (පුරුදු කළ බවට) පැමිණි ප්‍රඥාව නිරෝධ සමාපත්ති ඤාණ නම් වේද? දෙවැදෑරුම් බලයන්ගෙන් යන මෙහි සමථ විදර්ශනා බලයයි බල දෙකකි. සමථබලය කවරේද? නෛෂ්ක්‍රම්‍ය වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බවවූ සමාධිය සමථබල නමි. අව්‍යාපාද වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බවවූ සමාධිය සමථබල නමි. ආලෝකසඤ්ඤා වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බවවූ සමාධිය සමථ බල නමි. අවික්ෂෙප වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බවවූ සමාධිය සමථබල නමි. (මෙහි 177 ඡේදයේ ඤාණයාගේ වශයෙන් යන තැන සිට (ii) සලකුණ දක්වා යොදන්න) අත්හැරීම බලමින් ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චත්තයාගේ එකඟ බවවූ සමාධිය සමථ බල නමි. අත්හැරීම බලමින් ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බවවූ සමාධිය සමථ බල නමි. [183] සමථ බලය යන මෙහි කිනම් අර්ථයකින් සමථ බල නම් වේද? ප්‍රථමධ්‍යානය කරණකොට නීවරණයන්ම කම්පා නොවන හෙයින් සමථ බල නමි. ද්විතීයධ්‍යානය කරණකොට විතර්ක විචාරයන්හි කම්පා නොවන හෙයින් බල නමි. තෘතියධ්‍යානය කරණකොට ප්‍රීතියෙහි කම්පා නොවන හෙයින් සමථ බල නමි. චතුර්ථධ්‍යානයෙන් සුඛ දුක්ඛයන්හි කම්පා නොවන හෙයින් සමථ බල නමි. ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තියෙන් රූපසඤ්ඤාවෙහිද පටිඝසඤ්ඤාවෙහිද නානත්ත සඤ්ඤාවෙහිද කම්පා නොවන හෙයින් සමථ බල නමි. විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තියෙන් ආකාසානඤ්චායතන සඤ්ඤාවෙහි කම්පා නොවන හෙයින් සමථ බල නමි. ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියෙන් විඤ්ඤාණඤ්චායතන සඤ්ඤාවෙහි කම්පා නොවන හෙයින් සමථ බල නමි. නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තියෙන් ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සඤ්ඤාවෙහි කම්පා නොවන හෙයින් සමථ බල නමි. [184] උද්ධච්චයද උද්ධච්චය හා යෙදුණාවූ ක්ලේශයන්ද උද්ධච්චය හා යෙදුණාවූ සතර නාමස්කන්ධයන් කරණකොට කම්පා නොවෙයි. නොසෙල්වෙයි. නොවැනෙයි. එහෙයින් සමත බල නමි. මේ සමථ බලයයි. විපස්සනා බලය කවරේද? (ii) අනිච්චානුපස්සනාව විපස්සනා බල නමි. දුක්ඛානුපස්සනාව විපස්සනා බල නමි. අනත්තානුපස්සනාව විපස්සනා බල නමි. නිබ්බිදානුපස්සනාව විපස්සනා බල නමි. විරාගානුපස්සනාව විපස්සනා බල නමි. නිරෝධානුපස්සනාව විපස්සනා බල නමි. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාව විපස්සනා බල නමි. (iii) රූපයෙහි අනිච්චානුපස්සනාව විපස්සනානු බල නමි. (මෙහි (ii) යොදන්න) වේදනාවෙහි (ii) යොදන්න) සඤ්ඤාවෙහි (ii) යොදන්න) සංඛාරයන්හි (ii) යොදන්න) විඤ්ඤාණයෙහි (ii) යොදන්න) ඇසෙහි (ii) යොදන්න) කණ (ii) යොදන්න) නාසය (ii) යොදන්න) දිව (ii) යොදන්න) කය (ii) යොදන්න) සිත (ii) යොදන්න) ජරාමරණයෙහි (ii) යොදන්න) [185] විපස්සනා බල යන මෙහි කිනම් අර්ථයකින් විපස්සනා බල නම්වේද? (ii) අනිච්චානුපස්සනාවෙන් නිත්‍ය සංඥාවෙහි කම්පානොවන හෙයින් විපස්සනා බල නමි. දුක්ඛානුපස්සනාවෙන් සුඛ සංඥාවෙහි කම්පා නොවන හෙයින් විපස්සනා බල නමි. අනත්තානුපස්සනාවෙන් ආත්ම සංඥාවෙහි කම්පා නොවන හෙයින් විපස්සනා බල නමි. නිබ්බිදානුපස්සනාවෙන් ප්‍රීතිසහගත ඇල්මෙහි කම්පා නොවන හෙයින් විපස්සනා බල නමි. විරාගානුපස්සනාවෙන් රාගයෙහි කම්පා නොවන හෙයින් විපස්සනා බල නමි. නිරෝධානු පස්සනාවෙන් සමුදයයෙහි කම්පානොවන හෙයින් විපස්සනා බල නමි. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාවෙන් අල්වාගැනීමෙහි කම්පා නොවන හෙයින් විපස්සනා බල නමි (iii) අවිද්‍යාවද අවිද්‍යාසහගත ක්ලේශයන්ද අවිද්‍යා සහගත ස්කන්ධයන්ද කරණකොට කම්පා නොවෙයි. නොසැලෙයි. නොවැනෙයි. එහෙයින් විපස්සනා බල නමි. මෙය විපස්සනා බල නමි. ත්‍රිවිධ සංස්කාරයන්ගේ සංසිඳීමෙන් යන මෙහි කවර ත්‍රිවිධ සංස්කාරයන්ගේ සංසිඳීමෙන්ද ද්විතීය ධ්‍යානයට සමවැදුණහුගේ විතර්ක විචාර යන වාක් සංස්කාරයෝ සංසිඳුණාහුවෙති. චතුර්ථධ්‍යානයට සමවැදුණුගේ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස සංඛ්‍යාත කාය සංස්කාරයෝ සංසිඳුණාහුවෙති. සංඥාවගේද වේදනාවගේද නිරෝධයට සමවැදුණහුගේ සඤ්ඤා වේදනා චිත්ත සංස්කාරයෝ සංසිඳුණාහු වෙති. මේ ත්‍රිවිධ සංස්කාරයන්ගේ සංසිඳීමකි.
84 සොළසහි ඤාණචරියාහීති කතමාහි සොළසහි ඤාණචරියාහි? අනිච්චානුපස්සනා ඤාණචරියා, දුක්ඛානුපස්සනා ඤාණචරියා, අනත්තානුපස්සනා ඤාණචරියා, නිබ්බිදානුපස්සනා ඤාණචරියා, විරාගානුපස්සනා ඤාණචරියා, නිරොධානුපස්සනා ඤාණචරියා, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා ඤාණචරියා, විවට්ටනානුපස්සනා ඤාණචරියා, සොතාපත්තිමග්ගො ඤාණචරියා, සොතාපත්තිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා, සකදාගාමිමග්ගො ඤාණචරියා, සකදාගාමිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා, අනාගාමිමග්ගො ඤාණචරියා, අනාගාමිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා, අරහත්තමග්ගො ඤාණචරියා, අරහත්තඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා - ඉමාහි සොළසහි ඤාණචරියාහි.	84 [186] සොළොස් ඤාණ චරියාවන්ගෙන් යන මෙහි කවර සොළොස් ඤාණ චරියාවන්ගෙන්ද? අනිච්චානුපස්සනාව ඤාණචරියා නමි. දුක්ඛානුපස්සනාව ඤාණචරියා නමි. අනත්තානුපස්සනාව ඤාණචරියානමි. නිබ්බිදානුපස්සනාව ඤාණචරියා නමි. විරාගානුපස්සනාව ඤාණචරියා නමි. නිරෝධානුපස්සනාව ඤාණචරියා නමි. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාව ඤාණචරියා නමි. විවට්ටානුපස්සනාව ඤාණචරියා නමි. සොතාපත්ති මාර්ගය ඤාණචරියා නමි. සොතාපත්ති ඵලසමාපත්තිය ඤාණචරියා නමි. සකෘදාගාමි මාර්ගය ඤාණචරියා නමි. සකෘදාගාමි ඵලසමාපත්තිය ඤාණචරියා නමි. අනාගාමි මාර්ගය ඤාණචරියා නමි. අනාගාමි ඵල සමාපත්තිය ඤාණචරියා නමි. අර්හත් මාර්ගය ඤාණචරියා නමි. අර්හත්ඵල සමාපත්තිය ඤාණචරියා නමි. මේ සොළොස් ඤාණචරියාවන්ගේ ලැබීම වෙයි.
85 නවහි සමාධිචරියාහීති කතමාහි නවහි සමාධිචරියාහි? පඨමං ඣානං සමාධිචරියා, දුතියං ඣානං සමාධිචරියා, තතියං ඣානං සමාධිචරියා, චතුත්ථං ඣානං සමාධිචරියා, ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති...පෙ.... විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති... ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති සමාධිචරියා. පඨමං ඣානං පටිලාභත්ථාය විතක්කො ච විචාරො ච පීති ච සුඛඤ්ච චිත්තෙකග්ගතා ච...පෙ.... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය විතක්කො ච විචාරො ච පීති ච සුඛඤ්ච චිත්තෙකග්ගතා ච - ඉමාහි නවහි සමාධිචරියාහි. වසීති පඤ්ච වසියො. ආවජ්ජනවසී, සමාපජ්ජනවසී, අධිට්ඨානවසී , වුට්ඨානවසී, පච්චවෙක්ඛණාවසී. පඨමං ඣානං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං ආවජ්ජති; ආවජ්ජනාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති - ආවජ්ජනවසී. පඨමං ඣානං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං සමාපජ්ජති; සමාපජ්ජනාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති - සමාපජ්ජනවසී. පඨමං ඣානං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං අධිට්ඨාති ; අධිට්ඨානෙ දන්ධායිතත්තං නත්ථීති - අධිට්ඨානවසී. පඨමං ඣානං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං වුට්ඨාති; වුට්ඨානෙ දන්ධායිතත්තං නත්ථීති - වුට්ඨානවසී. පඨමං ඣානං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං පච්චවෙක්ඛති; පච්චවෙක්ඛණාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති - පච්චවෙක්ඛණාවසී. දුතියං ඣානං...පෙ.... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං ආවජ්ජති; ආවජ්ජනාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති - ආවජ්ජනවසී. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං සමාපජ්ජති...පෙ.... අධිට්ඨාති... වුට්ඨාති... පච්චවෙක්ඛති; පච්චවෙක්ඛණාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති - පච්චවෙක්ඛණාවසී. ඉමා පඤ්ච වසියො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ද්වීහි බලෙහි සමන්නාගතත්තා තයො ච සඞ්ඛාරානං පටිපස්සද්ධියා සොළසහි ඤාණචරියාහි නවහි සමාධිචරියාහි වසීභාවතා පඤ්ඤා නිරොධසමාපත්තියා ඤාණං’’.	85 [187] නවවිධ සමාධිචරියාවන්ගෙන් යන මෙහි කවර නවවිධ සමාධි චරියාවන්ගෙන්ද යත්? ප්‍රථම ධ්‍යානය සමාධි චරියා නමි. ද්විතීය ධ්‍යානය සමාධිචරියා නමි. තෘතිය ධ්‍යානය සමාධිචරියා නමි. චතුර්ථ ධ්‍යානය සමාධිචරියා නමි. ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය සමාධිචරියා නමි. විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය සමාධිචරියා නමි. ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය සමාධිචරියා නමි. නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය සමාධිචරියා නමි. ප්‍රථම ධ්‍යානයට පැමිණීම පිණිස (ii) විතර්කයද විචාරයද ප්‍රීතියද සුඛයද එකාග්‍රතාවද ද්විතිය ධ්‍යානයට පැමිණීම පිණිස (මෙහි ii) තෘතීය ධ්‍යානයට පැමිණීම පිණිස (මෙහි ii) චතුර්ථ ධ්‍යානයට පැමිණීම පිණිස (මෙහි ii) ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තියට පැමිණීම පිණිස (මෙහි ii) විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තියට පැමිණීම පිණිස (මෙහි ii) ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියට පැමිණීම පිණිස (මෙහි ii) නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තියට පැමිණීම පිණිස විතර්කයද විචාරයද ප්‍රීතියද සුඛයද එකාග්‍රතාවද යන උපචාර ධ්‍යානය සමාධිචරියා නමි. මේ නව වැදෑරුම් සමාධිචරියා වන්ගෙන් වසී යන මෙහි වසීහු පසකි. ආවජ්ජන වසී, සමාපජ්ජන වසී අධිට්ඨාන වසී, වුට්ඨාන වසී, පච්චචෙක්ඛණ වසී, යන මොහුය. [188] ප්‍රථම ධ්‍යානයට යම් තැනක කැමතිද යම් කලෙක කැමතිද යම්තාක් කැමතිද ඒවූ පරිදි ආවර්ජනා කරයි. ආවර්ජනයෙහි කල්ගතවීමක් නැත්තේනුයි ආවජ්ජන වසී නමි. ප්‍රථම ධ්‍යානයට යම් තැනක කැමතිද යම් විටක කැමතිද යම්තාක් කැමතිද ඒවූ පරිදි සමවදියි. සමවැදීමෙහි කල්පසුවීමක් නැති හෙයින් සමාපජ්ජන වසී නමි. ප්‍රථම ධ්‍යානය යම්තැන යම් විටෙක යම්තාක් කැමතිද ඒවූ පරිදි අධිෂ්ඨාන කරයි. අධිෂ්ඨානයෙහි කල්පසුවීමක් නැති හෙයින් අධිට්ඨාන වසී නමි. ප්‍රථම ධ්‍යානයෙන් යම් තැනක යම් විටෙක යම්තාක් කැමතිද ඒවූ පරිදි නැගිටියි. නැගිටීමෙහි කල්පසුවීමක් නැති හෙයින් අධිට්ඨාන වසී නමි. ප්‍රථම ධ්‍යානය (ii) යම් තැනෙක යම් විටෙක යම්තාක් කැමතිද ඒවූ පරිදි ආවර්ජනා කරයි. ආවර්ජනය කිරීමෙහි කල්පසුවීමක් නැති හෙයින් ආවර්ජන වසී නමි. [189] දුතිය ධ්‍යානය (188 ඡේදයේ (ii) යොදනු) තෘතීය ධ්‍යානය (188 (ii) චතුර්ථ ධ්‍යානය (188 (ii) ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය (188 (ii) විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය (188 (ii) ආකිඤ්චායතන සමාපත්තිය (188 (ii) නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය (188 ඡේදයේ (ii) යොදනු) ප්‍රථම ධ්‍යානය වෙනුවට නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය කියා යොදා ගතයුතුයි.) මේ වසී පස වෙති. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් දෙවදෑරුම් බලයෙන් යුක්තවූ හෙයින් ත්‍රිවිධ සංස්කාරයන්ගේ සංසිඳීමෙන් සොළොස් ඤාණචරියාවන්ගෙන් හා නවවිධ සමාධි චාරියාවන්ගෙන් වසී බවට පැමිණියාවූ ප්‍රඥාව නිරෝධ සමාපත්ති ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
35. පරිනිබ්බානඤාණනිද්දෙසො	35. පරිනිබ්බානඤාණනිද්දෙසො
86 කථං සම්පජානස්ස පවත්තපරියාදානෙ පඤ්ඤා පරිනිබ්බානෙ ඤාණං? ඉධ සම්පජානො නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දස්ස පවත්තං පරියාදියති, අබ්‍යාපාදෙන බ්‍යාපාදස්ස පවත්තං පරියාදියති, ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධස්ස පවත්තං පරියාදියති, අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චස්ස පවත්තං පරියාදියති, ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡාය...පෙ.... ඤාණෙන අවිජ්ජාය... පාමොජ්ජෙන අරතියා ... පඨමෙන ඣානෙන නීවරණානං පවත්තං පරියාදියති...පෙ.... අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසානං පවත්තං පරියාදියති. අථ වා පන සම්පජානස්ස අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායන්තස්ස ඉදඤ්චෙව චක්ඛුපවත්තං පරියාදියති, අඤ්ඤඤ්ච චක්ඛුපවත්තං න උප්පජ්ජති. ඉදඤ්චෙව සොතපවත්තං...පෙ.... ඝානපවත්තං... ජිව්හාපවත්තං... කායපවත්තං... මනොපවත්තං පරියාදියති, අඤ්ඤඤ්ච මනොපවත්තං න උප්පජ්ජති. ඉදං සම්පජානස්ස පවත්තපරියාදානෙ පඤ්ඤා පරිනිබ්බානෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘සම්පජානස්ස පවත්තපරියාදානෙ පඤ්ඤා පරිනිබ්බානෙ ඤාණං’’.	86 කෙසේ නම් වනාහි දන්නා නුවණින් යුක්තවූවහුගේ ක්ලේශයන්ගේ හා ස්කන්ධයන්ගේ පැවැත්ම කෙළවර කිරීමෙහි ප්‍රඥාව පරිනිබ්බාණ ඤාණ නම් වේද? [190] මේ ශාසනයෙහි මනා නුවණින් යුක්තවූ තැනැත්තේ ධ්‍යානයෙන් කාමච්ඡන්දයාගේ පැවැත්ම කෙළවර කරයි. අව්‍යාපාදයෙන් ව්‍යාපාදයාගේ පැවැත්ම කෙළවර කරයි. ආලෝක සංඥාවෙන් ථිනමිද්ධයාගේ පැවැත්ම කෙළවර කරයි. සමාධියෙන් උද්ධච්චයාගේ පැවැත්ම කෙළවර කරයි. ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීමෙන් විචිකිච්ඡාවගේ පැවැත්ම කෙළවර කරයි. ඤාණයෙන් අවිද්‍යාවගේ පැවැත්ම කෙළවර කරයි, සතුටෙන් නොඇල්ම කෙළවර කරයි. ප්‍රථමධ්‍යානයෙන් (ii) නීවරණයන්ගේ පැවැත්ම කෙළවර කරයි. (iii) ද්විතීයධ්‍යානයෙන් (මෙහි (ii) තෘතීය ධ්‍යානයෙන් (මෙහි (ii) චතුර්ථධ්‍යානයෙන් (මෙහි (ii) සෝවාන් මාර්ගයෙන් (මෙහි (ii) සකෘදාගාමි මාර්ගයෙන් (මෙහි (ii) අනාගාමි මාර්ගයෙන් (මෙහි (ii)) අර්හත් මාර්ගයෙන් සියලු ක්ලේශයන්ගේ පැවැත්ම කෙළවර කරයි. නොහොත් අනුපාදිශෙෂ නිර්වාණ ධාතුවෙන් පිරිනිවන්පාන්නාවූ මනා නුවණ ඇත්තහුගේ මේ චක්ෂුවගේ (iv) පැවැත්මද කෙළවර කරයි. අනික් චක්ෂුවගේ පැවැත්මද නොවෙයි. මේ ශ්‍රොතයාගේ පැවැත්මද කෙළවර කරයි. අනික් ශ්‍රොතයාගේ පැවැත්මද නොවෙයි. ස්‍රානයාගේ පැවැත්මද කෙළවර කරයි. අනික් ස්‍රානයකගේ පැවැත්මද නොවෙයි ජිව්හාවගේ පැවැත්මද කෙළවර කරයි. අනික් ජිව්හාවගේ පැවැත්මද නොවෙයි. කායයාගේ පැවැත්මද කෙළවර කරයි. අනික් කායයාගේ පැවැත්මද නොවෙයි. සිතේ පැවැත්මද කෙළවර කරයි. අනික් සිතකගේ පැවැත්මද නොවෙයි. මෙය මනාකොට දන්නහුගේ පැවැත්ම කෙළවර කිරීමෙහි ප්‍රඥාව පරිනිබ්බාණ ඤාණ නමි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් මනාව දන්නහුගේ පැවැත්ම කෙළවර කිරීමෙහි ප්‍රඥාව පරිනිබ්බාණ ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
36. සමසීසට්ඨඤාණනිද්දෙසො	36. සමසීසට්ඨඤාණනිද්දෙසො
87 කථං සබ්බධම්මානං සම්මා සමුච්ඡෙදෙ නිරොධෙ ච අනුපට්ඨානතා පඤ්ඤා සමසීසට්ඨෙ ඤාණං? සබ්බධම්මානන්ති - පඤ්චක්ඛන්ධා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො , කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අබ්‍යාකතා ධම්මා, කාමාවචරා ධම්මා, රූපාවචරා ධම්මා, අරූපාවචරා ධම්මා, අපරියාපන්නා ධම්මා. සම්මා සමුච්ඡෙදෙති නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං සම්මා සමුච්ඡින්දති. අබ්‍යාපාදෙන බ්‍යාපාදං සම්මා සමුච්ඡින්දති. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං සම්මා සමුච්ඡින්දති. අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චං සම්මා සමුච්ඡින්දති. ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං සම්මා සමුච්ඡින්දති. ඤාණෙන අවිජ්ජං සම්මා සමුච්ඡින්දති. පාමොජ්ජෙන අරතිං සම්මා සමුච්ඡින්දති. පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙ සම්මා සමුච්ඡින්දති...පෙ.... අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ සම්මා සමුච්ඡින්දති. නිරොධෙති නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං නිරොධෙති. අබ්‍යාපාදෙන බ්‍යාපාදං නිරොධෙති. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං නිරොධෙති. අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චං නිරොධෙති. ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං නිරොධෙති. ඤාණෙන අවිජ්ජං නිරොධෙති. පාමොජ්ජෙන අරතිං නිරොධෙති. පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙ නිරොධෙති...පෙ.... අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ නිරොධෙති. අනුපට්ඨානතාති නෙක්ඛම්මං පටිලද්ධස්ස කාමච්ඡන්දො න උපට්ඨාති. අබ්‍යාපාදං පටිලද්ධස්ස බ්‍යාපාදො න උපට්ඨාති. ආලොකසඤ්ඤං පටිලද්ධස්ස ථිනමිද්ධං න උපට්ඨාති. අවික්ඛෙපං පටිලද්ධස්ස උද්ධච්චං න උපට්ඨාති. ධම්මවවත්ථානං පටිලද්ධස්ස විචිකිච්ඡා න උපට්ඨාති. ඤාණං පටිලද්ධස්ස අවිජ්ජා න උපට්ඨාති. පාමොජ්ජං පටිලද්ධස්ස අරති න උපට්ඨාති. පඨමං ඣානං පටිලද්ධස්ස නීවරණා න උපට්ඨහන්ති...පෙ.... අරහත්තමග්ගං පටිලද්ධස්ස සබ්බකිලෙසා න උපට්ඨහන්ති. සමන්ති කාමච්ඡන්දස්ස පහීනත්තා නෙක්ඛම්මං සමං. බ්‍යාපාදස්ස පහීනත්තා අබ්‍යාපාදො සමං. ථිනමිද්ධස්ස පහීනත්තා ආලොකසඤ්ඤා සමං. උද්ධච්චස්ස පහීනත්තා අවික්ඛෙපො සමං. විචිකිච්ඡාය පහීනත්තා ධම්මවවත්ථානං සමං. අවිජ්ජාය පහීනත්තා ඤාණං සමං. අරතියා පහීනත්තා පාමොජ්ජං සමං. නීවරණානං පහීනත්තා පඨමං ඣානං සමං...පෙ.... සබ්බකිලෙසානං පහීනත්තා අරහත්තමග්ගො සමං. සීසන්ති තෙරස සීසානි - පලිබොධසීසඤ්ච තණ්හා, විනිබන්ධනසීසඤ්ච මානො, පරාමාසසීසඤ්ච දිට්ඨි, වික්ඛෙපසීසඤ්ච උද්ධච්චං, සංකිලෙසසීසඤ්ච අවිජ්ජා, අධිමොක්ඛසීසඤ්ච සද්ධා, පග්ගහසීසඤ්ච වීරියං, උපට්ඨානසීසඤ්ච සති, අවික්ඛෙපසීසඤ්ච සමාධි, දස්සනසීසඤ්ච පඤ්ඤා, පවත්තසීසඤ්ච ජීවිතින්ද්‍රියං, ගොචරසීසඤ්ච විමොක්ඛො, සඞ්ඛාරසීසඤ්ච නිරොධො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘සබ්බධම්මානං සම්මා සමුච්ඡෙදෙ නිරොධෙ ච අනුපට්ඨානතා පඤ්ඤා සමසීසට්ඨෙ ඤාණං’’.	87 [191] කෙසේනම් සියලු ධර්මයන් මනාකොට සිඳීමෙහිද නිරුද්ධ කිරීමෙහිද නැවත නොඉපදීමෙහිද ප්‍රඥාව සමසීසට්ඨ ඤාණය නම්වේද, සියලු ධර්මයෝ නම් පඤ්චස්කන්ධයෝය. දොළොස් ආයතනයෝය, අටලොස් ධාතුහුය, කුශල ධර්මයෝය. අකුශල ධර්මයෝය, අබ්‍යාකත ධර්මයෝය, කාමාවචර ධර්මයෝය, රූපාවචර ධර්මයෝය. අරූපාවචර ධර්මයෝය, ලෝකොත්තර ධර්මයෝය යන මොහුය. [192] මනාකොට සිඳියි යන මෙහි නෛෂ්ක්‍රම්‍යයෙන් කාමච්ඡන්දයෙන් මනාකොට සිඳියි. ව්‍යාපාදයෙන් අව්‍යාපාදය මනාකොට සිඳියි, ආලෝක සංඥාවෙන් ථිනමිද්ධය මනාකොට සිඳියි, සමාධියෙන් උද්ධච්චය මනාකොට සිඳියි, ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීමෙන් විචිකිච්ඡාව මනාකොට සිඳියි, ඤාණයෙන් අවිද්‍යාව මනාකොට සිඳියි. ප්‍රීතියෙන් නොඇල්ම මනාකොට සිඳියි, ප්‍රථම ධ්‍යානයෙන් (ii) නීවරණයන් මනාව සිඳියි ද්විතීයධ්‍යානයෙන් (මෙහි (ii)) තෘතීයධ්‍යානයෙන් (මෙහි (ii)) චතුර්ථධානයෙන් (මෙහි (ii)) සෝවාන් මාර්ගයෙන් (මෙහි (ii)) සකෘදාගාමි මාර්ගයෙන් (මෙහි (ii)) අනාගාමි මාර්ගයෙන් (මෙහි (ii)) අර්හත් මාර්ගයෙන් සියලු ක්ලේශයන් මනාව සිඳියි, නිරුද්ධ කරයි, යනු නෛෂ්ක්‍රම්‍යයෙන් කාමච්ඡන්දය නිරුද්ධ කරයි. අව්‍යාපාදයෙන් ව්‍යාපාදය නිරුද්ධ කරයි. ආලෝක සඤ්ඤාවෙන් ථිනමිද්ධය නිරුද්ධ කරයි. සමාධියෙන් උද්ධච්චය නිරුද්ධ කරයි. ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනිමෙන් විචිකිච්ඡාව නිරුද්ධ කරයි. ඤාණයෙන් අවිද්‍යාව නිරුද්ධ කරයි. ප්‍රීතියෙන් නොඇල්ම නිරුද්ධ කරයි. ප්‍රථම ධ්‍යානයෙන් (iii) නීවරණයන් නිරුද්ධ කරයි (ii) ද්විතීය ධ්‍යානයෙන් (මෙහි (iii) තෘතීය ධ්‍යානයෙන් (මෙහි (iii)) චතුර්ථධ්‍යානයෙන් (මෙහි (iii)) සෝවාන් මාර්ගයෙන් (මෙහි (iii)) සකෘදාගාමි මාර්ගයෙන් (මෙහි (iii)) අනාගාමි මාර්ගයෙන් (මෙහි (iii)) අර්හත් මාර්ගයෙන් සියලු කෙලෙසුන් නිරුද්ධ කරයි. [193] නොඉපදීමෙහි යනු නෛෂ්ක්‍රම්‍යය ලැබුවහුට කාමච්ඡන්දය නූපදියි. අව්‍යාපාදය ලැබුවහුට ව්‍යාපාදය නූපදියි, ආලෝක සංඥාව ලැබුවහුට ථිනමිද්ධය නූපදියි, සමාධිය ලැබුවහුට උද්ධච්චය නූපදියි. ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීම ලැබුවහුට විචිකිච්ඡාව නූපදියි. ඤාණය ලැබූවහුට අවිද්‍යාව නූපදියි. ප්‍රීතිය ලැබූවහුට නොඇල්ම නූපදියි. ප්‍රථම ධ්‍යානය ලැබූවහුට (ii) නීවරණයෝ නූපදියි. (iii) ද්විතීයධ්‍යානය ලැබූවහුට (මෙහි ii) තෘතීයධ්‍යානය ලැබූවහුට (මෙහි (ii)) චතුර්ථධ්‍යානය ලැබූවහුට (මෙහි (ii)) සෝවාන් මාර්ගය ලැබූවහුට (මෙහි (ii)) සකෘදාගාමි මාර්ගය ලැබූවහුට (මෙහි (ii)) අනාගාමි මාර්ගය ලැබූවහුට (මෙහි (ii)) අර්හත් මාර්ගය ලැබූවහුට සියලු ක්ලේශයෝ නූපදිත්. [194] සමසීසට්ඨ යන මෙහි සම යනු කාමච්ඡන්දය පහ කළ හෙයින් නෛෂ්ක්‍රම්‍යය සම නමි. ව්‍යාපාදය පහකළ හෙයින් අව්‍යාපාදය සම නමි. ථිනමිද්ධය පහකළ හෙයින් ආලෝක සඤ්ඤාව සම නමි. උද්ධච්චය පහකළ හෙයින් සමාධිය සම නමි. විචිකිච්ඡාව පහකළ හෙයින් ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීම සම නමි. අවිද්‍යාව පහකළ හෙයින් ඤාණය සම නමි. නොඇල්ම පහකළ හෙයින් ප්‍රීතිය සම නමි. (ii) නීවරණයන් පහකළ හෙයින් (iii) ප්‍රථමධ්‍යානය සම නමි. (මෙහි (ii)) ද්විතීයධ්‍යානය සම නමි (මෙහි (ii)) තෘතීය ධ්‍යානය සම නමි. (මෙහි (ii)) චතුර්ථධ්‍යානය සම නමි. (මෙහි (ii)) සෝවාන් මාර්ගය සම නමි. (මෙහි (ii) සකෘදාගාමි මාර්ගය සම නමි. (මෙහි (ii)) අනාගාමි මාර්ගය සම නමි. සියලු කෙලෙසුන් පහකළ හෙයින් අර්හත් මාර්ගය සම නමි. සීස යන මෙහි ශීර්ෂ තෙළසකි. තෘෂ්ණාව පළිබොධයට (නිවන් මග ඇවිරීමට) ශීර්ෂය වෙයි. මානය උසස්කොට සිතීම් වශයෙන් සසර බැඳීමට ශීර්ෂය වෙයි. දෘෂ්ටිය වරදවා ගැනීමට ශීර්ෂය වෙයි. උද්ධච්චය සිතේ විසිර යාමට ශීර්ෂය වෙයි. අවිද්‍යාව ක්ලේශයන්ට ශීර්ෂය වෙයි. ශ්‍රද්ධාව අධිමොක්ෂයට (ස්ථිරව සිතීමට) ශීර්ෂය වෙයි. වීර්යය සිත එසවීමට ශීර්ෂය වෙයි. සතිය අරමුණට එළඹ සිටීමට ශීර්ෂය වෙයි. සමාධිය සිත නොවිසිර යාමට ශීර්ෂය වෙයි. ප්‍රඥාව තත්වාකාර දැකීමට ශීර්ෂය වෙයි. ජිවිතෙන්ද්‍රිය උපාදානස්කන්ධයන්ගේ පැවැත්මට ශීර්ෂය වෙයි. විමොක්ෂය (නිර්වාණය) ආරම්මණ ශීර්ෂය වෙයි. නිරෝධය (අනුපාදිශෙෂ නිර්වාණය) සියලු සංස්කාර ධර්මයන්ගේ ශීර්ෂය (කෙළවර) වෙයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් සියලු ධර්මයන් මනාකොට සිඳීමෙහිද නිරුද්ධ කිරීමෙහිද නොඉපදීමෙහිද ප්‍රඥාව සමසීසට්ඨ ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
37. සල්ලෙඛට්ඨඤාණනිද්දෙසො	37. සල්ලෙඛට්ඨඤාණනිද්දෙසො
88 කථං පුථුනානත්තෙකත්තතෙජපරියාදානෙ පඤ්ඤා සල්ලෙඛට්ඨෙ (පුථුනානත්තෙකත්තතෙජපරියාදානෙ (ක.)) ඤාණං? පුථූති - රාගො පුථු, දොසො පුථු, මොහො පුථු, කොධො...පෙ.... උපනාහො... මක්ඛො... පළාසො... ඉස්සා... මච්ඡරියං... මායා... සාඨෙය්‍යං... ථම්භො... සාරම්භො... මානො... අතිමානො... මදො... පමාදො... සබ්බෙ කිලෙසා... සබ්බෙ දුච්චරිතා... සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරා... සබ්බෙ භවගාමිකම්මා. නානත්තෙකත්තන්ති කාමච්ඡන්දො නානත්තං, නෙක්ඛම්මං එකත්තං. බ්‍යාපාදො නානත්තං, අබ්‍යාපාදො එකත්තං. ථිනමිද්ධං නානත්තං, ආලොකසඤ්ඤා එකත්තං. උද්ධච්චං නානත්තං, අවික්ඛෙපො එකත්තං. විචිකිච්ඡා නානත්තං, ධම්මවවත්ථානං එකත්තං. අවිජ්ජා නානත්තං, ඤාණං එකත්තං. අරති නානත්තං, පාමොජ්ජං එකත්තං. නීවරණා නානත්තං, පඨමං ඣානං එකත්තං...පෙ.... සබ්බෙ කිලෙසා නානත්තං, අරහත්තමග්ගො එකත්තං. තෙජොති පඤ්ච තෙජා - චරණතෙජො, ගුණතෙජො, පඤ්ඤාතෙජො, පුඤ්ඤතෙජො, ධම්මතෙජො. චරණතෙජෙන තෙජිතත්තා දුස්සීල්‍යතෙජං පරියාදියති. ගුණතෙජෙන තෙජිතත්තා අගුණතෙජං පරියාදියති. පඤ්ඤාතෙජෙන තෙජිතත්තා දුප්පඤ්ඤතෙජං පරියාදියති. පුඤ්ඤතෙජෙන තෙජිතත්තා අපුඤ්ඤතෙජං පරියාදියති. ධම්මතෙජෙන තෙජිතත්තා අධම්මතෙජං පරියාදියති. සල්ලෙඛොති කාමච්ඡන්දො අසල්ලෙඛො, නෙක්ඛම්මං සල්ලෙඛො . බ්‍යාපාදො අසල්ලෙඛො, අබ්‍යාපාදො සල්ලෙඛො. ථිනමිද්ධං අසල්ලෙඛො, ආලොකසඤ්ඤා සල්ලෙඛො. උද්ධච්චං අසල්ලෙඛො, අවික්ඛෙපො සල්ලෙඛො. විචිකිච්ඡා අසල්ලෙඛො, ධම්මවවත්ථානං සල්ලෙඛො. අවිජ්ජා අසල්ලෙඛො, ඤාණං සල්ලෙඛො. අරති අසල්ලෙඛො, පාමොජ්ජං සල්ලෙඛො. නීවරණා අසල්ලෙඛො, පඨමං ඣානං සල්ලෙඛො...පෙ.... සබ්බකිලෙසා අසල්ලෙඛො, අරහත්තමග්ගො සල්ලෙඛො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘පුථුනානත්තතෙජපරියාදානෙ පඤ්ඤා සල්ලෙඛට්ඨෙ ඤාණං’’.	88 [195] කෙසේ නම් ලොකොත්තර ධර්මයන් හා මිශ්‍ර නොවූ හෙයින් පුථු නම්වූ ක්ලේශයන්ගේද නොයෙක් ස්වභාව ඇති ධර්මයන්ගේ හා එකම ස්වභාව ඇති ධර්මයන්ගේද (තැවීම් අර්ථයෙන්) තෙජ (ගිනි) නම්වූ දුශ්ශීල භාවාදීන්ගේද ක්ෂය කිරීමෙහි ප්‍රඥාව සල්ලෙඛ ඤාණ නම්වේද? පුථු යන මෙහි රාගය පුථු ධර්මයකි. දෝසය පුථු ධර්මයකි. මෝහය පුථු ධර්මයකි. ක්‍රෝධය පුථු ධර්මයකි. බද්ධ වෛරය පුථු ධර්මයකි. ගුණමකු බව පුථු ධර්මයකි. අනුන් හා ගුණයෙන් සම කොට සිතීම පුථු ධර්මයකි. ඊර්ෂ්‍යාව පුථු ධර්මයකි. මසුරු බව පුථු ධර්මයකි. ඇති වරද සැඟවීම පුථු ධර්මයකි. නැති ගුණ ඇඟවීම පුථු ධර්මයකි. සිත ඉදිමුණු ස්වභාවය පුථු ධර්මයකි. එකට එක කිරීම පුථු ධර්මයකි. මානය පුථු ධර්මයකි. අධිකමානය පුථු දර්මයකි. මත්වීම පුථු ධර්මයකි. ප්‍රමාදය පුථු ධර්මයකි. සියලු ක්ලේශයෝ සියලු දුශ්චරිතයෝ සියලු කර්මයෝ සියලු භවගාමී කර්මයෝ පුථු ධර්මයෝ වෙති. [196] නානා ස්වභාව එක ස්වභාව ඇති (නානත්ත එකත්ත) ධර්ම යනු කාමච්ඡන්දය නානත්ත නමි. නෛෂ්ක්‍රම්‍යය එකත්ත නමි. ව්‍යාපාදය නානත්ත නමි. අව්‍යාපාදය එකත්ත නමි. ථිනමිද්ධය නානත්ත නමි. ආලෝක සඤ්ඤාව එකත්ත නමි. උද්ධච්චය නානත්ත නමි. සමාධිය එකත්ත නමි. විචිකිච්ඡාව නානත්ත නමි. ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීම එකත්ත නමි. අවිද්‍යාව නානත්ත නමි. ඤාණය එකත්ත නමි. නොඇල්ම නානත්ත නමි. ප්‍රීතිය එකත්ත නමි. (ii) නීවරණයෝ නානත්ත නමි (iii) ප්‍රථමධ්‍යානය එකත්ත නමි. ද්විතීය ධ්‍යානය එකත්ත නමි. (මෙහි (ii)) තෘතීය ධ්‍යානය එකත්ත නමි (මෙහි (ii)) චතුර්ථධ්‍යානය එකත්ත නමි. (මෙහි (ii)) සෝවාන් මාර්ගය එකත්ත නමි. (මෙහි (ii)) සකෘදාගාමි මාර්ගය එකත්ත නමි.) (මෙහි (ii)) අනාගාමි මාර්ගය එකත්ත නමි. (මෙහි (ii)) සියලු ක්ලේශයෝ නානත්ත නමි. අර්හත් මාර්ගය එකත්ත නමි. තෙජො (ගින්න) යනු ගිනි පසකි. චරණ ගින්නද ගුණ ගින්නද ප්‍රඥා ගින්නද පුණ්‍ය ගින්නද ධර්ම ගින්නද වෙති. චරණ (සීල) ගින්නෙන් තවනලද හෙයින් දුශ්ශීල බව නමැති ගින්න කෙළවර වෙයි. ගුණ (සමාධි) ගින්නෙන් තවනලද හෙයින් අගුණ (වික්ෂෙප) ගින්න කෙළවර කරයි. ප්‍රඥාව (විදර්ශනා ප්‍රඥා) ගින්නෙන් තවනලද හෙයින් දුෂ්ප්‍රඥා ගින්න කෙළවර කරයි. පුණ්‍ය (මාර්ග කුසල) ගින්නෙන් තවනලද හෙයින් අකුසල ගිනි කෙළවර කරයි. ධර්ම (බුද්ධවචන) ගින්නෙන් තවනලද හෙයින් අධර්ම (අන්‍ය තීර්ථකයන්ගේ ඉගැන්වීම) ගින්න කෙළවර කරයි. සල්ලෙඛ යන මෙහි කාමච්ඡන්දය අසල්ලෙඛ (කෙලෙස් කපා නොහරින) ධර්මයකි. නෛෂ්ක්‍රම්‍යය සල්ලෙඛ (කෙලෙස් කපා හරින) ධර්මයකි. ව්‍යාපාදය අසල්ලෙඛ ධර්මයකි. අව්‍යාපාදය අසල්ලෙඛ ධර්මයකි. ථිනමිද්ධය අසල්ලෙඛ ධර්මයකි. ආලෝක සඤ්ඤාව සල්ලෙඛ ධර්මයකි. උද්ධච්චය අසල්ලෙඛ ධර්මයකි. සමාධිය සල්ලෙඛ ධර්මයකි. විචිකිච්ඡාව අසල්ලෙඛ ධර්මයකි. ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීම සල්ලෙඛ ධර්මයකි. අවිද්‍යාව අසල්ලෙඛ ධර්මයකි. ඤාණය සල්ලෙඛ ධර්මයකි. නොඇල්ම අසල්ලෙඛ ධර්මයකි. ප්‍රීතිය සල්ලෙඛ ධර්මයකි. (iii) නීවරණයෝ අසල්ලෙඛ ධර්මයෝය (iv) ප්‍රථමධ්‍යානය සල්ලෙඛ ධර්මයකි. (මෙහි (iii) ද්විතීය ධ්‍යානය සල්ලෙඛ ධර්මයකි. (මෙහි (iii)) තාතීය ධ්‍යානය සල්ලෙඛ ධර්මයකි. (මෙහි (iii)) චතුර්ථධ්‍යානය සල්ලෙඛ ධර්මයකි (මෙහි (iii)) සෝවාන් මාර්ගය සල්ලෙඛ ධර්මයකි. (මෙහි (iii)) සකෘදාගාමි මාර්ගය සල්ලෙඛ ධර්මයකි. (මෙහි (iii)) අනාගාමි මාර්ගය සල්ලෙඛ ධර්මයකි. සියලු ක්ලේශයෝ අසල්ලෙඛ ධර්මයෝය. අර්හත් මාර්ගය සල්ලෙඛ ධර්මයකි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැකීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් වෙන්වූද නොයෙක් ස්වභාව හා එකම ස්වභාව ඇත්තාවූ ධර්මයන්හිද තෙජසින් කෙළවර කිරීමෙහිද ප්‍රඥා සල්ලෙඛ ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
38. වීරියාරම්භඤාණනිද්දෙසො	38. වීරියාරම්භඤාණනිද්දෙසො
89 කථං අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං? අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. උප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං පහානාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. උප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං ඨිතියා අසම්මොසාය භිය්‍යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. අනුප්පන්නස්ස කාමච්ඡන්දස්ස අනුප්පාදාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. උප්පන්නස්ස කාමච්ඡන්දස්ස පහානාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. අනුප්පන්නස්ස නෙක්ඛම්මස්ස උප්පාදාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. උප්පන්නස්ස නෙක්ඛම්මස්ස ඨිතියා අසම්මොසාය භිය්‍යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං...පෙ..... අනුප්පන්නානං සබ්බකිලෙසානං අනුප්පාදාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. උප්පන්නානං සබ්බකිලෙසානං පහානාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං...පෙ.... අනුප්පන්නස්ස අරහත්තමග්ගස්ස උප්පාදාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. උප්පන්නස්ස අරහත්තමග්ගස්ස ඨිතියා අසම්මොසාය භිය්‍යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං’’.	89 [197] කෙසේනම් නොහැකුළුණු බව කාය ජීවිත දෙක්හි දුරුකරන ලද අපේක්ෂා ඇති බව සිත එසවීම යන මෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව විරියාරම්භ ඤාණය නම්වේද? නූපන් අකුසල ධර්මයන්ගේ නොඉපදීම පිණිසවූ (ii) නොහැකුළුණු බවෙහිද කාය ජීවිත දෙක්හි දුරුකළ අපෙක්ෂා ඇති බවෙහිද සිත එසවීමෙහිද පවත්නා වීර්ය විරියාරම්භ ඤාණ නමි. (ii) උපන් අකුසල ධර්මයන්ගේ පහකිරීම පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න.) නූපන් කුශල ධර්මයන්ගේ ඉපදීම පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න.) උපන් කුසල ධර්මයන්ගේ පැවැත්ම විනාශ නොවීම බොහෝ බව මහත් බව වැඩීම සම්පූර්ණවීම පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න.) නූපන් කාමච්ඡන්දයාගේ නොඉපදීම පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න.) උපන් කාමච්ඡන්දයාගේ පහකිරීම පිණිස ((ii) යොදන්න) නූපන් නෛෂ්ක්‍රම්‍යයාගේ ඉපදීම පිණිස ((ii) යොදන්න.) උපන් නෛෂ්ක්‍රම්‍යයාගේ පැවැත්ම විනාශ නොවීම බොහෝ බව මහත් බව වැඩීම සම්පූර්ණවීම පිණිස ((ii) යොදන්න.) නූපන් සියලු ක්ලේශයන්ගේ නොඉපදීම පිණිස ((ii) යොදන්න.) උපන් සියලු ක්ලේශයන්ගේ පහකිරීම පිණිස ((ii) යොදන්න) නූපන් අර්හත් මාර්ගයාගේ ඉපදීම පිණිස ((ii) යොදන්න.) උපන් අර්හත් මාර්ගයාගේ පැවැත්ම විනාශ නොවීම බොහෝ බව වැඩීම සම්පූර්ණවීම පිණිස ((ii) යොදන්න.) එය දැනීම අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් නොහැකුළුණු බවෙහිද කාය ජීවිත දෙක්හි දුරුකළ අපෙක්ෂා ඇති බවෙහි සිත එසවීමෙහිද ප්‍රඥාව විරියාරම්භ ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
39. අත්ථසන්දස්සනඤාණනිද්දෙසො	39. අත්ථසන්දස්සනඤාණනිද්දෙසො
90 කථං නානාධම්මප්පකාසනතා පඤ්ඤා අත්ථසන්දස්සනෙ ඤාණං? නානාධම්මාති පඤ්චක්ඛන්ධා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අබ්‍යාකතා ධම්මා, කාමාවචරා ධම්මා, රූපාවචරා ධම්මා, අරූපාවචරා ධම්මා, අපරියාපන්නා ධම්මා. පකාසනතාති රූපං අනිච්චතො පකාසෙති, රූපං දුක්ඛතො පකාසෙති, රූපං අනත්තතො පකාසෙති. වෙදනං...පෙ.... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... චක්ඛුං...පෙ.... ජරාමරණං අනිච්චතො පකාසෙති, ජරාමරණං දුක්ඛතො පකාසෙති, ජරාමරණං අනත්තතො පකාසෙති. අත්ථසන්දස්සනෙති කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මත්ථං සන්දස්සෙති. බ්‍යාපාදං පජහන්තො අබ්‍යාපාදත්ථං සන්දස්සෙති. ථිනමිද්ධං පජහන්තො ආලොකසඤ්ඤත්ථං සන්දස්සෙති. උද්ධච්චං පජහන්තො අවික්ඛෙපත්ථං සන්දස්සෙති. විචිකිච්ඡං පජහන්තො ධම්මවවත්ථානත්ථං සන්දස්සෙති. අවිජ්ජං පජහන්තො ඤාණත්ථං සන්දස්සෙති. අරතිං පජහන්තො පාමොජ්ජත්ථං සන්දස්සෙති. නීවරණෙ පජහන්තො පඨමඣානත්ථං සන්දස්සෙති ...පෙ.... සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගත්ථං සන්දස්සෙති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘නානාධම්මපකාසනතා පඤ්ඤා අත්ථසන්දස්සනෙ ඤාණං’’.	90 [198] කෙසේනම් නොයෙක් ධර්මයන් ප්‍රකාශ කිරීමෙහි ප්‍රඥාව අත්ථ සංදස්සන ඤාණ නම්වේද? නොයෙක් ධර්ම යනු පඤ්චස්කන්ධයෝ ද දොළොස් ආයතනයෝද අටළොස් ධාතූහුද කුශල ධර්මයෝද අකුශල ධර්මයෝද අව්‍යාකෘත ධර්මයෝද කාමාවචර ධර්මයෝද රූපාවචර ධර්මයෝද අරූපාවචර ධර්මයෝද ලෝකොත්තර ධර්මයෝද වෙත්. (iii) ප්‍රකාශ කිරීම යනු රූපය (ii) අනිත්‍ය වශයෙන් ප්‍රකාශ කරයි. දුක් වශයෙන් ප්‍රකාශ කරයි. අනාත්ම වශයෙන් ප්‍රකාශ කරයි. (iii) වේදනාව (මෙහි (ii) යොදන්න.) සඤ්ඤාව (මෙහි (ii) යොදන්න.) සංඛාරයන් (මෙහි (ii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණය (මෙහි (ii) යොදන්න.) ඇස (මෙහි (ii) යොදන්න.) කණ (මෙහි (ii) යොදන්න.) නාසය (මෙහි (ii) යොදන්න.) දිව (මෙහි (ii) යොදන්න.) කය (මෙහි (ii) යොදන්න.) සිත (මෙහි (ii) යොදන්න.) ජරාමරණය (මෙහි (ii) යොදන්න. අත්ථ සංදස්සන (අර්ථ දැක්වීම) යනු කාමච්ඡන්දය පහකරවමින් නෛෂ්ක්‍රම්‍යයාගේ අර්ථය දක්වයි. ව්‍යාපාදය පහ කරවමින් අව්‍යාපාදයාගේ අර්ථය දක්වයි. ථිනමිද්ධය පහ කරවමින් ආලෝක සඤ්ඤාවගේ අර්ථය දක්වයි. උද්ධච්චය පහ කරවමින් සමාධිහුගේ අර්ථය දක්වයි.) විචිකිච්ඡාව පහ කරවමින් ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීමෙහි අර්ථය දක්වයි. අවිද්‍යාව පහ කරවමින් ඤාණයාගේ අර්ථය දක්වයි. නොඇල්ම පහ කරවමින් ප්‍රීතිහුගේ අර්ථය දක්වයි. (ii) නීවරණයන් පහ කරවමින් ප්‍රථම ධ්‍යානයාගේ (iii) අර්ථය දක්වයි (මෙහි (ii)) ද්විතීය ධ්‍යානයාගේ (මෙහි (iii)) (මෙහි (ii)) තෘතීය ධ්‍යානයාගේ (මෙහි (iii)) (මෙහි (ii)) චතුර්ථ ධ්‍යානයාගේ (මෙහි (iii)) (මෙහි (ii)) සෝවාන් මාර්ගයාගේ (මෙහි (iii)) (මෙහි (ii)) සකෘදාගාමි මාර්ගයාගේ (මෙහි (iii)) (මෙහි (ii) අනාගාමි මාර්ගයාගේ (මෙහි (iii)) සියලු ක්ලේශයන් පහකරවමින් අර්හත් මාර්ගයාගේ අර්ථය දක්වයි. එය දැනීම අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් නොයෙක් ධර්මයන් ප්‍රකාශ කිරීමෙහි ප්‍රඥාව අත්ථ සංදස්සන ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
40. දස්සනවිසුද්ධිඤාණනිද්දෙසො	40. දස්සනවිසුද්ධිඤාණනිද්දෙසො
91 කථං සබ්බධම්මානං එකසඞ්ගහතානානත්තෙකත්තපටිවෙධෙ පඤ්ඤා දස්සනවිසුද්ධිඤාණං? සබ්බධම්මානන්ති පඤ්චක්ඛන්ධා...පෙ.... අපරියාපන්නා ධම්මා. එකසඞ්ගහතාති ද්වාදසහි ආකාරෙහි සබ්බෙ ධම්මා එකසඞ්ගහිතා. තථට්ඨෙන, අනත්තට්ඨෙන, සච්චට්ඨෙන, පටිවෙධට්ඨෙන, අභිජානනට්ඨෙන, පරිජානනට්ඨෙන, ධම්මට්ඨෙන, ධාතුට්ඨෙන, ඤාතට්ඨෙන, සච්ඡිකිරියට්ඨෙන, ඵුසනට්ඨෙන, අභිසමයට්ඨෙන - ඉමෙහි ද්වාදසහි ආකාරෙහි සබ්බෙ ධම්මා එකසඞ්ගහිතා. නානත්තෙකත්තන්ති කාමච්ඡන්දො නානත්තං, නෙක්ඛම්මං එකත්තං...පෙ.... සබ්බකිලෙසා නානත්තං, අරහත්තමග්ගො එකත්තං. පටිවෙධෙති දුක්ඛසච්චං පරිඤ්ඤාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති. සමුදයසච්චං පහානපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති. නිරොධසච්චං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති. මග්ගසච්චං භාවනාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති. දස්සනවිසුද්ධීති සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනං විසුජ්ඣති; සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ දස්සනං විසුද්ධං. සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනං විසුජ්ඣති; සකදාගාමිඵලක්ඛණෙ දස්සනං විසුද්ධං. අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනං විසුජ්ඣති; අනාගාමිඵලක්ඛණෙ දස්සනං විසුද්ධං. අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ දස්සනං විසුජ්ඣති; අරහත්තඵලක්ඛණෙ දස්සනං විසුද්ධං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘සබ්බධම්මානං එකසඞ්ගහතානානත්තෙකත්තපටිවෙධෙ පඤ්ඤා දස්සනවිසුද්ධිඤාණං’’.	91 [199] කෙසේනම් සියලු ධර්මයන් එකක් වශයෙන් සංග්‍රහ කරනලද බව නානත්වය (වෙනස් බව) එකත්වය (සමාන බව) ප්‍රතිවෙධ කරන ප්‍රඥාව දස්සන විසුද්ධි ඤාණය නම්වේද? (මෙහි 198 (ii) යෙදිය යුතුයි.) එකක් වශයෙන් සංග්‍රහ කරනලද බව යනු සියලු ධර්මයෝ දොළොස් ආකාරයකින් එකක් කොට සංග්‍රහ කරනලදහ. විද්‍යාමානාර්ථයෙන් අනාත්මාර්ථයෙන් සත්‍යාර්ථයෙන් ප්‍රතිවෙධ කළයුතු අර්ථයෙන්ද විශේෂයෙන් දතයුතු අර්ථයෙන් අනිත්‍යාදි වශයෙන් පිරිසිඳ දතයුතු අර්ථයෙන් දැරීම් අර්ථයෙන් ස්වභාවාර්ථයෙන් දතයුතු අර්ථයෙන් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතු අර්ථයෙන් නුවණින් ස්පර්ශ කළයුතු අර්ථයෙන් අවබෝධ කළයුතු අර්ථයෙන් යන මේ දොළොස් ආකාරයෙන් සියලු ධර්මයෝ එකක් වශයෙන් සංග්‍රහ කරන ලදහ. නානත්ව එකත්ව යනු කාමච්ඡන්දය නානත්ත වෙයි. නෛෂ්ක්‍රම්‍යය එකත්ත වෙයි. සියලු ක්ලේශයෝ නානත්ත වෙති. අර්හත් මාර්ගය එකත්ත වෙයි. [200] ප්‍රතිවෙධ යනු දුක්ඛ සත්‍යය අනිත්‍යාදී වශයෙන් පිරිසිඳ ප්‍රතිවෙධ කිරීමෙන් ප්‍රතිවෙධ කරයි. සමුදය සත්‍යය ප්‍රහාණ ප්‍රතිවෙධයෙන් ප්‍රතිවෙධ කරයි. නිරෝධ සත්‍යය ප්‍රත්‍යක්ෂ කිරීම් ප්‍රතිවෙධයෙන් ප්‍රතිවෙධ කරයි. මාර්ග සත්‍යය භාවනා ප්‍රතිවෙධයෙන් ප්‍රතිවෙධ කරයි. දස්සන විසුද්ධි යනු ශ්‍රොතාපත්ති මාර්ග ක්ෂණයෙහි දර්ශනය පිරිසිදු වෙයි. ශ්‍රොතාපත්ති ඵල ක්ෂණයෙහි දර්ශනය පිරිසිදු විය. සකෘදාගාමි මාර්ගක්ෂණයෙහි දර්ශනය පිරිසිදු වෙයි. සකෘදාගාමි ඵල ක්ෂණයෙහි දර්ශනය පිරිසිදු විය. අනාගාමි මාර්ග ක්ෂණයෙහි දර්ශනය පිරිසිදු වෙයි. අනාගාමි ඵල ක්ෂණයෙහි දර්ශනය පිරිසිදු විය. අර්හත් මාර්ග ක්ෂණයෙහි දර්ශනය පිරිසිදු වෙයි. අර්හත් ඵල ක්ෂණයෙහි දර්ශනය පිරිසිදු විය. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් සියලු ධර්මයන් එකට සංග්‍රහ කරනලද බව නානත්ව එකත්වයන් ප්‍රතිවෙධ කිරීමෙහි ප්‍රඥාව දස්සන විසුද්ධි ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
41. ඛන්තිඤාණනිද්දෙසො	41. ඛන්තිඤාණනිද්දෙසො
92 කථං විදිතත්තා පඤ්ඤා ඛන්තිඤාණං? රූපං අනිච්චතො විදිතං , රූපං දුක්ඛතො විදිතං, රූපං අනත්තතො විදිතං. යං යං විදිතං තං තං ඛමතීති - විදිතත්තා පඤ්ඤා ඛන්තිඤාණං. වෙදනා...පෙ.... සඤ්ඤා... සඞ්ඛාරා... විඤ්ඤාණං... චක්ඛු...පෙ.... ජරාමරණං අනිච්චතො විදිතං, ජරාමරණං දුක්ඛතො විදිතං, ජරාමරණං අනත්තතො විදිතං. යං යං විදිතං තං තං ඛමතීති - විදිතත්තා පඤ්ඤා ඛන්තිඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘විදිතත්තා පඤ්ඤා ඛන්තිඤාණං’’.	92 [201] කෙසේනම් ප්‍රකට කොට දන්නා ප්‍රඥාව ඛන්ති ඤාණය නම්වේද? රූපය (ii) අනිත්‍ය වශයෙන් ප්‍රකටකොට දැනගන්නා ලදී. දුක් වශයෙන් ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලදී. අනාත්ම වශයෙන් ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලදී. යමක් යමක් ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලද්දේද එය දනිනුයි ප්‍රකට කිරීම් වශයෙන් පවත්නා ප්‍රඥාව ඛන්ති ඤාණ නමි. (iii) වේදනාව (මෙහි (ii) යොදන්න.) සඤ්ඤාව ((ii) යොදන්න.) සංඛාරයෝ ((ii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණය ((ii) යොදන්න.) ඇස (ii) යොදන්න) කණ ((ii) යොදන්න) නාසය ((ii) යොදන්න.) දිව ((ii) යොදන්න.) කය ((ii) යොදන්න.) සිත ((ii) යොදන්න.) ජරාමරණය ((ii) යොදන්න.) එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් ප්‍රකට කොට දැනීම් වශයෙන් පවත්නා ප්‍රඥාව ඛන්ති ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
42. පරියොගාහණඤාණනිද්දෙසො	42. පරියොගාහණඤාණනිද්දෙසො
93 කථං ඵුට්ඨත්තා පඤ්ඤා පරියොගාහණෙ ඤාණං? රූපං අනිච්චතො ඵුසති, රූපං දුක්ඛතො ඵුසති, රූපං අනත්තතො ඵුසති. යං යං ඵුසති තං තං පරියොගාහතීති - ඵුට්ඨත්තා පඤ්ඤා පරියොගාහණෙ ඤාණං. වෙදනං...පෙ.... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... චක්ඛුං...පෙ.... ජරාමරණං අනිච්චතො ඵුසති, දුක්ඛතො ඵුසති, අනත්තතො ඵුසති. යං යං ඵුසති තං තං පරියොගාහතීති - ඵුට්ඨත්තා පඤ්ඤා පරියොගාහණෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඵුට්ඨත්තා පඤ්ඤා පරියොගාහණෙ ඤාණං’’.	93 [202] කෙසේනම් ස්පර්ශ කිරීම් වශයෙන් පවත්නා ප්‍රඥාව පරියොගහණ (බැස ගැන්මෙහි) ඤාණ නම්වේද? රූපය (ii) අනිත්‍ය වශයෙන් (නුවණින්) ස්පර්ශ කරයි. දුක් වශයෙන් ස්පර්ශ කරයි. අනාත්ම වශයෙන් ස්පර්ශ කරයි. යමක් යමක් ස්පර්ශ කරයිද, එහි නුවණින් බැසගන්නා හෙයින් ස්පර්ශ කිරීම් වශයෙන් පවත්නා ප්‍රඥාව පරියොගහණ ඤාණ නමි. (ii) වේදනාව ((ii) යොදන්න.) සඤ්ඤාව ((ii) යොදන්න.) සංඛාරයන් ((ii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණය ((ii) යොදන්න.) ඇස ((ii) යොදන්න.) කණ ((ii) යොදන්න.) නාසය ((ii) යොදන්න.) දිව ((ii) යොදන්න.) කය ((ii) යොදන්න.) සිත ((ii) යොදන්න.) ජරාමරණය ((ii) යොදන්න.) එය දැනීම අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් ස්පර්ශ කිරීම් වශයෙන් පවත්නා ප්‍රඥාව පරියොගහණ ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
43. පදෙසවිහාරඤාණනිද්දෙසො	43. පදෙසවිහාරඤාණනිද්දෙසො
94 කථං සමොදහනෙ පඤ්ඤා පදෙසවිහාරෙ ඤාණං? මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයාපි වෙදයිතං, මිච්ඡාදිට්ඨිවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං. සම්මාදිට්ඨිපච්චයාපි වෙදයිතං, සම්මාදිට්ඨිවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං. මිච්ඡාසඞ්කප්පපච්චයාපි වෙදයිතං, මිච්ඡාසඞ්කප්පවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං. සම්මාසඞ්කප්පපච්චයාපි වෙදයිතං, සම්මාසඞ්කප්පවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං...පෙ.... මිච්ඡාවිමුත්තිපච්චයාපි වෙදයිතං, මිච්ඡාවිමුත්තිවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං. සම්මාවිමුත්තිපච්චයාපි වෙදයිතං, සම්මාවිමුත්තිවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං. ඡන්දපච්චයාපි වෙදයිතං, ඡන්දවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං. විතක්කපච්චයාපි වෙදයිතං, විතක්කවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං. සඤ්ඤාපච්චයාපි වෙදයිතං, සඤ්ඤාවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං. ඡන්දො ච අවූපසන්තො හොති, විතක්කො ච අවූපසන්තො හොති, සඤ්ඤා ච අවූපසන්තා හොති, තප්පච්චයාපි වෙදයිතං. ඡන්දො ච වූපසන්තො හොති, විතක්කො ච අවූපසන්තො හොති, සඤ්ඤා ච අවූපසන්තා හොති, තප්පච්චයාපි වෙදයිතං. ඡන්දො ච වූපසන්තො හොති, විතක්කො ච වූපසන්තො හොති, සඤ්ඤා ච අවූපසන්තා හොති, තප්පච්චයාපි වෙදයිතං. ඡන්දො ච වූපසන්තො හොති, විතක්කො ච වූපසන්තො හොති, සඤ්ඤා ච වූපසන්තා හොති, තප්පච්චයාපි වෙදයිතං. අප්පත්තස්ස පත්තියා අත්ථි ආසවං, තස්මිම්පි ඨානෙ අනුප්පත්තෙ තප්පච්චයාපි වෙදයිතං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘සමොදහනෙ පඤ්ඤා පදෙසවිහාරෙ ඤාණං’’.	94 [203] කෙසේ නම් ස්කන්ධයන්ගේ එක් කොටසක් පිඬු කිරීම් වශයෙන් පවත්නා ප්‍රඥාව පදෙස විහාර ඤාණය නම් වේද? මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය සංසිඳීම හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. සම්‍යක් දෘෂ්ටිය හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. සම්‍යක් දෘෂ්ටිය සංසිඳීම හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. සම්‍යක් දෘෂ්ටිය සංසිඳීම හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. මිථ්‍යා සංකල්පය හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. මිථ්‍යාසංකල්පය සංසිඳීම හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. සම්‍යක් සංකල්පය හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. සම්‍යක් සංකල්පය සංසිඳීම හේතු කොටගෙනද වේදනාව උපදියි. මිථ්‍යාවිමුක්තිය හේතුකොට ගෙනද වේදනාව උපදියි, සම්‍යක් විමුක්තිය හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. ඡන්දය හේතුකොට ගෙනද වේදනාව උපදියි. ඡන්දය සංසිඳීම හේතුකොට ගෙනද වේදනාව උපදියි. මිථ්‍යාවචනය හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. මිථ්‍යාවචනය සංසිඳීම හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. සම්‍යක් වචනය හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. සම්‍යක් වචනය සංසිඳීම හේතුකොට ගෙනද වේදනාව උපදියි. මිථ්‍යා කර්මාන්තය (ii) හේතු කොටගෙන වේදනාව උපදියි. මිථ්‍යා කර්මාන්තය (iii) සංසිඳීම හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. සම්‍යක් කර්මාන්තය (මෙහි (ii) යොදන්න) සම්‍යක් කර්මාන්තය (මෙහි (iii) මිථ්‍යා ආජීවය (මෙහි (ii) මිථ්‍යා ආජීවය (මෙහි (iii) සම්‍යක් ආජීවය (මෙහි (ii) සම්‍යක් ආජීවය (මෙහි (iii) මිථ්‍යා ව්‍යායාමය (මෙහි (ii) මිථ්‍යා ව්‍යායාමය (මෙහි (iii) සම්‍යක් ව්‍යායාමය (මෙහි (ii) සම්‍යක් ව්‍යායාමය (මෙහි (iii) මිච්ඡා සතිය (මෙහි (ii) මිච්ඡා සතිය (මෙහි (iii) සම්මා සතිය (මෙහි (ii) සම්මාසතිය (මෙහි (iii) මිච්ඡා සමාධිය (මෙහි (ii) මිච්ඡා සමාධිය (මෙහි (ii) සම්මා සමාධිය මෙහි (ii) සම්මා සමාධිය (මෙහි (iii) විතර්කය හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. විතර්කය සංසිඳීම හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. සඤ්ඤාව හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. සඤ්ඤාව සංසිඳීම හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. ඡන්දයද නොසංසිඳුණේවෙයි. විතර්කයද නොසංසිඳුණේ වෙයි. සඤ්ඤාවද නොසංසිඳුණේ වෙයි. එය හේතුකොට ගෙනද වේදනාව උපදියි. ඡන්දයද සංසිඳුණේ වෙයි. විතර්කයද සංසිඳුණේ වෙයි. සංඥාවද සංසිඳුණේ වෙයි. එය හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. ඡන්දය සංසිඳුණේ වෙයි. විතර්කයද සංසිඳුණේ වෙයි. සංඥාවද නොසංසිඳුණේ වෙයි. එය හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. ඡන්දයද සංසිඳුණේ වෙයි. විතර්කයද සංසිඳුණේ වෙයි. සංඥාවද නොසංසිඳුණේ වෙයි. එය හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. ඡන්දයද සංසිඳුණේ වෙයි. විතර්කයද සංසිඳුණේ වෙයි. සංඥාවද සංසිඳුණේ වෙයි. එය හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. නොපැමිණි ධර්මයට පැමිණීම පිණිස වීර්ය ඇත්තේය ඒ ස්ථානයට පිළිවෙළින් පැමිණි කල්හි ඒ හේතුකොටගෙනද වේදනාව උපදියි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් ස්කන්ධාදි ධර්මයන්ගෙන් කොටසක් පිඬුකර දැනීමෙහි ප්‍රඥාව පදෙස විහාර ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
44-49. ඡවිවට්ටඤාණනිද්දෙසො	44-49. ඡවිවට්ටඤාණනිද්දෙසො
95 කථං අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං? නෙක්ඛම්මාධිපතත්තා පඤ්ඤා කාමච්ඡන්දතො සඤ්ඤාය විවට්ටතීති - අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං. අබ්‍යාපාදාධිපතත්තා පඤ්ඤා බ්‍යාපාදතො සඤ්ඤාය විවට්ටතීති - අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං. ආලොකසඤ්ඤාධිපතත්තා පඤ්ඤා ථිනමිද්ධතො සඤ්ඤාය විවට්ටතීති - අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං. අවික්ඛෙපාධිපතත්තා පඤ්ඤා උද්ධච්චතො සඤ්ඤාය විවට්ටතීති - අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං. ධම්මවවත්ථානාධිපතත්තා පඤ්ඤා විචිකිච්ඡාය සඤ්ඤාය විවට්ටතීති - අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං. ඤාණාධිපතත්තා පඤ්ඤා අවිජ්ජාය සඤ්ඤාය විවට්ටතීති - අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං. පාමොජ්ජාධිපතත්තා පඤ්ඤා අරතියා සඤ්ඤාය විවට්ටතීති - අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං. පඨමජ්ඣානාධිපතත්තා පඤ්ඤා නීවරණෙහි සඤ්ඤාය විවට්ටතීති - අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං...පෙ.... අරහත්තමග්ගාධිපතත්තා පඤ්ඤා සබ්බකිලෙසෙහි සඤ්ඤාය විවට්ටතීති - අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං . තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං’’.	95 [204] කෙසේ නම් අධිපති භාවයෙන් පවත්නා ප්‍රඥාව සඤ්ඤා විවට්ට ඤාණ නම් වේද? නෛෂ්ක්‍රම්‍යය අධිපති කොට ඇති ප්‍රඥාව කාමච්ඡන්දයට හේතුවූ සංඥාව කෙරෙන් පෙරළානුයි. (ii) අධිපති භාවයෙන් පවත්නා ප්‍රඥාව සඤ්ඤා විවට්ට ඤාණ නමි. (iii) අව්‍යාපාදය අධිපතිකොට ඇති ප්‍රඥාව ව්‍යාපාදයට හේතු වූ සංඥාවෙන් පෙරළානුයි. ((ii) යොදන්න) ආලෝක සඤ්ඤාව අධිපතිකොට ඇති ප්‍රඥාව ථිනමිද්ධයට හේතුවූ සඤ්ඤාවෙන් පෙරළානුයි ((ii) යොදන්න) සමාධිය අධිපති කොට ඇති ප්‍රඥාව උද්ධච්චයට හේතුවූ ප්‍රඥාවෙන් පෙරළානුයි ((ii) යොදන්න) ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීම අධිපතිකොට ඇති ප්‍රඥාව විචිකිච්ඡාවට හේතුවූ සඤ්ඤාවෙන් පෙරළානුයි ((ii) යොදන්න) ඤාණය අධිපතිකොට ඇති ප්‍රඥාව අවිද්‍යාවට හේතුවූ සඤ්ඤාවෙන් පෙරළානුයි ((ii) යොදන්න) ප්‍රීතිය අධිපතිකොට ඇති ප්‍රඥාව නොඇල්මට හේතුවූ සංඥාවෙන් පෙරළානුයි ((ii) යොදන්න) ප්‍රථමධ්‍යානය අධිපතිකොට ඇති ප්‍රඥාව නීවරණයන්ට හේතුවූ සංඥාවෙන් පෙරළානුයි ((ii) යොදන්න) ද්විතීයධ්‍යානය අධිපතිකොට ඇති ප්‍රඥාව නීවරණයන්ට හේතුවූ සංඥාවෙන් පෙරලානුයි. තෘතීයධ්‍යානය අධිපතිකොට ඇති ප්‍රඥාව නීවරණයන්ට හේතුවූ සංඥාවෙන් පෙරළානුයි (ii) යොදන්න) චතුර්ථධ්‍යානය අධිපතිකොට ඇති ප්‍රඥාව නීවරණයන්ට හේතුවූ සංඥාවෙන් පෙරළානුයි (ii) යොදන්න) සෝවාන් මාර්ගය අධිපතිකොට ඇති ප්‍රඥාව නීවරණයන්ට හේතුවූ සංඥාවෙන් පෙරළානුයි ((ii) යොදන්න) සකෘදාගාමි මාර්ගය අධිපතිකොට ඇති ප්‍රඥාව නීවරණයන්ට හේතුවූ සංඥාවෙන් පෙරළානුයි ((ii) යොදන්න) අනාගාමි මාර්ගය අධිපතිකොට ඇති ප්‍රඥාව නීවරණයන්ට හේතුවූ සංඥාවෙන් පෙරළානුයි ((ii) යොදන්න) අර්හත් මාර්ගය අධිපතිකොට ඇති ප්‍රඥාව සියලු ක්ලේශයන්ට හේතුවූ සංඥාවෙන් පෙරළානුයි (ii) යොදන්න) එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් අධිපති භාවයෙන් පවත්නා ප්‍රඥාව සඤ්ඤාවිවට්ට ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
96 කථං නානත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණං? කාමච්ඡන්දො නානත්තං, නෙක්ඛම්මං එකත්තං. නෙක්ඛම්මෙකත්තං චෙතයතො කාමච්ඡන්දතො චිත්තං විවට්ටතීති - නානත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණං. බ්‍යාපාදො නානත්තං, අබ්‍යාපාදො එකත්තං. අබ්‍යාපාදෙකත්තං චෙතයතො බ්‍යාපාදතො චිත්තං විවට්ටතීති - නානත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණං. ථිනමිද්ධං නානත්තං, ආලොකසඤ්ඤා එකත්තං. ආලොකසඤ්ඤෙකත්තං චෙතයතො ථිනමිද්ධතො චිත්තං විවට්ටතීති - නානත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණං...පෙ.... සබ්බකිලෙසා නානත්තං, අරහත්තමග්ගො එකත්තං. අරහත්තමග්ගෙකත්තං චෙතයතො සබ්බකිලෙසෙහි චිත්තං විවට්ටතීති - නානත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘නානත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණං’’.	96 [205] කෙසේනම් (ශාන්ත ස්වභාවයක් නැති හෙයින් එකම ස්වභාවයක් නැති) නානත්ත ධර්මයන්හි ප්‍රඥාව චෙතොවිවට්ට ඤාණ නම්වේද? කාමච්ඡන්දය අශාන්ත හෙයින් නානත්ත නමි. නෛෂ්ක්‍රම්‍යය ශාන්ත හෙයින් එකත්ත (එකම ස්වභාවයක් ඇත්තේ) නම් වෙයි. නෛෂ්ක්‍රම්‍යය එකත්වය පවත්වන්නාහට කාමච්ඡන්දයෙන් සිත වෙන්වේනුයි. නානත්වයෙහි ප්‍රඥාව චෙතො විවට්ට ඤාණ නමි. ව්‍යාපාදය නානත්ත නමි. අව්‍යාපාදය එකත්ත නමි. අව්‍යාපාදයෙහි එකත්වය පවත්වන්නාහට ව්‍යාපාදය කෙරෙන් සිත වෙන්වේනුයි නානත්වයෙහි ප්‍රඥාව චෙතො විවට්ට ඤාණ නමි. ථිනමිද්ධය නානත්ත නමි. ආලෝක සඤ්ඤාව එකත්ත නමි. ආලෝක සඤ්ඤා එකත්වය පවත්වන්නාහට ථිනමිද්ධය කෙරෙන් සිත වෙන්වේනුයි නානත්වයෙහි ප්‍රඥාව විවට්ට ඤාණ නමි. කාමච්ඡන්දය නානත්ත නමි. නෛෂ්ක්‍රම්‍යය එකත්ත නමි. සියලු ක්ලේශයෝ නානත්ත නමි. අර්හත් මාර්ගය එකත්ත නමි. අර්හත් මාර්ග එකත්වය පවත්වන්නා හට සියලු කෙලෙසුන් කෙරෙන් සිත වෙන්වේනුයි නානත්වයෙහි ප්‍රඥාව චෙතොවිවට්ට ඤාණ නමි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් නානත්වයෙහි ප්‍රඥාව චෙතො විවට්ට ඤාණයයි කියනු ලාබේ.
97 කථං අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණං? කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති - අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණං. බ්‍යාපාදං පජහන්තො අබ්‍යාපාදවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති - අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණං. ථිනමිද්ධං පජහන්තො ආලොකසඤ්ඤාවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති - අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණං...පෙ.... සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති - අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණං’’.	97 [206] කෙසේනම් සිත පිහිටුවීමෙහි ප්‍රඥාව චිත්ත විවට්ට ඤාණ නම්වේද? කාමච්ඡන්දය දුරු කරන්නේ නෛෂ්ක්‍රම්‍ය වශයෙන් සිත පිහිටුවානුයි සිත පිහිටුවීමෙහි ප්‍රඥාව චිත්ත විවට්ට ඤාණ නමි. ව්‍යාපාදය දුරු කරන්නේ අව්‍යාපාද වශයෙන් සිත පිහිටුවානුයි සිත පිහිටුවීමෙහි ප්‍රඥාව චිත්ත විවට්ට ඤාණ නමි. ථිනමිද්ධය දුරු කරන්නේ ආලෝක සඤ්ඤා වශයෙන් සිත පිහිටුවානුයි (ii) සිත පිහිටුවීමෙහි ප්‍රඥාව ප්‍රඥාව චිත්ත විවට්ට ඤාණ නමි. නීවරණයන් දුරු කරන්නේ ප්‍රථම ධ්‍යානයාගේ වශයෙන් සිත පිහිටුවානුයි (මෙහි (ii)) නීවරණයන් දුරුකරන්නේ ද්විතීය ධ්‍යානයාගේ වශයෙන් සිත පිහිටුවානුයි (මෙහි (ii) නීවරණයන් දුරු කරන්නේ තෘතීය ධ්‍යානයාගේ වශයෙන් සිත පිහිටුවානුයි (මෙහි (ii) නීවරණයන් දුරුකරන්නේ චතුර්ථ ධ්‍යානයාගේ වශයෙන් සිත පිහිටුවානුයි (මෙහි (ii) නීවරණයන් දුරු කරන්නේ සෝවාන් මාර්ගයාගේ වශයෙන් සිත පිහිටුවානුයි (මෙහි (ii)) නීවරණයන් දුරු කරන්නේ සකෘදාගාමි මාර්ගයාගේ වශයෙන් සිත පිහිටුවානුයි (මෙහි (ii)) නීවරණයන් දුරු කරන්නේ අනාගාමි මාර්ගයාගේ වශයෙන් සිත පිහිටුවානුයි (මෙහි (ii)) සියලු කෙලෙසුන් දුරු කරන්නේ අර්හත් මාර්ග වශයෙන් සිත පිහිටුවානුයි සිත පිහිටුවීමෙහි ප්‍රඥාව චිත්ත විවට්ට ඤාණ නමි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්තයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් සිත පිහිටුවීමෙහි ප්‍රඥාව චිත්ත විවට්ට ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
98 කථං සුඤ්ඤතෙ පඤ්ඤා ඤාණවිවට්ටෙ ඤාණං? ‘‘චක්ඛු සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා’’ති යථාභූතං ජානතො (පජානතො (ස්‍යා.)) පස්සතො චක්ඛාභිනිවෙසතො (කාමාභිනිවෙසතො (ස්‍යා.) අට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා) ඤාණං විවට්ටතීති - සුඤ්ඤතෙ පඤ්ඤා ඤාණවිවට්ටෙ ඤාණං. ‘‘සොතං සුඤ්ඤං...පෙ.... ඝානං සුඤ්ඤං... ජිව්හා සුඤ්ඤා... කායො සුඤ්ඤො... මනො සුඤ්ඤො අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා’’ති යථාභූතං ජානතො පස්සතො මනාභිනිවෙසතො ඤාණං විවට්ටතීති - සුඤ්ඤතෙ පඤ්ඤා ඤාණවිවට්ටෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘සුඤ්ඤතෙ පඤ්ඤා ඤාණවිවට්ටෙ ඤාණං’’.	98 [207] කෙසේනම් සූන්‍ය භාවයෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව විවට්ට ඤාණ නම්වේද? ඇස (ii) තමාගෙන්ද තමා සතු බවෙන්ද, නිත්‍ය බවෙන්ද ස්ථිර බවෙන්ද, සදාකාලික බවෙන්ද, වෙනස් නොවන බවෙන්ද හිස්යයි තත්වාකාරයෙන් දන්නාහුගේ දක්නහුගේ (iii) ඇස (iv) මම යයි වදරවා ගැනීමෙන් ඤාණය වෙන්වේනුයි සූන්‍යත්වය දක්නා ප්‍රඥාව ඤාණ විවට්ට ඤාණනමි. කණ (මෙහි (ii)) කණ (මෙහි (iv)) නාසය (මෙහි (ii)) නාසය (මෙහි (iv)) දිව (මෙහි (ii)) දිව (මෙහි (iv)) කය (මෙහි (ii)) කය (මෙහි (iv)) සිත (මෙහි (ii)) සිත (මෙහි (iv)) එය දැනීම අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් සුන්‍යත්වය දක්නා ප්‍රඥාව ඤාණ විවට්ට ඤාණ නමි.
99 කථං වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං? නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං වොසජ්ජතීති - වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං. අබ්‍යාපාදෙන බ්‍යාපාදං වොසජ්ජතීති - වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං වොසජ්ජතීති - වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං . අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චං වොසජ්ජතීති - වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං. ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං වොසජ්ජතීති - වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං...පෙ.... අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ වොසජ්ජතීති - වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං’’.	99 [208] කෙසේනම් අත්හැරීමෙහි ප්‍රඥාව විමොක්ඛ විවට්ට ඤාණ නම්වේද? (ii) නෛෂ්ක්‍රම්‍යයෙන් කාමච්ඡන්දය අත්හරිනුයි අත් හැරීමෙහි ප්‍රඥාව විමොක්ඛ විවට්ට ඤාණ නමි. අව්‍යාපාදයෙන් ව්‍යාපාදය අත්හරිනුයි අත් හැරීමෙහි ප්‍රඥාව විමොක්ඛ විවට්ට ඤාණ නමි (iii) ආලෝක සඤ්ඤාවෙන් ථිනමිද්ධය අත්හරිනුයි අත් හැරීමෙහි ප්‍රඥාව විමොක්ඛ විවට්ට ඤාණ නමි. සමාධියෙන් උද්ධච්චය අත්හරිනුයි අත්හැරීමෙහි ප්‍රඥාව විමොක්ඛ විවට්ට ඤාණ නමි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) අර්හත් මාර්ගයෙන් සියලු ක්ලේශයන් අත්හරිනුයි අත්හැරීමෙහි ප්‍රඥාව විමොක්ඛ විවට්ට ඤාණ නමි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් අත්හැරීමෙහි ප්‍රඥාව විමොක්ඛ විවට්ට ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
100 කථං තථට්ඨෙ පඤ්ඤා සච්චවිවට්ටෙ ඤාණං? දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨං සඞ්ඛතට්ඨං සන්තාපට්ඨං විපරිණාමට්ඨං පරිජානන්තො විවට්ටතීති - තථට්ඨෙ පඤ්ඤා සච්චවිවට්ටෙ ඤාණං. සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨං නිදානට්ඨං සඤ්ඤොගට්ඨං පලිබොධට්ඨං පජහන්තො විවට්ටතීති - තථට්ඨෙ පඤ්ඤා සච්චවිවට්ටෙ ඤාණං. නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨං විවෙකට්ඨං අසඞ්ඛතට්ඨං අමතට්ඨං සච්ඡිකරොන්තො විවට්ටතීති - තථට්ඨෙ පඤ්ඤා සච්චවිවට්ටෙ ඤාණං. මග්ගස්ස නිය්‍යානට්ඨං හෙතුට්ඨං දස්සනට්ඨං ආධිපතෙය්‍යට්ඨං භාවෙන්තො විවට්ටතීති - තථට්ඨෙ පඤ්ඤා සච්චවිවට්ටෙ ඤාණං. සඤ්ඤාවිවට්ටො, චෙතොවිවට්ටො, චිත්තවිවට්ටො, ඤාණවිවට්ටො, විමොක්ඛවිවට්ටො , සච්චවිවට්ටො. සඤ්ජානන්තො විවට්ටතීති - සඤ්ඤාවිවට්ටො. චෙතයන්තො විවට්ටතීති - චෙතොවිවට්ටො. විජානන්තො විවට්ටතීති - චිත්තවිවට්ටො. ඤාණං කරොන්තො විවට්ටතීති - ඤාණවිවට්ටො. වොසජ්ජන්තො විවට්ටතීති - විමොක්ඛවිවට්ටො. තථට්ඨෙ විවට්ටතීති - සච්චවිවට්ටො. යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො, තත්ථ චෙතොවිවට්ටො. යත්ථ චෙතොවිවට්ටො, තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො. යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො තත්ථ චිත්තවිවට්ටො. යත්ථ චිත්තවිවට්ටො, තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො. යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො, තත්ථ ඤාණවිවට්ටො. යත්ථ ඤාණවිවට්ටො, තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො. යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො ඤාණවිවට්ටො, තත්ථ විමොක්ඛවිවට්ටො. යත්ථ විමොක්ඛවිවට්ටො, තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො ඤාණවිවට්ටො. යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො ඤාණවිවට්ටො විමොක්ඛවිවට්ටො, තත්ථ සච්චවිවට්ටො. යත්ථ සච්චවිවට්ටො, තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො ඤාණවිවට්ටො විමොක්ඛවිවට්ටො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං , පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘තථට්ඨෙ පඤ්ඤා සච්චවිවට්ටෙ ඤාණං’’.	100 [209] කෙසේනම් සත්‍යාර්ථයන් දක්නාවූ ප්‍රඥාව සච්ච විවට්ට ඤාණ නම්වේද? දුක්ඛ සත්‍යයාගේ පිළින ස්වභාවය සකස්කළයුතු ස්වභාවය තැවීම් ස්වභාවය වෙනස්වීම් ස්වභාවය පිරිසිඳ දැනගන්නේ වෙන්වේනුයි. සථ්‍යාර්ථය දක්නා ප්‍රඥාව සච්ච විවට්ට ඤාණ නමි. සමුදය සත්‍යයාගේ රැස්කිරීම් ස්වභාවය හේතුවීම් ස්වභාවය බැඳීම් ස්වභාවය බාධා ස්වභාවය පහ කරන්නේ වෙන්වේනුයි සත්‍යාර්ථය දක්නා ප්‍රඥාව සච්ච විවට්ට ඤාණනමි. නිරෝධ සත්‍යයාගේ මිදීම් ස්වභාවය විවේක ස්වභාවය සකස් නොකිරීම් ස්වභාවය අමෘත ස්වභාවය දක්නේ වෙන්වේනුයි සත්‍යාර්ථයන් දක්නේ වෙන්වේනුයි සත්‍යාර්ථයන් දක්නා ප්‍රඥාව සච්ච විවට්ට ඤාණනමි. මාර්ග සත්‍යායාගේ එතර කිරීම් ස්වභාවය හේතුවීම් ස්වභාවය දැකීම් ස්වභාවය අධිපති ස්වභාවය වඩන්නේ වෙන්වේනුයි සත්‍යාර්ථය දැක්මෙහි ප්‍රඥාව සච්ච විවට්ට ඤාණ නමි. සඤ්ඤා විවට්ට චෙතො විවට්ට චිත්ත විවට්ට ඤාණ විවට්ට විමොක්ඛ විවට්ට සච්ච විවට්ට යයි විවට්ට සයකි. දැනගනිමින් වෙන්වේනුයි සඤ්ඤා විවට්ට නමි. පවත්වමින් වෙන්වේනුයි චෙතො විවට්ට නමි. සිත පිහිටුවමින් වෙන්වෙනුයි චිත්ත විවට්ට නමි. සූන්‍ය වශයෙන් දක්නා ඤාණයෙන් ප්‍රකට කරමින් වෙන්වේනුයි ඤාණ විවට්ට නමි. අත්හරිමින් වෙන්වේනුයි විමොක්ඛ විවට්ට නමි. සත්‍යාර්ථයන් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරමින් වෙන්වේනුයි සච්ච විවට්ට නමි. යම් තැනෙක සඤ්ඤා විවට්ටය වෙයිද, එහි චෙතො විවට්ටය වෙයි. යම්තැනෙක්හි සඤ්ඤා විවට්ටය වෙයිද, එහි සඤ්ඤා විවට්ටය වෙයි. යම්තැනෙක්හි සඤ්ඤා විවට්ටය චෙතො විවට්ටය වෙයිද, එහි චිත්ත විවට්ටය වෙයි. යම්තැනෙක්හි චිත්ත විවට්ටය වෙයිද, එහි සඤ්ඤා විවට්ටය චෙතො විවට්ටය වෙයි. යම්තැනෙක්හි සඤ්ඤා විවට්ටය චෙතො විවට්ටය චිත්ත විවට්ටය වෙයිද, එහි ඤාණ විවට්ටය වෙයි. යම්තැනෙක්හි ඤාණ විවට්ටය වෙයිද, එහි සඤ්ඤා විවට්ටය චෙතො විවට්ටය චිත්ත විවට්ටය වෙයි. යම් තැනෙක්හි සඤ්ඤා විවට්ටය චෙතො විවට්ටය චිත්ත විවට්ටය ඤාණ විවට්ටය වෙයිද, එහි විමොක්ඛ විවට්ටය වෙයි. යම් තැනෙක්හි විමොක්ඛ විවට්ටය වෙයිද, එහි සඤ්ඤා විවට්ටය චෙතො විවට්ටය චිත්ත විවට්ටය ඤාණ විවට්ටය වෙයිද, එහි සඤ්ඤා විවට්ටය චෙතො විවට්ටය චිත්ත විවට්ටය ඤාණ විවට්ටය විමොක්ඛ විවට්ටය වෙයිද, එහිසච්ච විවට්ටය වෙයි. යම් තැනෙක්හි සච්ච විවට්ටය වෙයිද, එහි සඤ්ඤා විවට්ටය චෙතො විවට්ටය ඤාණ විවට්ටය විමොක්ඛ විවට්ටය වෙයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් සත්‍යාර්ථයන් දැක්මෙහි ප්‍රඥාව සච්ච විවට්ට ඤාණ නමි.
50. ඉද්ධිවිධඤාණනිද්දෙසො	50. ඉද්ධිවිධඤාණනිද්දෙසො
101 කථං කායම්පි චිත්තම්පි එකවවත්ථානතා සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච අධිට්ඨානවසෙන ඉජ්ඣනට්ඨෙ පඤ්ඤා ඉද්ධිවිධෙ ඤාණං? ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, වීරියසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, චිත්තසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති. සො ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙති පරිදමෙති, මුදුං කරොති කම්මනියං. සො ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙත්වා පරිදමෙත්වා මුදුං කරිත්වා කම්මනියං කායම්පි චිත්තෙ සමොදහති, චිත්තම්පි කායෙ සමොදහති, කායවසෙන චිත්තං පරිණාමෙති, චිත්තවසෙන කායං පරිණාමෙති, කායවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාති, චිත්තවසෙන කායං අධිට්ඨාති; කායවසෙන චිත්තං පරිණාමෙත්වා චිත්තවසෙන කායං පරිණාමෙත්වා කායවසෙන චිත්තං අධිට්ඨහිත්වා චිත්තවසෙන කායං අධිට්ඨහිත්වා සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච කායෙ ඔක්කමිත්වා විහරති. සො තථාභාවිතෙන චිත්තෙන පරිසුද්ධෙන පරියොදාතෙන ඉද්ධිවිධඤාණාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙති. සො අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධං පච්චනුභොති.	101 [210] කෙසේනම් කයද සිතද සමාන කොට මෙනෙහි කිරීමෙන් සුඛ සඤ්ඤාවත් ලහු සඤ්ඤාවත් අධිෂ්ඨාන කිරීම් වශයෙන් සමෘද්ධ කිරීමෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව ඍද්ධිවිධ ඥාන නම්වේද? මහණෙනි, මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම ඡන්දය (ii) අධිපති කොට ඇති සමාධියෙන්ද, සම්‍යක් ප්‍රධාන වීර්යයෙන්ද යුත් ඍද්ධිපාදය (iii) වඩයිද වීර්යය (මෙහි (ii) යොදන්න.) සිත (මෙහි (ii) විමංසාව (මෙහි ii) හෙතෙම මේ සතර ඍද්ධි පාදයන්හි සිත පුරුදු කරයි. දමනය කරයි. මෘදු කරයි, කර්මන්‍ය කරයි. හෙතෙම මේ සතර ඍද්ධි පාදයන්හි සිත පුරුදු කොට දමනය කොට මෘදු කොට කර්මන්‍ය කොට කයද සිතෙහි ඇතුළත් කරයි. සිතද කයෙහි ඇතුළත් කරයි. කය සිත හා සමාන කරයි. සිත කය හා සමාන කරයි. කය සිත හා සමාන වේවායි අධිෂ්ඨාන කරයි. සිත කය හා සමාන වේවායි අධිෂ්ඨාන කරයි. කය සිත හා සමාන කොට සිත කය හා සමාන කොට කය සිත හා සමාන වේවායි අධිෂ්ඨාන කොට සිත කය හා සමාන වේවායි අධිෂ්ඨාන කොට සුඛසඤ්ඤාවද ලහු සඤ්ඤාවද කයෙහි ඇතුළත්කොට වාසය කරයි. හෙතෙම එසේ වඩනලද පිරිසිදුවූ පවිත්‍රවූ සිතින් ඍද්ධිවිධ ඥානයට සිත එළවයි. නමයි. හෙතෙම නොයෙක් ආකාර ඍද්ධි ප්‍රභෙද අනුභව කරයි.
102 එකොපි හුත්වා බහුධා හොති, බහුධාපි හුත්වා එකො හොති; ආවිභාවං තිරොභාවං; තිරොකුට්ටං (තිරොකුඩ්ඩං (ස්‍යා.)) තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං අසජ්ජමානො ගච්ඡති, සෙය්‍යථාපි ආකාසෙ; පථවියාපි උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොති, සෙය්‍යථාපි උදකෙ; උදකෙපි අභිජ්ජමානෙ ගච්ඡති, සෙය්‍යථාපි පථවියං ; ආකාසෙපි පල්ලඞ්කෙන කමති (චඞ්කමති (ස්‍යා.) දී. නි. 1.238 පස්සිතබ්බා) සෙය්‍යථාපි පක්ඛී සකුණො ඉමෙපි චන්දිමසූරියෙ එවංමහිද්ධිකෙ එවංමහානුභාවෙ පාණිනා පරාමසති (පරිමසති (ස්‍යා.)) පරිමජ්ජති; යාව බ්‍රහ්මලොකාපි කායෙන වසං වත්තෙති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘කායම්පි චිත්තම්පි එකවවත්ථානතා සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච අධිට්ඨානවසෙන ඉජ්ඣනට්ඨෙ පඤ්ඤා ඉද්ධිවිධෙ ඤාණං’’.	102 එක්කෙනෙක්ව බොහෝ දෙනෙක් වෙත්. බොහෝදෙනෙක්ව එක්කෙනෙක් වෙයි. ප්‍රකට බව සැඟවුණු බවට පැමිණෙයි. බිත්තියෙන් පිටතට ප්‍රකාරයෙන් පිටතට පර්වතයෙන් පිටතට අහසෙහි මෙන් නොගැටී ගමන් කරයි. ජලයෙහි මෙන් පොළොවෙහි ගිලීම මතුකරයි. පොළොවෙහි මෙන් ජලයෙහි නොගිලී ගමන් කරයි. පක්ෂියකු මෙන් අහසෙහි පළක් බැඳ ගමන් කරයි. මෙසේ මහත් ඍද්ධි ඇති මහත් ආනුභාව ඇති චන්ද්‍ර සූර්යයන් අතින් පිරිමදියි. බඹලොව දක්වා කයින් වශයෙහි පවත්වයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් කයද සිතද එකක් කොට මෙනෙහි කිරීමෙන් සුඛ සඤ්ඤාවද ලහු සඤ්ඤාවද අධිෂ්ඨාන කිරීම් වශයෙන් සමෘද්ධ කිරීමෙහි ප්‍රඥාව ඉද්ධිවිධ ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
51. සොතධාතුවිසුද්ධිඤාණනිද්දෙසො	51. සොතධාතුවිසුද්ධිඤාණනිද්දෙසො
103 කථං විතක්කවිප්ඵාරවසෙන නානත්තෙකත්තසද්දනිමිත්තානං පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා සොතධාතුවිසුද්ධිඤාණං ? ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධි...පෙ.... වීරියසමාධි... චිත්තසමාධි... වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති. සො ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙති පරිදමෙති, මුදුං කරොති කම්මනියං. සො ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙත්වා පරිදමෙත්වා, මුදුං කරිත්වා කම්මනියං දූරෙපි සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, සන්තිකෙපි සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, ඔළාරිකානම්පි සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, සුඛුමානම්පි සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, සණ්හසණ්හානම්පි සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, පුරත්ථිමායපි දිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, පච්ඡිමායපි දිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, උත්තරායපි දිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, දක්ඛිණායපි දිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, පුරත්ථිමායපි අනුදිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, පච්ඡිමායපි අනුදිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, උත්තරායපි අනුදිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, දක්ඛිණායපි අනුදිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, හෙට්ඨිමායපි දිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, උපරිමායපි දිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති. සො තථාභාවිතෙන චිත්තෙන පරිසුද්ධෙන පරියොදාතෙන සොතධාතුවිසුද්ධිඤාණාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙති. සො දිබ්බාය සොතධාතුයා විසුද්ධාය අතික්කන්තමානුසිකාය උභො සද්දෙ සුණාති - දිබ්බෙ ච මානුසෙ ච යෙ දූරෙ සන්තිකෙ ච. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘විතක්කවිප්ඵාරවසෙන නානත්තෙකත්තසද්දනිමිත්තානං පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා සොතධාතුවිසුද්ධිඤාණං’’.	103 [211] කෙසේනම් විතර්ක වේගයෙන් නොයෙක් ස්වභාව ඇත්තාවූ එක ස්වභාව ඇත්තාවූද ශබ්ද නිමිති කෙරෙහි බැසගන්නාවූ ප්‍රඥාව සොත ධාතු විසුද්ධි ඤාණ නම්වේද මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම ඡන්දය අධිපති කොට ඇති සමාධියෙන්ද (ii) සම්‍යක් ප්‍රධාන වීර්යයෙන්ද, වීර්ය අධිපතිකොට ඇති සමාධියෙන්ද (මෙහි (ii) සිත අධිපති කොට ඇති සමාධියෙන්ද (මෙහි (ii) විමංසාව අධිපතිකොට ඇති සමාධියෙන්ද සම්‍යක් ප්‍රධාන වීර්යයෙන්ද යුත් ඍද්ධිපාදය වඩයි. හෙතෙම මේ සතර ඍද්ධි පාදයන්හි සිත පුරුදු කරයි. දමනය කරයි. මෘදු කරයි. කර්මන්‍ය කරයි. හෙතෙම මේ සතර ඍද්ධිපාදයන්හි සිත වඩා දමනය කොට මෘදු කොට කර්මන්‍ය කොට දුර ශබ්දයන්ගේද ශබ්ද නිමිත්ත මෙනෙහි කරයි. ළඟ ශබ්දයන්ගේද ශබ්ද නිමිත්ත මෙනෙහි කරයි. මහත් ශබ්දයන්ගේද ශබ්ද නිමිත්ත මෙනෙහි කරයි. සියුම් ශබ්දයන්ගේද ශබ්ද නිමිත්ත මෙනෙහිකරයි. ඉතාසියුම් ශබ්දයන්ගේද ශබ්ද නිමිත්ත මෙනෙහි කරයි. පූර්ව දිශාවෙහි ශබ්දයන්ගේද ශබ්ද නිමිත්ත මෙනෙහි කරයි. පශ්චිම දිශාවෙහි ශබ්දයන්ගේද ශබ්ද නිමිත්ත මෙනෙහි කරයි. උතුරු දිශාවෙහි ශබ්දයන්ගේ ශබ්ද නිමිත්ත මෙනෙහි කරයි. දකුණු දිශාවෙහි ශබ්දයන්ගේද ශබ්ද නිමිත්තද මෙනෙහි කරයි. පූර්ව අනුදිශාවෙහි ශබ්දයන්ගේද ශබ්ද නිමිත්ත මෙනෙහි කරයි. පශ්චිම අනුදිශාවෙහි ශබ්දයන්ගේද ශබ්ද නිමිත්ත මෙනෙහි කරයි. දකුණු අනුදිශාවෙහි ශබ්දයන්ගේද ශබ්ද නිමිත්ත මෙනෙහි කරයි. යට දිශාවෙහි ශබ්දයන්ගේද ශබ්ද නිමිත්ත මෙනෙහිකරයි. උඩදිශාවෙහිද ශබ්දයන්ගේ ශබ්ද නිමිත්ත මෙනෙහි කරයි. හෙතෙම එසේ පුරුදු කරන ලද පිරිසිදුවූ හාත්පස පිරිසිදුවූ සිතින් සොත ධාතු විසුද්ධිඤාණය පිණිස සිත එළවයි. නමයි හෙතෙම මිනිස් බව ඉක්මවූ පිරිසිදුවූ දිව්‍ය ශ්‍රොත ධාතුවෙන් දිව්‍යවූද, මනුෂ්‍යවූද, දුරවූද, සමීපවූද, දෙවදෑරුම් ශබ්දයන් අසයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් විතර්ක වශයෙන් නොයෙක් ස්වභාව ඇත්තාවූද එක් ස්වභාවයක් ඇත්තාවූද ශබ්ද නිමිතිවලට බැස ගැන්මෙහි ප්‍රඥාව සොතධාතු විසුද්ධි ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
52. චෙතොපරියඤාණනිද්දෙසො	52. චෙතොපරියඤාණනිද්දෙසො
104 කථං තිණ්ණං චිත්තානං විප්ඵාරත්තා ඉන්ද්‍රියානං පසාදවසෙන නානත්තෙකත්තවිඤ්ඤාණචරියාපරියොගාහණෙ පඤ්ඤා චෙතොපරියඤාණං? ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, වීරියසමාධි...පෙ.... චිත්තසමාධි...පෙ.... වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති. සො ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙති පරිදමෙති, මුදුං කරොති කම්මනියං. සො ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙත්වා පරිදමෙත්වා, මුදුං කරිත්වා කම්මනියං එවං පජානාති - ‘‘ඉදං රූපං සොමනස්සින්ද්‍රියසමුට්ඨිතං, ඉදං රූපං දොමනස්සින්ද්‍රියසමුට්ඨිතං, ඉදං රූපං උපෙක්ඛින්ද්‍රියසමුට්ඨිත’’න්ති . සො තථාභාවිතෙන චිත්තෙන පරිසුද්ධෙන පරියොදාතෙන චෙතොපරියඤාණාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙති. සො පරසත්තානං පරපුග්ගලානං චෙතසා චෙතො පරිච්ච පජානාති - සරාගං වා චිත්තං ‘‘සරාගං චිත්ත’’න්ති පජානාති, වීතරාගං වා චිත්තං ‘‘වීතරාගං චිත්ත’’න්ති පජානාති, සදොසං වා චිත්තං...පෙ.... වීතදොසං වා චිත්තං... සමොහං වා චිත්තං... වීතමොහං වා චිත්තං... සංඛිත්තං වා චිත්තං... වික්ඛිත්තං වා චිත්තං... මහග්ගතං වා චිත්තං... අමහග්ගතං වා චිත්තං... සඋත්තරං වා චිත්තං... අනුත්තරං වා චිත්තං... සමාහිතං වා චිත්තං... අසමාහිතං වා චිත්තං... විමුත්තං වා චිත්තං... අවිමුත්තං වා චිත්තං ‘‘අවිමුත්තං චිත්තන්ති පජානාති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘තිණ්ණං චිත්තානං විප්ඵාරත්තා ඉන්ද්‍රියානං පසාදවසෙන නානත්තෙකත්තවිඤ්ඤාණචරියාපරියොගාහණෙ පඤ්ඤා චෙතොපරියඤාණං’’.	104 [212] කෙසේ නම් (සොමනස්ස සහගත දොමනස්ස සහගත උපෙක්ඛා සහගත යන) ත්‍රිවිධ චිත්තයන් පිළිබඳ වෙගයන්ගේ වශයෙන් ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පැහැදීමට අනුව නොයෙක් ස්වභාව ඇත්තාවූද සමාන ස්වභාව ඇත්තාවූද චිත්තයන්ගේ පැවැත්ම බැස ගැනීමෙහි ප්‍රඥාව චෙතො පරිය ඤාණ නම් වේද? මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම ඡන්දය අධිපතිකොට ඇති සමාධියෙන්ද (ii) සම්‍යක් ප්‍රධාන වීර්යයෙන්ද යුත් ඍද්ධිපාදය වඩයි. වීර්ය අධිපතිකොට ඇති සමාධියෙන්ද මෙහි (ii) යොදන්න.) සිත අධිපතිකොට ඇති සමාධියෙන්ද (මෙහි (ii) යොදන්න) විමංසය අධිපතිකොට ඇති සමාධියෙන්ද සම්‍යක් ප්‍රධාන වීර්යයෙන්ද යුත් ඍද්ධිපාදය වඩයි. හෙතෙම ඒ ඍද්ධිපාදයන්හි සිත පුරුදු කරයි. දමනය කරයි, මෘදුකරයි, කර්මන්‍යය කරයි. හෙතෙම මේ සතර ඍද්ධිපාදයන්හි සිත පුරුදුකොට දමනයකොට මෘදුකොට කර්මාන්‍ය කොට මේ රූපය සොමනස්සින්ද්‍රියයෙන් හටගත්තේය. මේ රූපය දොමනස්සින්ද්‍රියයෙන් හටගත්තේය. මේ රූපය උපෙක්ඛින්ද්‍රියයෙන් හටගත්තේයයි මෙසේ දැන ගනියි. හෙතෙම එසේ පුරුදු කරන ලද පිරිසිදු කරන ලද හාත්පස පිරිසිදු කරන ලද සිතින් චෙතොපරිය ඤාණය පිණිස සිත එළවයි, නමයි. හෙතෙම අන්‍ය සත්වයන්ගේ අන්‍ය පුද්ගලයන්ගේ සිත තමාගේ සිතින් පිරිසිඳ දනියි. රාග සහිත සිත රාග සහිත සිතයයි දනියි. රාග සහිත සිත හෝ රාග රහිත සිතයයි දනියි. දොස සහිත සිත හෝ දොස රහිත සිත හෝ මෝහ සහිත සිත හෝ මෝහ රහිත සිත හෝ හැකුළුණු සිත හෝ විහිදුණු සිත හෝ මහද්ගත සිත හෝ අමහද්ගත සිත හෝ සඋත්තර සිත හෝ අනුත්තර සිත හෝ සමාහිත සිත හෝ අසමාහිත සිත හෝ විමුත්ත සිත හෝ අවිමුත්ත සිත හෝ අවිමුත්ත සිතයයි දැනගනියි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණය නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් ත්‍රිවිධ වේගයෙන් ඉදුරන්ගේ පැහැදීම් වශයෙන් නොයෙක් ස්වභාවයන් ඇත්තාවූ එක ස්වභාවය ඇත්තාවූ චිත්තයන්ට බැස ගැන්මෙහි ප්‍රඥාව චෙතොපරිය ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
53. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණනිද්දෙසො	53. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණනිද්දෙසො
105 කථං පච්චයපවත්තානං ධම්මානං නානත්තෙකත්තකම්මවිප්ඵාරවසෙන පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං? ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධි...පෙ.... මුදුං කරිත්වා කම්මනියං එවං පජානාති - ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජති, යදිදං - අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, නාමරූපපච්චයා සළායතනං, සළායතනපච්චයා ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා, වෙදනාපච්චයා තණ්හා, තණ්හාපච්චයා උපාදානං, උපාදානපච්චයා භවො, භවපච්චයා ජාති, ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති; එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති’’. සො තථාභාවිතෙන චිත්තෙන පරිසුද්ධෙන පරියොදාතෙන පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙති. සො අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති, සෙය්‍යථිදං - එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො තිස්සොපි ජාතියො චතස්සොපි ජාතියො පඤ්චපි ජාතියො දසපි ජාතියො වීසම්පි ජාතියො තිංසම්පි ජාතියො චත්තාලීසම්පි ජාතියො පඤ්ඤාසම්පි ජාතියො, ජාතිසතම්පි ජාතිසහස්සම්පි ජාතිසතසහස්සම්පි, අනෙකෙපි සංවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි විවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි සංවට්ටවිවට්ටකප්පෙ - ‘‘අමුත්‍රාසිං එවංනාමො එවංගොත්තො එවංවණ්ණො එවමාහාරො එවංසුඛදුක්ඛප්පටිසංවෙදී එවමායුපරියන්තො, සො තතො චුතො අමුත්‍ර උදපාදිං; තත්‍රාපාසිං එවංනාමො එවංගොත්තො එවංවණ්ණො එවමාහාරො එවංසුඛදුක්ඛප්පටිසංවෙදී එවම ආයුපරියන්තො, සො තතො චුතො ඉධූපපන්නො’’ති. ඉති සාකාරං සඋද්දෙසං අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘පච්චයපවත්තානං ධම්මානං නානත්තෙකත්තකම්මවිප්ඵාරවසෙන පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං’’.	105 [213] කෙසේ නම් නොයෙක් ස්වභාව හා එක ස්වභාව ඇති කර්මයන්ගේ වෙගයෙන් ප්‍රත්‍යයන්ට අනුව පවත්නා ධර්මයන්ට බැස ගැන්මෙහි ප්‍රඥාව පුබ්බේ නිවාසානුස්සති ඤාණය නම් වේද? මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම ඡන්දය අධිපතිකෙට ඇති (මෙහි 210 ඡේදයේ (ii) යොදන්න.) වීර්ය අධිපතිකොට ඇති (210 යේ ii) සිත අධිපතිකොට ඇති (210 යේ (ii) විමංසාව අධිපතිකොට ඇති (210 යේ ii) මෘදුකොට කර්මන්‍යකොට මෙසේ දැනගනියි. කෙසේද? මේ හේතුව ඇති කල්හි මේ ඵලය වෙයි. මේ හේතුව ඉපදීම හේතුකොට ගෙන මේ ඵලය උපදියි. එනම් අවිද්‍යාව නිසා සංස්කාරයෝ උපදිත් සංස්කාරය නිසා විඤ්ඤාණය උපදියි. විඤ්ඤාණය නිසා නාම රූපය උපදියි. නාම රූපය නිසා සළායතනය උපදියි. සළායතනය නිසා ඵස්සය උපදියි. ඵස්සය නිසා වේදනාව උපදියි වේදනාව නිසා තණ්හාව උපදියි. තණ්හාව නිසා උපාදානය උපදියි. උපාදානය නිසා භවය උපදියි, භවය නිසා ජාතිය පහළවෙයි. ජාතිය නිසා ජරා මරණ පහළවෙයි. සොක පරිදේව දුක්ඛ දොමනස්ස උපායාසයෝ පහළවෙත්. මෙසේ සැපයෙන් අමිශ්‍ර වූ හුදු දුක්ඛස්කන්ධයාගේ පහළවීම වෙයි යනුවෙනි. හෙතෙම එසේ පුරුදු කරනලද පිරිසිදු කරන ලද හාත්පස පිරිසිදු කරන ලද සිතෙන් පුබ්බෙනිවාසානුසස්ති ඤාණය පිණිස සිත එළවයි. නමයි හෙතෙම නොයෙක් පෙර විසීම් සිහි කරයි. ඒ කවරේද? එක් ජාතියක්ද, ජාති දෙකක්ද, ජාති තුනක්ද, ජාති සතරක්ද, ජාති පසක්ද ජාති දසයක්ද, විසි ජාතියක්ද, තිස් ජාතියක්ද, සතළිස් ජාතියක්ද, පණස් ජාතියක්ද, සියක් ජාතියක්ද දහස් ජාතියක්ද ජාති ලක්ෂයක්ද, නොයෙක් සංවර්ත කල්පයන්ද, නොයෙක් විවර්ත කල්පයන්ද, නොයෙක් සංවර්ත විවර්ත කල්පයන්ද, අසවල් තැන වූයෙමි. මෙනම් ඇත්තෙක් මෙනම් ගොත්‍ර ඇත්තෙක් මෙනම් වර්ණ ඇත්තෙක් මෙනම් ආහාර ඇත්තෙක් මෙනම් සැප දුක් විඳින්නෙක් මෙනම් ආයුෂ ඇත්තෙක් වීමි. හෙතෙම එයින් චුතව අසවල් තැන උපන්නේය. එහිදී මෙනම් ඇතිවිය මෙනම් ගොත්‍ර ඇත්තේ මෙනම් ආහාර ඇත්තේ මෙසේ සැප දුක් විඳින්නේ මෙනම් ආයුෂ ඇත්තේ විය හෙතෙම එයින් චුතව මෙහි උපන්නේ යයි මෙසේ ආකාර සහිතව උදෙසීම් සහිතව නොයෙක් ප්‍රභෙද ඇති පෙර විසීම් සිහි කරයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි, ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් නොයෙක් ස්වභාව ඇත්තාවූද, එක ස්වභාව ඇත්තාවූද කය වෙගයෙන් ප්‍රත්‍යයන් නිසා පවත්නා ධර්මයන්ට බැස ගැන්මෙහි ප්‍රඥාව පුබ්බෙනිවාසානුස්සති ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
54. දිබ්බචක්ඛුඤාණනිද්දෙසො	54. දිබ්බචක්ඛුඤාණනිද්දෙසො
106 කථං ඔභාසවසෙන නානත්තෙකත්තරූපනිමිත්තානං දස්සනට්ඨෙ පඤ්ඤා දිබ්බචක්ඛුඤාණං? ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, වීරියසමාධි...පෙ.... චිත්තසමාධි...පෙ.... වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති. සො ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙති පරිදමෙති, මුදුං කරොති කම්මනියං. සො ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙත්වා පරිදමෙත්වා, මුදුං කරිත්වා කම්මනියං ආලොකසඤ්ඤං මනසි කරොති, දිවාසඤ්ඤං අධිට්ඨාති - ‘‘යථා දිවා තථා රත්තිං, යථා රත්තිං තථා දිවා’’. ඉති විවටෙන චෙතසා අපරියොනද්ධෙන සප්පභාසං චිත්තං භාවෙති. සො තථාභාවිතෙන චිත්තෙන පරිසුද්ධෙන පරියොදාතෙන සත්තානං චුතූපපාතඤාණාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙති. සො දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන, සත්තෙ පස්සති චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ හීනෙ පණීතෙ සුවණ්ණෙ දුබ්බණ්ණෙ සුගතෙ දුග්ගතෙ යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාති - ‘‘ඉමෙ වත භොන්තො සත්තා කායදුච්චරිතෙන සමන්නාගතා, වචීදුච්චරිතෙන සමන්නාගතා, මනොදුච්චරිතෙන සමන්නාගතා, අරියානං උපවාදකා, මිච්ඡාදිට්ඨිකා, මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානා; තෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපන්නා. ඉමෙ වා පන භොන්තො සත්තා කායසුචරිතෙන සමන්නාගතා, වචීසුචරිතෙන සමන්නාගතා, මනොසුචරිතෙන සමන්නාගතා අරියානං අනුපවාදකා, සම්මාදිට්ඨිකා සම්මාදිට්ඨිකම්මසමාදානා; තෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපන්නා’’ති. ඉති දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ පස්සති චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ හීනෙ පණීතෙ සුවණ්ණෙ දුබ්බණ්ණෙ, සුගතෙ දුග්ගතෙ යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඔභාසවසෙන නානත්තෙකත්තරූපනිමිත්තානං දස්සනට්ඨෙ පඤ්ඤා දිබ්බචක්ඛුඤාණං’’.	106 [214] කෙසේ නම් කසිණාලෝකයාගේ වශයෙන් නොයෙක් ස්වභාවයන් ඇත්තාවූද, එක ස්වභාවය ඇත්තාවූද රූප සටහන් දැක්මෙහි ප්‍රඥාව දිබ්බ චක්ඛුඤාණ නම් වේද? මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම ඡන්දය අධිපතිකොට ඇත්තාවූ සමාධියෙන්ද, (ii) සම්‍යක් ප්‍රධාන වීර්යයෙන්ද යුත් ඍද්ධිපාදය වඩයි. වීර්ය අධිපතිකොට ඇති සමාධියෙන්ද, (මෙහි (ii) යොදන්න) චිත්තය අධිපතිකොට ඇති සමාධියෙන්ද, (මෙහි (ii) යොදන්න) විමංසාව අධිපතිකොට ඇති සමාධියෙන්ද, සම්‍යක් ප්‍රධාන වීර්යයෙන්ද යුත් ඍද්ධිපාදය වඩයි. හෙතෙම මේ සතර ඍද්ධිපාදයන්හි සිත පුරුදු කරයි. හික්මවයි මෘදු කරයි. කර්මන්‍ය කරයි හෙතෙම මේ සතර ඍද්ධිපාදයන්හි සිත පුරුදුකොට හික්මවා මෘදු කොට කර්මන්‍ය කොට ආලෝක සඤ්ඤාව මෙනෙහි කරයි. දවල් යන සඤ්ඤාව උපදවයි. දවල් යම්සේද රාත්‍රියද එසේම වෙයි. රාත්‍රිය යම්සේද දවල්ද එසේම වෙයි. මෙසේ විවෘතවූ නොවැසුණාවූ ආලෝක සහිතවූ සිත වඩයි හෙතෙම එසේ පුරුදු කරනලද පිරිසිදුවූ හාත්පස පිරිසිදුවූ සිතින් සත්වයන්ගේ චුති උත්පත්ති දැනගැනීම පිණිස සිත එළවයි නමයි හෙතෙම මිනිස් බව ඉක්ම ගියාවූ දිව්‍ය චක්ෂුසින් චුත වන්නාවූද උපදින්නාවූද හීනවූද ප්‍රණීතවූ යහපත්වර්ණ ඇත්තාවූද අයහපත් වර්ණ ඇත්තාවූද සත්වයන් දකියි. කර්මානුකූලව උපදින්නාවූ සත්වයන් දැනගනියි. කෙසේද? පින්වත්නි, මේ සත්වයන් එකාන්තයෙන් කාය දුශ්චරිතයෙන් යුක්තවූවාහුය, වාක්දුශ්චරිතයෙන් යුක්තවූවාහුය. මනො දුශ්චරිතයෙන් යුක්තවූවාහුය, ආර්යයන්ට ගර්හා කළාහුය, මිථ්‍යාදෘෂ්ටි ගත්තාහුය, මිථ්‍යාදෘෂ්ටි කර්ම සමාදන්වූවාහුය, ඔව්හු කය බිඳීමෙන් මරණින් පසු සැපයෙන් පහවූ විනාශව වැටෙන්නාවූ නපුරු ගති ඇත්තාවූ නිරයෙහි උපන්නාහුය, පින්වත්නි, මේ සත්වයෝ කාය සුචරිතයෙන් යුක්තවුවාහුය, වාක් සුචරිතයෙන් යුක්තවූවාහුය මනො සුචරිතයෙන් යුක්තවූවාහුය, ආර්යයන්ට නින්දා නොකළාහුය. සම්‍යක් දෘෂ්ටි ඇත්තාහුය, සම්‍යක් දෘෂ්ටි කර්ම සමාදන්වූවාහුය, ඔව්හු කායයාගේ බිඳීමෙන් මරණින් පසු යහපත් ගති ඇත්තාවූ ස්වර්ග ලෝකයෙහි උපන්නාහු යයි මෙසේ මිනිසත් බව ඉක්මවූ පිරිසිදුවූ දිව්‍ය චක්ෂුසින් චුතවන්නාවූද උපදින්නාවූද හීනවූද ප්‍රණීතවූද යහපත් වර්ණ ඇත්තාවූද අයහපත් වර්ණ ඇත්තාවූද කර්මානුකූලව යන්නාවූ සත්වයන් දනියි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් කසිණා ලෝකයෙන් නොයෙක් ස්වභාවයන් ඇත්තාවූද එක ස්වභාවය ඇත්තාවූද රූප සටහන් දැක්මෙහි ප්‍රඥාව දිබ්බචක්ඛු ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
55. ආසවක්ඛයඤාණනිද්දෙසො	55. ආසවක්ඛයඤාණනිද්දෙසො
107 කථං චතුසට්ඨියා ආකාරෙහි තිණ්ණන්නං ඉන්ද්‍රියානං වසිභාවතා පඤ්ඤා ආසවානං ඛයෙ ඤාණං? කතමෙසං තිණ්ණන්නං ඉන්ද්‍රියානං? අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්‍රියස්ස අඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රියස්ස. අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්‍රියං කති ඨානානි ගච්ඡති, අඤ්ඤින්ද්‍රියං කති ඨානානි ගච්ඡති, අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රියං කති ඨානානි ගච්ඡති? අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්‍රියං එකං ඨානං ගච්ඡති - සොතාපත්තිමග්ගං. අඤ්ඤින්ද්‍රියං ඡ ඨානානි ගච්ඡති - සොතාපත්තිඵලං , සකදාගාමිමග්ගං , සකදාගාමිඵලං, අනාගාමිමග්ගං, අනාගාමිඵලං, අරහත්තමග්ගං. අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රියං එකං ඨානං ගච්ඡති - අරහත්තඵලං. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්‍රියස්ස සද්ධින්ද්‍රියං අධිමොක්ඛපරිවාරං හොති, වීරියින්ද්‍රියං පග්ගහපරිවාරං හොති, සතින්ද්‍රියං උපට්ඨානපරිවාරං හොති, සමාධින්ද්‍රියං අවික්ඛෙපපරිවාරං හොති, පඤ්ඤින්ද්‍රියං දස්සනපරිවාරං හොති, මනින්ද්‍රියං විජානනපරිවාරං හොති, සොමනස්සින්ද්‍රියං අභිසන්දනපරිවාරං හොති, ජීවිතින්ද්‍රියං පවත්තසන්තතාධිපතෙය්‍යපරිවාරං හොති. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ ජාතා ධම්මා ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානං රූපං සබ්බෙව කුසලා හොන්ති, සබ්බෙව අනාසවා හොන්ති, සබ්බෙව නිය්‍යානිකා හොන්ති, සබ්බෙව අපචයගාමිනො හොන්ති, සබ්බෙව ලොකුත්තරා හොන්ති, සබ්බෙව නිබ්බානාරම්මණා හොන්ති. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්‍රියස්ස ඉමානි අට්ඨින්ද්‍රියානි සහජාතපරිවාරා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපරිවාරා හොන්ති, නිස්සයපරිවාරා හොන්ති, සම්පයුත්තපරිවාරා හොන්ති, සහගතා හොන්ති, සහජාතා හොන්ති, සංසට්ඨා හොන්ති, සම්පයුත්තා හොන්ති. තෙව තස්ස ආකාරා චෙව හොන්ති පරිවාරා ච. සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ අඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස සද්ධින්ද්‍රියං අධිමොක්ඛපරිවාරං හොති, වීරියින්ද්‍රියං පග්ගහපරිවාරං හොති, සතින්ද්‍රියං උපට්ඨානපරිවාරං හොති, සමාධින්ද්‍රියං අවික්ඛෙපපරිවාරං හොති, පඤ්ඤින්ද්‍රියං දස්සනපරිවාරං හොති, මනින්ද්‍රියං විජානනපරිවාරං හොති, සොමනස්සින්ද්‍රියං අභිසන්දනපරිවාරං හොති, ජීවිතින්ද්‍රියං පවත්තසන්තතාධිපතෙය්‍යපරිවාරං හොති. සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ ජාතා ධම්මා සබ්බෙව අබ්‍යාකතා හොන්ති, ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානං රූපං සබ්බෙව අනාසවා හොන්ති, සබ්බෙව ලොකුත්තරා හොන්ති, සබ්බෙව නිබ්බානාරම්මණා හොන්ති. සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ අඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස ඉමානි අට්ඨින්ද්‍රියානි සහජාතපරිවාරා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපරිවාරා හොන්ති, නිස්සයපරිවාරා හොන්ති, සම්පයුත්තපරිවාරා හොන්ති, සහගතා හොන්ති, සහජාතා හොන්ති, සංසට්ඨා හොන්ති, සම්පයුත්තා හොන්ති. තෙව තස්ස ආකාරා චෙව හොන්ති පරිවාරා ච. සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ ...පෙ.... සකදාගාමිඵලක්ඛණෙ...පෙ.... අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ...පෙ.... අනාගාමිඵලක්ඛණෙ...පෙ.... අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ අඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස සද්ධින්ද්‍රියං අධිමොක්ඛපරිවාරං හොති...පෙ.... ජීවිතින්ද්‍රියං පවත්තසන්තතාධිපතෙය්‍යපරිවාරං හොති. අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ ජාතා ධම්මා ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානං රූපං සබ්බෙව කුසලා හොන්ති, සබ්බෙව අනාසවා හොන්ති, සබ්බෙව නිය්‍යානිකා හොන්ති, සබ්බෙව අපචයගාමිනො හොන්ති, සබ්බෙව ලොකුත්තරා හොන්ති, සබ්බෙව නිබ්බානාරම්මණා හොන්ති. අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ අඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස ඉමානි අට්ඨින්ද්‍රියානි සහජාතපරිවාරා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපරිවාරා හොන්ති, නිස්සයපරිවාරා හොන්ති, සම්පයුත්තපරිවාරා හොන්ති, සහගතා හොන්ති, සහජාතා හොන්ති, සංසට්ඨා හොන්ති, සම්පයුත්තා හොන්ති. තෙව තස්ස ආකාරා චෙව හොන්ති පරිවාරා ච. අරහත්තඵලක්ඛණෙ අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රියස්ස සද්ධින්ද්‍රියං අධිමොක්ඛපරිවාරං හොති, වීරියින්ද්‍රියං පග්ගහපරිවාරං හොති, සතින්ද්‍රියං උපට්ඨානපරිවාරං හොති, සමාධින්ද්‍රියං අවික්ඛෙපපරිවාරං හොති, පඤ්ඤින්ද්‍රියං දස්සනපරිවාරං හොති, මනින්ද්‍රියං විජානනපරිවාරං හොති, සොමනස්සින්ද්‍රියං අභිසන්දනපරිවාරං හොති, ජීවිතින්ද්‍රියං පවත්තසන්තතාධිපතෙය්‍යපරිවාරං හොති. අරහත්තඵලක්ඛණෙ ජාතා ධම්මා සබ්බෙව අබ්‍යාකතා හොන්ති, ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානං රූපං සබ්බෙව අනාසවා හොන්ති, සබ්බෙව ලොකුත්තරා හොන්ති, සබ්බෙව නිබ්බානාරම්මණා හොන්ති. අරහත්තඵලක්ඛණෙ අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රියස්ස ඉමානි අට්ඨින්ද්‍රියානි සහජාතපරිවාරා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපරිවාරා හොන්ති, නිස්සයපරිවාරා හොන්ති, සම්පයුත්තපරිවාරා හොන්ති, සහගතා හොන්ති, සහජාතා හොන්ති, සංසට්ඨා හොන්ති, සම්පයුත්තා හොන්ති. තෙව තස්ස ආකාරා චෙව හොන්ති පරිවාරා ච. ඉති ඉමානි අට්ඨට්ඨකානි චතුසට්ඨි හොන්ති. ආසවාති කතමෙ තෙ ආසවා? කාමාසවො, භවාසවො, දිට්ඨාසවො, අවිජ්ජාසවො. කත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති? සොතාපත්තිමග්ගෙන අනවසෙසො දිට්ඨාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො කාමාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො භවාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අනාගාමිමග්ගෙන අනවසෙසො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අරහත්තමග්ගෙන අනවසෙසො භවාසවො ඛීයති, අනවසෙසො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘චතුසට්ඨියා ආකාරෙහි තිණ්ණන්නං ඉන්ද්‍රියානං වසිභාවතා පඤ්ඤා ආසවානං ඛයෙ ඤාණං’’.	107 [215] කෙසේ නම් සූසැට ආකාරයකින් ත්‍රිවිධ ඉන්ද්‍රියන්ගේ පුරුදු කිරීමෙහි ප්‍රඥාව ආසවක්ඛය ඤාණ නම් වේද? කවර නම් ඉන්ද්‍රිය තුනක්හුගේද අනඤ්ඤතඤ්ඤස්ස්සාමිතින්ද්‍රියගේද අඤ්ඤින්ද්‍රියගේද අඤ්ඤතාවින්ද්‍රියගේද වෙයි. අන්ඤඤාතඤ්ඤාස්සාමිතින්ද්‍රිය කෙතෙක් ස්ථානයන්ට පැමිණෙයිද අඤ්ඤන්ද්‍රිය කෙතෙක් ස්ථානයන්ට පැමිණෙයිද, අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රිය කෙතෙක් ස්ථානයන්ට පැමිණෙයිද? අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමිතින්ද්‍රිය එක් ස්ථානයකට පැමිණෙයි. සොතාපත්ති මාර්ගයයි අඤ්ඤින්ද්‍රිය ස්ථාන සයකට පැමිණෙයි. සොතාපත්තිඵලයද සකෘදාගාමි මාර්ගයද, සකෘදාගාමි ඵලයද, අනාගාමි මාර්ගයද, අනාගාමි ඵලයද අර්හත් මාර්ගයද වෙත්. අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රිය එක් ස්ථානයකට පැමිණෙයි අර්හත් ඵලයයි. [216] සොතාපත්ති මාර්ගක්ෂණයෙහි අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමිතින්ද්‍රියට සද්ධින්ද්‍රිය (ii) නිසැක ඇදහීම් වශයෙන් පිරිවරවෙයි. විරින්ද්‍රිය සිත එසවීම් වශයෙන් පිරිවර වෙයි. සතින්ද්‍රිය එළඹ සිටීම් වශයෙන් පිරිවර වෙයි. සමාධින්ද්‍රිය නොවිසිරයාම් වශයෙන් පිරිවර වෙයි. පඤ්ඤින්ද්‍රිය දැකීම් වශයෙන් පිරිවර වෙයි. මනින්ද්‍රිය දැනීම් වශයෙන් පිරිවරවෙයි සොමනස්සින්ද්‍රිය පිනවීම් වශයෙන් පිරිවර වෙයි. ජිවිතින්ද්‍රිය වර්තමාන සන්තතියට අධිපතිවීම් වශයෙන් පිරවර වෙයි. [217] සොතාපත්ති මාර්ගක්ෂණයෙහි (ii) හටගත් චිත්තජ රූප හැර සියලු ධර්මයෝ කුසලයෝ වෙත්. සියලු ධර්මයෝම ආශ්‍රව රහිත වෙත්. සියලු ධර්මයෝම වෘත්තයෙන් එතර කරන්නාහු වෙත්. සියලු ධර්මයෝම නිවනට පමුණුවන්නාහු වෙත්. සියලු ධර්මයෝම ලොකොත්තර වෙත්. සියලු ධර්මයෝම නිවන් අරමුණුකොට ඇත්තාහු වෙත්. සොතාපත්ති මාර්ගක්ෂණයෙහි අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමිතින්ද්‍රියට මේ ඉන්ද්‍රියයෝ අට දෙන එක්ව පහළවන පිරිවර වෙත්. ඔවුනොවුන්ට පිරිවර වෙත්. නිශ්‍රය වශයෙන් පිරිවර වෙත්. සම්ප්‍රයුත්ත වශයෙන් පිරිවර වෙත්. සහගත වශයෙන් පිරිවර වෙත්. එක්ව උපදිත්. මිශ්‍රවෙත් එකට යෙදෙත්. ඒ ඉන්ද්‍රිය ධර්මයෝම ඒ අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමිතින්ද්‍රියගේ කොටස්ද වෙත්. පිරිවරද වෙත්. සොතාපත්ති ඵලක්ෂණයෙහි අඤ්ඤින්ද්‍රියට සද්ධින්ද්‍රිය (ii) (මෙහි 216 (ii) යොදන්න) [218] සොතාපත්ති ඵලක්ෂණයෙහි හටගත් චිත්තජ රූප හැර සියලු ධර්මයෝ අව්‍යාකෘත වෙත්, සියලු ධර්මයෝම ආශ්‍රව රහිත වෙත්, සියලු ධර්මයෝම ලොකොත්තර වෙත්, සියලු ධර්මයෝම නිවන් අරමුණුකොට ඇත්තාහු වෙත්. සොතාපත්ති ඵලක්ෂණයෙහි අඤ්ඤින්ද්‍රියට මේ ඉන්ද්‍රියයෝ අට දෙන සහජාත පරිවාරවෙත්. අඤ්ඤමඤ්ඤ පරිවාර වෙත්. නිස්සය පරිවාර වෙත්, සම්පයුත්ත පරිවාර වෙත්. සහගත වෙත්, සහජාත වෙත්, සංසට්ඨ වෙත්, සම්පයුත්ත වෙත්. ඒ ඉන්ද්‍රියයෝම ඒ අඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ කොටස්ද පිරිවරද වෙත්. [219] සකෘදාකාමි මාර්ගක්ෂණයෙහි (මෙහි 216, 217, 218 ඡේදයෙහි “සොතාපත්ති” වෙනුවට “සකෘදාගාමි” යෙදිය යුතුයි.) අනාගාමි මාර්ගක්ෂණයෙහි (මෙහි 216, 217, 218 ඡේදයෙහි “සොතාපත්ති” වෙනුවට “අනාගාමි” යෙදිය යුතුයි.) අර්හත් ඵලක්ෂණයෙහි සද්ධින්ද්‍රිය (මෙහි 216 (ii) යොදන්න) අර්හත්මාර්ග ක්ෂණයෙහි උපන් චිත්තජරූප හැර සියලු ධර්මයෝ කුසලයෝ වෙත්. සියලු ධර්මයෝම ආශ්‍රව රහිත වෙත්. සියලු ධර්මයෝම වාතයෙන් එතර කරන්නාහු වෙත්. සියලු ධර්මයෝම නිවනට පමුණුවන්නාහු වෙත්. සියලු ධර්මයෝම ලොකොත්තර වෙත්. සියලු ධර්මයෝම නිවන් අරමුණුකොට ඇත්තාහු වෙත්. අර්හත්මාර්ග ක්ෂණයෙහි අඤ්ඤින්ද්‍රියාට මේ ඉන්ද්‍රියයෝ අටදෙන සහජාත පරිවාර වෙත්. අඤ්ඤමඤ්ඤ පරිවාරවෙත්. නිස්සය පරිවාරවෙත්. සම්පයුත්ත පරිවාර වෙත්, සහගන වෙත් සහජාත වෙත්, සංසට්ඨවෙත්, සම්පයුත්ත වෙත්, ඒ ඉන්ද්‍රියයෝම ඒ අඤ්ඤින්ද්‍රියාගේ කොටස්ද පිරිවරද වෙත්. අර්හත් ඵල ක්ෂණයෙහි අඤ්ඤතාවිපස්සනාව සද්ධින්ද්‍රිය (මෙහි 216 (ii) යොදන්න) අර්හත්ඵල ක්ෂණයෙහි හටගත් චිත්තජ රූප හැර සියලු ධර්මයෝ අව්‍යාකෘතවෙත්. සියලු ධර්මයෝම ආශ්‍රව රහිත වෙත්. සියලු ධර්මයෝම ලොකොත්තර වෙත්. සියලු ධර්මයෝම නිවන් අරමුණු කොට ඇත්තාහු වෙත්. අර්හත්ඵල ක්ෂණයෙහි අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රියට මේ ඉන්ද්‍රියයෝ අටදෙන සහජාතපරිවාර වෙත්. අඤ්ඤමඤ්ඤ පරිවාරවෙත්, නිස්සයපරිවාරවෙත්. සම්පයුත්ත පරිවාරවෙත්. සහගන වෙත්, සහජාත වෙත්, සංසට්ඨවෙත්. සම්‍යයුත්ත වෙත් ඒ ඉන්ද්‍රියෝම ඒ අඤ්ඤතාවින්ද්‍රියගේ කොටස්ද පිරිවරද වෙත්, මෙසේ අටවරක් අට සූසැටක් වෙත්. ආසවයන මෙහි ආශ්‍රවයෝ නම් කවරහුද? කාමාශ්‍රවයද භවාශ්‍රවය, දෘෂ්ටි ආශ්‍රවය, අවිද්‍යා ආශ්‍රවයද වෙත්. ඒ ආශ්‍රවයෝ කොතැන්හි ක්ෂය වෙත්ද? [220] සොතාපත්ති මාර්ගයෙන් ඉතිරි නොවූ දෘෂ්ටි ආශ්‍රවය ක්ෂයවෙයි. අපායෙහි හෙළන කාමාශ්‍රවය ක්ෂයවෙයි. අපායෙහි හෙළන භවාශ්‍රවය ක්ෂයවෙයි. අපායෙහි හෙළන ද්විද්‍යාශ්‍රවය ක්ෂය වෙයි. මෙහි මේ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්. සකෘදාගාමි මාර්ගයෙන් ඖදාරික කාමාශ්‍රවය ක්ෂය වෙයි. ඒ හා එක්ව පවත්නා භවාශ්‍රවය ක්ෂය වෙයි. ඒ හා එක්ව පවත්නා අවිද්‍යාශ්‍රවය ක්ෂය වෙයි. මෙහි මේ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්. අනාගාමි මාර්ගයෙන් ඉතිරිනොවූ කාමාශ්‍රවය ක්ෂය වෙයි. ඒහා එක්ව පවත්නා භවාශ්‍රවය ක්ෂය වෙයි. ඒ හා එක්ව පවත්නා අවිද්‍යාශ්‍රවය ක්ෂය වෙයි. මෙහි මේ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්. අර්හත්මාර්ගයෙන් ඉතිරි නොවූ භවාශ්‍රය ක්ෂය වෙයි. ඉතිරිනොවූ අවිද්‍යාශ්‍රවය ක්ෂය වෙයි. මෙහි මේ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් සූසැට ආකාරයකින් ත්‍රිවිධ ඉන්ද්‍රියන්ගේ පුරුදු කිරීම් වශයෙන් පවත්නා ප්‍රඥාව ආශ්‍රව ක්ෂය ඥානයයි කියනු ලැබේ.
56-63. සච්චඤාණචතුක්කද්වයනිද්දෙසො	56-63. සච්චඤාණචතුක්කද්වයනිද්දෙසො
108 කථං පරිඤ්ඤට්ඨෙ පඤ්ඤා දුක්ඛෙ ඤාණං, පහානට්ඨෙ පඤ්ඤා සමුදයෙ ඤාණං, සච්ඡිකිරියට්ඨෙ පඤ්ඤා නිරොධෙ ඤාණං, භාවනට්ඨෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං? දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො පරිඤ්ඤාතට්ඨො; සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො නිදානට්ඨො සඤ්ඤොගට්ඨො පලිබොධට්ඨො පහානට්ඨො; නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො විවෙකට්ඨො අසඞ්ඛතට්ඨො අමතට්ඨො සච්ඡිකිරියට්ඨො; මග්ගස්ස නිය්‍යානට්ඨො හෙතුට්ඨො දස්සනට්ඨො ආධිපතෙය්‍යට්ඨො භාවනට්ඨො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘පරිඤ්ඤට්ඨෙ පඤ්ඤා දුක්ඛෙ ඤාණං, පහානට්ඨෙ පඤ්ඤා සමුදයෙ ඤාණං, සච්ඡිකිරියට්ඨෙ පඤ්ඤා නිරොධෙ ඤාණං, භාවනට්ඨෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.	108 [221] කෙසේ නම් පිරිසිඳ දැකීමෙහි ප්‍රඥාව දුක්ඛයෙහි ඤාණය පහ කිරීමෙහි ප්‍රඥාව සමුදයයෙහි ඤාණයවේද, වැඩීමෙහි ප්‍රඥාව මාර්ගයෙහි ඤාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ කිරීමෙහි නිරෝධයෙහි ඤාණය නම් වේද? දුක්ඛ සත්‍යයාගේ ෂීළනාර්ථය සංඛතාර්ථය සන්තාපාර්ථය විපරිණාමාර්ථය පිරිසිඳ දතයුතු අර්ථය වෙයි. සමුදය සත්‍යයාගේ ආයුහනාර්ථය නිදානාර්ථය සංයොශාර්ථය පලිබොධාර්ථය ප්‍රහාණය කළයුතු අර්ථය වෙයි. නිරෝධ සත්‍යයාගේ නිශ්ශරණාර්ථය විවේකාර්ථය අසංස්කෘතාර්ථය අමෘතාර්ථය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතු අර්ථය වෙයි. මාර්ග සත්‍යයාගේ නෛයර්යානාර්ථය හෙත්වර්ථය දර්ශනාර්ථය ආධිපත්යාර්ථය වැඩිය යුතු අර්ථය වෙයි. එය දැනීම අර්ථයෙන් ඤාණ නම් වෙයි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් පිරිසිඳ දතයුතු අර්ථයෙහි ප්‍රඥාව දුක්ඛයෙහි ඤාණ නමි. ප්‍රහාණාර්ථයෙහි ප්‍රඥාව සමුදයෙහි ඤාණ නමි. ප්‍රත්‍යක්ෂ කටයුතු අර්ථයෙහි ප්‍රඥාව නිරෝධයෙහි ඤාණ නමි. වැඩීමෙහි ප්‍රඥාව මාර්ගයෙහි ප්‍රඥානමි.
109 කථං දුක්ඛෙ ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං? මග්ගසමඞ්ගිස්ස ඤාණං දුක්ඛෙ පෙතං ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ පෙතං ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ පෙතං ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය පෙතං ඤාණං. තත්ථ කතමං දුක්ඛෙ ඤාණං? දුක්ඛං ආරබ්භ යා උප්පජ්ජති පඤ්ඤා පජානනා විචයො පවිචයො ධම්මවිචයො සල්ලක්ඛණා උපලක්ඛණා පච්චුපලක්ඛණා පණ්ඩිච්චං කොසල්ලං නෙපුඤ්ඤං වෙභබ්‍යා චින්තා උපපරික්ඛා භූරි මෙධා පරිණායිකා විපස්සනා සම්පජඤ්ඤං පතොදො පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්‍රියං පඤ්ඤාබලං පඤ්ඤාසත්ථං පඤ්ඤාපාසාදො පඤ්ඤාආලොකො පඤ්ඤාඔභාසො පඤ්ඤාපජ්ජොතො පඤ්ඤාරතනං අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි - ඉදං වුච්චති දුක්ඛෙ ඤාණං. දුක්ඛසමුදයං ආරබ්භ...පෙ.... දුක්ඛනිරොධං ආරබ්භ...පෙ.... දුක්ඛනිරොධගාමිනිං පටිපදං ආරබ්භ යා උප්පජ්ජති පඤ්ඤා පජානනා...පෙ.... අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි - ඉදං වුච්චති දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං , දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං’’.	109 [222] කෙසේ නම් දුක්ඛයෙහි ඤාණය දුක්ඛ සමුදයයෙහි ඤාණය දුක්ඛනිරෝධයෙහි ඤාණය දුක්ඛනිරෝධගාමිනි ප්‍රතිපදාවෙහි ඤාණය වේද? මාර්ගයෙන් යුක්තවූවහුගේ යම් ඤාණයක් වේ නම් එය දුක්ඛයෙහි ඤාණයද වෙයි. දුක්ඛ සමුදයෙහි ඤාණයද වෙයි දුක්ඛනිරෝධයෙහි ඤාණයද වෙයි. දුක්ඛනිරෝධගාමිනී ප්‍රතිපදායෙහි ඤාණයද වෙයි. එහි දුක්ඛයෙහි ඤාණය නම් කවරේද? දුක්ඛ සත්‍යය අරමුණුකොට (ii) යම් ප්‍රඥාවක් දැනීමක් අනිත්‍යාදි ලක්ෂණ සෙවීමක් මනාකොට සෙවීමක් චතුස්සත්‍ය ධර්මය සෙවීමක් සැලකීමක් මනාකොට සැළකීමක් නැවත නැවත සැලකීමක් පණ්ඩිත බවක් දක්ෂ බවක් නිපුණ බවක් අනිත්‍යාදිය ප්‍රකට කිරීමක් අනිත්‍යාදිය සිතීමක් එළඹ පරික්ෂා කිරීමක් පැතුරුණු නුවණක් කෙලෙස් පහකරන නුවණක් යහපත් ධර්මයන් කරා පමුණුවන නුවණක් විවිධාකාරයෙන් දැකීමක් මනා කොට දැනීමක් නිසිමගට හරවන හෙයින් කෙවිටකට බඳු නුවණක් ප්‍රඥාවක් ප්‍රඥෙන්ද්‍රියයක් ප්‍රඥාබලයක් ප්‍රඥා ආයුධයක් ප්‍රඥා ප්‍රාසාදයක් ප්‍රඥා ආලෝකයක් ප්‍රඥා රශ්මියක් ප්‍රඥා බැබලීමක් ප්‍රඥා රත්නයක් නුමුළාවක් ධර්මයන් සෙවීමක් සම්‍යක් දෘෂ්ටියක් ඇත්තේද, මෙය දුඃඛසත්‍යයෙහි ඤාණයයි කියනු ලැබේ. (iii) දුක්ඛ සමුදය සත්‍යය අරමුණුකොට (මෙහි (ii) යොදන්න) දුක්ඛ නිරෝධ සත්‍යය අරමුණුකොට (මෙහි (ii) යොදන්න) දුක්ඛ නිරෝධාගමිනී ප්‍රතිපදාර්ය සත්‍යය අරමුණුකොට (මෙහි (ii) යොදන්න) නුමුළාවක් ධර්මයන්, සෙවීමක් සම්‍යක් දෘෂ්ටියක් පවත්නේද, මෙය දුක්ඛ නිරෝධගාමිනී ප්‍රතිපදාර්ය සත්‍යයයි කියනු ලැබේ. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැකීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් දුක්ඛයෙහි ඤාණය දුක්ඛසමුදයෙහි ඤාණය දුක්ඛ නිරෝධයෙහි ඤාණය දුක්ඛ නිරෝධගාමිනි ප්‍රතිපදායෙහි ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
64-67. සුද්ධිකපටිසම්භිදාඤාණනිද්දෙසො	64-67. සුද්ධිකපටිසම්භිදාඤාණනිද්දෙසො
110 කථං අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං? අත්ථෙසු ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, නිරුත්තීසු ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා, පටිභානෙසු ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා. අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං, අත්ථවවත්ථානෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං නිරුත්තිවවත්ථානෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානවවත්ථානෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං. අත්ථසල්ලක්ඛණෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මසල්ලක්ඛණෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිසල්ලක්ඛණෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානසල්ලක්ඛණෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං. අත්ථූපලක්ඛණෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මූපලක්ඛණෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තූපලක්ඛණෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානූපලක්ඛණෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං. අත්ථප්පභෙදෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මප්පභෙදෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිප්පභෙදෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානප්පභෙදෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං. අත්ථප්පභාවනෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මප්පභාවනෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිප්පභාවනෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානප්පභාවනෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං. අත්ථජොතනෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මජොතනෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිජොතනෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානජොතනෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං. අත්ථවිරොචනෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මවිරොචනෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිවිරොචනෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානවිරොචනෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං. අත්ථප්පකාසනෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මප්පකාසනෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිප්පකාසනෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානප්පකාසනෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.	110 [223] කෙසේ අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණය ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණය නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණය ප්‍රතිභාණ ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණය වේද? අර්ථයන්හි ඤාණය අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදා නමි. ධර්මයන්හි ඤාණය ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදා නමි. නිරුක්තීන්හි ඤාණය නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදා නමි. ඤාණයන්හි ඤාණය ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදා නමි. අර්ථ නානත්වයෙහි ප්‍රඥාව අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ධර්ම නානත්වයෙහි ප්‍රඥාව ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. නිරුක්ති නානත්වයෙහි ප්‍රඥාව නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ප්‍රඥා නානත්වයෙහි ප්‍රඥාව ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. අර්ථයන් පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. නිරුක්ති පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණනමි. ප්‍රඥා පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. අර්ථයන් සැලකීමෙහි ප්‍රඥාව අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ධර්මයන් සැලකීමෙහි ප්‍රඥාව ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. නිරුක්ති සැලකීමෙහි ප්‍රඥාව නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණනමි. ප්‍රඥා සැලකීමෙහි ප්‍රඥාව ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. අර්ථයන් මනාකොට සැලකීමෙහි ප්‍රඥාව අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ධර්මයන් මනාකොට සැලකීමෙහි ප්‍රඥාව ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. නිරුක්තීන් මනාකොට සැලකීමෙහි ප්‍රඥාව නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ප්‍රඥා මනාකොට සැලකීමෙහි ප්‍රඥාව ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. අර්ථ ප්‍රභෙදයන්හි ප්‍රඥාව අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ධර්ම ප්‍රභෙදයන්හි ප්‍රඥාව ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. නිරුක්ති ප්‍රභෙදයන්හි ප්‍රඥාව නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ප්‍රඥා ප්‍රභෙදයන්හි ප්‍රඥාව ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. අර්ථ ප්‍රකට කිරීමෙහි ප්‍රඥාව අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ධර්මයන් ප්‍රකට කිරීමෙහි ප්‍රඥාව ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. නිරුක්ති ප්‍රකට කිරීමෙහි ප්‍රඥාව නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ප්‍රඥා ප්‍රකට කිරීමෙහි ප්‍රඥාව නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. අර්ථ දැක්වීමෙහි ප්‍රඥාව අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ධර්මයන් දැක්වීමෙහි ප්‍රඥාව ධර්ම ප්‍රතිම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. නිරුක්ති දැක්වීමෙහි ප්‍රඥාව නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ප්‍රඥා දැක්වීමෙහි ප්‍රඥාව ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. අර්ථයන් විවිධාකාරයෙන් දැක්වීමෙහි ප්‍රඥාව අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ධර්මයන් විවිධාකාරයෙන් දැක්වීමෙහි ප්‍රඥාව ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. නිරුක්ති විවිධාකාරයෙන් දැක්වීමෙහි ප්‍රඥාව නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ප්‍රඥා විවිධාකාරයෙන් දැක්වීමෙහි ප්‍රඥාව ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ප්‍රඥා නමි. අර්ථ ප්‍රකාශ කිරීමෙහි ප්‍රඥාව අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ධර්ම ප්‍රකාශ කිරීමෙහි ප්‍රඥාව ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. නිරුක්ති ප්‍රකාශ කිරීමෙහි ප්‍රඥාව නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. ප්‍රඥා ප්‍රකාශ කිරීමෙහි ප්‍රඥාව ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණ නමි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණය ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණය නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණය ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
68. ඉන්ද්‍රියපරොපරියත්තඤාණනිද්දෙසො	68. ඉන්ද්‍රියපරොපරියත්තඤාණනිද්දෙසො
111 කතමං තථාගතස්ස ඉන්ද්‍රියපරොපරියත්ත ඤාණං? ඉධ තථාගතො සත්තෙ පස්සති අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙ තික්ඛින්ද්‍රියෙ මුදින්ද්‍රියෙ ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙ සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙ අප්පෙකච්චෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො අප්පෙකච්චෙ න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො. අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙති සද්ධො පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, අස්සද්ධො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. ආරද්ධවීරියො පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, කුසීතො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. උපට්ඨිතස්සති පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, මුට්ඨස්සති පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. සමාහිතො පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, අසමාහිතො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. පඤ්ඤවා පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. තික්ඛින්ද්‍රියෙ මුදින්ද්‍රියෙති සද්ධො පුග්ගලො තික්ඛින්ද්‍රියො, අස්සද්ධො පුග්ගලො මුදින්ද්‍රියො. ආරද්ධවීරියො පුග්ගලො තික්ඛින්ද්‍රියො, කුසීතො පුග්ගලො මුදින්ද්‍රියො. උපට්ඨිතස්සති පුග්ගලො තික්ඛින්ද්‍රියො, මුට්ඨස්සති පුග්ගලො මුදින්ද්‍රියො. සමාහිතො පුග්ගලො තික්ඛින්ද්‍රියො, අසමාහිතො පුග්ගලො මුදින්ද්‍රියො. පඤ්ඤවා පුග්ගලො තික්ඛින්ද්‍රියො, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො මුදින්ද්‍රියො. ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙති සද්ධො පුග්ගලො ස්වාකාරො, අස්සද්ධො පුග්ගලො ද්වාකාරො. ආරද්ධවීරියො පුග්ගලො ස්වාකාරො, කුසීතො පුග්ගලො ද්වාකාරො. උපට්ඨිතස්සති පුග්ගලො ස්වාකාරො, මුට්ඨස්සති පුග්ගලො ද්වාකාරො. සමාහිතො පුග්ගලො ස්වාකාරො, අසමාහිතො පුග්ගලො ද්වාකාරො. පඤ්ඤවා පුග්ගලො ස්වාකාරො, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො ද්වාකාරො. සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙති සද්ධො පුග්ගලො සුවිඤ්ඤාපයො, අස්සද්ධො පුග්ගලො දුවිඤ්ඤාපයො. ආරද්ධවීරියො පුග්ගලො සුවිඤ්ඤාපයො, කුසීතො පුග්ගලො දුවිඤ්ඤාපයො. උපට්ඨිතස්සති පුග්ගලො සුවිඤ්ඤාපයො, මුට්ඨස්සති පුග්ගලො දුවිඤ්ඤාපයො. සමාහිතො පුග්ගලො සුවිඤ්ඤාපයො , අසමාහිතො පුග්ගලො දුවිඤ්ඤාපයො. පඤ්ඤවා පුග්ගලො සුවිඤ්ඤාපයො, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො දුවිඤ්ඤාපයො. අප්පෙකච්චෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො, අප්පෙකච්චෙ න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනොති සද්ධො පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී, අස්සද්ධො පුග්ගලො න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී. ආරද්ධවීරියො පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී, කුසීතො පුග්ගලො න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී. උපට්ඨිතස්සති පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී, මුට්ඨස්සති පුග්ගලො න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී. සමාහිතො පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී, අසමාහිතො පුග්ගලො න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී. පඤ්ඤවා පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී.	111 [224] කෙසේ නම් තථාගතයන් වහන්සේ සත්වයන් තුළ ඉන්ද්‍රියන්ගේ උතුම්බව හීන බව දැනගන්නා ඤාණය වේද? තථාගතයන් වහන්සේ ස්වල්ප රාගාදිරජස් ඇත්තාවූද මහත් රාගාදි රජස් ඇත්තාවූද තියුණු ඉන්ද්‍රිය ඇත්තාවූද මෘදු ඉන්ද්‍රිය ඇත්තාවූද යහපත් ආකාර ඇත්තාවූද අයහපත් ආකාර ඇත්තාවූද පහසුවෙන් අවබෝධ කළහැක්කාවූද, පහසුවෙන් අවබෝධ නොකළහැක්කාවූද, ඇතැම් පරලොව සහ වරදෙහි භය දක්නාවූද, ඇතැම් පරලොව සහ වරදෙහි භය නොදක්නාවූද, සත්වයන් දක්නාහ. ස්වල්ප රාගාදී රජස් ඇති මහත් රාගාදී රජස් ඇති සත්වයන් යන මෙහි සැදැහැවත් පුද්ගලතෙම ස්වල්ප රාගාදි රජස් ඇත්තේ වෙයි. නොසැදැහවත් පුද්ගලතෙමේ මත් රාගාදි රජස් ඇත්තේ වෙයි. පටන්ගත් වීර්ය ඇති පුද්ගලතෙම ස්වල්ප කෙලෙස් ඇත්තේ වෙයි. කුසීත පුද්ගල තෙම මහත් කෙලෙස් ඇත්තේ වෙයි. එළඹ සිටි සිහි ඇති පුද්ගලතෙම ස්වල්ප කෙලෙස් ඇත්තේ වෙයි. මුළාවූ සිහිය ඇති පුද්ගලතෙම මහත් කෙලෙස් ඇත්තේ වෙයි. සමාධියෙන් යුත් පුද්ගලතෙම ස්වල්ප කෙලෙස් ඇත්තේ වෙයි. සමාධිය නැති පුද්ගලතෙම මහත් කෙලෙස් ඇත්තේවෙයි. ප්‍රඥාවත් පුද්ගලතෙම ස්වල්ප කෙලෙස් ඇත්තේ වෙයි. දුෂ්ප්‍රාඥ පුද්ගල තෙම මහත් කෙලෙස් ඇත්තේ වෙයි. [225] තියුණු ඉන්ද්‍රිය ඇති මෘදු ඉන්ද්‍රිය ඇති යන මෙහි ශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලයා තියුණු ඉන්ද්‍රිය ඇත්තේ වෙයි. අශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලයා මෘදු ඉන්ද්‍රිය ඇත්තේ වෙයි. පටන්ගත් වීර්ය ඇති පුද්ගලයා තියුණු ඉන්ද්‍රිය ඇත්තේ වෙයි. කුසීත පුද්ගලයා මෘදු ඉන්ද්‍රිය ඇත්තේ වෙයි. එළඹ සිටි සිහි ඇති පුද්ගලයා තියුණු ඉන්ද්‍රිය ඇත්තේ වෙයි මුළාවූ සිහි ඇති පුද්ගලයා මෘදු ඉන්ද්‍රිය ඇත්තේ වෙයි සමාධිය ඇති පුද්ගලයා තියුණු ඉන්ද්‍රිය ඇත්තේ වෙයි. සමාධිය නැති පුද්ගලයා මෘදු ඉන්ද්‍රිය ඇත්තේ වෙයි. ප්‍රඥාවත් පුද්ගලයා තියුණු ඉන්ද්‍රිය ඇත්තේ වෙයි. දුෂ්ප්‍රාඥ පුද්ගලයා මෘදුඉන්ද්‍රිය ඇත්තේ වෙයි. යහපත් ආකාර ඇති යහපත් ආකාර නැති යන මෙහි ශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලයා යහපත් ආකාර ඇත්තේ වෙයි. අශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලයා අයහපත් ආකාර ඇත්තේ වෙයි. පටන් ගත් වීර්ය ඇති පුද්ගලයා යහපත් ආකාර ඇත්තේ වෙයි. කුසීත පුද්ගලයා අයහපත් ආකාර ඇත්තේ වෙයි. එළඹ සිටි සිහි ඇති පුද්ගලයා යහපත් ආකාර ඇත්තේවෙයි. මුළාවූ සිහි ඇති පුද්ගලයා අයහපත් ආකාර ඇත්තේ වෙයි. සමාධියෙන් යුත් පුද්ගලයා යහපත් ආකාර ඇත්තේ වෙයි සමාධිය නැති පුද්ගලයා අයහපත් ආකාර ඇත්තේ වෙයි. ප්‍රඥාවත් පුද්ගලයා යහපත් ආකාර ඇත්තේ වෙයි. ප්‍රඥාව නැති පුද්ගලයා අයහපත් ආකාර ඇත්තේ වෙයි. [226] පහසුවෙන් අවබෝධ කටහැකි පහසුවෙන් අවබෝධ නොනටහැකි යන මෙහි ශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලයා පහසුවෙන් අවබෝධ කටහැකි වෙයි. අශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලයා පහසුවෙන් අවබෝධ කළ නොහැකිවෙයි. පටන්ගත් වීර්ය ඇති පුද්ගලයා පහසුවෙන් අවබෝධ කටහැකි වෙයි. කුසීත පුද්ගලයා පහසුවෙන් අවබෝධ නොකළ හැකිවෙයි. එළඹ සිටි සිහිය ඇති පුද්ගලයා පහසුවෙන් අවබෝධ කළ හැකි වෙයි. මුළාවූ සිහිය ඇති පුද්ගලයා පහසුවෙන් අවබෝධ නොකළ හැකි වෙයි. සමාධියෙන් යුත් පුද්ගලයා පහසුවෙන් අවබෝධ කළහැකි වෙයි. සමාධිය නැති පුද්ගලයා පහසුවෙන් අවබෝධ නොකළහැකි වෙයි. ප්‍රඥාවත් පුද්ගලයා පහසුවෙන් අවබෝධ කළ හැකි වෙයි. දුෂ්ප්‍රාඥ පුද්ගලයා පහසුවෙන් අවබෝධ නොකළහැකි වෙයි. [227] ඇතැම් පරලොව හා වරදෙහි භය දක්නා පුද්ගලයන් ඇතැම් පරලොව හා වරදෙහි භය නොදක්නා පුද්ගලයන් යන මෙහි ශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලයා පරලොව හා වරදෙහි භය දක්නේ වෙයි. අශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලයා පරලොව හා වරදෙහි භය නොදක්නේ වෙයි. පටන්ගත් වීර්ය ඇති පුද්ගලයා පරලොව හා වරදෙහි භය දක්නේ වෙයි. කුසීත පුද්ගලයා පරලොව හා වරදෙහි භය නොදක්නේ වෙයි. එළඹ සිටි සිහිය ඇති පුද්ගලයා පරලොව හා වරදෙහි භය දක්නේ වෙයි. සිහිමුළාවූ පුද්ගලයා පරලොව හා වරදෙහි භය නොදක්නේ වෙයි. සමාධියෙන් යුත් පුද්ගලයා පරලොව හා වරදෙහි භය දක්නේ වෙයි. සමාධිය නැති පුද්ගලයා පරලොව හා වරදෙහි භය නොදක්නේ වෙයි. ප්‍රඥාවත් පුද්ගලයා පරලොව හා වරදෙහි භය දක්නේ වෙයි. දුෂ්ප්‍රාඥ පුද්ගලයා පරලොව හා වරදෙහි භය නොදක්නේ වෙයි.
112 ලොකොති - ඛන්ධලොකො, ධාතුලොකො, ආයතනලොකො, විපත්තිභවලොකො , විපත්තිසම්භවලොකො, සම්පත්තිභවලොකො, සම්පත්තිසම්භවලොකො. එකො ලොකො - සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා. ද්වෙ ලොකා - නාමඤ්ච, රූපඤ්ච. තයො ලොකා - තිස්සො වෙදනා. චත්තාරො ලොකා - චත්තාරො ආහාරා. පඤ්ච ලොකා - පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ඡ ලොකා - ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි. සත්ත ලොකා - සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො . අට්ඨ ලොකා - අට්ඨ ලොකධම්මා. නව ලොකා - නව සත්තාවාසා. දස ලොකා - දසායතනානි. ද්වාදසලොකා - ද්වාදසායතනානි. අට්ඨාරස ලොකා - අට්ඨාරස ධාතුයො. වජ්ජන්ති සබ්බෙ කිලෙසා වජ්ජා, සබ්බෙ දුච්චරිතා වජ්ජා, සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරා වජ්ජා, සබ්බෙ භවගාමිකම්මා වජ්ජා. ඉති ඉමස්මිඤ්ච ලොකෙ ඉමස්මිඤ්ච වජ්ජෙ තිබ්බා භයසඤ්ඤා පච්චුපට්ඨිතා හොති, සෙය්‍යථාපි උක්ඛිත්තාසිකෙ වධකෙ. ඉමෙහි පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි ඉමානි පඤ්චින්ද්‍රියානි ජානාති පස්සති අඤ්ඤාති පටිවිජ්ඣති - ඉදං තථාගතස්ස ඉන්ද්‍රියපරොපරියත්තෙ ඤාණං.	112 [228] ලොක යන මෙහි ලොක නම් ස්කන්ධ ලෝකයද ධාතු ලෝකයද ආයතන ලෝකයද විපත්ති භව ලෝකයද (අපාය ලෝකය) විපත්ති සම්භව ලෝකයද (අපායෙහි උපදවන කර්මය) සම්පත්ති ලෝකයද (සුගති ලෝකය) සම්පත්ති සම්භව ලෝකයද (සුගති ලෝකයෙහි උපදවන කර්මය) එක් ලෝකයකි. සියලු සත්වයෝ ආහාරය නිසා පවත්නාහ. ලොක දෙකකි. නාමයද රූපයද වෙයි. ලොක තුනකි ත්‍රිවිධ වේදනාවෝයි ලොක සතරකි. සතර ආහාරයෝයි. ලොක පසකි. උපාදානස්කන්ධ පහයි. ලොක සයකි. ආධ්‍යාත්මිකායතන සයයි. ලොක සතකි. විඥානස්ථිති සතය. ලොක අටකි. අෂ්ටලොක ධර්මයෝයි. ලොක නවයකි. සත්වාවාස නවයයි ලොක දසයකි. ආයතන දසයයි. ලොක දොළොසකි. දොළොස් ආයතනයෝයි, ලොක දහඅටෙකි දහඅටක්වූ ධාතූහුය. වරද යන මෙහි වරද නම් සියලු ක්ලේශයෝ වරද වෙති. සියලු දුශ්චරිතයෝ වරද වෙති. සියලු කර්මයෝ වරද වෙති. සියලු භවගාමි කර්මයෝ වරද වෙති. මෙසේ මේ ලෝකයෙහිද මේ වරදෙහිද අමෝරාගත් කඩුවක් ඇති වධකයෙකු කෙරෙහි මෙන් තියුණු භය සඤ්ඤාව එළඹ සිටියේ වෙයි. මේ පණස් ආකාරයෙන් මේ පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයන් දන්නේද දක්නේද අවබෝධ කරන්නේද ප්‍රතිවේධ කරන්නේද වෙයි. මෙය තථාගතයන් වහන්සේගේ සත්වයන්ගේ ඉන්ද්‍රියයන් උසස් බව හීන බව දැනගන්නා ඤාණ නම් වේ.
69. ආසයානුසයඤාණනිද්දෙසො	69. ආසයානුසයඤාණනිද්දෙසො
113 කතමං තථාගතස්ස සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං? ඉධ තථාගතො සත්තානං ආසයං ජානාති, අනුසයං ජානාති, චරිතං ජානාති , අධිමුත්තිං ජානාති, භබ්බාභබ්බෙ සත්තෙ පජානාති. කතමො (කතමො ච (ස්‍යා. ක.)) සත්තානං ආසයො? ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති වා, ‘‘අසස්සතො ලොකො’’ති වා, ‘‘අන්තවා ලොකො’’ති වා, ‘‘අනන්තවා ලොකො’’ති වා, ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති වා, ‘‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’’න්ති වා, ‘‘හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති වා, ‘‘න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති වා, ‘‘හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති වා, ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති වා. ඉති භවදිට්ඨිසන්නිස්සිතා වා සත්තා හොන්ති විභවදිට්ඨිසන්නිස්සිතා වා. එතෙ වා පන උභො අන්තෙ අනුපගම්ම ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු අනුලොමිකා ඛන්ති පටිලද්ධා හොති, යථාභූතං වා ඤාණං. කාමං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති - ‘‘අයං පුග්ගලො කාමගරුකො කාමාසයො කාමාධිමුත්තො’’ති. කාමං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති - ‘‘අයං පුග්ගලො නෙක්ඛම්මගරුකො නෙක්ඛම්මාසයො නෙක්ඛම්මාධිමුත්තො’’ති. නෙක්ඛම්මං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති - ‘‘අයං පුග්ගලො (නෙක්ඛම්මගරුකො නෙක්ඛම්මාසයො නෙක්ඛම්මාධිමුත්තො’’ති. නෙක්ඛම්මං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති - ‘‘අයං පුග්ගලො කාමගරුකො කාමාසයො කාමාධිමුත්තො’’ති. බ්‍යාපාදං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති) (( ) එත්ථන්තරෙ පාඨා නත්ථි ස්‍යාමපොත්ථකෙ, එවමුපරිපි) - ‘‘අයං පුග්ගලො බ්‍යාපාදගරුකො බ්‍යාපාදාසයො බ්‍යාපාදාධිමුත්තො’’ති. බ්‍යාපාදං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති - ‘‘අයං පුග්ගලො (අබ්‍යාපාදගරුකො අබ්‍යාපාදාසයො අබ්‍යාපාදාධිමුත්තො’’ති. අබ්‍යාපාදං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති - ‘‘අයං පුග්ගලො අබ්‍යාපාදගරුකො අබ්‍යාපාදාසයො අබ්‍යාපාදාධිමුත්තො’’ති. අබ්‍යාපාදං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති - ‘‘අයං පුග්ගලො බ්‍යාපාදගරුකො බ්‍යාපාදාසයො බ්‍යාපාදාධිමුත්තො’’ති. ථිනමිද්ධං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති) - ‘‘අයං පුග්ගලො ථිනමිද්ධගරුකො ථිනමිද්ධාසයො ථිනමිද්ධාධිමුත්තො’’ති. ථිනමිද්ධං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති - ‘‘අයං පුග්ගලො ආලොකසඤ්ඤාගරුකො ආලොකසඤ්ඤාසයො ආලොකසඤ්ඤාධිමුත්තො’’ති. ආලොකසඤ්ඤං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති - ‘‘අයං පුග්ගලො (ආලොකසඤ්ඤාගරුකො ආලොකසඤ්ඤාසයො ආලොකසඤ්ඤාධිමුත්තො’’ති. ආලොකසඤ්ඤං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති - ‘‘අයං පුග්ගලො ථිනමිද්ධගරුකො ථිනමිද්ධාසයො ථිනමිද්ධාධිමුත්තො’’ති.) අයං සත්තානං ආසයො.	113 [229] කුමක් නම් තථාගතයන් වහන්සේගේ සත්වයන්ගේ ආසය අනුසය දන්නා ඤාණය වේද? තථාගතයන් වහන්සේ මේ ලෝකයෙහි සත්වයන්ගේ ආසය (පුරුද්ද) දන්නාහ. අනුසයද සිත්හි ලැගගෙන පවත්නා (බලවත් කෙලෙස්) දන්නාහ. චරිතයද දන්නාහ. බලවත් කැමැත්තද දන්නාහ. සුදුසු නුසුදුසු සත්වයන්ද දන්නාහ. සත්වයන්ගේ ආසය නම් කුමක්ද? ලෝකය (ආත්මය) නිත්‍යයයි හෝ ලෝකය නිත්‍ය නොවේයයි කියා හෝ ලෝකය කෙළවර සහිතයයි හෝ ලෝකය කෙළවර රහිතයයි හෝ ජීවයත් එයමය, ශරීරයත් එයමයයි හෝ සත්වතෙම (ආත්මය) මරණින් පසු ඇතැයි කියා හෝ සත්වයා මරණින් පසු නැතැයි කියා හෝ සත්වයා මරණින් පසු ඇත්තේද වෙයි, නැත්තේද වෙයි. කියා හෝ සත්වයා මරණින් පසු නැත්තේද නැත්තේ නොවන්නේද වෙයි, කියා හෝ මෙසේ සත්වයෝ භව දෘෂ්ටිය ඇසුරුකළාහු හෝ වෙත්) විභව දෘෂ්ටිය ඇසුරුකළාහු හෝ වෙත්. මේ දෙයාන්තයට නොබැස මේ හේතුව නිසා මේ ඵලය ඇතිවේය යන පටිච්ච සමුප්පාද ධර්මයට අනුකූලවූ නුවණ හෝ ලද්දේ හෝ වෙයි. යථාභූත ඥානය හෝ ලද්දේ වෙයි. කම්සැප විඳින්නහුම මේ පුද්ගලයා කාමය ගරු කරන්නෙක කාමාසය ඇත්තෙක, කාමයෙහි බලවත් කැමැත්ත ඇත්තෙකැයි දන්නාහ. කම්සැප විඳින්නහුම මේ පුද්ගලතෙම කාමයෙන් වෙන්වීම ගරු කරන්නෙක. කාමයෙන් වෙන්වීමේ ආසය ඇත්තෙකි. කාමයෙන් වෙන්වීමේ බලවත් කැමැත්ත ඇත්තෙකැයි දන්නාහ. [230] කාමයෙන් වෙන්ව වසන්නහුම මේ පුද්ගලතෙමේ නෛෂ්ක්‍රම්‍ය ගරු කරන්නෙකි. නෛෂ්ක්‍රම්‍ය ආසය ඇත්තෙකි. නෛෂ්ක්‍රම්‍යයෙහි බලවත් කැමැත්ත ඇත්තෙකැයි දන්නාහ. නෛෂ්ක්‍රම්‍ය සේවනය කරන්නහුම මේ පුද්ගලතෙම කාමය ගරු කරන්නෙකි. කාම ආසය ඇත්තෙකි. කාමයෙහි බලවත් කැමැත්ත ඇත්තෙකැයි දන්නාහ. [231] ව්‍යාපාදය (ක්‍රෝධය) සේවනය කරන්නහුම මේ පුද්ගලතෙම ව්‍යාපාදය ගරු කරන්නෙකි. ව්‍යාපාද ආසය ඇත්තෙකි. ව්‍යාපාදයෙහි බලවත් කැමැත්ත ඇත්තෙකියි දන්නාහ. ව්‍යාපාදය සේවනය කරන්නහුම මේ පුද්ගලයා අව්‍යාපාදය ගරු කරන්නෙක. අව්‍යාපාද අදහස් ඇත්තෙක. අව්‍යාපාදයෙහි අධික කැමැත්ත ඇත්තෙකැයි දන්නාහ. අව්‍යාපාදය සේවනය කරන්නහුම මේ පුද්ගලතෙම අව්‍යාපාදය ගරු කරන්නෙක. අව්‍යාපාදය ආසය ඇත්තෙක, අව්‍යාපාදයෙහි කැමැත්ත ඇත්තෙකැයි දන්නාහ. අව්‍යාපාදය සේවනය කරන්නහුම මේ පුද්ගලතෙම ව්‍යාපාදය ගරු කරන්නෙක ව්‍යාපාද ආසය ඇත්තෙක. ව්‍යාපාදයෙහි බලවත් කැමැත්ත ඇත්තෙකැයි දන්නාහ. [232] ථිනමිද්ධය සෙවනය කරන්නහුට මේ පුද්ගලතෙම ථිනමිද්ධය ගරුකරන්නෙක. ථිනමිද්ධ ආසය ඇත්තෙකි. ථිනමිද්ධයෙහි බලවත් කැමැත්ත ඇත්තෙකැයි දන්නාහ. ථිනමිද්ධය සෙවනය කරන්නහුම මේ පුද්ගලතෙම ආලෝක සඤ්ඤාව ගරුකරන්නෙක. ආලෝක සඤ්ඤා ආසය ඇත්තෙක. ආලෝක සඤ්ඤාවෙහි බලවත් කැමැත්ත ඇත්තෙකැයි දන්නාහ. [233] ආලෝක සඤ්ඤාව සෙවනය කරන්නාහු මේ පුද්ගල තෙම ආලෝක සඤ්ඤාව ගරුකරන්නෙක. ආලෝක සඤ්ඤා ආසය ඇත්තෙක, ආලෝක සඤ්ඤාවෙහි බලවත් කැමැත්ත ඇත්තෙකැයි දන්නාහ. ආලෝක සඤ්ඤාව සෙවනය කරන්නහුම මේ පුද්ගලතෙම ථිනමිද්ධය ගරු කරන්නෙක, ථිනමිද්ධ ආසය ඇත්තෙක ථිනමිද්ධයෙහි බලවත් කැමැත්ත ඇත්තෙකැයි දන්නාහ. මෙය සත්වයන්ගේ ආසය නමි.
114 කතමො ච සත්තානං අනුසයො? සත්තානුසයා - කාමරාගානුසයො, පටිඝානුසයො, මානානුසයො, දිට්ඨානුසයො, විචිකිච්ඡානුසයො, භවරාගානුසයො , අවිජ්ජානුසයො. යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථ සත්තානං කාමරාගානුසයො අනුසෙති. යං ලොකෙ අප්පියරූපං අසාතරූපං , එත්ථ සත්තානං පටිඝානුසයො අනුසෙති. ඉති ඉමෙසු ද්වීසු ධම්මෙසු අවිජ්ජා අනුපතිතා, තදෙකට්ඨො මානො ච දිට්ඨි ච විචිකිච්ඡා ච දට්ඨබ්බා. අයං සත්තානං අනුසයො. කතමඤ්ච සත්තානං චරිතං? පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො පරිත්තභූමකො වා මහාභූමකො වා. ඉදං සත්තානං චරිතං.	114 [234] සත්වයන්ගේ අනුසය නම් කවරේද? කාමරාගානුසය පටිඝානුසය, මානානුසය, දිට්ඨානුසය, විචිකිච්ඡානුසය, භවරාගානුසය, අවිජ්ජානුසයයයි අනුසය සතකි. [235] ලෝකයෙහි යම් ප්‍රිය රූපයක් මිහිරි රූපයක් වෙයිද මෙහි සත්වයන්ගේ කාමරාගානුසය (ඉපදීමට සුදුසු කරුණු ලැබ) උපදියි. ලෝකයෙහි යම් අප්‍රිය රූපයක් අමිහිරි රූපයක් වෙයිද මෙහි සත්වයන්ගේ පටිඝානුසය උපදියි. මේ දෙවැදෑරුම් ධර්මයන්හිම අවිද්‍යාව අනුව යන්නේ වෙයි. ඒ හා එක්ව පවත්නාවූ මානයද දිට්ඨියද, විචිකිච්ඡාවද දතයුත්තාහ. මේ සත්වයන්ගේ අනුසය නම් වෙයි. [236] සත්වයන්ගේ චරිතය නම් කුමක්ද? ස්වල්ප විපාක ඇත්තාවූ හෝ මහා විපාක ඇත්තාවූ හෝ පුඤ්ඤාභි සංඛාර අපුඤ්ඤාභිසංඛාර අනෙඤ්ජාභිසංඛාර යන කුශලාකුශල කර්මයෝ වෙත්ද, මෙය සත්වයන්ගේ චරිත නමි.
115 කතමා ච සත්තානං අධිමුත්ති? සන්ති සත්තා හීනාධිමුත්තිකා, සන්ති සත්තා පණීතාධිමුත්තිකා. හීනාධිමුත්තිකා සත්තා හීනාධිමුත්තිකෙ සත්තෙ සෙවන්ති භජන්ති පයිරුපාසන්ති. පණීතාධිමුත්තිකා සත්තා පණීතාධිමුත්තිකෙ සත්තෙ සෙවන්ති භජන්ති පයිරුපාසන්ති. අතීතම්පි අද්ධානං හීනාධිමුත්තිකා සත්තා හීනාධිමුත්තිකෙ සත්තෙ සෙවිංසු භජිංසු පයිරුපාසිංසු; පණීතාධිමුත්තිකා සත්තා පණීතාධිමුත්තිකෙ සත්තෙ සෙවිංසු භජිංසු පයිරුපාසිංසු. අනාගතම්පි අද්ධානං හීනාධිමුත්තිකා සත්තා හීනාධිමුත්තිකෙ සත්තෙ සෙවිස්සන්ති භජිස්සන්ති පයිරුපාසිස්සන්ති; පණීතාධිමුත්තිකා සත්තා පණීතාධිමුත්තිකෙ සත්තෙ සෙවිස්සන්ති භජිස්සන්ති පයිරුපාසිස්සන්ති. අයං සත්තානං අධිමුත්ති. කතමෙ සත්තා අභබ්බා? යෙ තෙ සත්තා කම්මාවරණෙන සමන්නාගතා, කිලෙසාවරණෙන සමන්නාගතා, විපාකාවරණෙන සමන්නාගතා , අස්සද්ධා අච්ඡන්දිකා දුප්පඤ්ඤා, අභබ්බා නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තං - ඉමෙ තෙ සත්තා අභබ්බා. කතමෙ සත්තා භබ්බා? යෙ තෙ සත්තා න කම්මාවරණෙන සමන්නාගතා, න කිලෙසාවරණෙන සමන්නාගතා, න විපාකාවරණෙන සමන්නාගතා, සද්ධා ඡන්දිකා පඤ්ඤවන්තො, භබ්බා නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තං - ඉමෙ තෙ සත්තා භබ්බා. ඉදං තථාගතස්ස සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං.	115 සත්වයන්ගේ අධිමුක්ති (අදහස) නම් කවරේද? හීන අදහස් ඇති සත්වයෝද ඇත්තාහ. උතුම් අදහස් ඇති සත්වයෝද ඇත්තාහ. හීන අදහස් ඇති සත්වයෝ හීන අදහස් ඇති සත්වයන් සෙවනය කරත්, භජනය කරත්, පයිරුපාසනය කරත්, උතුම් අදහස් ඇති සත්වයෝ උතුම් අදහස් ඇති සත්වයන් සෙවනය කරත්, භජනය කරත්, පයිරුපාසනය කරත්, අතීත කාලයෙහිදු හීන අදහස් ඇති සත්වයෝ හීන අදහස් ඇති සත්වයන් සේවනය කළාහුය, භජනය කළාහුය, පයිරුපාසනය කළාහුය, උතුම් අදහස් ඇති සත්වයෝ උතුම් අදහස් ඇති සත්වයන් සේවනය කළාහුය, භජනය කළාහුය, පයිරුපාසනය කළාහුය. අනාගත කාලයෙහිදු හීන අදහස් ඇති සත්වයෝ හීන අදහස් ඇති සත්වයන් සෙවනය කරන්නාහුය, භජනය කරන්නාහුය. පයිරුපාසනය කරන්නාහුය. උසස් අදහස් ඇති සත්වයෝ උසස් අදහස් ඇති සත්වයන් සෙවනය කරන්නාහුය, භජනය කරන්නාහුය පයිරුපාසනය කරන්නාහුය. මෙය සත්වයන්ගේ අදහස නමි. [237] නුසුදුසු සත්වයෝ නම් කවරහුද? යම් ඒ සත්ව කෙනෙක් කර්මාවරණයෙන් යුක්තවූවාහුද ක්ලෙසාවරණයෙන් යුක්තවූවාහුද විපාක ආවරණයෙන් යුක්තවූවාහුද ශ්‍රද්ධානැත්තාහුද කැමැත්ත නැත්තාහුද නුවණ නැත්තාහුද කුශල ධර්මයන් අතුරෙන් අනතුරුව ඵලයගෙන දෙනහෙයින් යහපත් ස්වභාවය ඇත්තාවූ මාර්ග කුශලයට පැමිණීමට නුසුදුස්සාහුද, මේ සත්වයෝ නුසුදුස්සෝ වෙත්. කවර සත්වයෝ සුදුස්සෝ වෙත්ද? යම් ඒ සත්ව කෙනෙක් කර්මාවරණයෙන් යුක්ත නොවූවාහුද, ක්ලේශාවරණයෙන් යුක්ත නොවූවාහුද, විපාකාවරණයෙන් යුක්ත නොවූවාහුද, ශ්‍රද්ධා ඇත්තාහුද කැමැත්ත ඇත්තාහුද නුවණ ඇත්තාහුද කුශල ධර්මයන් අතුරෙන් (අනතුරුව ඵලදෙන හෙයින්) යහපත් ස්වභාවය ඇත්තාවූ මාර්ග කුශලයට පැමිණීමට සුදුසුවූවාහුද මේ සත්වයෝ සුදුස්සෝ වෙත්. මේ තථාගතයන් වහන්සේගේ ආසයානුසය ඤාණයයි.
70. යමකපාටිහීරඤාණනිද්දෙසො	70. යමකපාටිහීරඤාණනිද්දෙසො
116 කතමං තථාගතස්ස යමකපාටිහීරෙ ඤාණං? ඉධ තථාගතො යමකපාටිහීරං කරොති අසාධාරණං සාවකෙහි. උපරිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, හෙට්ඨිමකායතො උදකධාරා පවත්තති; හෙට්ඨිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, උපරිමකායතො උදකධාරා පවත්තති; පුරත්ථිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, පච්ඡිමකායතො උදකධාරා පවත්තති; පච්ඡිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, පුරත්ථිමකායතො උදකධාරා පවත්තති; දක්ඛිණඅක්ඛිතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමඅක්ඛිතො උදකධාරා පවත්තති; වාමඅක්ඛිතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණඅක්ඛිතො උදකධාරා පවත්තති; දක්ඛිණකණ්ණසොතතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමකණ්ණසොතතො උදකධාරා පවත්තති; වාමකණ්ණසොතතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණකණ්ණසොතතො උදකධාරා පවත්තති; දක්ඛිණනාසිකාසොතතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමනාසිකාසොතතො උදකධාරා පවත්තති; වාමනාසිකාසොතතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණනාසිකාසොතතො උදකධාරා පවත්තති; දක්ඛිණඅංසකූටතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමඅංසකූටතො උදකධාරා පවත්තති; වාමඅංසකූටතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණඅංසකූටතො උදකධාරා පවත්තති; දක්ඛිණහත්ථතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමහත්ථතො උදකධාරා පවත්තති; වාමහත්ථතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණහත්ථතො උදකධාරා පවත්තති; දක්ඛිණපස්සතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමපස්සතො උදකධාරා පවත්තති; වාමපස්සතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණපස්සතො උදකධාරා පවත්තති; දක්ඛිණපාදතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති , වාමපාදතො උදකධාරා පවත්තති; වාමපාදතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණපාදතො උදකධාරා පවත්තති; අඞ්ගුලඞ්ගුලෙහි අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, අඞ්ගුලන්තරිකාහි උදකධාරා පවත්තති; අඞ්ගුලන්තරිකාහි අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, අඞ්ගුලඞ්ගුලෙහි උදකධාරා පවත්තති; එකෙකලොමතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, එකෙකලොමතො උදකධාරා පවත්තති; ලොමකූපතො ලොමකූපතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, ලොමකූපතො ලොමකූපතො උදකධාරා පවත්තති. ඡන්නං වණ්ණානං - නීලානං, පීතකානං, ලොහිතකානං, ඔදාතානං, මඤ්ජිට්ඨානං (මඤ්ජෙට්ඨානං (ස්‍යා. ක.)), පභස්සරානං භගවා චඞ්කමති, නිම්මිතො තිට්ඨති වා නිසීදති වා සෙය්‍යං වා කප්පෙති. භගවා තිට්ඨති, නිම්මිතො චඞ්කමති වා නිසීදති වා සෙය්‍යං වා කප්පෙති. භගවා නිසීදති, නිම්මිතො චඞ්කමති වා තිට්ඨති වා සෙය්‍යං වා කප්පෙති. භගවා සෙය්‍යං කප්පෙති, නිම්මිතො චඞ්කමති වා තිට්ඨති වා නිසීදති වා. නිම්මිතො චඞ්කමති, භගවා තිට්ඨති වා නිසීදති වා සෙය්‍යං වා කප්පෙති. නිම්මිතො තිට්ඨති, භගවා චඞ්කමති වා නිසීදති වා සෙය්‍යං වා කප්පෙති. නිම්මිතො නිසීදති, භගවා චඞ්කමති වා තිට්ඨති වා සෙය්‍යං වා කප්පෙති. නිම්මිතො සෙය්‍යං කප්පෙති, භගවා චඞ්කමති වා තිට්ඨති වා නිසීදති වා. ඉදං තථාගතස්ස යමකපාටිහීරෙ ඤාණං.	116 [238] කුමක් නම් තථාගතයන් වහන්සේගේ යමක ප්‍රාතිහාර්ය ඥානය වේද? මේ ලෝකයෙහි තථාගතයන් වහන්සේ ශ්‍රාවකයන්ට අසාධාරණවූ යමක ප්‍රාතිහාර්ය දක්වයි. උඩුකයින් ගිනිකඳ පවතියි. යටිකයින් දිය දහර පවතියි. යටිකයින් ගිනිකඳ පවතියි. උඩුකයින් දිය දහර පවතියි. පෙර කයින් ගිනිකඳ පවතියි. පසුකයින් දිය දහර පවතියි. පසු කයින් ගිනිකඳ පවතියි. පෙර කයින් ගිනිකඳ පවතියි. දකුණු ඇසින් ගිනිකඳ පවතියි. වම් ඇසින් දිය දහර පවතියි. වම් ඇසින් දිය දහර පවතියි. දකුණු ඇසින් ගිනිකඳ පවතියි. දකුණු කණින් ගිනිකඳ පවතියි. වම් කණින් දිය දහර පවතියි. වම් කණින් ගිනිකඳ පවතියි දකුණු කණින් දිය දහර පවතියි. දකුණු නාස් පුඩුවෙන් ගිනි කඳ පවතියි. වම්නාස් පුඩුවෙන් දිය දහර පවතියි. වම් නාස් පුඩුවෙන් ගිනිකඳ පවතියි. දකුණු නාස් පුඩුවෙන් දිය දහර පවතියි. දකුණු උරහිසින් ගිනිකඳ පවතියි. වම් උරහිසින් දියදහර පවතියි. වම් උරහිසින් ගිනිකඳ පවතියි. දකුණු උරහිසින් දියකඳ පවතියි. දකුණු අතින් ගිනිකඳ පවතියි. වම් අතින් දියකඳ පවතියි. වම් අතින් ගිනිකඳ පවතියි. දකුණු අතින් දියදහර පවතියි. දකුණු අංසයෙන් ගිනිකඳ පවතියි. වම් අංසයෙන් දිය දහර පවතියි. වම් අංසයෙන් ගිනිකඳ පවතියි. දකුණු අංසයෙන් දිය දහර පවතියි. දකුණු පාදයෙන් ගිනිකඳ පවතියි. වම් පාදයෙන් දිය දහර පවතියි වම් පාදයෙන් ගිනිකඳ පවතියි. දකුණු පාදයෙන් දිය දහර පවතියි. ඇඟිල්ලකින් ඇඟිල්ලකින් ගිනිකඳ පවතියි. ඇඟිලි අතරින් දිය දහර පවතියි. ඇඟිලි අතරින් ගිනිකඳ පවතියි. ඇඟිල්ලකින් ඇඟිල්ලකින් දිය දහර පවතියි. එක් එක් රෝමයකින් ගිනිකඳ පවතියි. එක් එක් රෝමයකින් දිය කඳ පවතියි. රෝම කූපයකින් රෝම කූපයකින් ගිනිකඳ පවතියි රෝම කූපයකින් රෝම කූපයකින් දිය දහර පවතියි. සකල ශරීරයෙන් නීල පීත ලොහිත ඔදාත මංජ්‍යෙෂ්ට ප්‍රභාස්වර යන සවණක් රැස් පවතියි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සක්මන් කරනසේක. නිර්මිත බුදුරජතෙම සිටින්නේ හෝ හිඳින්නේ හෝ සයනය කරන්නේ හෝ වෙයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වැඩසිටිනසේක. නිර්මිත බුදුරජතෙම සක්මන් කරන්නේ හෝ හිඳින්නේ හෝ සයනය කරන්නේ හෝ වෙයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වැඩහිඳිනසේක. නිර්මිත බුදුරජතෙම සක්මන් කරන්නේ හෝ සිටින්නේ හෝ සයනය කරන්නේ හෝ වෙයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සයනය කරන සේක. නිර්මිත බුදුරජතෙම සක්මන් කරන්නේ හෝ සිටින්නේ හෝ සයනය කරන්නේ හෝ වෙයි. නිර්මිත බුදුරජ තෙම සක්මන් කරයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සිටිනසේක් හෝ වැඩහිඳිනසේක් හෝ සයනය කරනසේක් හෝ වෙති. නිර්මිත බුදු රජතෙම සිටින්නේ වෙයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සක්මන් කරණසේක් හෝ වැඩහිඳිනේ හෝ සයනය කරණසේක් හෝ වෙති. නිර්මිත බුදුරජ තෙම හිඳින්නේ වෙයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සක්මන් කරණසේක් හෝ සිටිනසේක් හෝ සයනය කරණසේක් හෝ වෙති. නිර්මිත බුදුරජතෙම සයනය කරන්නේ වෙයි. භාග්‍ය වතුන්වහන්සේ සක්මන් කරණ සේක් හෝ සිටිනසේක් හෝ හිඳිනසේක් හෝ වෙත්. මෙය භාග්‍යවතුන් වහන්සේගේ යමක ප්‍රාතිහාර්ය ඤාණ නම් වේ.
71. මහාකරුණාඤාණනිද්දෙසො	71. මහාකරුණාඤාණනිද්දෙසො
117 කතමං තථාගතස්ස මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං? බහුකෙහි ආකාරෙහි පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. ආදිත්තො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. උය්‍යුත්තො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. පයාතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. කුම්මග්ගප්පටිපන්නො (කුම්මග්ගං පටිපන්නො (ස්‍යා.)) ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. උපනීයති ලොකො අද්ධුවොති - පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. අතාණො (අත්තාණො (ස්‍යා.)) ලොකො අනභිස්සරොති - පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. අස්සකො ලොකො , සබ්බං පහාය ගමනීයන්ති - පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. ඌනො ලොකො අතීතො තණ්හාදාසොති - පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. අතායනො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... අලෙණො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං ...පෙ.... අසරණො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... අසරණීභූතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ..... උද්ධතො ලොකො අවූපසන්තොති - පස්සන්තානං...පෙ.... සසල්ලො ලොකසන්නිවාසො, විද්ධො පුථුසල්ලෙහි; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි සල්ලානං උද්ධතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං...පෙ.... අවිජ්ජන්ධකාරාවරණො ලොකසන්නිවාසො අණ්ඩභූතො කිලෙසපඤ්ජරපක්ඛිත්තො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි ආලොකං දස්සෙතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං...පෙ.... අවිජ්ජාගතො ලොකසන්නිවාසො අණ්ඩභූතො පරියොනද්ධො තන්තාකුලකජාතො (තන්තාකුලජාතො (ස්‍යා.)) කුලාගණ්ඩිකජාතො (ගුළාගුණ්ඨිකජාතො (ස්‍යා.), ගුලාගුණ්ඩිකජාතො (ක. සී. අට්ඨ.) දී. නි. 2.95 පස්සිතබ්බා) මුඤ්ජපබ්බජභූතො අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං සංසාරං නාතිවත්තතීති - පස්සන්තානං...පෙ.... අවිජ්ජාවිසදොසසංලිත්තො ලොකසන්නිවාසො කිලෙසකලලීභූතොති - පස්සන්තානං...පෙ.... රාගදොසමොහජටාජටිතො ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි ජටං විජටෙතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං...පෙ..... තණ්හාසඞ්ඝාටපටිමුක්කො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... තණ්හාජාලෙන ඔත්ථටො (ඔත්ථතො (ක.)) ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... තණ්හාසොතෙන වුය්හති ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... තණ්හාසඤ්ඤොජනෙන සඤ්ඤුත්තො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... තණ්හානුසයෙන අනුසටො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... තණ්හාසන්තාපෙන සන්තප්පති ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... තණ්හාපරිළාහෙන පරිඩය්හති ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ..... දිට්ඨිසඞ්ඝාටපටිමුක්කො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... දිට්ඨිජාලෙන ඔත්ථටො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... දිට්ඨිසොතෙන වුය්හති ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... දිට්ඨිසඤ්ඤොජනෙන සඤ්ඤුත්තො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... දිට්ඨානුසයෙන අනුසටො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... දිට්ඨිසන්තාපෙන සන්තප්පති ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... දිට්ඨිපරිළාහෙන පරිඩය්හති ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ..... ජාතියා අනුගතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... ජරාය අනුසටො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... බ්‍යාධිනා අභිභූතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං ...පෙ.... මරණෙන අබ්භාහතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... දුක්ඛෙ පතිට්ඨිතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ..... තණ්හාය උඩ්ඩිතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... ජරාපාකාරපරික්ඛිත්තො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... මච්චුපාසෙන පරික්ඛිත්තො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... මහාබන්ධනබන්ධො ලොකසන්නිවාසො - රාගබන්ධනෙන දොසබන්ධනෙන මොහබන්ධනෙන මානබන්ධනෙන දිට්ඨිබන්ධනෙන කිලෙසබන්ධනෙන දුච්චරිතබන්ධනෙන; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි බන්ධනං මොචෙතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං...පෙ.... මහාසම්බාධප්පටිපන්නො ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි ඔකාසං දස්සෙතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං... මහාපලිබොධෙන පලිබුද්ධො ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි පලිබොධං ඡෙතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං...පෙ.... මහාපපාතෙ පතිතො ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි පපාතා උද්ධතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං...පෙ.... මහාකන්තාරප්පටිපන්නො ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි කන්තාරං තාරෙතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං...පෙ.... මහාසංසාරප්පටිපන්නො ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි සංසාරා මොචෙතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං...පෙ.... මහාවිදුග්ගෙ සම්පරිවත්තති ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි විදුග්ගා උද්ධතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං...පෙ.... මහාපලිපෙ (මහාපල්ලෙපෙ (ස්‍යා.)) පලිපන්නො ලොකසන්නිවාසො ; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි පලිපා උද්ධතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං...පෙ..... අබ්භාහතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... ආදිත්තො ලොකසන්නිවාසො - රාගග්ගිනා දොසග්ගිනා මොහග්ගිනා ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහි; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි නිබ්බාපෙතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං...පෙ.... උන්නීතකො ලොකසන්නිවාසො හඤ්ඤති නිච්චමතාණො පත්තදණ්ඩො තක්කරොති - පස්සන්තානං...පෙ.... වජ්ජබන්ධනබද්ධො ලොකසන්නිවාසො ආඝාතනපච්චුපට්ඨිතො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි බන්ධනං මොචෙතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං...පෙ.... අනාථො ලොකසන්නිවාසො පරමකාරුඤ්ඤප්පත්තො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි තායෙතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං...පෙ.... දුක්ඛාභිතුන්නො (දුක්ඛාභිතුණ්ණො (ක.)) ලොකසන්නිවාසො චිරරත්තං පීළිතොති - පස්සන්තානං...පෙ.... ගධිතො ලොකසන්නිවාසො නිච්චං පිපාසිතොති - පස්සන්තානං...පෙ..... අන්ධො ලොකසන්නිවාසො අචක්ඛුකොති - පස්සන්තානං...පෙ.... හතනෙත්තො ලොකසන්නිවාසො අපරිණායකොති - පස්සන්තානං...පෙ.... විපථපක්ඛන්දො (විපථං පක්ඛන්තො (ස්‍යා.)) ලොකසන්නිවාසො අඤ්ජසාපරද්ධො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි අරියපථං ආනෙතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං...පෙ.... මහොඝපක්ඛන්දො ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි ඔඝා උද්ධතා, අඤ්ඤත්‍ර මයාති - පස්සන්තානං...පෙ.....	117 තථාගතයන් වහන්සේගේ මහා කරුණා සමාපත්තියෙහි ඤාණය නම් කවරේද? නොයෙක් ආකාරයෙන් ලොව දක්නාවූ භාග්‍යවත් බුදුවරයන් වහන්සේලාට සත්වයන් කෙරෙහි මහා කරුණාව පහළ වෙයි. ලොක සන්නිවාසය (රාගාදි ගිනි වලින්) ගිනිගෙන දන්නේයයි දක්නාවූ (ii) භාග්‍යවත් බුදුවරයන් වහන්සේලාට සත්වයන් කෙරෙහි මහා කරුණාව පහළ වෙයි. (iii) ලෝක සන්නිවාසය නිතර කටයුතුවල යෙදී වාසය කරන්නේයයි භාග්‍යවත් බුදුවරයන් වහන්සේලාට සත්වයන් කෙරෙහි මහා කරුණාව පහළ වෙයි. ලොක සන්නිවාසය මරණය කරා නොනැවත ගමන් කරන්නේයයි දක්නාවූ භාග්‍යවතුන් වහන්සේලාට සත්වයන් කෙරෙහි මහා කරුණාව පහළ වෙයි. ලොක සන්නිවාසය නොමග පිළිපන්නේයයි දක්නාවූ භාග්‍යවත් බුදුවරයන් වහන්සේලාට සත්වයන් කෙරෙහි මහා කරුණාව පහළ වෙයි. ලෝකයතෙම ජරාවෙන් මරණයට පමුණුවනු ලැබේ. අස්ථිරයයි දක්නාවූ භාග්‍යවත් බුදුරජාණන් වහන්සේලාට සත්වයන් කෙරෙහි මහා කරුණාව පහළ වෙයි. ලෝකය අසරණය සහාය වන්නෙකු නැතැයි සත්වයන් කෙරෙහි භාග්‍යවත් බුදුවරයන් වහන්සේලාට සත්වයන් කෙරෙහි මහා කරුණාව පහළ වෙයි. [239] ලෝකයතෙම තමා සතු දෙයක් නැත. සියල්ල අත්හැර යායුතුයයි දක්නා භාග්‍යවත් බුදුවරයන් වහන්සේලාට සත්වයන් කෙරෙහි මහා කරුණාව පහළ වෙයි. ලෝවැසිතෙම අඩුපාඩු සහිතය, ඇතිවීමක් නැත, තෘෂ්ණාවගේ දාසයෝයයි දක්නාවූ භාග්‍යවත් බුදුවරයන් වහන්සේලාට සත්වයන් කෙරෙහි මහා කරුණාව පහළවෙයි. ලොක සන්නිවාසය පිහිටක් ඇත්තේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) ලොකසන්නිවාසය සැඟවීමට තැනක් නැත්තේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) ලොක සන්නිවාසය අසරණයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) ලොක සන්නිවාසය ඉපදීමත් සමගම අසරණවූයේ යයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) ලෝවැසිතෙම විසිර ගිය සිත් ඇත්තේය. නොසංසිඳුණේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) ලෝක සන්නිවාසය විඳිනලද රාගාදි බොහෝ හුල්වලින් හුල් සහිතය. මා හැර ඔහුගේ ඒ හුල් උදුරා දමන්නාවූ අනිකෙකු නැතැයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) ලොකසන්නිවාසය අවිද්‍යාන්ධකාරයෙන් වැසුණේය. ක්ලේශයන් නැමති කූඩුවෙහි දමනලදුව අන්ධවූයේය. ඔහුට මා හැර ආලෝකය දන්නාවූ අනිකෙකු නැතැයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) ලොකසන්නිවාසය අවිද්‍යාවෙන් යුක්තවූයේය, බිත්තරය තුළ උපන් සත්වයෙකු මෙන් අවිද්‍යාව නමැති බිත්තර කටුවෙන් හාත්පස වැසුණේය. නූල් කැරැල්ලක් මෙන් අවුල් වූයේය. රෙදි වියන්නන්ගේ කැඳ දැමූ නූල් පොදියක් මෙන් පැටලුම් සහිත වූයේය. මුදුස්තෘණ බබුස්තෘණ වලින් ගොතන ලද ලණු කැබැල්ලක මෙන් අගක් මුලක් නැත්තේය. දුර්ගතියවූ සැපයෙන් විනාශවූ අපාය සංසාරය නොඉක්මවන්නේ යයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) ලොක සන්නිවාසය අවිද්‍යාව නමැති විෂ දෝෂයෙන් ආලේපනය කරණ ලද්දේය. කෙලෙස් මඩ සහිතවූයේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) ලෝවැසිතෙම රාග දෝෂ මෝහ අවුලෙන් අවුල් වූයේය. මා හැර ඔහුගේ අවුල අවුල් හරින්නාවූ අන්කිසිවෙකු නැතැයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) ලොක සන්නිවාසය තෙම තෘෂ්ණා බන්ධනයෙන් බැඳුණේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) ලොක සන්නිවාසය තෙම තෘෂ්ණා දැලෙන් පැටලුණේයයි (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) ලොක සන්නිවාසය තෙම තෘෂ්ණා සැඩ පහරින් ගසාගෙන යනු ලබන්නේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම තෘෂ්ණා රැහැණින් බැඳුණේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසයතෙම තෘෂ්ණානුසයයෙන් ශක්තිමත් බවට පැමිණියේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම තෘෂ්ණා සන්තාපයෙන් තැවේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම තෘෂ්ණාදාහයෙන් දැවේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම දෘෂ්ටි බන්ධනයෙන් බැඳුණේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම දෘෂ්ටි දැලෙන් පැටලුණේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම දෘෂ්ටි සැඩපහරින් ගසායනු ලැබේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම දෘෂ්ටි රැහණින් බැඳුණේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) [240] ලොක සන්නිවාසය දෘෂ්ටි අනුසයයෙන් ශක්තිමත් වූයේ යයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම දෘෂ්ටි සන්තාපයෙන් තැවේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම දෘෂ්ටි දාහයෙන් දැවේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම ජාතියට පිවිසෙන ලද්දේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසය තෙම ජරාවෙන් දුවන ලද්දේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම ව්‍යාධියෙන් මඩනා ලද්දේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසය තෙම මරණයෙන් විනාශවන ලද්දේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම දුකෙහි පිහිටියේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම තෘෂ්ණාවෙන් එල්වන ලද්දේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම ජරා ප්‍රාකාරයෙන් වටකරන ලද්දේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය මරණය නැමැති මළ පුඩුවෙන් බඳනා ලද්දේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම රාග බන්ධනයෙන්ද දොස බන්ධනයෙන්ද මෝහ බන්ධනයෙන්ද දිට්ඨි බන්ධනයෙන්ද කීලෙස බන්ධනයෙන්ද දුශ්චරිත බන්ධනයෙන්ද යන මහා බන්ධනයෙන් බැඳුණේය, මාහැර ඔහු බන්ධනායන් මුදවන්නාවූ අන් කෙනෙකු නැතැයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) [241] ලොක සන්නිවාසය තෙම මහත් සම්බන්ධයට පැමිණියේය. මාහැර ඔහුට කිසි අවකාශයක් පෙන්වන්නාවූ අන් කෙනෙකු නැතැයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම මහත් වැළැක්මෙන් වළක්වන ලද්දේය. මාහැර ඔහුගේ වැළැක්වූ සිඳින්නාවූ අන්කෙනෙකු නැතැයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම මහත් ප්‍රපාතයෙහි වැටුණේය. මා හැර ඔහු ප්‍රපාතයෙන් ගොඩ ගන්නා අන්කෙනෙකු නැතැයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම මහත් කාන්තාරයට පිළිපන්නේය. මා හැර ඔහු කාන්තාරයෙන් එතර කරන්නාවූ අන්කෙනෙකු නැතැයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම මහත් සංසාරයට පිළිපන්නේය. මා හැර ඔහු සංසාරයෙන් මුදවන්නාවූ අන් කෙනෙකු නැතැයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම මහත් දුක් සහිත මාර්ගයෙහි ඔබ මොබ ගමන් කරයි. මා හැර ඔහු දුර්ග මාර්ගයෙන් මුදාලන අන්කෙනෙකු නැතැයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම සියලු උවදුරුවලින් මඩනා ලද්දේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම රාග ගින්නෙන් දොස ගින්නෙන් මෝහ ගින්නෙන් ජාතියෙන් ජරාවෙන් මරණයෙන් ශෝකයන්ගෙන් පරිදෙවයන්ගෙන් දුක්ඛයන්ගෙන් දොමනස්සයන්ගෙන් උපායාසයන්ගෙන් ගිනිගෙන ඇවිලෙන ලද්දේය. මා හැර ඔහු නිවන්නාවූ අන්කෙනෙකු නැතැයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) [242] ලොක සන්නිවාසයතෙම ජාතියෙන් උදුරා ජරාදී උවදුරුවලට පමුණුවන ලද්දේ නිරතුරු පිහිටක් නැත්තේ දඬුවමට පැමිණි සොරෙක් මෙනැයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසයතෙම වරදට අසුවී බැඳුණ දංගෙඩියට එළඹ සිටියේය. මා හැර ඔහු බන්ධනයෙන් මුදවන්නාවූ අන්කෙනෙකු නැතැයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසය තෙම අනාථය. පරම දිලිඳු බවට පැමිණියේය. මා හැර ඔහුට පිහිටවන්නාවූ අන් කෙනෙකු නැතැයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) ලොක සන්නිවාසයතෙම දුකින් මිරිකෙන ලද්දේය. බොහෝ කලක් මුළුල්ලෙහි පෙළෙන ලද්දේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසයතෙම තණ්හාවෙන් ගිජු වූයේය, නිතර තෘෂ්ණා පිපාසයෙන් යුක්තවූයේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසයතෙම අඳය. ඇස් නැත්තේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසයතෙම නැසුණු නෙත් ඇත්තේය. මග පෙන්වන්නෙක් නැත්තේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසයතෙම වැරදි මගට බැස්සේය. හරිමග වැරදුනේය. මා හැර ඔහු ආර්යමාර්ගයට පමුණුවන්නාවූ අන්කෙනෙකු නැත්තේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසයතෙම මහ වතුරට බැසගත්තේය. මා හැර ඔහු මහ වතුරෙන් ගොඩගන්නාවූ අන්කෙනෙකු නැතැයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.)
118 ද්වීහි දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... තීහි දුච්චරිතෙහි විප්පටිපන්නො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... චතූහි යොගෙහි යුත්තො ලොකසන්නිවාසො චතුයොගයොජිතොති - පස්සන්තානං...පෙ.... චතූහි ගන්ථෙහි (ගණ්ඨෙහි (ස්‍යා.)) ගන්ථිතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... චතූහි උපාදානෙහි උපාදියති ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... පඤ්චගතිසමාරුළ්හො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... පඤ්චහි කාමගුණෙහි රජ්ජති ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... පඤ්චහි නීවරණෙහි ඔත්ථටො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... ඡහි විවාදමූලෙහි විවදති ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... ඡහි තණ්හාකායෙහි රජ්ජති ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... ඡහි දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං ...පෙ.... සත්තහි අනුසයෙහි අනුසටො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... සත්තහි සඤ්ඤොජනෙහි සඤ්ඤුත්තො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... සත්තහි මානෙහි උන්නතො (උණ්ණතො (ස්‍යා. ක.)) ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි සම්පරිවත්තති ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... අට්ඨහි මිච්ඡත්තෙහි නිය්‍යාතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... අට්ඨහි පුරිසදොසෙහි දුස්සති ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... නවහි ආඝාතවත්ථූහි ආඝාතිතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං ...පෙ.... නවවිධමානෙහි උන්නතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... නවහි තණ්හාමූලකෙහි ධම්මෙහි රජ්ජති ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... දසහි කිලෙසවත්ථූහි කිලිස්සති ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... දසහි ආඝාතවත්ථූහි ආඝාතිතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... දසහි අකුසලකම්මපථෙහි සමන්නාගතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... දසහි සඤ්ඤොජනෙහි සඤ්ඤුත්තො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... දසහි මිච්ඡත්තෙහි නිය්‍යාතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... දසවත්ථුකාය මිච්ඡාදිට්ඨියා සමන්නාගතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... දසවත්ථුකාය අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා සමන්නාගතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං...පෙ.... අට්ඨසතතණ්හාපපඤ්චසතෙහි පපඤ්චිතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතො ලොකසන්නිවාසොති - පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. අහඤ්චම්හි තිණ්ණො, ලොකො ච අතිණ්ණො අහං චම්හි මුත්තො, ලොකො ච අමුත්තො; අහඤ්චම්හි දන්තො, ලොකො ච අදන්තො; අහං චම්හි සන්තො, ලොකො ච අසන්තො; අහං චම්හි අස්සත්ථො, ලොකො ච අනස්සත්ථො; අහං චම්හි පරිනිබ්බුතො, ලොකො ච අපරිනිබ්බුතො; පහොමි ඛ්වාහං තිණ්ණො තාරෙතුං, මුත්තො මොචෙතුං, දන්තො දමෙතුං, සන්තො සමෙතුං, අස්සත්ථො අස්සාසෙතුං, පරිනිබ්බුතො පරෙ ච පරිනිබ්බාපෙතුන්ති - පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. ඉදං තථාගතස්ස මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං.	118 [243] ලොකසන්නිවාසයතෙම දෙවැදෑරුම් දෘෂ්ටියෙන් අල්වාගැනීමට පැමිණියේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසයතෙම ත්‍රිවිධ දුශ්චරිතයන්ට බැසගත්තේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසයතෙම සතර යොගයන්ගෙන් යුක්තවූයේය. සතර යොගයන්ගෙන් බැඳුනේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසයතෙම සතර උපාදානයන්ගෙන් අල්වාගනු ලැබීයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසයතෙම සතර ග්‍රන්ථයන්ගෙන් ගැටගැසුණේ යයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසය තෙම පඤ්චගතියට නැගගත්තේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසයතෙම පස්කම් ගුණයෙන් ඇලෙන්නේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසයතෙම පඤ්චනීවරණයන්ගෙන් වසනලද්දේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසයතෙම විවාදමූල සයින් විවාද කරන්නේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසයතෙම සවැදෑරුම් තෘෂ්ණා කායයන්ගෙන් ඇලෙන්නේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසයතෙම සවැදෑරුම් දෘෂ්ටීන්ගෙන් මඩනාලද්දේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොක සන්නිවාසයතෙම අනුසය සතින් ශක්තිමත් බවට පැමිණියේ යයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසය තෙම සඤ්ඤොජන සතින් බැඳුණේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසයතෙම සත්වැදෑරුම් මානයෙන් උඩඟුවූයේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලෝකසන්නිවාසයතෙම අෂ්ටලෝක ධර්මයෙන් පෙරළෙන්නේයයි දක්නාවූ - (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) [244] ලොකසන්නිවාසයතෙම මිච්ඡත්ත ධර්ම අටෙන් මඩනා ලද්දේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යෙදිය යුතුයි) ලොකසන්නිවාසතෙම පුරුෂදෝෂ අටෙන් දූෂ්‍යවන්නේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යෙදිය යුතුයි) ලොකසන්නිවාසය තෙම නව ආඝාතවස්තුවෙන් ක්‍රොධකරන ලද්දේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යෙදිය යුතුයි) ලොකසන්නිවාසයතෙම නව තණ්හා මූලක ධර්මයන්ගෙන් ඇලෙන්නේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යෙදිය යුතුයි) ලොකසන්නිවාසයතෙම දස ක්ලේශ වස්තූන්ගෙන් කිලුටුවන්නේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යෙදිය යුතුයි) ලොකසන්නිවාසයතෙම දස ආඝාතවස්තුවෙන් ක්‍රොධකරන ලද්දේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යෙදිය යුතුයි) ලොකසන්නිවාසයතෙම දශ අකුශල කර්මපථයෙන් යුක්ත වූයේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යෙදිය යුතුයි) ලොකසන්නිවාසය තෙමද සංයෝජනයන්ගෙන් බැඳුණේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යෙදිය යුතුයි.) ලොකසන්නිවාසය තෙම දස මිච්ඡත්තධර්මයන්ගෙන් මඩනාලද්දේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසයතෙම දසවස්තුක මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් යුක්ත වූයේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න.) ලොකසන්නිවාසය තෙම දශ වස්තුක අන්තග්‍රාහික මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් යුක්තවූයේයයි දක්නාවූ (මෙහි 238 (ii) යොදන්න) ලොකසන්නිවාසයතෙම එකසිය අටක් යයි කියනලද තෘෂ්ණාප්‍රපඤ්ච සියයෙන් ප්‍රමාදයට පැමිණියේයයි දක්නාවූ භාග්‍යවත් බුදුවරයන් වහන්සේලාට සත්වයන් කෙරෙහි මහා කරුණාව පහළ වෙයි. ලොකසන්නිවාසය තෙම දෙසැට මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් මඩනා ලද්දේයයි දක්නාවූ භාග්‍යවත් බුදුරජාණන් වහන්සේලාට සත්වයන් කෙරෙහි මහා කරුණාව පහළ වෙයි. [245] මම වනාහි එතෙරවූයේ වෙමි. ලෝවැසිතෙම එතෙර නුවූයේය. මම වනාහි මිදුණේ වෙමි. ලෝවැසිතෙම නොමිදුණේය. මම වනාහි දමනය වූයේ වෙමි. ලෝවැසි තෙම දමනය නොවූයේය. මම වනාහි සංසිඳුණේ වෙමි. ලෝවැසිතෙම නොසංසිඳුණේය. ම වනාහි නොඇලුණේ වෙමි. ලෝවැසිතෙම ඇලුණේය. මම වනාහි පිරිනිවියේ වෙමි. ලෝවැසිතෙම නොපිරිනිවියේය. එතෙරවූ මම එතර කරවන්ට සමර්ථ වෙමි. මිදුණාවූ මම මුදවන්ට සමර්ථ වෙමි. දැමුණාවූ මම දමනය කරවන්ට සමර්ථ වෙමි. සංසිඳුණාවූ මම සංසිඳවන්ට සමර්ථ වෙමි. නොඇලුණාවූ මම නොඅලවන්ට සමර්ථ වෙමි. පිරිනිවියාවූ මම අනුනුදු පිරිනිවාලීමට සමර්ථ වෙමැයි දක්නාවූ භාග්‍යවත් බුදුවරයන් වහන්සේලාට සත්වයන් කෙරෙහි මහා කරුණාව පහළ වෙයි. මෙය තථාගතයන් වහන්සේගේ මහා කරුණාවෙහි ඤාණයයි.
72-73. සබ්බඤ්ඤුතඤාණනිද්දෙසො	72-73. සබ්බඤ්ඤුතඤාණනිද්දෙසො
119 කතමං තථාගතස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං? සබ්බං සඞ්ඛතමසඞ්ඛතං අනවසෙසං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං (අනාවරණං ඤාණං (ස්‍යා.) එවමුපරිපි).	119 [246] තථාගතයන් වහන්සේගේ සර්වඥතාඥානය නම් කවරේද? සංඛතවූද අසංඛතවූද සියල්ල නිරවශෙෂ කොට දනීනුයි සර්වඥතාඥාන නම්වේ. ඒ සියල්ල දැනීමෙහි ආවරණයක් නැත්තහුයි (ඒ සර්වඥතාඥානය) අනාවරණ ඤාණ නම් වෙයි.
120 අතීතං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. අනාගතං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. පච්චුප්පන්නං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. චක්ඛු චෙව රූපා ච, එවං තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. සොතඤ්චෙව සද්දා ච...පෙ.... ඝානඤ්චෙව ගන්ධා ච... ජිව්හා චෙව රසා ච... කායො චෙව ඵොට්ඨබ්බා ච... මනො චෙව ධම්මා ච, එවං තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා අනිච්චට්ඨං දුක්ඛට්ඨං අනත්තට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා රූපස්ස අනිච්චට්ඨං දුක්ඛට්ඨං අනත්තට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා වෙදනාය...පෙ.... යාවතා සඤ්ඤාය...පෙ.... යාවතා සඞ්ඛාරානං...පෙ.... යාවතා විඤ්ඤාණස්ස ...පෙ.... යාවතා චක්ඛුස්ස...පෙ.... ජරාමරණස්ස අනිච්චට්ඨං දුක්ඛට්ඨං අනත්තට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා අභිඤ්ඤාය අභිඤ්ඤට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා පරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤට්ඨං...පෙ.... යාවතා පහානස්ස (පහානාය (ස්‍යා.)) පහානට්ඨං...පෙ.... යාවතා භාවනාය භාවනට්ඨං...පෙ.... යාවතා සච්ඡිකිරියාය සච්ඡිකිරියට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා ඛන්ධානං ඛන්ධට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා ධාතූනං ධාතුට්ඨං...පෙ.... යාවතා ආයතනානං ආයතනට්ඨං...පෙ.... යාවතා සඞ්ඛතානං සඞ්ඛතට්ඨං...පෙ.... යාවතා අසඞ්ඛතස්ස අසඞ්ඛතට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා කුසලෙ ධම්මෙ, සබ්බං (සබ්බෙ (අට්ඨකථා)) ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා අකුසලෙ ධම්මෙ...පෙ.... යාවතා අබ්‍යාකතෙ ධම්මෙ... යාවතා කාමාවචරෙ ධම්මෙ... යාවතා රූපාවචරෙ ධම්මෙ... යාවතා අරූපාවචරෙ ධම්මෙ... යාවතා අපරියාපන්නෙ ධම්මෙ, සබ්බං (සබ්බෙ (අට්ඨකථා)) ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා සමුදයස්ස සමුදයට්ඨං...පෙ.... යාවතා නිරොධස්ස නිරොධට්ඨං...පෙ.... යාවතා මග්ගස්ස මග්ගට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා අත්ථපටිසම්භිදාය අත්ථපටිසම්භිදට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා ධම්මපටිසම්භිදාය ධම්මපටිසම්භිදට්ඨං...පෙ.... යාවතා නිරුත්තිපටිසම්භිදාය නිරුත්තිපටිසම්භිදට්ඨං...පෙ.... යාවතා පටිභානපටිසම්භිදාය පටිභානපටිසම්භිදට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා ඉන්ද්‍රියපරොපරියත්තඤාණං, තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං...පෙ.... යාවතා යමකපාටිහීරෙ ඤාණං...පෙ.... යාවතා මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං, තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා සදෙවකස්ස ලොකස්ස සමාරකස්ස සබ්‍රහ්මකස්ස සස්සමණබ්‍රාහ්මණියා පජාය සදෙවමනුස්සාය දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, තං සබ්බං ජානාතීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං.	120 අතීතවූ සියල්ල දනීනුයි. සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්හුයි අනාවරණ ඥාන නමි. අනාගත සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණ ඥාන නමි. ප්‍රත්‍යුත්පන්න සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණ ඥාන නමි. චක්ෂුවද රූපයෝද ඇත්තාහ. (ii) ඒ සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණ ඥාන නමි. ශ්‍රොතයද ශබ්දයෝද ඇත්තාහ. (මෙහි (ii) යොදන්න) ඝානයද ගන්ධයෝද ඇත්තාහ. (ii) යොදන්න) ජිව්හාවද රසයෝද ඇත්තාහ. (ii) යොදන්න) කයද ප්‍රශ්ටව්‍යයෝද ඇත්තාහ. (ii) යොදන්න) සිතද ධර්මයෝද ඇත්තාහ. (ii) යොදන්න) ඒ සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණඥාන නමි. (iii) යම්තාක් දේ අනිත්‍ය ස්වභාවය ඇත්තේද දුක්ඛ ස්වභාවය ඇත්තේද අනාත්ම ස්වභාවය ඇත්තේද ඒ සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතා ඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණ ඥාන නමි. (iv) යම්තාක් රූපස්කන්ධයාගේ අනිත්‍ය ස්වභාවය ඇත්තේද, දුක්ඛ ස්වභාවය යම්තාක් ඇත්තේද, අනාත්ම ස්වභාවය යම්තාක් ඇත්තේද, ඒ සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතා ඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණ ඤාණ නමි. (v) වේදනාස්කන්ධයාගේ යම්තාක් (මෙහි (iii) යොදන්න) සඤ්ඤා ස්කන්ධයාගේ යම්තාක් ((iii) යොදන්න) සංඛාර ස්කන්ධයාගේ යම්තාක් ((iii) යොදන්න) විඤ්ඤාණස්කන්ධයාගේ යම්තාක් ((iii) යොදන්න) චක්ෂුසගේ යම්තාක් ((iii) යොදන්න) ජරාමරණයාගේ යම්තාක් අනිත්‍ය ස්වභාවය ඇත්තේද දුක්ඛ ස්වභාවය ඇත්තේද අනාත්ම ස්වභාවය ඇත්තේද ඒ සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණ ඥාන නමි. යම්තාක් ප්‍රකට කොට දක්නා නුවණින් ප්‍රකට කොට දතයුත්තේද ඒ සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණ ඥාන නමි. යම්තාක් පිරිසිඳ දන්නා නුවණින් පිරිසිඳ දතයුතු වන්නේද, ඒ සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණ ඥාන නමි. යම්තාක් ප්‍රහාණය කළයුතු ධර්මයාගේ ප්‍රහාණය කටයුතු ස්වභාවයක් ඇත්තේද (මෙහි (ii) යොදන්න) යම්තාක් වැඩිය යුතු ධර්මයාගේ වැඩිය යුතු ස්වභාවයක් ඇත්තේද (vi) යොදන්න) යම්තාක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතු ධර්මයාගේ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතු ස්වභාවයක් ඇත්තේද ඒ සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණ ඥාන නමි. යම්තාක් ස්කන්ධ (රාශි) අර්ථයක් ඇත්තේද ඒ සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතාඥා නමි. එහි ආවරණයක් නැති හෙයින් අනාවරණ ඥාන නමි. යම්තාක් ධාතූන්ගේ ධාතු ස්වභාවයක් ඇත්තේද (මෙහි (iv) යොදන්න) යම්තාක් ආයතනයන්ගේ ආයතන ස්වභාවයක් ඇත්තේද ((iv) යොදන්න) යම්තාක් සංඛත ධර්මයන්ගේ සංඛත ස්වභාවයක් ඇත්තේද ((iv) යොදන්න) යම්තාක් අසංඛත ධර්මයාගේ අසංඛත ස්වභාවයක් ඇත්තේද ඒ සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැති හෙයින් අනාවරණ ඥාන නමි. ඇතිතාක් සියලු කුශල ධර්මයන් (iv) යොදන්න) දනීනුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණ ඥාණනමි. ඇතිතාක් සියලු අකුශල ධර්මයන් (මෙහි (iv) යොදන්න) ඇතිතාක් සියලු අව්‍යාකෘත ධර්මයන් (මෙහි (iv) යොදන්න) ඇතිතාක් සියලු කාමාවචර ධර්මයන් (මෙහි (iv) යොදන්න) ඇතිතාක් සියලු අරූපාවචර ධර්මයන් (මෙහි (iv) යොදන්න) ඇතිතාක් සියලු ලොකොත්තර ධර්මයන් දනීනුයි. සර්වඥතා ඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැති හෙයින් අනාවරණ ඥාන නමි. දුක්ඛ සත්‍යයාගේ දුක්ඛ ස්වභාව යම් පමණවේද, ඒ සියල්ල දන්නා හෙයින් සර්වඥතා ඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැති හෙයින් අනාවරණ ඥාන නමි. සමුදය සත්‍යයාගේ සමුදය ස්වභාව යම් පමණ වේද (මෙහි (iv) යොදන්න) නිරෝධ සත්‍යයාගේ නිරෝධය ස්වභාව යම් පමණ වේද, (මෙහි (iv) යොදන්න) මාර්ග සත්‍යයාගේ මාර්ග ස්වභාව යම් පමණ වේද ඒ සියල්ල දන්නා හෙයින් සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණඥාන නමි. අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදා ඥානයෙන් දතයුතු අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදාර්ථ යම්තාක් වේද ඒසියල්ල දන්නා හෙයින් සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැති හෙයින් අනාවරණඥාන නමි. ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදා ඥානයෙන් දතයුතු ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදාර්ථ යම් පමණ වේද (මෙහි (v) යොදන්න) නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදා ඥානයෙන්ද දතයුතුවූ නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාර්ථ යම් පමණ වේද (මෙහි (v) යොදන්න) ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදා ඥානයෙන් දතයුතුවූ ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදාර්ථ යම් පමණ වේද ඒ සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි. අනාවරණඥාන නමි. යම්තාක් ඉන්ද්‍රියයන්ගේ වැඩුණු නොවැඩුණු බව දන්නා ඥානය වේද ඒ සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණඥාන නමි. සත්වයන්ගේ ආසය අනුසය දන්නා ඤාණය යම්තාක්වේද (මෙහි (v) යොදන්න) යමක ප්‍රාතිහාර්යයෙහි ඥානය යම්තාක් වේද (මෙහි (v) යොදන්න) මහා කරුණා සමාපත්ති ඤාණය යම්තාක් වේද ඒ සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණඥාන නමි. දෙවියන් සහිතවූ මරුන් සහිතවූ බඹුන් සහිතවූ ලෝකයා විසින් ශ්‍රමණ බ්‍රාහ්මණයන් සහිතවූ දෙව්මිනිසුන් සහිතවූ සත්ව ප්‍රජාව විසින් ඇසින් දක්නාලද කණින් අසනලද ඝාන ජිව්හා කාය යන ඉන්ද්‍රියන් තුනෙන් දැනගන්නා ලද සිතින් දැනගන්නා ලද පැමිණෙන ලද සොයන ලද සිතින් හැසිරෙන ලද යම් පමණ දෙයක් වේද, ඒ සියල්ල දනීනුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැති හෙයින් අනාවරණඥාන නමි.
121 න තස්ස අද්දිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චි, අථො අවිඤ්ඤාතමජානිතබ්බං. සබ්බං අභිඤ්ඤාසි යදත්ථි නෙය්‍යං, තථාගතො තෙන සමන්තචක්ඛූති (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85). සමන්තචක්ඛූති කෙනට්ඨෙන සමන්තචක්ඛු? චුද්දස බුද්ධඤාණානි. දුක්ඛෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං බුද්ධඤාණං, අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, ඉන්ද්‍රියපරොපරියත්තෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, යමකපාටිහීරෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං බුද්ධඤාණං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං බුද්ධඤාණං, අනාවරණඤාණං බුද්ධඤාණං - ඉමානි චුද්දස බුද්ධඤාණානි. ඉමෙසං චුද්දසන්නං බුද්ධඤාණානං අට්ඨ ඤාණානි සාවකසාධාරණානි; ඡ ඤාණානි අසාධාරණානි සාවකෙහි. යාවතා දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො, සබ්බො ඤාතො; අඤ්ඤාතො දුක්ඛට්ඨො නත්ථීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො, සබ්බො ඤාතො, සබ්බො දිට්ඨො, සබ්බො විදිතො, සබ්බො සච්ඡිකතො, සබ්බො ඵස්සිතො පඤ්ඤාය; අඵස්සිතො පඤ්ඤාය දුක්ඛට්ඨො නත්ථීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා සමුදයස්ස සමුදයට්ඨො...පෙ.... යාවතා නිරොධස්ස නිරොධට්ඨො... යාවතා මග්ගස්ස මග්ගට්ඨො...පෙ.... යාවතා අත්ථපටිසම්භිදාය අත්ථපටිසම්භිදට්ඨො... යාවතා ධම්මපටිසම්භිදාය ධම්මපටිසම්භිදට්ඨො... යාවතා නිරුත්තිපටිසම්භිදාය නිරුත්තිපටිසම්භිදට්ඨො... යාවතා පටිභානපටිසම්භිදාය පටිභානපටිසම්භිදට්ඨො, සබ්බො ඤාතො, සබ්බො දිට්ඨො, සබ්බො විදිතො , සබ්බො සච්ඡිකතො, සබ්බො ඵස්සිතො පඤ්ඤාය; අඵස්සිතො පඤ්ඤාය පටිභානපටිසම්භිදට්ඨො නත්ථීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා ඉන්ද්‍රියපරොපරියත්තඤාණං...පෙ.... යාවතා සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං... යාවතා යමකපාටිහීරෙ ඤාණං... යාවතා මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං; සබ්බ ඤාතං, සබ්බං දිට්ඨං, සබ්බං විදිතං, සබ්බං සච්ඡිකතං, සබ්බං ඵස්සිතං පඤ්ඤාය; අඵස්සිතං පඤ්ඤාය මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං නත්ථීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. යාවතා සදෙවකස්ස ලොකස්ස සමාරකස්ස සබ්‍රහ්මකස්ස සස්සමණබ්‍රාහ්මණියා පජාය සදෙවමනුස්සාය දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, සබ්බං ඤාතං, සබ්බං දිට්ඨං, සබ්බං විදිතං, සබ්බං සච්ඡිකතං, සබ්බං ඵස්සිතං පඤ්ඤාය; අඵස්සිතං පඤ්ඤාය නත්ථීති - සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති - අනාවරණඤාණං. න තස්ස අද්දිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චි, අථො අවිඤ්ඤාතමජානිතබ්බං; සබ්බං අභිඤ්ඤාසි යදත්ථි නෙය්‍යං, තථාගතො තෙන සමන්තචක්ඛූති.	121 [247] “උන්වහන්සේ විසින් මේ වර්තමාන කාලයෙහි නුවණැසින් නොදක්නාලද කිසිවක් නැත. එසේම අතීත කාලයෙහි නොදක්නා ලද කිසිවක්ද නැත. අනාගත කාලයෙහිදු නොදතයුතු (නොදන්නා) කිසිවක් නැත, කාලත්‍රය පිළිබඳවූ දතයුතු යමක් ඇත්නම් ඒ සියල්ල දැන වදාළේය. එහෙයින් තථාගතයන් වහන්සේ සමන්ත චක්ඛු (හාත්පස සියල්ල දක්නා නුවණැස ඇත්තේ) නම් වනසේක. [248] සමන්ත චක්ඛු යන මෙහි කිනම් අර්ථයකින් සමන්ත චක්ඛු නම් වෙයිද? බුද්ධඥාන තුදුසකි. දුකෙහි පවත්නා ඥානය බුද්ධඥාන නමි. දුක්ඛසමුදයයෙහි පවත්නා ඥානය බුද්ධඥාන නමි. දුක්ඛ නිරෝධයෙහි පවත්නා ඥානය බුද්ධ ඥාන නමි. දුක්ඛනිරෝධ ගාමිනී ප්‍රතිපදායෙහි පවත්නා ඤාණය බුද්ධඥාන නමි. අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදායෙහි ඤාණය බුද්ධඥාන නමි. ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදායෙහි ඤාණය බුද්ධ ඥාන නමි. නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදායෙහි ඤාණය බුද්ධඥාන නමි. ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදායෙහි ඥානය බුද්ධ ඥාන නමි. ඉන්ද්‍රිය පරොපරියත්තයෙහි ඤාණය බුද්ධ ඥානනමි. සත්වයන්ගේ ආසයානුසයෙහි ඤාණය බුද්ධ ඥානනමි. යමක ප්‍රාතිහාර්යයෙහි ඤාණය බුද්ධ ඥානනමි. මහාකරුණා සමාපත්තියෙහි ඤාණය බුද්ධ ඥානනමි. [249] සර්වඥතාඥානය බුද්ධඥාන නමි. අනාවරණ ඥානය බුද්ධ ඥාන නමි. මොව්හු තුදුස් බුද්ධ ඥානයෝ නම් වෙත්. මේ තුදුස් බුද්ධ ඥානයන් අතුරෙන් ඥාන අටක් ශ්‍රාවකයන්ට සාධාරණ වෙත්. ඥාන සයක් ශ්‍රාවකයන්ට සාධාරණ නොවෙත්. දුක්ඛ සත්‍යයාගේ යම්තාක් දුක්ඛාර්ථ ඇත්තේද ඒ සියල්ල දැනගන්නාලදී. නොදන්නාලද දුක්ඛාර්ථයක් නැත්නුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණ ඥාන නමි. දුක්ඛසත්‍යයාගේ යම්තාක් දුක්ඛාර්ථ වෙයිද, (ii) ඒ සියල්ල දැනගන්නාලදී. සියල්ල දක්නාලදී. සියල්ල ප්‍රකට කරණ ලදී. සියල්ල ප්‍රත්‍යක්ෂ කරණ ලදී. සියල්ල ප්‍රඥාවෙන් ස්පර්ශ කරණ ලදී. ප්‍රඥාවෙන් ස්පර්ශ නොකරණ ලද දුක්ඛාර්ථයක් නැත්නුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි. අනාවරණ ඥාන නමි (iii) සමුදය සත්‍යයාගේ යම්තාක් සමුදයාර්ථය වෙයිද නිරෝධ සත්‍යයාගේ යම්තාක් නිරෝධාර්ථ වෙයිද මාර්ග සත්‍යයාගේ යම්තාක් මාර්ගාර්ථ වෙයිද (මෙහි (ii) යොදන්න) අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි යම්තාක් අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදා වෙහිද (මෙහි (ii) ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි යම්තාක් ධර්ම ප්‍රතිසම්භිධාර්ථ වෙයිද (මෙහි (ii) නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි යම්තාක් නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාර්ථවෙයිද, (මෙහි (ii) ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි යම්තාක් ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිධාර්ථ වෙයිද ඒ සියල්ල දැනගන්නාලදී. සියල්ල දක්නා ලදී. සියල්ල ප්‍රකට කරණලදී. සියල්ල ප්‍රත්‍යක්ෂකරණලදී. ප්‍රඥාවෙන් ස්පර්ශකරණලදී. ප්‍රඥාවෙන් ස්පර්ශ නොකරණලද ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදාර්ථයක් නැත්නුයි. සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණ ඥාන නමි. ඉන්ද්‍රිය පරොපරියත්තයෙහි යම්තාක් ඥානය වෙයිද සත්වයන්ගේ ආසයානුසයයෙහි යම්තාක් ඥානය වෙයිද යමක ප්‍රාතිහාර්යයෙහි යම්තාක් ඥානය වෙයිද, මහා කරුණා සමාපත්තියෙහි යම්තාක් ඥානය වෙයිද, ඒ සියල්ල දැනගන්නාලදී. සියල්ල දක්නාලදී. සියල්ල ප්‍රකට කරණලදී. සියල්ල ප්‍රත්‍යක්ෂකරණ ලදී. ප්‍රඥාවෙන් සියල්ල ස්පර්ශකරණලදී. ප්‍රඥාවෙන් ස්පර්ශ නොකරණ ලද මහා කරුණා සමාපත්තියෙහි ඥානයක් නැත්නුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණ ඥාන නමි. දෙවියන් සහිතවූ, මරුන් සහිතවූ, බඹුන් සහිතවූ ලෝකයා විසින් ශ්‍රමණ බ්‍රාහ්මණයන් සහිතවූ දෙව් මිනිසුන් සහිතවූ සත්ව ප්‍රජාව විසින් දක්නාලද, අසනලද ඝානාදී ඉන්ද්‍රිය තුනින් දැනගන්නාලද සිතින් දැනගන්නාලද පැමිණෙනලද සොයනලද සිතින් හැසිරෙනලද යම්තාක් දෙයක් ඇත්තේද ඒ සියල්ල දැනගන්නාලදී. සියල්ල දක්නා ලදී. සියල්ල ප්‍රකට කරණලදී. සියල්ල ප්‍රත්‍යක්ෂ කරණ ලදී. සියල්ල ඥානයෙන් ස්පර්ශ කරණලදී. ප්‍රඥාවෙන් ස්පර්ශ නොකරණලද්දක් නැත්නුයි සර්වඥතාඥාන නමි. එහි ආවරණයක් නැත්නුයි අනාවරණ ඥාන නමි. “උන්වහන්සේ විසින් මේ ත්‍රිවිධ ලෝකයෙහි වර්තමානය පිළිබඳවූ නොදක්නාලද කිසිවක් නැත එසේම අතීතය පිළිබඳ නොදන්නාලද කිසිවක් නැත. අනාගතය පිළිබඳ නොදන්නා කිසිවක් නැත. දතයුතු ධර්ම යම්තාක් ඇත්තේද ඒ සියල්ල දැන වදාළසේක. එහෙයින් තථාගතයන් වහන්සේ සමන්තචක්ඛු නම් වනසේක.”
2. දිට්ඨිකථා	2. දිට්ඨි කථාව
122 කා දිට්ඨි, කති දිට්ඨිට්ඨානානි, කති දිට්ඨිපරියුට්ඨානානි, කති දිට්ඨියො, කති දිට්ඨාභිනිවෙසා, කතමො දිට්ඨිට්ඨානසමුග්ඝාතොති? [1] කා දිට්ඨීති අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. [2] කති දිට්ඨිට්ඨානානීති අට්ඨ දිට්ඨිට්ඨානානි. [3] කති දිට්ඨිපරියුට්ඨානානීති අට්ඨාරස දිට්ඨිපරියුට්ඨානානි. [4] කති දිට්ඨියොති සොළස දිට්ඨියො. [5] කති දිට්ඨාභිනිවෙසාති තීණි සතං දිට්ඨාභිනිවෙසා. [6] කතමො දිට්ඨිට්ඨානසමුග්ඝාතොති සොතාපත්තිමග්ගො දිට්ඨිට්ඨානසමුග්ඝාතො .	122 [1] දිට්ඨි යනු කුමක්ද? දෘෂ්ටි හේතු කෙතෙක්ද? දෘෂ්ටීන්ගේ පැනනැඟීම් කෙතෙක්ද? දෘෂ්ටීහු කෙතෙක්ද? දෘෂ්ටියෙන් වරදවා ගන්නා ප්‍රභෙද කෙතෙක්ද? දෘෂ්ටි හේතූන් සිඳ දැමීම් නම් කුමක්ද? යනු මොහු ප්‍රශ්නයෝයි. [2] දිට්ඨි යනු කුමක්ද යන ප්‍රශ්නයෙහි වරදවා දැඩි කොට අල්වාගැනීම සත්‍යයට විරුද්ධව ගැනීම දිට්ඨි නමි. දෘෂ්ටි හේතු කෙතෙක්ද යන ප්‍රශ්නයෙහි දෘෂ්ටි හේතු අටකි. දෘෂ්ටි පැනනැගීම් කෙතෙක්ද යන ප්‍රශ්නයෙහි දෘෂ්ටි පැන නැඟීම් අටළොසකි. දෘෂ්ටීහු කෙතෙක්ද යන ප්‍රශ්නයෙහි දෘෂ්ටීහු සොළසකි. දෘෂ්ටියෙන් වරදවා ගන්නා ප්‍රභෙද කෙතෙක්ද යන ප්‍රශ්නයෙහි දෘෂ්ටියෙන් වරදවා ගැනීම් ප්‍රභෙද තුන් සියයකි. දෘෂ්ටි හෙතූන් සහමුලින් සිඳදැමීම නම් කවරේද යන ප්‍රශ්නයෙහි සොතාපත්ති මාර්ගය දෘෂ්ටිහේතූන් සහමුලින් සිඳීම වෙයි.
123 කථං අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි? (කති අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨීති (ස්‍යා.)) රූපං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. වෙදනං එතං මම...පෙ.... සඤ්ඤං එතං මම... සඞ්ඛාරෙ එතං මම... විඤ්ඤාණං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. චක්ඛුං එතං මම...පෙ.... සොතං එතං මම... ඝානං එතං මම... ජිව්හං එතං මම... කායං එතං මම... මනං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. රූපෙ (රූපං (ස්‍යා.) තථා පඤ්චසු ආරම්මණෙසු එකවචනෙන) එතං මම...පෙ.... සද්දෙ එතං මම... ගන්ධෙ එතං මම... රසෙ එතං මම... ඵොට්ඨබ්බෙ එතං මම... ධම්මෙ එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං එතං මම...පෙ.... සොතවිඤ්ඤාණං එතං මම... ඝානවිඤ්ඤාණං එතං මම... ජිව්හාවිඤ්ඤාණං එතං මම... කායවිඤ්ඤාණං එතං මම... මනොවිඤ්ඤාණං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. චක්ඛුසම්ඵස්සං එතං මම...පෙ.... සොතසම්ඵස්සං එතං මම... ඝානසම්ඵස්සං එතං මම... ජිව්හාසම්ඵස්සං එතං මම... කායසම්ඵස්සං එතං මම... මනොසම්ඵස්සං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං...පෙ.... සොතසම්ඵස්සජං වෙදනං... ඝානසම්ඵස්සජං වෙදනං... ජිව්හාසම්ඵස්සජං වෙදනං... කායසම්ඵස්සජං වෙදනං... මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. රූපසඤ්ඤං එතං මම...පෙ.... සද්දසඤ්ඤං එතං මම... ගන්ධසඤ්ඤං එතං මම... රසසඤ්ඤං එතං මම... ඵොට්ඨබ්බසඤ්ඤං එතං මම... ධම්මසඤ්ඤං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. රූපසඤ්චෙතනං එතං මම...පෙ.... සද්දසඤ්චෙතනං එතං මම... ගන්ධසඤ්චෙතනං එතං මම... රසසඤ්චෙතනං එතං මම... ඵොට්ඨබ්බසඤ්චෙතනං එතං මම... ධම්මසඤ්චෙතනං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. රූපතණ්හං එතං මම...පෙ.... සද්දතණ්හං එතං මම... ගන්ධතණ්හං එතං මම... රසතණ්හං එතං මම... ඵොට්ඨබ්බතණ්හං එතං මම... ධම්මතණ්හං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. රූපවිතක්කං එතං මම...පෙ.... සද්දවිතක්කං එතං මම... ගන්ධවිතක්කං එතං මම... රසවිතක්කං එතං මම... ඵොට්ඨබ්බවිතක්කං එතං මම... ධම්මවිතක්කං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. රූපවිචාරං එතං මම...පෙ.... සද්දවිචාරං එතං මම... ගන්ධවිචාරං එතං මම... රසවිචාරං එතං මම... ඵොට්ඨබ්බවිචාරං එතං මම... ධම්මවිචාරං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. පථවීධාතුං එතං මම...පෙ.... ආපොධාතුං එතං මම... තෙජොධාතුං එතං මම... වායොධාතුං එතං මම... ආකාසධාතුං එතං මම... විඤ්ඤාණධාතුං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. පථවීකසිණං එතං මම...පෙ.... ආපොකසිණං... තෙජොකසිණං... වායොකසිණං ... නීලකසිණං... පීතකසිණං... ලොහිතකසිණං... ඔදාතකසිණං... ආකාසකසිණං... විඤ්ඤාණකසිණං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. කෙසං එතං මම...පෙ.... ලොමං එතං මම... නඛං එතං මම... දන්තං එතං මම... තචං එතං මම... මංසං එතං මම... න්හාරුං එතං මම... අට්ඨිං එතං මම... අට්ඨිමිඤ්ජං එතං මම... වක්කං එතං මම... හදයං එතං මම... යකනං එතං මම... කිලොමකං එතං මම... පිහකං එතං මම... පප්ඵාසං එතං මම... අන්තං එතං මම... අන්තගුණං එතං මම... උදරියං එතං මම... කරීසං එතං මම... පිත්තං එතං මම... සෙම්හං එතං මම... පුබ්බං එතං මම ... ලොහිතං එතං මම... සෙදං එතං මම... මෙදං එතං මම... අස්සුං එතං මම... වසං එතං මම ... ඛෙළං එතං මම... සිඞ්ඝාණිකං එතං මම... ලසිකං එතං මම... මුත්තං එතං මම... මත්ථලුඞ්ගං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. චක්ඛායතනං එතං මම...පෙ.... රූපායතනං එතං මම... සොතායතනං එතං මම... සද්දායතනං එතං මම... ඝානායතනං එතං මම... ගන්ධායතනං එතං මම... ජිව්හායතනං එතං මම... රසායතනං එතං මම... කායායතනං එතං මම... ඵොට්ඨබ්බායතනං එතං මම... මනායතනං එතං මම... ධම්මායතනං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. චක්ඛුධාතුං එතං මම...පෙ.... රූපධාතුං එතං මම... චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුං එතං මම... සොතධාතුං එතං මම... සද්දධාතුං එතං මම... සොතවිඤ්ඤාණධාතුං එතං මම... ඝානධාතුං එතං මම... ගන්ධධාතුං එතං මම... ඝානවිඤ්ඤාණධාතුං එතං මම... ජිව්හාධාතුං එතං මම... රසධාතුං එතං මම... ජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතුං එතං මම... කායධාතුං එතං මම... ඵොට්ඨබ්බධාතුං එතං මම... කායවිඤ්ඤාණධාතුං එතං මම... මනොධාතුං එතං මම... ධම්මධාතුං එතං මම... මනොවිඤ්ඤාණධාතුං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. චක්ඛුන්ද්‍රියං එතං මම...පෙ.... සොතින්ද්‍රියං එතං මම... ඝානින්ද්‍රියං එතං මම... ජිව්හින්ද්‍රියං එතං මම... කායින්ද්‍රියං එතං මම... මනින්ද්‍රියං එතං මම... ජීවිතින්ද්‍රියං එතං මම... ඉත්ථින්ද්‍රියං එතං මම... පුරිසින්ද්‍රියං එතං මම... සුඛින්ද්‍රියං එතං මම... දුක්ඛින්ද්‍රියං එතං මම... සොමනස්සින්ද්‍රියං එතං මම... දොමනස්සින්ද්‍රියං එතං මම... උපෙක්ඛින්ද්‍රියං එතං මම... සද්ධින්ද්‍රියං එතං මම... වීරියින්ද්‍රියං එතං මම... සතින්ද්‍රියං එතං මම... සමාධින්ද්‍රියං එතං මම... පඤ්ඤින්ද්‍රියං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. කාමධාතුං එතං මම...පෙ.... රූපධාතුං එතං මම... අරූපධාතුං එතං මම... කාමභවං එතං මම... රූපභවං එතං මම... අරූපභවං එතං මම... සඤ්ඤාභවං එතං මම... අසඤ්ඤාභවං එතං මම... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවං එතං මම... එකවොකාරභවං එතං මම... චතුවොකාරභවං එතං මම... පඤ්චවොකාරභවං එතං මම... පඨමජ්ඣානං එතං මම... දුතියජ්ඣානං එතං මම... තතියජ්ඣානං එතං මම... චතුත්ථජ්ඣානං එතං මම... මෙත්තං චෙතොවිමුත්තිං එතං මම... කරුණං චෙතොවිමුත්තිං එතං මම... මුදිතං චෙතොවිමුත්තිං එතං මම... උපෙක්ඛං චෙතොවිමුත්තිං එතං මම... ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං එතං මම... විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං එතං මම... ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං එතං මම... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. අවිජ්ජං එතං මම...පෙ.... සඞ්ඛාරෙ එතං මම... විඤ්ඤාණං එතං මම... නාමරූපං එතං මම... සළායතනං එතං මම... ඵස්සං එතං මම... වෙදනං එතං මම... තණ්හං එතං මම... උපාදානං එතං මම... භවං එතං මම ... ජාතිං එතං මම... ජරාමරණං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. එවං අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි.	123 [3] වරදවා දැඩිකොට ගැනීම් සත්‍යයට විරුද්ධ ගැනීම් කෙසේ නම් දිට්ඨි වන්නේද? රූපස්කන්ධය (ii) මෙය මගේය, මෙය මම වෙමි, මෙය මගේ ආත්මයයි, සත්‍යයට විරුද්ධව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි, (iii) වේදනාස්කන්ධය මෙය මගේය, (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි) සඤ්ඤාස්කන්ධය මෙය මගේය (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි) සංස්කාරස්කන්ධය මෙය මගේය (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි) විඤ්ඤාණස්කන්ධය මෙය මගේය මෙය මම වෙමි, මෙය මගේ ආත්මය යයි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිකොට අල්වාගැනීම දිට්ඨි නමි චක්ෂුප්‍රසාදය මෙය මගේය. (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි) ශ්‍රොතප්‍රසාදය මෙය මගේය (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි) ඝ්‍රානප්‍රසාදය මෙය මගේය (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි) ජිව්හා ප්‍රසාදය මෙය මගේය (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි) කාය ප්‍රසාදය මෙය මගේය (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි) සිත මෙය මගේය. මෙය මම වෙමි, මෙය මගේ ආත්මය වෙමියි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිකොට අල්වා ගැනීම දිට්ඨි නමි. රූපාරම්මණයන් මෙය මගේය (මෙහි (ii)) ශබ්දාරම්මණයන් මෙය මගේය (මෙහි (ii)) ගන්ධාරම්මණයන් මෙය මගේය (මෙහි (ii)) රසාරම්මණයන් මෙය මගේය ප්‍රශ්ටව්‍යාරම්මණයන් මෙය මගේය. (මෙහි (ii)) ධර්මාරම්ණයන් මෙය මගේය, (මෙහි (ii)) (මෙහි 4 ඡේදයේ සිට 18 ඡේදය තෙක් මේ සලකුණ ඇති තැන්වල (ii) ඡේදය යොදා ගත) යුතුයි. [4] චක්ඛුවිඤ්ඤාණය මෙය මගේය - සොතවිඤ්ඤාණය මෙය මගේය- ඝාන විඤ්ඤාණය මෙය මගේය- ජිව්හා විඤ්ඤාණය මෙය මගේය- කාය විඤ්ඤාණය මෙය මගේය-මනොවිඤ්ඤාණය මෙය මගේය- මෙය මම වෙමි. මෙය මගේ ආත්මය වෙමියි සත්‍යයට විරුද්ධව වරදවා දැඩිකොට අල්වා ගැනීම දිට්ඨි නමි. [5] චක්ඛුසම්ඵස්සය මෙය මගේය- සොතසම්ඵස්සය මෙය මගේය- ඝාන සම්ඵස්සය මෙය මගේය, ජිව්හා සම්ඵස්සය මෙය මගේය- කාය සම්ඵස්ස මෙය මගේය- මනොසම්ඵස්සය මෙය මගේය, මෙය මම වෙමි, මෙය මගේ ආත්මය වෙමියි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිකොට වරදවාගැනීම දිට්ඨි නමි. [6] චක්ඛුසම්ඵස්සජ වේදනාව මෙය මගේය- සොත සම්ඵස්සජ වේදනාව මෙය මගේය- ඝානසම්ඵස්සජ වේදනාව මෙය මගේය- ජිව්හාසම්ඵස්සජ වේදනාව මෙය මගේය -කායසම්ඵස්සජ වේදනාව මෙය මගේය- මනොසම්ඵස්සජ වේදනාව මෙය මගේය, මෙය මම වෙමි, මෙය මගේ ආත්මයයි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. [7] රූප සඤ්ඤාව මෙය මගේය- සද්ද සඤ්ඤාව මෙය මගේය- ගන්ධ සඤ්ඤාව මෙය මගේය- රස සඤ්ඤාව මෙය මගේය- පොට්ඨබ්බ සඤ්ඤාව මෙය මගේය, ධම්ම සඤ්ඤාව මෙය මගේය. මෙය මම වෙමි. මෙය මගේ ආත්මයයි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. [8] රූප සඤ්චෙතනාව මෙය මගේය- සද්ද සඤ්චෙතනාව මෙය මගේය- ගන්ධ සඤ්චෙතනාව මෙය මගේය- රස සංචෙතනාව මෙය මගේය- පොට්ඨබ්බ සඤ්චෙතනාව මෙය මගේය- ධම්ම සඤ්චෙතනාව මෙය මාගේය මෙය මම වෙමි. මෙය මගේ ආත්මය වෙමියි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. [9] රූප තණ්හාව මෙය මගේය - සද්ද තණ්හාව මෙය මගේය- ගන්ධ තණ්හාව මෙය මගේය- රස තණ්හාව මෙය මගේය- පොට්ඨබ්බ තණ්හාව මෙය මගේය- ධම්ම තණ්හාව මෙය මගේය. මෙය මම වෙමි. මෙය මගේ ආත්මයයි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. [10] රූප විතර්කය මෙය මගේය- ශබ්ද විතර්කය මෙය මගේය- ගන්ධ විතර්කය මෙය මගේය- රස විතර්කය මෙය මගේය- ප්‍රෂ්ටව්‍ය විතර්කය මෙය මගේය- ධර්ම විතර්කය මෙය මගේය මෙය මම වෙමි. මෙය මගේ ආත්මයයි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිව වරදවා අල්වා ගැනීම දිට්ඨි නමි. [11] රූප විචාරය මෙය මගේය- ශබ්ද විචාරය මෙය මගේය-ගන්ධ විචාරය මෙය මගේය- රස විචාරය මෙය මගේය-පොට්ඨබ්බ විචාරය මෙය මගේය- ධර්ම විචාරය මෙය මගේය මෙය මම වෙමි. මෙය මගේ ආත්මය වෙමියි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිව වරදවා අල්වා ගැනීම දිට්ඨි නමි. [12] පඨවි ධාතුව මෙය මගේය- ආපො ධාතුව මෙය මගේය- තෙජො ධාතුව මෙය මගේය- වායො ධාතුව මෙය මගේය- ආකාස ධාතුව මෙය මගේය- විඤ්ඤාණ ධාතුව මෙය මගේය මෙය මම වෙමි. මෙය මගේ ආත්මය වෙමියි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. [13] පඨවි කසිණය මෙය මගේය- ආපො කසිණය තෙජො කසිණය මෙය මාගේය- වායො කසිණය මෙය මාගේය- නීල කසිණය මෙය මාගේය- පීත කසිණය මෙය මාගේය- ලෝහිත කසිණය මෙය මාගේය- ඕදාත කසිණය ආකාස කසිණය මෙය මාගේය- විඤ්ඤාණ කසිණය මෙය මගේය. මෙය මම වෙමි. මෙය මගේ ආත්මය වෙමියි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිව වරදවා ගැන්ම දිට්ඨි නමි. [14] හිසකෙස් මෙය මගේය- රෝම මෙය මගේය. නියපොතු මෙය මගේය- දත් මෙය මගේය- සම මෙය මගේය- මස් මෙය මගේය- නහර මෙය මගේය- ඇට මෙය මගේය- ඇට මිදුලු මෙය මගේය- වකුගඩු මෙය මගේය- හෘදයමාංශය මෙය මගේය- අක්මාව මෙය මගේය- දළබුව මෙය මගේය- ඇලදිව මෙය මගේය- පපුමස මෙය මගේය- බඩවැල් මෙය මගේය-අතුණුබහන් මෙය මගේය- ආමාසගත ආහාර මෙය මගේය-මළ මෙය මගේය- පිත මෙය මගේය- සෙම මෙය මගේය-සැරව මෙය මගේය- ලේ මෙය මගේය- දහඩිය මෙය මගේය-මේදතෙල් මෙය මගේය- කඳුලු මෙය මගේය- වුරුණු තෙල් මෙය මගේය- කෙළ මෙය මගේය- සොටු මෙය මගේය-සඳමිදුලු මෙය මගේය- මුත්‍ර මෙය මගේය- මොළ මෙය මගේය මෙය මම වෙමි. මෙය මගේ ආත්මය වෙමියි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. [15] චක්ඛායතනය මෙය මගේය- රූපායතනය මෙය මගේය- සොතායතනය මෙය මගේය- සද්දායතනය මෙය මගේය- ඝානායතනය මෙය ගේය- ගන්ධායතනය මෙය මගේය-ජිව්හායතනය මෙය මගේය- රසායතනය මෙය මගේය -කායායතනය මෙය මගේය- පොට්ඨබ්බායතනය මෙය මගේය-මනායතනය මෙය මගේය- ධම්මායතනය මෙය මගේය- චක්ඛු ධාතුව මෙය මගේය- රූප ධාතුව මෙය මගේය- චක්ඛු විඤ්ඤාණ ධාතුව මෙය මගේය- සොත ධාතුව මෙය මගේය- සද්ද ධාතුව මෙය ගේය- සොත විඤ්ඤාණ ධාතුව මෙය මගේය- ඝාන ධාතුව මෙය මගේය-ගන්ධ ධාතුව මෙය මගේය-ඝානවිඤ්ඤාණ ධාතුව මෙය මගේය- ජිව්හා ධාතුව මෙය මගේය- රස ධාතුව මෙය මගේය- ජිව්හා විඤ්ඤාණ ධාතුව මෙය මගේය- කාය ධාතුව මෙය මගේය- පොට්ඨබ්බ ධාතුව මෙය මගේය- කාය විඤ්ඤාණධාතුව මෙය මගේය-මනොධාතුව මෙය මගේය- ධම්මධාතුව මෙය මගේය-මනොවිඤ්ඤාණධාතුව මෙය මගේය මෙය මම වෙමි. මෙය මගේ ආත්මය වෙමියි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිව වරදවාගැනීම දිට්ඨි නමි. [16] චක්ඛුන්ද්‍රිය මෙය මගේය- සොතින්ද්‍රිය මෙය මගේය-ඝානින්ද්‍රිය මෙය මගේය- ජිව්හින්ද්‍රිය මෙය මගේය- කායින්ද්‍රිය මෙය මගේය- මනින්ද්‍රිය - මෙය මගේය- ජිවිතින්ද්‍රිය මෙය මගේය- ඉත්ථින්ද්‍රිය මෙය මගේය- පුරිසින්ද්‍රිය මෙය මගේය-සුඛින්ද්‍රිය මෙය මගේය- දුක්ඛින්ද්‍රිය මෙය මගේය-සොමනස්සින්ද්‍රිය මෙය මගේය- දොමනස්සින්ද්‍රිය මෙය මගේය-උපෙක්ඛීන්ද්‍රිය මෙය මගේය- සද්ධින්ද්‍රිය මෙය මගේය-විරියින්ද්‍රිය මෙය මගේය- සතින්ද්‍රිය මෙය මගේය- සමාධින්ද්‍රිය මෙය මගේය- පඤ්ඤින්ද්‍රිය මෙය මගේය මෙය මම වෙමි මෙය මාගේ ආත්මය වෙමියි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිව වරදවා ගැන්ම දිට්ඨි නමි. [17] කාමධාතුව (කාමලෝකය) මෙය මගේය- රූපධාතුව (රූප ලෝකය) මෙය මගේය- අරූප ධාතුව (අරූප ලෝකය) මෙය මගේය- කාම භවය මෙය මගේය- රූප භවය මෙය මගේය- අරූප භවය මෙය මගේය- සඤ්ඤා භවය මෙය මගේය-අසඤ්ඤාභවය මෙය මගේය- නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤා භවය මෙය මගේය- එකවොකාර භවය මෙය මගේය- චතුවොකාර භවය මෙය මගේය- පඤ්චවොකාර භවය මෙය මගේය- ප්‍රථම ධ්‍යානය මෙය මගේය- ද්විතීයද්ධ්‍යානය මෙය මගේය-තෘතීයද්ධ්‍යානය මෙය මගේය- චතුර්ථ ධ්‍යානය මෙය මගේය-මෛත්‍රිසමාධිය මෙය මගේය- කරුණා සමාධිය මෙය මගේය-මුදිතාසමාධිය මෙය මගේය- උපෙක්ඛා සමාධිය මෙය මගේය-ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය මෙය මගේය-විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය මෙය මගේය-ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය මෙය මගේය- නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය මෙය මගේය- මෙය මම වෙමි මෙය මගේ ආත්මය වෙමියි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. [18] අවිද්‍යාව මෙය මගේය- සංඛාරයන් මෙය මගේය-විඤ්ඤාණය මෙය මගේය- නාම රූපය මෙය මගේය-සළායතනය මෙය මගේය- ඵස්සය මෙය මගේය- වේදනාව මෙය මගේය- තණ්හාව මෙය මගේය- උපාදානය මෙය මගේය-භවය මෙය මගේය- ජාතිය මෙය මගේය- ජරාමරණය මෙය මගේය, මෙය මම වෙමි, මෙය මගේ ආත්මයයි සත්‍යයට විරුද්ධව දැඩිකොට වරදවාගැන්ම දිට්ඨි නමි.
124 කතමානි අට්ඨ දිට්ඨිට්ඨානානි? ඛන්ධාපි දිට්ඨිට්ඨානං, අවිජ්ජාපි දිට්ඨිට්ඨානං, ඵස්සොපි දිට්ඨිට්ඨානං, සඤ්ඤාපි දිට්ඨිට්ඨානං, විතක්කොපි (විතක්කාපි (ස්‍යා.)) දිට්ඨිට්ඨානං, අයොනිසො මනසිකාරොපි දිට්ඨිට්ඨානං, පාපමිත්තොපි දිට්ඨිට්ඨානං, පරතොඝොසොපි දිට්ඨිට්ඨානං. ඛන්ධා හෙතු ඛන්ධා පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන - එවං ඛන්ධාපි දිට්ඨිට්ඨානං. අවිජ්ජා හෙතු අවිජ්ජා පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන - එවං අවිජ්ජාපි දිට්ඨිට්ඨානං. ඵස්සො හෙතු ඵස්සො පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන - එවං ඵස්සොපි දිට්ඨිට්ඨානං. සඤ්ඤා හෙතු සඤ්ඤා පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන - එවං සඤ්ඤාපි දිට්ඨිට්ඨානං. විතක්කො හෙතු විතක්කො පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය, සමුට්ඨානට්ඨෙන - එවං විතක්කොපි දිට්ඨිට්ඨානං. අයොනිසො මනසිකාරො හෙතු අයොනිසො මනසිකාරො පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන - එවං අයොනිසො මනසිකාරොපි දිට්ඨිට්ඨානං. පාපමිත්තො හෙතු පාපමිත්තො පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය, සමුට්ඨානට්ඨෙන - එවං පාපමිත්තොපි දිට්ඨිට්ඨානං. පරතොඝොසො හෙතු පරතොඝොසො පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන - එවං පරතොඝොසොපි දිට්ඨිට්ඨානං. ඉමානි අට්ඨ දිට්ඨිට්ඨානානි.	124 [19] දිට්ඨි හේතු අට නම් කවරහුද? ස්කන්ධයෝද දිට්ඨි හේතු නමි. අවිද්‍යාවද දිට්ඨි හේතු නමි. ඵස්සයද දිට්ඨි හේතු නමි. සඤ්ඤාවද දිට්ඨි හේතු නමි. විතර්කයද දිට්ඨි හේතු නමි. අයොනිසොමනසිකාරයද දිට්ඨි හේතු නමි. පාපමිත්‍රයාද දිට්ඨි හේතු නමි. පරතොඝොෂය (අන්‍යයන්ගේ කීම) ද දිට්ඨි හේතු නමි. (ii) පහළවීමට ජනක වශයෙන්ද උපස්තම්භක වශයෙන්ද හේතුවන හෙයින් (iii) ස්කන්ධයෝ දිට්ඨි හේතු නම් වෙත්. [20] මෙසේ ස්කන්ධයෝද දිට්ඨි හේතු නම් වෙත්. (මෙහි 19 (ii) යොදන්න) අවිද්‍යාවද දිට්ඨි හේතු නමි. මෙසේ අවිද්‍යාවද දිට්ඨි හේතු නමි. (මෙහි 19 (ii) යොදන්න) ඵස්සයද දිට්ඨි හේතු නමි. මෙසේ ඵස්සයද දිට්ඨි හේතු නමි (මෙහි 19 (ii) යොදන්න) සඤ්ඤාවද දිට්ඨි හේතු නමි. මෙසේ සඤ්ඤාවද දිට්ඨි හේතු නමි. (මෙහි 19 (ii) යොදන්න) විතර්කයද දිට්ඨි හේතු නමි. මෙසේ විතර්කයද දිට්ඨි හේතු නමි. (මෙහි 19 (ii) යොදන්න) අයොනිසොමනස්කාරයද දිට්ඨි හේතු නමි. මෙසේ අයොනිසොමනසිකාරයද දිට්ඨි හේතු නමි. (මෙහි 19 (ii) යොදන්න) පාපමිත්‍රයාද දිට්ඨි හේතු නමි. මෙසේ පාපමිත්‍රයාද දිට්ඨිහේතු නමි. (මෙහි 19 (ii) යොදන්න) පරතොඝොෂයද දිට්ඨි හේතු නමි. මෙසේ පරතොඝොෂයද දිට්ඨි හේතු නමි.
125 කතමානි අට්ඨාරස දිට්ඨිපරියුට්ඨානානි? යා දිට්ඨි දිට්ඨිගතං, දිට්ඨිගහනං, දිට්ඨිකන්තාරං, දිට්ඨිවිසූකං, දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතං, දිට්ඨිසඤ්ඤොජනං, දිට්ඨිසල්ලං, දිට්ඨිසම්බාධො, දිට්ඨිපලිබොධො, දිට්ඨිබන්ධනං, දිට්ඨිපපාතො, දිට්ඨානුසයො, දිට්ඨිසන්තාපො, දිට්ඨිපරිළාහො , දිට්ඨිගන්ථො, දිට්ඨුපාදානං, දිට්ඨාභිනිවෙසො, දිට්ඨිපරාමාසො - ඉමානි අට්ඨාරස දිට්ඨිපරියුට්ඨානානි.	125 [21] අටලොස් දෘෂ්ටි පැනනැගීම් නම් කවරහුද? යම් දෘෂ්ටියක් දෘෂ්ටි කටුවක් දෘෂ්ටි වනයක් දෘෂ්ටි කාන්තාරයක් දෘෂ්ටි හුලක් දෘෂ්ටි සංකලනයක් දෘෂ්ටි සංයෝජනයක් දෘෂ්ටි සම්බන්ධයක් දෘෂ්ටි පලිබොධයක් දෘෂ්ටි බන්ධනයක් දෘෂ්ටි ප්‍රපාතයක් දෘෂ්ටි අනුසයක් දෘෂ්ටි සන්තාපයක් දෘෂ්ටි පරිළාහයක් දෘෂ්ටි ග්‍රන්ථයක් දෘෂ්ටියෙන් දැඩිකොට ගැනීමක් දෘෂ්ටියෙන් සත්‍යයට විරුද්ධව ගැනීමක් වේද, මොව්හු අටලොස් දෘෂ්ටි පැන නැඟීම් නම් වෙත්.
126 කතමා සොළස දිට්ඨියො? අස්සාදදිට්ඨි, අත්තානුදිට්ඨි, මිච්ඡාදිට්ඨි, සක්කායදිට්ඨි, සක්කායවත්ථුකා සස්සතදිට්ඨි, සක්කායවත්ථුකා උච්ඡෙදදිට්ඨි, අන්තග්ගාහිකාදිට්ඨි, පුබ්බන්තානුදිට්ඨි, අපරන්තානුදිට්ඨි, සඤ්ඤොජනිකා දිට්ඨි, අහන්ති මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි, මමන්ති මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි, අත්තවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි, ලොකවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි, භවදිට්ඨි, විභවදිට්ඨි - ඉමා සොළස දිට්ඨියො.	126 [22] සොළොස් දෘෂ්ටීහු නම් කවරහුද? අස්සාද දිට්ඨිය අත්තානුදිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨිය සක්කාය දිට්ඨිය සක්කාය වත්ථුක සස්සත දිට්ඨිය සක්කාය වත්ථුක උච්ඡෙද දිට්ඨිය අන්තග්ගාහික දිට්ඨිය පුබ්බන්තානුදිට්ඨිය අපරන්තානු දිට්ඨිය සඤ්ඤොජනික දිට්ඨිය අහන්තිමාන විනිබන්ධ දිට්ඨිය මමන්තිමාන විනිබන්ධ දිට්ඨිය අත්තවාද පටිසංයුක්ත දිට්ඨිය ලොකවාද පටිසංයුත්ත දිට්ඨිය භව දිට්ඨිය විභව දිට්ඨිය යන මොහු සොළොස් දෘෂ්ටීහු නම් වෙත්.
127 කතමෙ තීණි සතං දිට්ඨාභිනිවෙසා? අස්සාදදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? අත්තානුදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? මිච්ඡාදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? සක්කායදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? සක්කායවත්ථුකාය සස්සතදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? සක්කායවත්ථුකාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? පුබ්බන්තානුදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? අපරන්තානුදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? සඤ්ඤොජනිකාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? අහන්ති මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? මමන්ති මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? අත්තවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ලොකවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? භවදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? විභවදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? අස්සාදදිට්ඨියා පඤ්චතිංසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. අත්තානුදිට්ඨියා වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. මිච්ඡාදිට්ඨියා දසහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. සක්කායදිට්ඨියා වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. සක්කායවත්ථුකාය සස්සතදිට්ඨියා පන්නරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. සක්කායවත්ථුකාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති . පුබ්බන්තානුදිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. අපරන්තානුදිට්ඨියා චතුචත්තාලීසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. සඤ්ඤොජනිකාය දිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. අහන්ති මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. මමන්ති මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. අත්තවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. ලොකවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා අට්ඨහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. භවදිට්ඨියා එකෙන ආකාරෙන (එකූනවීසතියා ආකාරෙන (ස්‍යා.)) අභිනිවෙසො හොති. විභවදිට්ඨියා එකෙන ආකාරෙන අභිනිවෙසො හොති.	127 [23] තුන්සියයක් දෘෂ්ටියෙන් දැඩිකොට අල්වා ගැනීම් නම් කවරහුද? අස්සාද දිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයකින් දැඩිකොට අල්වා ගැනීම වේද, අත්තානු දිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයකින් දැඩිව අල්වා ගැනීම වේද, මිච්ඡාදිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයෙන් දැඩිකොට අල්වා ගැනීම් වේද සක්කායදිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයෙන් දැඩිකොට අල්වා ගැනීම වේද, සක්කාය වත්ථුක සස්සත දිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයෙන් දැඩිව ගැනීම වේද, සක්කාය වත්ථුක උච්ඡෙද දිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයෙන් දැඩිව ගැනීම වේද, අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයෙන් දැඩිව ගැනීම වේද, පුබ්බන්තානු දිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයෙන් දැඩිව ගැනීම වේද, අපරන්තානු දිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයෙන් දැඩිව ගැනීම වේද, සඤ්ඤාජෙනික දිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයෙන් දැඩිව ගැනීම වේද, අහන්තිමානවිනිබන්ධ දිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයෙන් දැඩිව ගැනීමවේද, මමන්තිමානවිනිබන්ධ දිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයෙන් දැඩිව ගැනීම වේද, අත්තවාදපටිසඤ්ඤුත්තදිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයෙන් දැඩිව ගැනීමවේද, ලොකවාදපටිසඤ්ඤුත්ත දිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයෙන් දැඩිව ගැනීම වේද, භවදිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයෙන් දැඩිව ගැනීම වේද, විභවදිට්ඨියෙන් කෙතෙක් ආකාරයෙන් දැඩිව ගැනීම වේද, අස්සාද දිට්ඨියෙන් පන්තිස් ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි. අත්තානුදිට්ඨියෙන් විසිආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි. මිච්ඡාදිට්ඨියෙන් දස ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි. සක්කාය දිට්ඨියෙන් විසි ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි. සක්කායවත්ථුක සස්සත දිට්ඨියෙන් පසළොස් ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි. සක්කායවත්ථුක උච්ඡෙද දිට්ඨියෙන් පස්ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි. අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් පනස් ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි. පුබ්බන්තානු දිට්ඨියෙන් අටලොස් ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි. අපරන්තානු දිට්ඨියෙන් සුසාලිස් ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි. සඤ්ඤොජනික දිට්ඨියෙන් අටලොස් ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි. අහන්තිමාන විනිබන්ධ දිට්ඨියෙන් අටලොස් ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි. මමන්තිමාන දිට්ඨියෙන් අටලොස් ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි. අත්තවාද පටිසංයුත්ත දිට්ඨියෙන්, විසි ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි. ලොකවාදපටිසංයුත්ත දිට්ඨියෙන් අට ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි. භව දිට්ඨියෙන් එක් ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි. විභව දිට්ඨියෙන් එක් ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වෙයි.
1. අස්සාදදිට්ඨිනිද්දෙසො	1. අස්සාදදිට්ඨිනිද්දෙසො
128 අස්සාදදිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චතිංසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? යං රූපං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං රූපස්ස අස්සාදොති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න අස්සාදො, අස්සාදො න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤො අස්සාදො. යා ච දිට්ඨි යො ච අස්සාදො - අයං වුච්චති අස්සාදදිට්ඨි. අස්සාදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති. තාය දිට්ඨිවිපත්තියා සමන්නාගතො පුග්ගලො දිට්ඨිවිපන්නො. දිට්ඨිවිපන්නො පුග්ගලො න සෙවිතබ්බො න භජිතබ්බො න පයිරුපාසිතබ්බො. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා. යො දිට්ඨියා රාගො (යා දිට්ඨි යො රාගො (ස්‍යා.)), සො න දිට්ඨි. දිට්ඨි න රාගො. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤො රාගො. යා ච දිට්ඨි යො ච රාගො - අයං වුච්චති දිට්ඨිරාගො. තාය ච දිට්ඨියා තෙන ච රාගෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො දිට්ඨිරාගරත්තො. දිට්ඨිරාගරත්තෙ පුග්ගලෙ දින්නං දානං න මහප්ඵලං හොති න මහානිසංසං. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා අස්සාදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස ද්වෙව ගතියො - නිරයො වා තිරච්ඡානයොනි වා. මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස යඤ්චෙව කායකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං, යඤ්ච වචීකම්මං...පෙ.... යඤ්ච මනොකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං, යා ච චෙතනා යා ච පත්ථනා යො ච පණිධි යෙ ච සඞ්ඛාරා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අනිට්ඨාය අකන්තාය අමනාපාය අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා. සෙය්‍යථාපි නිම්බබීජං වා කොසාතකීබීජං වා තිත්තකාලාබුබීජං වා අල්ලාය පථවියා නික්ඛිත්තං යං චෙව පථවිරසං උපාදියති, යඤ්ච ආපොරසං උපාදියති, සබ්බං තං තිත්තකත්තාය කටුකත්තාය අසාතත්තාය (අසාරතාය (ස්‍යා.)) සංවත්තති. තං කිස්ස හෙතු? බීජං හිස්ස පාපිකං. එවමෙවං මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස යඤ්චෙව කායකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං, යඤ්ච වචීකම්මං...පෙ.... යඤ්ච මනොකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං, යා ච චෙතනා යා ච පත්ථනා යො ච පණිධි යෙ ච සඞ්ඛාරා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අනිට්ඨාය අකන්තාය අමනාපාය අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා අස්සාදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිගතං, දිට්ඨිගහනං, දිට්ඨිකන්තාරං, දිට්ඨිවිසූකං, දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතං, දිට්ඨිසඤ්ඤොජනං, දිට්ඨිසල්ලං, දිට්ඨිසම්බාධො, දිට්ඨිපලිබොධො, දිට්ඨිබන්ධනං, දිට්ඨිපපාතො, දිට්ඨානුසයො, දිට්ඨිසන්තාපො, දිට්ඨිපරිළාහො, දිට්ඨිගන්ථො, දිට්ඨුපාදානං, දිට්ඨාභිනිවෙසො, දිට්ඨිපරාමාසො - ඉමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි පරියුට්ඨිතචිත්තස්ස සඤ්ඤොගො.	128 [24] අස්සාද දිට්ඨියෙන් කිනම් පන්තිස් ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වේද? රූපස්කන්ධය නිසා යම් සුඛයක් සොම්නසක් උපදීද මෙය රූපස්කන්ධයාගේ ආශ්වාදයයි දැඩිකොට ගැනීම වරදවා ගැනීම දිට්ඨිනමි. දෘෂ්ටිය ආශ්වාදය නොවේ. ආශ්වාදය දෘෂ්ටිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි, ආශ්වාදය අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක්වේද, යම් ආශ්වාදයක් වේද, මෙය ආශ්වාද දෘෂ්ටියයි, මිථ්‍යාදෘෂ්ටියයි කියනු ලැබේ. මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය දෘෂ්ටිවිපත්තිය වෙයි. ඒ දෘෂ්ටි විපත්තියෙන් යුත් පුද්ගලයා දෘෂ්ටි විනාශයට පැමිණියේ නම් වෙයි. [25] දෘෂ්ටි විනාශයට පැමිණි පුද්ගලයා සෙවනය නොකටයුතුය. භජනය නොකටයුතුය. ආශ්‍රය නොකටයුතුය. ඊට හේතු කවරේද, ඔහුගේ දෘෂ්ටිය ලාමකය දෘෂ්ටියෙහි යම් ඇලීමක් වේද, එය දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය ඇලීම නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. ඇලීම් අනිකකි. යම් දිට්ඨියක් වේද, යම් ඇලීමක්වේද, මෙය දිට්ඨිරාගයයි කියනු ලැබේ. එම දෘෂ්ටියෙන්ද, එම රාගයෙන්ද, යුත් පුද්ගලයා දිට්ඨි රාගයෙන් ඇලුණේ නම්වේ. දිට්ඨි රාගයෙන් ඇලුණු පුද්ගලයා කෙරෙහි දෙනලද දානය මහත්ඵල ඇත්තේ, මහත් ආනිසංස ඇත්තේ නොවෙයි. ඊට හේතු කවරේද? ඔහුගේ දෘෂ්ටිය ලාමකය, අස්සාද දිට්ඨිය, මිච්ඡා දිට්ඨිය නමි. මිථ්‍යාදෘෂ්ටික පුද්ගලයාගේ පරලොව ගති දෙකක්මය. නිරය හෝ තිරිසන් යොනිය හෝ වෙයි. මිථ්‍යාදෘෂ්ටික පුද්ගලයාගේ දෘෂ්ටියට අනුව පුරනලද කරනලද යම් කායකර්මයක්වේද දෘෂ්ටියට අනුව පුරනලද කරන ලද යම් වාක් කර්මයක් වෙයිද, දෘෂ්ටියට අනුව පුරනලද කරනලද යම් මනොකර්මයක් වෙයිද, එය දෘෂ්ටියට අනුව කරන ලද්දකි, ගන්නාලද්දකි. [26] යම් චෙතනාවක් වේද, යම් ප්‍රාර්ථනාවක් වේද, යම් කැමැත්තක්වේද, යම් සංස්කාර කෙනෙක් වෙත්ද, ඒ සියලු ධර්මයෝ අනිෂ්ට බව පිණිස අප්‍රිය බව පිණිස අමනාප බව පිණිස අහිත පිණිස දුක පිණිස පවත්නාහ. ඊට හේතු කවරේද? ඔහුගේ දෘෂ්ටිය ලාමකය, යම් සේ කොහොඹ ඇටයක් හෝ තිත්ත වැටකොලු ඇටයක් හෝ තිත්ත ලබු ඇටයක් හෝ තෙත්වූ පොළොවෙහි රෝපනය කරනලද්දේ වේද, එය යම් පෘථිවි රසයක් ගන්නේවේද, යම් ආපොරසයක් ගන්නේවේද, ඒ සියල්ල තිත්ත බව පිණිස කටුකබව පිණිස අමිහිරිබව පිණිස පවතියි, ඊට හේතු කවරේද, ඒ බීජය ලාමකය, එමෙන් මිථ්‍යාදෘෂ්ටික පුද්ගලයාගේ දෘෂ්ටියට අනුව පුරනලද කරනලද යම් කාය කර්මයක්වේද, දෘෂ්ටියට අනුව පුරනලද කරනලද යම් වාක් කර්මයක්වේද, දෘෂ්ටියට අනුව පුරනලද කරනලද යම් මනෝ කර්මයක්වේද, යම් චෙතනාවක් යම් ප්‍රාර්ථනාවක් යම් කැමැත්තක් යම් සංඛාර කෙනෙක් වෙත්ද, ඒ සියලු ධර්මයෝ අනිෂ්ට බව පිණිස අප්‍රියබව පිණිස අමනාපය පිණිස අහිත පිණිස දුක් පිණිස පවතිත්. ඊට හේතු කවරේද? ඔහුගේ දෘෂ්ටිය ලාමක හෙයිනි. අස්සාද දිට්ඨිය, මිථ්‍යාදිට්ඨි නමි. මිච්ඡාදෘෂ්ටිය දෘෂ්ටියට බැසීමනමි. දෘෂ්ටිවනය නමි. දෘෂ්ටිකාන්තාර නමි. දෘෂ්ටිකටුව නමි. දෘෂ්ටි සංකල්පය නමි. දෘෂ්ටිසංයෝජන නමි. දෘෂ්ටිහුල නමි. දෘෂ්ටි සම්බාධ නමි. දෘෂ්ටි පළිබොධනමි. දෘෂ්ටිබන්ධන නමි. දෘෂ්ටිප්‍රපාත නමි. දෘෂ්ටි සන්තාප නමි. දෘෂ්ටි පරිළාභ නමි. දෘෂ්ටි ග්‍රන්ථ නමි. දෘෂ්ටි උපාදාන නමි. දෘෂ්ටියෙන් දැඩිව ගැනීම නමි. දෘෂ්ටියෙන් සත්‍යයට විරුද්ධව ගැනීම නමි. මේ ආකාරයෙන් පැන නගින ලද චිත්තයාගේ සංයෝගය වෙයි.
129 අත්ථි සඤ්ඤොජනානි චෙව දිට්ඨියො ච, අත්ථි සඤ්ඤොජනානි න ච දිට්ඨියො. කතමානි සඤ්ඤොජනානි චෙව දිට්ඨියො ච? සක්කායදිට්ඨි, සීලබ්බතපරාමාසො - ඉමානි සඤ්ඤොජනානි චෙව දිට්ඨියො ච. කතමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො? කාමරාගසඤ්ඤොජනං, පටිඝසඤ්ඤොජනං, මානසඤ්ඤොජනං, විචිකිච්ඡාසඤ්ඤොජනං, භවරාගසඤ්ඤොජනං, ඉස්සාසඤ්ඤොජනං, මච්ඡරියසඤ්ඤොජනං, අනුනයසඤ්ඤොජනං, අවිජ්ජාසඤ්ඤොජනං - ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. යං වෙදනං පටිච්ච...පෙ.... යං සඤ්ඤං පටිච්ච...පෙ.... යං සඞ්ඛාරෙ (යෙ සඞ්ඛාරෙ (ක.) සං. නි. 3.28 පස්සිතබ්බා) පටිච්ච...පෙ.... යං විඤ්ඤාණං පටිච්ච... යං චක්ඛුං පටිච්ච... යං සොතං පටිච්ච... යං ඝානං පටිච්ච... යං ජිව්හං පටිච්ච... යං කායං පටිච්ච... යං මනං පටිච්ච... යං රූපෙ පටිච්ච... යං සද්දෙ පටිච්ච... යං ගන්ධෙ පටිච්ච ... යං රසෙ පටිච්ච... යං ඵොට්ඨබ්බෙ පටිච්ච... යං ධම්මෙ පටිච්ච... යං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං පටිච්ච... යං සොතවිඤ්ඤාණං පටිච්ච... යං ඝානවිඤ්ඤාණං පටිච්ච... යං ජිව්හාවිඤ්ඤාණං පටිච්ච... යං කායවිඤ්ඤාණං පටිච්ච... යං මනොවිඤ්ඤාණං පටිච්ච ... යං චක්ඛුසම්ඵස්සං පටිච්ච... යං සොතසම්ඵස්සං පටිච්ච... යං ඝානසම්ඵස්සං පටිච්ච... යං ජිව්හාසම්ඵස්සං පටිච්ච... යං කායසම්ඵස්සං පටිච්ච... යං මනොසම්ඵස්සං පටිච්ච... යං චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං පටිච්ච... යං සොතසම්ඵස්සජං වෙදනං පටිච්ච... යං ඝානසම්ඵස්සජං වෙදනං පටිච්ච... යං ජිව්හාසම්ඵස්සජං වෙදනං පටිච්ච... යං කායසම්ඵස්සජං වෙදනං පටිච්ච... යං මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං මනොසම්ඵස්සජාය වෙදනාය අස්සාදොති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න අස්සාදො, අස්සාදො න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤො අස්සාදො. යා ච දිට්ඨි යො ච අස්සාදො - අයං වුච්චති අස්සාදදිට්ඨි. අස්සාදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති. තාය දිට්ඨිවිපත්තියා සමන්නාගතො පුග්ගලො දිට්ඨිවිපන්නො. දිට්ඨිවිපන්නො පුග්ගලො න සෙවිතබ්බො න භජිතබ්බො න පයිරුපාසිතබ්බො. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා. යො දිට්ඨියා රාගො, සො න දිට්ඨි. දිට්ඨි න රාගො. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤො රාගො. යා ච දිට්ඨි යො ච රාගො, අයං වුච්චති දිට්ඨිරාගො. තාය ච දිට්ඨියා තෙන ච රාගෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො දිට්ඨිරාගරත්තො. දිට්ඨිරාගරත්තෙ පුග්ගලෙ දින්නං දානං න මහප්ඵලං හොති න මහානිසංසං. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා අස්සාදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස ද්වෙව ගතියො - නිරයො වා තිරච්ඡානයොනි වා. මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස යඤ්චෙව කායකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං, යඤ්ච වචීකම්මං...පෙ.... යඤ්ච මනොකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං, යා ච චෙතනා යා ච පත්ථනා යො ච පණිධි යෙ ච සඞ්ඛාරා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අනිට්ඨාය අකන්තාය අමනාපාය අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා. සෙය්‍යථාපි නිම්බබීජං වා කොසාතකීබීජං වා තිත්තකාලාබුබීජං වා අල්ලාය පථවියා නික්ඛිත්තං යඤ්චෙව පථවිරසං උපාදියති යඤ්ච ආපොරසං උපාදියති, සබ්බං තං තිත්තකත්තාය කටුකත්තාය අසාතත්තාය සංවත්තති. තං කිස්ස හෙතු? බීජං හිස්ස පාපිකං. එවමෙවං මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස යඤ්චෙව කායකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං යඤ්ච වචීකම්මං...පෙ.... යඤ්ච මනොකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං, යා ච චෙතනා යා ච පත්ථනා යො ච පණිධි යෙ ච සඞ්ඛාරා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අනිට්ඨාය අකන්තාය අමනාපාය අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා අස්සාදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිගතං දිට්ඨිගහනං...පෙ.... දිට්ඨාභිනිවෙසො දිට්ඨිපරාමාසො - ඉමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි පරියුට්ඨිතචිත්තස්ස සඤ්ඤොගො. අත්ථි සඤ්ඤොජනානි චෙව දිට්ඨියො ච, අත්ථි සඤ්ඤොජනානි න ච දිට්ඨියො. කතමානි සඤ්ඤොජනානි චෙව දිට්ඨියො ච? සක්කායදිට්ඨි, සීලබ්බතපරාමාසො - ඉමානි සඤ්ඤොජනානි චෙව දිට්ඨියො ච. කතමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො? කාමරාගසඤ්ඤොජනං, පටිඝසඤ්ඤොජනං, මානසඤ්ඤොජනං, විචිකිච්ඡාසඤ්ඤොජනං, භවරාගසඤ්ඤොජනං, ඉස්සාසඤ්ඤොජනං, මච්ඡරියසඤ්ඤොජනං, අනුනයසඤ්ඤොජනං, අවිජ්ජාසඤ්ඤොජනං - ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. අස්සාදදිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චතිංසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.	129 [27] (i) සංයෝජන වන්නාවූද දෘෂ්ටි වන්නාවූද ධර්මයෝ ඇත්තාහ. සංයෝජන වන්නාවූද දෘෂ්ටි නොවන්නාවූද ධර්මයෝ ඇත්තාහ. සංයෝජන වන්නාවූද දෘෂ්ටි නොවන්නාවූද ධර්මයෝ කවරහුද? සක්කායදිට්ඨියද සීලබ්බත පරාමාසයද වෙත්. මොව්හු සංයෝජනද වෙත්. දිට්ඨිද වෙත්. සංයෝජනවන්නාවූ දිට්ඨි නොවන්නාවූ ධර්මයෝ කවරහුද? කාමරාග සංයෝජනය පටිඝ සංයෝජනය මාන සංයෝජනය විචිකිච්ඡා සංයෝජනය භවරාග සංයෝජනය ඉස්සා සංයෝජනය මච්ඡරිය සංයෝජනය අනූනය සංයෝජනය අවිජ්ජා සංයෝජනය යන මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටි නොවෙත්. (ii) වේදනාව නිසා (මෙතැන සිට නිසා, යන්න යෙදී තිබෙන සෑම තැන්හිම එහි අගට මෙහි (i) ඡේදය යොදන්න) සඤ්ඤාව නිසා- සංඛාරයන් නිසා- විඤ්ඤාණය නිසා- ඇස නිසා- කණ නිසා- නාසය නිසා- දිව නිසා- කය නිසා- සිත නිසා- රූපය නිසා- ශබ්දයන් නිසා-ගන්ධයන් නිසා- රසයන් නිසා- ප්‍රශ්ටව්‍යයන් නිසා-ධර්මයන් නිසා- චක්ඛුවිඤ්ඤාණය නිසා- සොතවිඤ්ඤාණය නිසා- ඝාන විඤ්ඤාණය නිසා- ජිව්හා විඤ්ඤාණය නිසා-කාය විඤ්ඤාණය නිසා- මනොවිඤ්ඤාණය නිසා-චක්ඛුසම්ඵස්සය නිසා- සොතසම්ඵස්සය නිසා- ඝානසම්ඵස්සය නිසා- ජිව්හා සම්ඵස්සය නිසා- කාය සම්ඵස්සය නිසා- මනො සම්ඵස්සය නිසා- චක්ඛු සම්ඵස්සජ වේදනාව නිසා- සොත සම්ඵස්සජ වේදනාව නිසා- ඝානසම්ඵස්සජ වේදනාව නිසා-ජිව්හා සම්ඵස්සජ වේදනාව නිසා කායසම්ඵස්සජ වේදනාව නිසා- මනොසම්ඵස්සජ වේදනාව නිසා යම් සුඛයක් සොම්නසක් උපදීද මෙය මනොසම්ඵස්සජ වේදනාවගේ ආශ්වාදයයි දැඩිකොට අල්වා ගැනීම වරදවා ගන්නාවූ දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය ආශ්වාදය නොවේ. ආශ්වාදය දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. ආශ්වාදය අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක්වේද යම් ආශ්වාදයක් වේද මෙය අස්සාද දිට්ඨියයි කියනු ලැබේ. අස්සාද දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. දෘෂ්ටි විපත්තිය මිථ්‍යා දෘෂ්ටි නමි. දෘෂ්ටි විපත්තිනේ යුත් පුද්ගලයා දෘෂ්ටි විපන්න පුද්ගලයා නමි. දෘෂ්ටි විපන්න පුද්ගලයා සෙවනය නොකටයුතුය, භජනය නොකටයුතුය, ආශ්‍රය නොකට යුතුය. ඊට හේතු කවරේද? ඔහුගේ දෘෂ්ටිය ලාමක හෙයිනි. [28] යම් දෘෂ්ටියක් වේද, යම් රාගයක් වේද, එම රාගය දෘෂ්ටිය නොවේ. දෘෂ්ටිය රාගය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. රාගය අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියකුත් වේද, යම් රාගයකුත්වේද මෙය දෘෂ්ටි රාග නමි. එම දෘෂ්ටියෙන්ද එම රාගයෙන්ද යුත් පුද්ගලයා දෘෂ්ටි රාගයෙන් ඇලුණු පුද්ගලයා නම් වේ. දෘෂ්ටි රාගයෙන් ඇලුණු පුද්ගලයා කෙරෙහි දෙන ලද දානය මහත් ඵල ඇත්තේ මහත් ආනිසංස ඇත්තේ නොවෙයි. ඊට හේතු කවරේද? ඔහුගේ දෘෂ්ටිය ලාමක හෙයිනි. ආශ්වාද දෘෂ්ටිය මිථ්‍යාදෘෂ්ටි නමි. මිථ්‍යාදෘෂ්ටික පුද්ගලයාගේ ගති දෙකක්ම වෙයි. නිරය හෝ තිරිසන් යොනිය හෝ වෙයි. (ii) මිථ්‍යාදෘෂ්ටික පුද්ගලයාගේ දෘෂ්ටියට අනුව පුරන ලද සමාදන්වනලද යම් කාය කර්මයක් වේද, දෘෂ්ටියට අනුව පුරනලද සමාදන්වනලද යම් වාක්කර්මයක්වේද, දෘෂ්ටියට අනුව පුරනලද සමාදන්වනලද යම් මනොකර්මයක් වේද, යම් චෙතනාවක් වේද යම් ප්‍රාර්ථනාවක් වේද, යම් කැමැත්තක් වේද යම් සංඛාර කෙනෙක් වේද ඒ සියලු ධර්මයෝ අනිෂ්ට බව පිණිස අප්‍රිය බව පිණිස අමනාපය පිණිස අහිත පිණිස දුක් පිණිස පවතිත්. ඊට හේතු කවරේද? ඔහුගේ දෘෂ්ටිය ලාමක හෙයිනි. (iii) යම්සේ කොහොඹ ඇටයක් හෝ තිත්ත වැටකොලු ඇටයක් හෝ තිත්ත ලබු ඇටයක් හෝ තෙත්වූ පොළොවෙහි රෝපනය කරණලද්දේ යම් පෘථිවි රසයක් ඇදගනීද, යම් ආපොරසයක් ඇද ගනීද, ඒ සියල්ල තිත්ත බව පිණිස කටුක බව පිණිස අමිහිරි බව පිණිස පවතියි, ඊට හේතු කවරේද, ඔහුගේ බීජය ලාමක හෙයිනි. එමෙන් (මෙහි (ii) යොදන්න) ආශ්වාද දෘෂ්ටිය මිථ්‍යාදෘෂ්ටි නමි. මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය වරදවා ගැනීමට පැමිණීම වෙයි. දෘෂ්ටිවනය වෙයි. (මෙහි 26 ඡේදයේ දෘෂ්ටිවනය යන තැන සිට, නම් යනුවෙයි කියා යොදා සත්‍යයට විරුද්ධව යන තැනට යොදාගත යුතුයි.) වරදවා දැඩිව ගැනීමවෙයි. සත්‍යයට විරුද්ධ ගැනීම වෙයි මේ අටලොස් ආකාරයෙන් පැන නැගි චිත්තයාගේ සංයොගය වෙයි. [29] (i) සංයෝජන වන්නාවූත් දෘෂ්ටි වන්නාවූත් ධර්මයෝ ඇත්තාහ. සංයෝජන වන්නාවූ දෘෂ්ටි නොවන්නාවූ ධර්මයෝ ඇත්තාහ. සංයෝජන වන්නාවූත් දෘෂ්ටි වන්නාවූත් ධර්මයෝ කවරහුද? සක්කාය දිට්ඨියද සීලබ්බත පරාමාසයද වෙත්. මොව්හු සංයෝජනද දෘෂ්ටිද වෙත්. සංයෝජන වන්නාවූ දෘෂ්ටි නොවන්නාවූ ධර්මයෝ කවරහුද? (ii) කාමරාග සංයෝජනය පටිඝසංයෝජනය මාන සංයෝජනය විචිකිච්ඡා සංයෝජනය භවරාග සංයෝජනය ඉස්සා සංයෝජනය මච්ඡරිය සංයෝජනය අනුසය සංයෝජනය අවිජ්ජා සංයෝජනය යන මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත් (iii) දෘෂ්ටි නොවෙත් ආශ්වාද දෘෂ්ටිනේ මේ පන්තිස් ආකාරයෙන් දැඩිව ගන්නේ වෙයි.
2. අත්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසො	2. අත්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසො
130 අත්තානුදිට්ඨියා කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො අරියධම්මෙ අවිනීතො, සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති රූපවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා රූපං රූපස්මිං වා අත්තානං; වෙදනං...පෙ.... සඤ්ඤං...පෙ.... සඞ්ඛාරෙ...පෙ.... විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති විඤ්ඤාණවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණස්මිං වා අත්තානං.	130 [30] අත්තානු දිට්ඨියෙන් කිනම් විසි ආකාරයකින් දැඩිව ගන්නේද? මේ ලෝකයෙහි ආර්ය පුද්ගලයන් නොදක්නාවූ ආර්ය ධර්මයෙහි අදක්ෂවූ ආර්ය ධර්මයෙහි නොහික්මුණාවූ සත්පුරුෂයන් නොදක්නාවූ සත්පුරුෂ ධර්මයෙහි අදක්ෂවූ සත්පුරුෂ ධර්මයෙහි නොහික්මුණාවූ අශ්‍රැතවත් පෘථග්ජන තෙම රූපස්කන්ධය (ii) ආත්මය වශයෙන් දකියි. රූපස්කන්ධය ඇතියකු හෝ ආත්මය වශයෙන් දකියි. ආත්මය කෙරෙහි රූපස්කන්ධය පිහිටියේයයි හෝ දකියි. රූපස්කන්ධය කෙරෙහි ආත්මය පිහිටියේයයි හෝ දකියි. (iii) වේදනාස්කන්ධය (මෙහි (ii) යොදන්න) සංඥාස්කන්ධය (මෙහි (ii) යොදන්න) සංස්කාරස්කන්ධය (මෙහි (ii) යොදන්න) විඥානස්කන්ධය ආත්මය වශයෙන් දකියි. විඤ්ඤාණය ඇතියකු හෝ ආත්මය වශයෙන් දකියි. ආත්මය කෙරෙහි විඤ්ඤාණය ඇත්තේයයි කියා හෝ දකියි. විඤ්ඤාණය කෙරෙහි ආත්මය ඇත්තේයයි කියා හෝ දකියි.
131 කථං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො පථවීකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති - ‘‘යං පථවීකසිණං, සො අහං; යො අහං, තං පථවීකසිණ’’න්ති. පථවීකසිණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො ‘‘යා අච්චි සො වණ්ණො, යො වණ්ණො සා අච්චී’’ති - අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො පථවීකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති - ‘‘යං පථවීකසිණං, සො අහං; යො අහං , තං පථවීකසිණ’’න්ති. පථවීකසිණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා රූපවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති...පෙ.... අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස ද්වෙව ගතියො...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. ඉධෙකච්චො ආපොකසිණං... තෙජොකසිණං... වායොකසිණං... නීලකසිණං... පීතකසිණං... ලොහිතකසිණං... ඔදාතකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති - ‘‘යං ඔදාතකසිණං, සො අහං; යො අහං, තං ඔදාතකසිණ’’න්ති. ඔදාතකසිණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො ‘‘යා අච්චි, සො වණ්ණො; යො වණ්ණො, සා අච්චී’’ති - අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එවමෙව ඉධෙකච්චො...පෙ.... ඔදාතකසිණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා රූපවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති. කථං රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො වෙදනං... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමිනා රූපෙන රූපවා’’ති. රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි රුක්ඛො ඡායාසම්පන්නො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘අයං රුක්ඛො, අයං ඡායා. අඤ්ඤො රුක්ඛො, අඤ්ඤා ඡායා. සො ඛො පනායං රුක්ඛො ඉමාය ඡායාය ඡායාවා’’ති. ඡායාවන්තං රුක්ඛං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො වෙදනං...පෙ.... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන අයං අත්තා ඉමිනා රූපෙන රූපවා’’ති. රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං දුතියා රූපවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. කථං අත්තනි රූපං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො වෙදනං... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි ඉදං රූප’’න්ති. අත්තනි රූපං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි පුප්ඵං ගන්ධසම්පන්නං අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘ඉදං පුප්ඵං, අයං ගන්ධො; අඤ්ඤං පුප්ඵං, අඤ්ඤො ගන්ධො. සො ඛො පනායං ගන්ධො ඉමස්මිං පුප්ඵෙ’’ති. පුප්ඵස්මිං ගන්ධං සමනුපස්සති . එවමෙවං ඉධෙකච්චො වෙදනං...පෙ.... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි ඉදං රූප’’න්ති. අත්තනි රූපං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං තතියා රූපවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං අත්තනි රූපං සමනුපස්සති. කථං රූපස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො වෙදනං...පෙ.... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමස්මිං රූපෙ’’ති. රූපස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි මණි කරණ්ඩකෙ පක්ඛිත්තො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘අයං මණි, අයං කරණ්ඩකො. අඤ්ඤො මණි, අඤ්ඤො කරණ්ඩකො. සො ඛො පනායං මණි ඉමස්මිං කරණ්ඩකෙ’’ති. කරණ්ඩකස්මිං මණිං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො වෙදනං...පෙ.... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති . තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමස්මිං රූපෙ’’ති. රූපස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං චතුත්ථා රූපවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං රූපස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති.	131 [31] කෙසේ රූපය ආත්මය වශයෙන් දකීද? මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (ii) පඨවි කසිණය ආත්මය වශයෙන් දකියි. පඨවි කසිණය යමක්ද ඒ මම වෙමි. යමක් මම වෙම්ද එය පඨවි කසිණ නමැයි පඨවි කසිණයද ආත්මයද එකක් කොට දකියි. (iii) යම්සේ දැල්වෙන්නාවූ තෙල් පහනේ යම් පහන් සිළුවක් වේද එයට වර්ණය වෙයි යමක් වර්ණය වේද, එය පහන් සිළුව වේයයි පහන් සිළුවද වර්ණයද එකක්කොට දකියිද, එසේම මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (මෙහි (ii) යොදන්න.) [32] දැඩිව වරදවා අල්වා ගැනීම දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක් වේද, යම් වස්තුවක් වේද, මේ පළමුවැනි රූපය වස්තු කොට ඇති අත්තානු දිට්ඨියවේ. අත්තානු දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. මිච්ඡා දිට්ඨිය දිට්ඨි විපත්ති නමි. අත්තානුදිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. මිථ්‍යාදෘෂ්ටි පුද්ගලයාගේ ගති දෙකක්මය (ii) නිරය හෝ තිරිසන් යෝනිය හෝ වෙයි. මෙහි 29 (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජන වෙත්. දෘෂ්ටි නොවෙත්. [33] (i) මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් ආපොකසිණය තෙජොකසිණය වායො කසිණය නීල කසිණය පීත කසිණය ලොහිත කසිණය ඔදාත කසිණය ආත්ම වශයෙන් දකියි. යමක් ඔදාත කසිණය වේද එය මම වෙමි. යමක් මම වෙමිද එය ඔදාත කසිණ නමැයි. ඔදාත කසිණයද ආත්මයද එකක් කොට දකියි. (ii) යම්සේ දල්වන ලද තෙල් පහනේ යමක් සිළුවද එය වර්ණය වෙයි. යමක් වර්ණයද එය සිළුව වේයයි සිළුවද වර්ණයද එක්කොට දකියිද එසේම මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (මෙහි (i) යොදන්න) ඔදාත කසිණයද ආත්මයද එකක්කොට දකියි. [34] දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. දෘෂ්ටිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දෘෂ්ටිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි වස්තුව අනිකකි. යමක් දෘෂ්ටිය වෙයිද, යමක් වස්තුව වෙයිද, මෙය පළමුවැනි රූපය වස්තුවකෙට ඇති අත්තානු දිට්ඨි නමි. අත්තානු දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. මිච්ඡාදිට්ඨිය දිට්ඨි විපත්ති නමි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජන වෙත්. දෘෂ්ටි නොවෙත්. මෙසේ රූපය ආත්මය වශයෙන් දකියි කෙසේ රූපය ඇතියකු ආත්මය වශයෙන් දක්නේද, මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් වේදනාව සංඥාව සංස්කාරයන් විඤ්ඤාණය ආත්මය වශයෙන් දකියි. ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. මේ වනාහි මගේ ආත්මය වෙයි. ඒ මගේ ආත්මය වනාහි මේ රූපයෙන් රූපය සහිත වේයයි රූපය ඇතියකු ආත්මය වශයෙන් දකියි. යම්සේ ඡායාවෙන් යුත් රුකක් වෙයිද, ඊට එක් පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය. මේ රුකය මේ ඡායාවය රුක අනිකකි, ඡායාව අනිකකි. ඒ මේ රුක වනාහි මේ ඡායාවෙන් ඡායා සහිතයයි ඡායාව ඇති රුකක් දක්නේද. එසේම ලොව ඇතමෙක් වේදනාවද සඤ්ඤාවද සංඛාරයන්ද විඤ්ඤාණයද, ආත්මය වශයෙන් දකියි. ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. මේ මගේ ආත්මය වෙයි. ඒ මගේ ආත්මය වනාහි රූපයෙන් රූප සහිතයයි රූපය ඇතියකු ආත්මය වශයෙන් දකියි. දැඩිව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. දෘෂ්ටිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දෘෂ්ටිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක් වේද, යම් වස්තුවක් වෙයිද, මෙය දෙවැනි රූපය වස්තුකොට ඇති අත්තානු දිට්ඨි නමි. අත්තානු දිට්ඨිය, මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. මිච්ඡා දිට්ඨිය දිට්ඨි විපත්ති නමි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජන වෙත්. දෘෂ්ටි නොවෙත්. මෙසේ රූපය ඇතියකු ආත්මයකොට දකියි. [35] කෙසේ නම් ආත්මය කෙරෙහි රූපය ඇත්තේයයි දක්නේද? මෙලෝකයෙහි ඇතමෙක් (ii) වේදනාව සඤ්ඤාව සංඛාරයන් විඤ්ඤාණය ආත්මය වශයෙන් දකියි. ඔහුට මෙසේ සිතෙයි එය වනාහි මගේ ආත්මය වෙයි. මේ ආත්මය කෙරෙහි මේ රූපය පිහිටියේ වේයයි ආත්මය කෙරෙහි රූපය ඇතැයි දකියි (iii) යම්සේ සුවඳ ඇති මලක් වන්නේද, ඊට පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය. මේ මලය මේ සුවඳය මල අනිකකි, සුවඳ අනිකකි. ඒ සුවඳ මේ මලෙහි වන්නේයයි මලෙහි සුවඳ ඇතැයි දකියිද එමෙන් ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (මෙහි (ii) යොදන්න) [36] දැඩිකොට වරදවා ගැන්ම දිට්ඨි නමි. දෘෂ්ටිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දෘෂ්ටිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක් වෙයිද යම් වස්තුවක් වෙයිද මෙය තුන්වැනිවූ රූපය වස්තුකොට ඇති අත්තානුදිට්ඨි නමි. අත්තානුදිට්ඨිය මිථ්‍යාදෘෂ්ටි නමි. මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය දෘෂ්ටි විපත්ති නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාම රාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න මේ සංයෝජනයෝ දෘෂ්ටිහු නොවෙත්. මෙසේ ආත්මය කෙරෙහි රූපය ඇත්තේයයි දක්නේය. [37] කෙසේ රූපය කෙරෙහි ආත්මය ඇත්තේයයි දක්නේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (ii) වේදනාව සඤ්ඤාව සංඛාරයන් විඤ්ඤාණය ආත්මය වශයෙන් දකියිද, ඔහුට මෙසේ සිත් වෙයි. මේ වනාහි මගේ ආත්මය වෙයි. ඒ මගේ ආත්මය වනාහි මේ රූපයෙහි පිහිටියේ වේයයි රූපය ආත්මය ඇතැයි දකියි. (ii) යම්සේ මැණිකක් කරඬුවෙහි දමන ලද්දේ වෙයිද, ඊට පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය. ‘මේ මැණිකය’ මේ කරඬුවය. මැණික අනිකකි. කරඬුව අනිකකි. ඒ මේ මැණික වනාහි මේ කරඬුවෙහි ඇතැයි කරඬුවෙහි මැණික දක්නේද, එමෙන් මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් (මෙහි (ii) යොදන්න.) දැඩිව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. දෘෂ්ටිය වස්තුව නොවේ. වස්තු දෘෂ්ටිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යමක් දෘෂ්ටියද යමක් වස්තුවද මේ සතර වැනිවූ රූපය වස්තු කොට ඇති අත්තානුදිට්ඨියයි. අත්තානුදිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. මිච්ඡාදිට්ඨිය දිට්ඨි විපත්ති නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාම රාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. මෙසේ රූපය කෙරෙහි ආත්මය දක්නේය.
132 කථං වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං සොතසම්ඵස්සජං වෙදනං ඝානසම්ඵස්සජං වෙදනං ජිව්හාසම්ඵස්සජං වෙදනං කායසම්ඵස්සජං වෙදනං මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. ‘‘යා මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා සො අහං, යො අහං සා මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා’’ති - මනොසම්ඵස්සජං වෙදනඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො ‘‘යා අච්චි සො වණ්ණො, යො වණ්ණො සා අච්චී’’ති - අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. ‘‘යා මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා සො අහං, යො අහං සා මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා’’ති - මනොසම්ඵස්සජං වෙදනඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා වෙදනාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. කථං වෙදනාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො සඤ්ඤං...පෙ.... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... රූපං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමාය වෙදනාය වෙදනාවා’’ති. වෙදනාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි රුක්ඛො ඡායාසම්පන්නො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘අයං රුක්ඛො, අයං ඡායා. අඤ්ඤො රුක්ඛො, අඤ්ඤා ඡායා. සො ඛො පනායං රුක්ඛො ඉමාය ඡායාය ඡායාවා’’ති. ඡායාවන්තං රුක්ඛං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො සඤ්ඤං...පෙ.... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... රූපං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමාය වෙදනාය වෙදනාවා’’ති. වෙදනාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං දුතියා වෙදනාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං වෙදනාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. කථං අත්තනි වෙදනං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො සඤ්ඤං...පෙ.... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... රූපං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි අයං වෙදනා’’ති. අත්තනි වෙදනං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි පුප්ඵං ගන්ධසම්පන්නං අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘ඉදං පුප්ඵං, අයං ගන්ධො; අඤ්ඤං පුප්ඵං, අඤ්ඤො ගන්ධො. සො ඛො පනායං ගන්ධො ඉමස්මිං පුප්ඵෙ’’ති. පුප්ඵස්මිං ගන්ධං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො සඤ්ඤං...පෙ.... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... රූපං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි අයං වෙදනා’’ති. අත්තනි වෙදනං සමනුපස්සති . අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං තතියා වෙදනාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං අත්තනි වෙදනං සමනුපස්සති. කථං වෙදනාය අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො සඤ්ඤං...පෙ.... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... රූපං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමාය වෙදනායා’’ති. වෙදනාය අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි මණි කරණ්ඩකෙ පක්ඛිත්තො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘අයං මණි, අයං කරණ්ඩකො. අඤ්ඤො මණි, අඤ්ඤො කරණ්ඩකො. සො ඛො පනායං මණි ඉමස්මිං කරණ්ඩකෙ’’ති. කරණ්ඩකස්මිං මණිං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... රූපං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමාය වෙදනායා’’ති. වෙදනාය අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං චතුත්ථා වෙදනාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං වෙදනාය අත්තානං සමනුපස්සති.	132 [38] කෙසේ වේදනාව ආත්මය වශයෙන් දකීද? මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් චක්ඛුසම්ඵස්සජ වේදනාව සොත සම්ඵස්සජ වේදනාව ඝානසම්ඵස්සජ වේදනාව ජිව්හා සම්ඵස්සජ වේදනාව කාය සම්ඵස්සජ වේදනාව (ii) මනො සම්ඵස්සජ වේදනාව ආත්මය වශයෙන් දකියි. ‘යම් මනො සම්ඵස්සජ වේදනාවක්වේද ඒ මම වෙමි. යමක් මම වෙම්ද එය මනොසම්ඵස්සජ වේදනාවයයි මනොසම්ඵස්සජ වේදනාවද ආත්මයද එකක්කොට දකියි. (iii) යම්සේ දැල්වෙන්නාවූ තෙල් පහනක සිළුව යමක්ද එය වර්ණය වෙයි. යමක් වර්ණයද එය සිළුව වේයයි. පහන් සිළුවද වර්ණයද එකක් වශයෙන් දකියි. එමෙන් මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (මෙහි (ii) යොදන්න.) දැඩිව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. දෘෂ්ටිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දෘෂ්ටිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යමක් දෘෂ්ටිය වෙයිද යමක් වස්තුව වෙයිද මෙය පළමුවැනි වේදනාව වස්තුකොට ඇති අත්තානුදිට්ඨි නමි. අත්තානු දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. මිච්ඡාදිට්ඨිය දිට්ඨි විපත්ති නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාමරාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. මෙසේ වේදනාව ආත්මය වශයෙන් දකියි. කෙසේ වේදනා ඇතියකු ආත්මය වශයෙන් දකීද? මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (ii) සඤ්ඤාව සංඛාරයන් විඤ්ඤාණය රූපය ආත්ය වශයෙන් දකීද ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. මේ මගේ ආත්මය වෙයි. මගේ මේ ආත්මය වනාහි මේ වේදනාවෙන් වේදනාවක්යයි වේදනාවත් ආත්මය දකියි. (iii) යම්සේ වනාහි ඡායාවෙන් යුත් රුකක් වෙයිද ඊට පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය. මේ රුකය, මේ ඡායාවය, රුක අනිකකි. ඡායාව අනිකකි. ඒ මේ රුක වනාහි මේ ඡායාවෙන් ඡායාවක්යයි ඡායාවත් රුකත් දකියිද එමෙන්ම ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (මෙහි (ii) යොදන්න.) දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක් වේද යම් වස්තුවක් වෙයිද මේ දෙවැනි වේදනාව වස්තු කොට ඇති අත්තානු දිට්ඨි නමි. අත්තානුදිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. මිච්ඡා දිට්ඨිය දිට්ඨි විපත්ති නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාමරාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න.) මොහු සංයෝජනයෝ වෙති. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. මෙසේ වේදනාවෙහි ආත්මය දකියි. [39] කෙසේ ආත්මය කෙරෙහි වේදනාව ඇතැයි දකීද? ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (ii) සඤ්ඤාව සංඛාරයන් විඤ්ඤාණය රූපය, ආත්මය වශයෙන් දකියි. ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. මේ මගේ ආත්මය වෙයි. මේ ආත්මය කෙරෙහි මේ වේදනාව ඇතැයි ආත්මය කෙරෙහි වේදනාව පිහිටියේයි දකියි. (iii) යම්සේ සුවඳැති මලක්වේද ඊට පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය. මේ මලය, මේ සුවඳය, මල අනිකකි, සුවඳ අනිකකි, මේ සුවඳ වනාහි මලෙහි වේයයි, මලෙහි සුවඳ පිහිටියේයයි දකියිද, එමෙන් ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (මෙහි (ii) යොදන්න) [40] දැඩිව වරදවාගැනීම දිට්ඨිනමි. දෘෂ්ටිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දෘෂ්ටිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක්වේද, යම් වස්තුවක්වේද, මෙය තුන් වැනි වේදනාව වස්තුකොට ඇති අත්තානුදිට්ඨිය අත්තානු දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨිනමි. මිච්ඡාදිට්ඨිය දිට්ඨි විපත්තිනමි. (මෙහි 29 වන ඡේදයේ (ii) කාමරාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙති. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්, මෙසේ ආත්මය කෙරෙහි වේදනාව පිහිටියේයි දක්නේය. [41] කෙසේ වේදනාව කෙරෙහි ආත්මය ඇතැයි දක්නේද? ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (ii) සඤ්ඤාව සංඛාරයන් විඤ්ඤාණය රූපය, ආත්මය වශයෙන් දකීද, ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. මේ වනාහි මගේ ආත්මය වෙයි. ඒ මගේ ආත්මය වනාහි මේ වේදනාවෙහි වේයයි වේදනාව කෙරෙහි ආත්මය පිහිටියේ යයි දකියි. (iii) යම්සේ මැණිකක් කරඬුවෙහි දමනලද්දේ වෙයිද, ඊට පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය, මේ මැණිකය මේ කරඬුවය, මැණික අනිකකි. කරඬුව අනිකකි. ඒ මැණික වනාහි මේ කරඬුවෙහි යයි කරඬුවෙහි මැණික පිහිටියේයයිද කියයිද එමෙන් මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (මෙහි (ii) යොදන්න.) [42] දැඩිව වරදවා දැකීම දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක්වේද, යම් වස්තුවක්වේද, මේ සතර වැනි වේදනාව වස්තුකොට ඇති අත්තානුදිට්ඨියයි, අත්තානු දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨිනමි. මිච්ඡාදිට්ඨිය දිට්ඨි විපත්තිනමි (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාමරාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝවෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. මෙසේ වේදනාවෙහි ආත්මය පිහිටියේයයි දක්නේය.
133 කථං සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො චක්ඛුසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං...පෙ.... සොතසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං... ඝානසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං... ජිව්හාසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං... කායසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං... මනොසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති. යා මනොසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා සො අහං, යො අහං සා මනොසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා’’ති. මනොසම්ඵස්සජං සඤ්ඤඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො ‘‘යා අච්චි සො වණ්ණො, යො වණ්ණො සා අච්චී’’ති - අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො මනොසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති - ‘‘යා මනොසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා සො අහං, යො අහං සා මනොසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා’’ති. මනොසම්ඵස්සජං සඤ්ඤඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා සඤ්ඤාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති. කථං සඤ්ඤාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො සඞ්ඛාරෙ...පෙ.... විඤ්ඤාණං... රූපං... වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමාය සඤ්ඤාය සඤ්ඤාවා’’ති. සඤ්ඤාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි රුක්ඛො ඡායාසම්පන්නො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘අයං රුක්ඛො, අයං ඡායා. අඤ්ඤො රුක්ඛො, අඤ්ඤා ඡායා. සො ඛො පනායං රුක්ඛො ඉමාය ඡායාය ඡායාවා’’ති. ඡායාවන්තං රුක්ඛං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... රූපං... වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමාය සඤ්ඤාය සඤ්ඤාවා’’ති. සඤ්ඤාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං දුතියා සඤ්ඤාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං සඤ්ඤාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. කථං අත්තනි සඤ්ඤං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො සඞ්ඛාරෙ...පෙ.... විඤ්ඤාණං... රූපං... වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි අයං සඤ්ඤා’’ති. අත්තනි සඤ්ඤං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි පුප්ඵං ගන්ධසම්පන්නං අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘ඉදං පුප්ඵං, අයං ගන්ධො. අඤ්ඤං පුප්ඵං, අඤ්ඤො ගන්ධො. සො ඛො පනායං ගන්ධො ඉමස්මිං පුප්ඵෙ’’ති. පුප්ඵස්මිං ගන්ධං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... රූපං... වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි අයං සඤ්ඤා’’ති. අත්තනි සඤ්ඤං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං තතියා සඤ්ඤාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං අත්තනි සඤ්ඤං සමනුපස්සති. කථං සඤ්ඤාය අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො සඞ්ඛාරෙ ...පෙ.... විඤ්ඤාණං... රූපං... වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමාය සඤ්ඤායා’’ති. සඤ්ඤාය අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි මණි කරණ්ඩකෙ පක්ඛිත්තො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘අයං මණි, අයං කරණ්ඩකො. අඤ්ඤො මණි, අඤ්ඤො කරණ්ඩකො. සො ඛො පනායං මණි ඉමස්මිං කරණ්ඩකෙ’’ති. කරණ්ඩකස්මිං මණිං සමනුපස්සති. එවමෙව ඉධෙකච්චො සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... රූපං... වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමාය සඤ්ඤායා’’ති. සඤ්ඤාය අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං චතුත්ථා සඤ්ඤාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි න ච දිට්ඨියො. එවං සඤ්ඤාය අත්තානං සමනුපස්සති.	133 [43] කෙසේ සඤ්ඤාව ආත්මය වශයෙන් දකීද, මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් චක්ඛුසම්ඵස්සජ සඤ්ඤාව, සොතසම්ඵස්සජ සඤ්ඤාව ඝානසම්ඵස්සජ සඤ්ඤාව, ජිව්හාසම්ඵස්සජ සඤ්ඤාව, කායසම්ඵස්සජ සඤ්ඤාව, මනොසම්ඵස්සජ සඤ්ඤාව ආත්මය වශයෙන් දකියි. (ii) මනොසම්ඵස්සජ සඤ්ඤාව ‘යමක්ද එය මම වෙමි. යමක් මම වෙම්ද, එය මනොසම්ඵස්සජ සඤ්ඤාව වේයයි මනොසම්ඵස්සජ සඤ්ඤාවද, ආත්මයද එකක් වශයෙන් දනිමි. (iii) යම්සේ දල්වනලද තෙල් පහනක යම් සිළුවක්වේද එසේම වර්ණය වෙයි. යම් වර්ණයෙක්වේද, එය සිළුව වේයයි සිළුවද, වර්ණයද, එකක් වශයෙන් දකීද එමෙන් මේ ලෝකයෙහි මනොසම්ඵස්සජ සඤ්ඤාව ආත්මය වශයෙන් දකියි (මෙහි (ii) යොදන්න) [44] දැඩිව වරදවාගැනීම දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක්වේද, යම් වස්තුවක්වේද, මේ පළමු වැනි සඤ්ඤාච වස්තුකොට ඇති අත්තානුදිට්ඨි නමි. අත්තානු දිට්ඨිය, මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. මිච්ඡාදිට්ඨිය, දිට්ඨි විපත්තිනමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාමරාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. මෙසේ සඤ්ඤාව ආත්ම වශයෙන් දකියි. [45] කෙසේ සඤ්ඤාව ඇතියකු ආත්ම වශයෙන් දකියිද? ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (ii) සංඛාරයන් විඤ්ඤාණය, රූපය, වේදනාව ආත්මය වශයෙන් දකියිද, ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. මේ වනාහි මගේ ආත්මය වෙයි. ඒ මගේ ආත්මය වනාහි මේ සඤ්ඤාවෙන් සඤ්ඤාවත්යයි සඤ්ඤා ඇතියකු ආත්මයකොට දකියි. (iii) යම්සේ ඡායාවෙන් යුත් රුකක් වේද, ඊට පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය. මේ රුකය, මේ ඡායාවය, රුක අනිකකි. ඡායාව අනිකකි. ඒ මේ රුක වනාහි මේ ඡායාවෙන් ඡායාවත් යයි ඡායාව ඇති රුක දක්නේද එමෙන්ම ලෝකයෙහි (මෙහි (ii) යොදන්න) [46] දැඩිව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි දෘෂ්ටිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දෘෂ්ටිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි, යම් දෘෂ්ටියක්වේද, යම් වස්තුවක්වේද මේ දෙවැනි සඤ්ඤාව වස්තුවකොට ඇති අත්තානුදිට්ඨියයි අත්තානුදිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. මිච්ඡාදිට්ඨිය දිට්ඨි විපත්තිනමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (i) කාමරාග සංයෝජකය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙති. දෘෂ්ටීහු නොවෙති. මෙසේ සඤ්ඤා ඇතියකු ආත්මය කොට දකියි. [47] කෙසේ ආත්මය කෙරෙහි සඤ්ඤාව ඇත්තේයයි දකීද? මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (ii) සංඛාරයන් විඤ්ඤාණය රූපය, වේදනාව, ආත්මය වශයෙන් දකියි. ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. ‘මේවනාහි මගේ ආත්මය වෙයි. මේ මගේ ආත්මය කෙරෙහි මේ සඤ්ඤාව ඇතැයි’ ආත්මය කෙරෙහි සඤ්ඤාව ඇතැයි දකියි (iii) (මෙහි (ii) යොදන්න) යම්සේ සුවඳ ඇති මලක් වන්නේද ඊට පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය. මේ මලය, මේ සුවඳය, මල අනිකකි, සුවඳ අනිකකි, ඒ මේ සුවඳ වනාහි මේ මලෙහි වේයයි මලෙහි සුවඳ දක්නේය. එමෙන්ම මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් (මෙහි (ii) යොදන්න) [48] දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක්වේද, මේ වස්තුවක්වේද, මේ තුන්වැනිවූ සඤ්ඤාව වස්තුකොට ඇති අන්තානුදිට්ඨි නමි. අත්තානුදිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාම රාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙති. දෘෂ්ටීහු නොවෙති. මෙසේ ආත්මය කෙරෙහි සඤ්ඤාව ඇතැයි දකියි.
134 කථං සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො චක්ඛුසම්ඵස්සජං චෙතනං සොතසම්ඵස්සජං චෙතනං ඝානසම්ඵස්සජං චෙතනං ජිව්හාසම්ඵස්සජං චෙතනං කායසම්ඵස්සජං චෙතනං මනොසම්ඵස්සජං චෙතනං අත්තතො සමනුපස්සති. ‘‘යා මනොසම්ඵස්සජා චෙතනා, සො අහං; යො අහං සා මනොසම්ඵස්සජා චෙතනා’’ති - මනොසම්ඵස්සජං චෙතනඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො ‘‘යා අච්චි සො වණ්ණො, යො වණ්ණො සා අච්චී’’ති - අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො මනොසම්ඵස්සජං චෙතනං අත්තතො සමනුපස්සති. ‘‘යා මනොසම්ඵස්සජා චෙතනා සො අහං, යො අහං සා මනොසම්ඵස්සජා චෙතනා’’ති - මනොසම්ඵස්සජං චෙතනඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා සඞ්ඛාරවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති. කථං සඞ්ඛාරවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො විඤ්ඤාණං... රූපං... වෙදනං... සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමෙහි සඞ්ඛාරෙහි සඞ්ඛාරවා’’ති. සඞ්ඛාරවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි රුක්ඛො ඡායාසම්පන්නො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘අයං රුක්ඛො, අයං ඡායා. අඤ්ඤො රුක්ඛො, අඤ්ඤා ඡායා. සො ඛො පනායං රුක්ඛො ඉමාය ඡායාය ඡායාවා’’ති. ඡායාවන්තං රුක්ඛං සමනුපස්සති. එවමෙව ඉධෙකච්චො විඤ්ඤාණං... රූපං... වෙදනං... සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා. ඉමෙහි සඞ්ඛාරෙහි සඞ්ඛාරවා’’ති. සඞ්ඛාරවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං දුතියා සඞ්ඛාරවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං සඞ්ඛාරවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. කථං අත්තනි සඞ්ඛාරෙ සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො විඤ්ඤාණං... රූපං... වෙදනං... සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි ඉමෙ සඞ්ඛාරා’’ති. අත්තනි සඞ්ඛාරෙ සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි පුප්ඵං ගන්ධසම්පන්නං අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘ඉදං පුප්ඵං, අයං ගන්ධො; අඤ්ඤං පුප්ඵං, අඤ්ඤො ගන්ධො. සො ඛො පනායං ගන්ධො ඉමස්මිං පුප්ඵෙ’’ති. පුප්ඵස්මිං ගන්ධං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො විඤ්ඤාණං... රූපං... වෙදනං... සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි ඉමෙ සඞ්ඛාරා’’ති. අත්තනි සඞ්ඛාරෙ සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං තතියා සඞ්ඛාරවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං අත්තනි සඞ්ඛාරෙ සමනුපස්සති. කථං සඞ්ඛාරෙසු අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො විඤ්ඤාණං... රූපං... වෙදනං... සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමෙසු සඞ්ඛාරෙසූ’’ති. සඞ්ඛාරෙසු අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි මණි කරණ්ඩකෙ පක්ඛිත්තො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘අයං මණි, අයං කරණ්ඩකො. අඤ්ඤො මණි, අඤ්ඤො කරණ්ඩකො. සො ඛො පනායං මණි ඉමස්මිං කරණ්ඩකෙ’’ති. කරණ්ඩකස්මිං මණිං සමනුපස්සති. එවමෙව ඉධෙකච්චො විඤ්ඤාණං... රූපං... වෙදනං... සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමෙසු සඞ්ඛාරෙසූ’’ති. සඞ්ඛාරෙසු අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං චතුත්ථා සඞ්ඛාරවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං සඞ්ඛාරෙසු අත්තානං සමනුපස්සති.	134 [49] කෙසේ සංඥාව කෙරෙහි ආත්මය ඇතැයි දකියිද? මේ ලෝකයෙහි (ii) ඇතමෙක් සංඛාරයන් විඤ්ඤාණයන් රූපය වේදනාව ආත්මය වශයෙන් දකියිද ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. ‘මේ මගේ ආත්මය වෙයි. ඒ මගේ ආත්මය මේ සඤ්ඤාවෙහි ඇතැයි’ දකියි. (iii) යම්සේ මැණිකක් කරඬුවෙහි දමන ලද්දේ වෙයි. ඊට පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය. ‘මේ මැණිකය’ මේ කරඬුවය මැණික අනිකකි. කරඬුව අනිකකි. ඒ මැණික වනාහි මේ කරඬුවෙහි ඇතැයි කරඬුවෙහි මැණික දක්නේය. එමෙන්ම මේ ලෝකයෙහි (මෙහි (ii) යොදන්න.) [50] දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨිනමි. දෘෂ්ටිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දෘෂ්ටිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි, යම් දෘෂ්ටියක් වේද, යම් වස්තුවක් වේද මේ සතර වැනි සඤ්ඤාව වස්තුකොට ඇති අත්තානු දිට්ඨි නමි. අත්තානු දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාමරාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්, මෙසේ සඤ්ඤාව කෙරෙහි ආත්මය ඇතැයි දකියි. [51] කෙසේ සංඛාරය ආත්මය වශයෙන් දකියිද? මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් චක්ඛුසම්ඵස්සජ චෙතනාව සොත සම්ඵස්සජ චෙතනාව ඝානසම්ඵස්සජ චෙතනාව ජිව්හාසම්ඵස්සජ චෙතනාව කායසම්ඵස්සජ චෙතනාව මනොසම්ඵස්සජ චෙතනාව (ii) ආත්මය වශයෙන් දකියි. ‘යම් මනොසම්ඵස්සජ වේදනාවක් වෙයිද, ඒ මම වෙමි’ යමක් මම වෙම්ද එය මනොසම්ඵස්සජ චෙතනාවයයි මනොසම්ඵස්සජ චෙතනාවද ආත්මයද එකක් කොට දකියි. (iii) යම්සේ දැල්වෙන තෙල් පහනේ යම් සිළුවක් වේද, එය වර්ණය වෙයි. යමක් වර්ණය වෙයිද එය සිළුව යයි සිළුවද වර්ණයද එකක් කොට දකියිද, එමෙන්ම මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් මනොසම්ඵස්සජ චෙතනාව (මෙහි (ii) යොදන්න) [52] දැඩිව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. යම් දෘෂ්ටියක් වේද, යම් වස්තුවක් වේද, මේ පළමුවැනි සංස්කාරයන් වස්තු කොට ඇති අත්තානු දිට්ඨියයි අත්තානු දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාමරාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. මෙසේ සංස්කාරයන් ආත්ම වශයෙන් දකියි. [53] කෙසේ සංස්කාරයන් ඇතියකු ආත්මය වශයෙන් දකියිද? මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (ii) විඤ්ඤාණය රූපය වේදනාව සඤ්ඤාව ආත්ම වශයෙන් දකියිද, ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. ‘මේ මගේ ආත්මය වෙයි. ඒ මගේ ආත්මය මේ සංඛාරයන්ගෙන් සංඛාර සහිතයයි’ සංඛාර ඇතියකු ආත්මය වශයෙන් දකියි. (iii) යම්සේ ඡායාවෙන් යුත් රුකක් ඇත්තේද ඊට පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය. ‘මේ රුකය මේ ඡායාවය රුක අනිකකි. ඡායාව අනිකකි. ඒ මේ රුක වනාහි මේ ඡායාවෙන් ඡායාවත්යයි ඡායාව ඇති රුක දකියි. එසේම මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (මෙහි (ii) යොදන්න.) [54] දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨිනමි. දෘෂ්ටිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දෘෂ්ටිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක් වේද, යම් වස්තුවක් වේද, මේ දෙවැනි සංඛාරයන් මුල්කොට ඇති අත්තානු දිට්ඨිය වේ. අත්තානු දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාමරාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. මෙසේ සංඛාරයන් ඇතියකු ආත්මය වශයෙන් දකියි. [55] කෙසේ ආත්මයෙහි සංඛාරයන් ඇතැයි දකීද? (ii) මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් විඤ්ඤාණය රූපය වේදනාව සඤ්ඤාව ආත්මය වශයෙන් දකියි. ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. ‘මේ වනාහි මගේ ආත්මය වෙයි. මේ මගේ ආත්මය කෙරෙහි මේ සංස්කාරයෝ වෙත්යයි’ ආත්මය කෙරෙහි සංස්කාරයන් දකියි. (iii) යම්සේ සුවඳැති මලක් වේද, ඊට පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය. මේ මලය මේ සුවඳය මල අනිකකි. සුවඳ අනිකකි. ඒ මේ සුවඳ වනාහි මේ මලෙහි වේයයි මලෙහි සුවඳ පිහිටියේයයි දකියිද, එමෙන්ම (මෙහි (ii) යොදන්න) [56] දැඩිව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක් වේද, යම් වස්තුවක් වේද, මේ තුන්වැනිවූ සංස්කාරයන් වස්තුකොට ඇති අත්තානු දිට්ඨියයි අත්තානු දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාමරාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්, මෙසේ ආත්මය කෙරෙහි සංස්කාරයන් දකියි. [57] කෙසේ සංස්කාරයන් කෙරෙහි ආත්මය දකියිද? (ii) මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් විඤ්ඤාණය රූපය වේදනාව සඤ්ඤාව ආත්මය වශයෙන් දකියිද, ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. මේ මගේ ආත්මය වෙයි. ඒ මගේ ආත්මය වනාහි මේ සංස්කාරයන් කෙරෙහි ඇතැයි’ සංස්කාරයන් කෙරෙහි ආත්මය දකියි. (iii) යම්සේ මැණිකක් කරඬුවෙහි දමන ලද්දේ වෙයිද, ඊට පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය. මේ මැණිකය මේ කරඬුවය. මැණික අනිකකි. කරඬුව අනිකකි. ඒ මැණික වනාහි මේ කරඬුවෙහි යයි කරඬුවෙහි මැණික ඇතැයි දකියිද එමෙන්ම (මෙහි (ii) යොදන්න) [58] දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක් වේද, යම් වස්තුවක් වේද, මේ සතර වැනි සංස්කාරයන් වස්තුකොට ඇති අත්තානු දිට්ඨියයි. අත්තානු දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාමරාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. මෙසේ සංස්කාරයන්හි ආත්මය ඇතැයි දකියි.
135 කථං විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො චක්ඛුවිඤ්ඤාණං... සොතවිඤ්ඤාණං... ඝානවිඤ්ඤාණං... ජිව්හාවිඤ්ඤාණං කායවිඤ්ඤාණං... මනොවිඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. ‘‘යං මනොවිඤ්ඤාණං, සො අහං; යො අහං, තං මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ති - මනොවිඤ්ඤාණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො ‘‘යා අච්චි සො වණ්ණො, යො වණ්ණො සා අච්චී’’ති - අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො මනොවිඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති . ‘‘යං මනොවිඤ්ඤාණං, සො අහං; යො අහං තං මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ති - මනොවිඤ්ඤාණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා විඤ්ඤාණවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. කථං විඤ්ඤාණවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො රූපං... වෙදනං... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමිනා විඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාණවා’’ති. විඤ්ඤාණවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි රුක්ඛො ඡායාසම්පන්නො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘අයං රුක්ඛො, අයං ඡායා. අඤ්ඤො රුක්ඛො, අඤ්ඤා ඡායා. සො ඛො පනායං රුක්ඛො ඉමාය ඡායාය ඡායාවා’’ති. ඡායාවන්තං රුක්ඛං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො රූපං... වෙදනං... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමිනා විඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාණවා’’ති. විඤ්ඤාණවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං දුතියා විඤ්ඤාණවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං විඤ්ඤාණවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. කථං අත්තනි විඤ්ඤාණං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො රූපං... වෙදනං... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා . ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි ඉදං විඤ්ඤාණ’’න්ති. අත්තනි විඤ්ඤාණං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි පුප්ඵං ගන්ධසම්පන්නං අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘ඉදං පුප්ඵං, අයං ගන්ධො; අඤ්ඤං පුප්ඵං, අඤ්ඤො ගන්ධො. සො ඛො පනායං ගන්ධො ඉමස්මිං පුප්ඵෙ’’ති. පුප්ඵස්මිං ගන්ධං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො රූපං... වෙදනං... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි ඉදං විඤ්ඤාණ’’න්ති. අත්තනි විඤ්ඤාණං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං තතියා විඤ්ඤාණවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං අත්තනි විඤ්ඤාණං සමනුපස්සති. කථං විඤ්ඤාණස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො රූපං... වෙදනං... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමස්මිං විඤ්ඤාණෙ’’ති. විඤ්ඤාණස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි මණි කරණ්ඩකෙ පක්ඛිත්තො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘අයං මණි, අයං කරණ්ඩකො. අඤ්ඤො මණි, අඤ්ඤො කරණ්ඩකො. සො ඛො පනායං මණි ඉමස්මිං කරණ්ඩකෙ’’ති. කරණ්ඩකස්මිං මණිං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො රූපං... වෙදනං... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමස්මිං විඤ්ඤාණෙ’’ති. විඤ්ඤාණස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං චතුත්ථා විඤ්ඤාණවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං විඤ්ඤාණස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති. අත්තානුදිට්ඨියා ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.	135 [59] කෙසේ විඤ්ඤාණය ආත්මය වශයෙන් දකියිද? මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් චක්ඛුවිඤ්ඤාණය සොතවිඤ්ඤාණය ඝාන විඤ්ඤාණය ජිව්හා විඤ්ඤාණය කාය විඤ්ඤාණය මනො විඤ්ඤාණය ආත්මය වශයෙන් දකියි. (ii) යමක් මනො විඤ්ඤාණයක් වේද, ඒ මමය. යමක් මම වෙමිද, ඒ මනො විඤ්ඤාණයයි මනො විඤ්ඤාණයත් ආත්මයත් එකක් වශයෙන් දකියි. (iii) යම්සේ දැල්වෙන තෙල් පහනේ යම් සිළුවක්වේද, එයම වර්ණය වෙයි. යමක් වර්ණය වෙයිද, එය පහන්සිළුව වේයයි පහන් සිළුවද, වර්ණයද එකක් වශයෙන් දක්නේද, එමෙන්ම (මෙහි (ii) යොදන්න) [60] දැඩිව වරදවාගැනීම දිට්ඨිනමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යමක් දෘෂ්ටියද, යමක් වස්තුවද මේ පළමුවැනිවූ විඤ්ඤාණය වස්තුකොට ඇති අත්තානුදිට්ඨිනමි. අත්තානුදිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨිනමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාම රාග සංයෝජනය යන තැන සිට අවසානය දක්වා යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්, දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. මෙසේ විඤ්ඤාණය ආත්මය වශයෙන් දකියි. [61] කෙසේ විඤ්ඤාණය ඇතියකු ආත්මය වශයෙන් දකියිද? (ii) මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් රූපය වේදනාව, සඤ්ඤාව, සංඛාරයන් ආත්මය වශයෙන් දකියිද, ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. මේ වනාහි මගේ ආත්මය වෙයි. ඒ මේ මගේ ආත්මය මේ විඤ්ඤාණයෙන් විඤ්ඤාණ සහිතයයි විඤ්ඤාණය ඇතියකු ආත්මය කොට දකියි. (iii) (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි) යම්සේ ඡායාව ඇති රුකක් ඇත්තේද ඊට පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය. මේ රුකය, මේ ඡායාවය, රුක අනිකකි ඡායාව අනිකකි, ඒ මේ රුක වනාහි මේ ඡායාවෙන් ඡායා සහිතයයි ඡායාව ඇති රුකයයි දකියිද, එමෙන්ම මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් (මෙහි (ii) යොදන්න) [62] දැඩිකොට වරදවාගැනීම දිට්ඨිනමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ දිට්ඨිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක්වේද යම් වස්තුවක්වේද මේ දෙවැනි විඤ්ඤාණය වස්තුකොට ඇති අත්තානුදිට්ඨිනමි. අත්තානු දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨිනමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාමරාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත් මෙසේ විඤ්ඤාණය ඇතියකු ආත්මය වශයෙන් දකියි. [63] කෙසේ ආත්මය කෙරෙහි විඤ්ඤාණය ඇතැයි දක්නේද? (ii) මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් රූපය, වේදනාව, සඤ්ඤාව සංඛාරයන් ආත්මය වශයෙන් දකියිද, ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. ‘මේ මගේ ආත්මය වෙයි. මේ මගේ ආත්මය කෙරෙහි මේ විඤ්ඤාණය පිහිටියේයි. ආත්මය කෙරෙහි විඤ්ඤාණය දකියි. (iii) (මෙහි (ii) යොදන්න) යම්සේ සුවඳැති මලක්වේද, ඊට පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය. මේ මලය, මේ සුවඳය, මල අනිකකි, සුවඳ අනිකකි. ඒ සුවඳ වනාහි මේ මලෙහි පිහිටියේයයි මලෙහි සුවඳයයි දක්නේද, එමෙන්ම (මෙහි (ii) යොදන්න) [64] දැඩිකොට වරදවා ගැන්ම දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක් වේද යම් යම් වස්තුවක් වේද, මේ තුන්වැනිවූ විඤ්ඤාණය වස්තු කොට ඇති අත්තානු දිට්ඨියයි අත්තානු දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාමරාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත් මෙසේ ආත්මය කෙරෙහි විඤ්ඤාණය ඇතැයි දකියි. [65] කෙසේ විඤ්ඤාණය කෙරෙහි ආත්මය ඇතැයි දක්නේද? (ii) මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් රූපය වේදනාව සඤ්ඤාව සංඛාරයන් ආත්මය වශයෙන් දකියිද ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. ‘මේ මගේ ආත්මය වෙයි ඒ මගේ ආත්මය වනාහි මේ විඤ්ඤාණයෙහි ඇතැයි විඤ්ඤාණයෙහි ආත්මය දකියි (iii) යම්සේ කරඬුවෙහි දමනලද මැණිකක් වේද ඊට පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය. මේ මැණිකය, මේ කරඬුවය. මැණික අනිකකි කරඬුව අනිකකි, ඒ මැණික වනාහි මේ කරඬුවෙහි ඇතැයි කරඬුවෙහි මැණික දකියි එමෙන්ම (මෙහි (ii) යොදන්න.) [66] දැඩිකොට වරදවා ගැන්ම දිට්ඨි නමි. දෘෂ්ටිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දෘෂ්ටිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක් වේද යම් වස්තුවක් වේද මේ සතර වැනි විඤ්ඤාණය වස්තු කොට අත්තානු දිට්ඨියයි. අත්තානු දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) කාමරාග සංයෝජනය යන තැන සිට එහි අවසානය දක්වා යොදන්න) මොව්හු සංයෝජන වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. මෙසේ විඤ්ඤාණය කෙරෙහි ආත්මය ඇතැයි දකියි. අත්තානු දිට්ඨියෙන් මේ විසි ආකාරයෙන් දැඩිකොට වරදවා අල්වා ගන්නේ වෙයි.
3. මිච්ඡාදිට්ඨිනිද්දෙසො	3. මිච්ඡාදිට්ඨිනිද්දෙසො
136 මිච්ඡාදිට්ඨියා කතමෙහි දසහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ‘‘නත්ථි දින්න’’න්ති - වත්ථු (වත්ථුං (ස්‍යා.) එවමුපරිපි). එවංවාදො මිච්ඡාභිනිවෙසපරාමාසො (මිච්ඡාදිට්ඨාභිනිවෙසපරාමාසො (ස්‍යා.)) දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා මිච්ඡාවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. ‘‘නත්ථි යිට්ඨ’’න්ති - වත්ථු...පෙ.... ‘‘නත්ථි හුත’’න්ති - වත්ථු... ‘‘නත්ථි සුකතදුක්කටානං කම්මානං ඵලං විපාකො’’ති - වත්ථු... ‘‘නත්ථි අයං ලොකො’’ති - වත්ථු... ‘‘නත්ථි පරො ලොකො’’ති - වත්ථු... ‘‘නත්ථි මාතා’’ති - වත්ථු... ‘‘නත්ථි පිතා’’ති - වත්ථු... ‘‘නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා’’ති - වත්ථු... ‘‘නත්ථි ලොකෙ සමණබ්‍රාහ්මණා සම්මග්ගතා (සමග්ගතා (ක.)) සම්මාපටිපන්නා, යෙ ඉමඤ්ච ලොකං, පරඤ්ච ලොකං සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙන්තී’’ති - වත්ථු. එවංවාදො මිච්ඡාභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං දසමා මිච්ඡාවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති...පෙ.... මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස ද්වෙව ගතියො...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. මිච්ඡාදිට්ඨියා ඉමෙහි දසහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.	136 [67] කිනම් දස ආකාරයකින් මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් දැඩිකොට වරදවා ගැනීම වේද? දුන්දෙයෙහි පලක් නැත යනු වස්තු නමි. (ii) මෙසේ කියන්නාවූ දැඩිකොට වරදවාගැනීම දිට්ඨිනමි. දෘෂ්ටි වස්තුව නොවේ. වස්තුව දෘෂ්ටිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි වස්තුව අනිකෙකි යම් දෘෂ්ටියක්වේද, යම් වසලක් වේද, මේ පළමුවැනි වූ වරදවා ගැනීම වස්තුකොට ඇත්තාවූ මිච්ඡාදිට්ඨිනමි. මිච්ඡාදිට්ඨිය දිට්ඨි විපත්ති නමි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. සුලු දානයෙහි විපාක නැත යනු වස්තුනමි. (මෙහි (ii) යොදන්න) මහාදානයෙහි විපාක නැත යනු වස්තුනමි. (මෙහි (ii) යොදන්න) යහපත් ක්‍රියා අයහපත් ක්‍රියාවන්ගේ ඵල විපාක නැත යනු වස්තු නමි. (මෙහි (ii) යොදන්න) මෙලොවක් නැත යනු වස්තුනමි. (මෙහි (ii) යොදන්න) පරලොවක් නැත යනු වස්තුනමි. (මෙහි -(ii) යොදන්න.) මවට කරන ලද හොඳ නොහොඳ කර්මයන්ගේ විපාක නැත යනු වස්තු නමි. (මෙහි -(ii) යොදන්න) පියාට කරනලද හොඳ නොහොඳ කර්මයන්ගේ විපාක නැත යනු වස්තුනමි. (මෙහි -(ii) යොදන්න ඔපපාතික සත්වයන් නැත යනු වස්තුනමි. (මෙහි (ii) යොදන්න) යම් කෙනෙක් මෙලොවද පරලොවද තුමූම විශේෂ ඥානයෙන් දැන ප්‍රත්‍යක්ෂකොට ප්‍රකාශ කරත්ද යහපත්ව ගියාවූ යහපත්ව පිළිපැද්දාවූ ශ්‍රමණබ්‍රාහ්මණයෝ වෙත්ද එබඳු ශ්‍රමණ බ්‍රාහ්මණයෝ ලෝකයෙහි නැත යනු වස්තුනමි. (මෙහි -(ii) යොදන්න) මෙසේ කියන්නාවු දැඩි කොට වරදවාගැනීම දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ, වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි, වස්තුව අනිකකි යම් දෘෂ්ටියක්වේද යම් වස්තුවක්වේද, මෙය දසවැනිවූ වරදවා ගැනීම වස්තුකොට ඇත්තාවූ මිච්ඡාදිට්ඨිනමි. මිච්ඡාදිට්ඨිය දිට්ඨි විපත්තිනමි. මිථ්‍යාදෘෂ්ටික පුද්ගලයාගේ ගති දෙකකි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් මේ දශ ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වෙයි.
4. සක්කායදිට්ඨිනිද්දෙසො	4. සක්කායදිට්ඨිනිද්දෙසො
137 සක්කායදිට්ඨියා කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො අරියධම්මෙ අවිනීතො, සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති රූපවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා රූපං රූපස්මිං වා අත්තානං. වෙදනං... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති විඤ්ඤාණවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණස්මිං වා අත්තානං. කථං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො පථවීකසිණං...පෙ.... ඔදාතකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති. ‘‘යං ඔදාතකසිණං, සො අහං; යො අහං, තං ඔදාතකසිණ’’න්ති - ඔදාතකසිණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති . සෙය්‍යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො...පෙ.... එවමෙවං ඉධෙකච්චො ඔදාතකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි...පෙ.... අයං පඨමා රූපවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි. සක්කායදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති...පෙ.... සක්කායදිට්ඨියා ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.	137 [68] සක්කාය දිට්ඨියෙන් කිනම් විසි ආකාරයකින් දැඩිකොට ගැනීම වෙයිද? මේ ලෝකයෙහි ආර්යයන් නොදක්නා ආර්ය ධර්මයෙහි අදක්ෂ ආර්ය ධර්මයෙහි නොහික්මුණු සත්පුරුෂයන් නොදක්නා, සත්පුරුෂ ධර්මයෙහි අදක්ෂවූ සත්පුරුෂ ධර්මයෙහි නොහික්මුණු අශ්‍රැතවත් පෘථග්ජනතෙම (iii) රූපය ආත්මය වශයෙන් දකියි. රූපය ඇතියෙකු හෝ ආත්මය කෙරෙහි රූපය පිහිටියේයයි හෝ රූපය කෙරෙහි ආත්මය පිහිටියේ යයි හෝ දකියි. වේදනාව-සඤ්ඤාව-සංඛාරයන්-විඤ්ඤාණය ආත්මය වශයෙන් දකියි. විඤ්ඤාණය ඇතියකු හෝ ආත්මය කෙරෙහි විඤ්ඤාණය ඇතැයි හෝ විඤ්ඤාණය කෙරෙහි ආත්මය ඇතැයි හෝ දකියි. [69] කෙසේ රූපය ආත්මය වශයෙන් දකියිද? මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් පඨවි කසිණය (මෙහි 31 (ii) යොදන්න) ඔදාත කසිණය ආත්මය වශයෙන් දකියි. ඔදාත කසිණය යමක්ද, ඒ මම වෙමි. යමක් මම වෙම්ද, එය ඔදාත කසිණය වේයයි ඔදාත කසිණයත් ආත්මයත් එකක් කොට දකියි. යම්සේ දැල්වෙන තෙල් පහනක (මෙහි 31 (iii) යොදන්න) එමෙන්ම මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් ඔදාත කසිණය ආත්මය වශයෙන් දකියි. දැඩිකොට වරදවාගැනීම දිට්ඨිනමි. මේ පළමුවැනිවූ රූපය වස්තුකොට ඇති සක්කායදිට්ඨියයි සක්කායදිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්, මෙසේ රූපය ආත්මය වශයෙන් දකියි. මෙහි (iii) යොදන්න) සක්කාය දිට්ඨියෙන් මේ විසි ආකාරයෙන් දැඩිව වරදවාගැනීම වෙයි.
5. සස්සතදිට්ඨිනිද්දෙසො	5. සස්සතදිට්ඨිනිද්දෙසො
138 සක්කායවත්ථුකාය සස්සතදිට්ඨියා කතමෙහි පන්නරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො අරියධම්මෙ අවිනීතො සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා රූපං රූපස්මිං වා අත්තානං. වෙදනාවන්තං වා අත්තානං...පෙ.... සඤ්ඤාවන්තං වා අත්තානං... සඞ්ඛාරවන්තං වා අත්තානං... විඤ්ඤාණවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණස්මිං වා අත්තානං. කථං රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො වෙදනං... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමිනා රූපෙන රූපවා’’ති. රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි රුක්ඛො ඡායාසම්පන්නො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්‍ය - ‘‘අයං රුක්ඛො, අයං ඡායා; අඤ්ඤො රුක්ඛො, අඤ්ඤා ඡායා. සො ඛො පනායං රුක්ඛො ඉමාය ඡායාය ඡායාවා’’ති. ඡායාවන්තං රුක්ඛං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො වෙදනං...පෙ.... අයං පඨමා සක්කායවත්ථුකා සස්සතදිට්ඨි. සස්සතදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති...පෙ.... සක්කායවත්ථුකාය සස්සතදිට්ඨියා ඉමෙහි පන්නරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.	138 [70] සක්කාය වස්තුකොට ශාස්වත දෘෂ්ටියෙන් කිනම් පසළොස් ආකාරයකින් දැඩිව වරදවාගැනීම වෙයිද? මේ ලෝකයෙහි ආර්යයන් නොදක්නාවූ ආර්ය ධර්මයෙහි අදක්ෂවූ ආර්ය ධර්මයෙහි නොහික්මුණාවූ සත්පුරුෂයන් නොදක්නාවූ සත්පුරුෂ ධර්මයෙහි අදක්ෂවූ සත්පුරුෂ ධර්මයෙහි නොහික්මුණාවූ අශ්‍රැතවත් පෘථග්ජනතෙම (ii) රූපය ඇතියකු හෝ ආත්මය වශයෙන් දකියි. ආත්මය කෙරෙහිවූ රූපය ඇතැයි හෝ රූපයෙහි ආත්මය ඇතැයි හෝ දකියි. (iii) වේදනාව ඇතියකු හෝ (මෙහි (ii) ‘රූපය වෙනුවට, ‘වේදනාව’ යොදාගත යුතුයි) සඤ්ඤාව ඇතියකු හෝ (මෙහි (ii) ‘රූපය’ වෙනුවට ‘සඤ්ඤාව’ යොදාගත යුතුයි) සංඛාරයන් ඇතියකු හෝ (මෙහි (ii) ‘රූපය’ වෙනුවට ‘සංඛාරය’ යොදාගත යුතුයි.) විඤ්ඤාණය ඇතියකු හෝ ආත්මය වශයෙන් දකියි. ආත්මය කෙරෙහි විඤ්ඤාණය ඇතැයි හෝ විඤ්ඤාණය කෙරෙහි ආත්මය ඇතැයි හෝ දකියි. [71] කෙසේ රූපය ඇතියකු ආත්මය වශයෙන් දකියිද? (ii) මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් වේදනාව සඤ්ඤාව සංඛාරයන් විඤ්ඤාණය ආත්මය වශයෙන් දකීද, ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. මේ මාගේ ආත්මය වෙයි. ඒ මේ මාගේ ආත්මය වනාහි මේ රූපයෙන් රූපය ඇතියෙකුයි. රූපය ඇතියකු ආත්මය වශයෙන් දකියි. (iii) යම්සේ ඡායාවෙන් යුත් රුකක් වන්නේද, ඊට පුරුෂයෙක් මෙසේ කියන්නේය. මේ රුකය මේ ඡායාවය රුක අනිකකි. ඡායාව අනිකකි. ඒ මේ රුක වනාහි මේ ඡායාවෙන් ඡායා සහිතයයි ඡායාව ඇති රුක දක්නේද, එමෙන්ම (මෙහි (ii) යොදන්න) මේ පළමුවැනිවූ සක්කාය වස්තුකොට ඇති ශාස්වත දෘෂ්ටියයි ශාස්වත දෘෂ්ටිය මිථ්‍යා දෘෂ්ටි නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. මෙසේ රූපය ඇතියකු ආත්මය වශයෙන් දකියි. (මෙහි (ii) යොදන්න) සක්කාය වස්තුකොට ඇති ශාස්වත දෘෂ්ටියෙන් මේ පසළොස් ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වෙයි.
6. උච්ඡෙදදිට්ඨිනිද්දෙසො	6. උච්ඡෙදදිට්ඨිනිද්දෙසො
139 සක්කායවත්ථුකාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො අරියධම්මෙ අවිනීතො සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති, වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති, සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති, සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති, විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. කථං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො පථවීකසිණං...පෙ.... ඔදාතකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති. ‘‘යං ඔදාතකසිණං, සො අහං ; යො අහං, තං ඔදාතකසිණ’’න්ති - ඔදාතකසිණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො...පෙ.... අයං පඨමා සක්කායවත්ථුකා උච්ඡෙදදිට්ඨි. උච්ඡෙදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති...පෙ.... සක්කායවත්ථුකාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.	139 [72] සක්කාය වස්තුකොට ඇති උච්ඡෙද දෘෂ්ටියෙන් කිනම් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම වෙයිද? මේ ලෝකයෙහි ආර්යයන් නොදක්නාවූ ආර්ය ධර්මයෙහි අදක්ෂවූ ආර්ය ධර්මයෙහි නොහික්මුණාවූ සත්පුරුෂයන් නොදක්නාවූ සත් පුරුෂ ධර්මයෙහි අදක්ෂවූ සත්පුරුෂ ධර්මයෙහි නොහික්මුණාවූ අශ්‍රැතවත් පෘථග්ජනතෙම (ii) රූපය ආත්මය වශයෙන් දකියි. වේදනාව ආත්මය වශයෙන් දකියි. සඤ්ඤාව ආත්මය වශයෙන් දකියි. සංඛාරයන් ආත්මය වශයෙන් දකියි. විඤ්ඤාණය ආත්මය වශයෙන් දකියි. (iii) කෙසේ රූපය ආත්මය වශයෙන් දක්නේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් පඨවි කසිණය (මෙහි 31 (ii) 33 (i) යොදන්න) ඔදාත කසිණය ආත්මය වශයෙන් දකියි. යමක් ඔදාත කසිණය වෙයිද ‘ඒ මම වෙමි. යමක් මම වෙම්ද, ඒ ඔදාත කසිණය වේයයි’ ඔදාත කසිණයත් ආත්මයත් එකක්කොට දකියි. යම්සේ දැල්වෙන තෙල් පහනක (මෙහි 31 (iii) යොදන්න) මේ පළමුවැනි සක්කාය වස්තුකොට ඇති දිට්ඨියයි උච්ඡෙද දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨිය නමි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. මෙසේ රූපය ආත්මය වශයෙන් දකියි. (මෙහි (ii) යොදන්න) සක්කාය වස්තුව වස්තුකොට ඇති උච්ඡෙද දෘෂ්ටියෙන් මේ පස් ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වෙයි.
7. අන්තග්ගාහිකාදිට්ඨිනිද්දෙසො	7. අන්තග්ගාහිකාදිට්ඨිනිද්දෙසො
140 අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ‘‘අසස්සතො ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ‘‘අන්තවා ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා... ‘‘අනන්තවා ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා... ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා... ‘‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’’න්ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා... ‘‘හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති...පෙ.... න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති... ‘‘හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති... ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති...පෙ.... ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. [ක] ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං ලොකො චෙව සස්සතං චාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි ...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. වෙදනා ලොකො චෙව සස්සතා චාති...පෙ.... සඤ්ඤා ලොකො චෙව සස්සතා චාති...පෙ.... සඞ්ඛාරා ලොකො චෙව සස්සතා චාති...පෙ.... විඤ්ඤාණං ලොකො චෙව සස්සතඤ්චාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඤ්චමී සස්සතො ලොකොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. [ඛ] ‘‘අසස්සතො ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං ලොකො චෙව අසස්සතඤ්චාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි...පෙ.... අයං පඨමා ‘‘අසස්සතො ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. වෙදනා ලොකො චෙව අසස්සතා චාති...පෙ.... සඤ්ඤා ලොකො චෙව අසස්සතා චාති...පෙ.... සඞ්ඛාරා ලොකො චෙව අසස්සතා චාති...පෙ.... විඤ්ඤාණං ලොකො චෙව අසස්සතඤ්චාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො . ‘‘අසස්සතො ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. [ග] ‘‘අන්තවා ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ඉධෙකච්චො පරිත්තං ඔකාසං නීලකතො ඵරති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අන්තවා අයං ලොකො පරිවටුමො’’ති. අන්තසඤ්ඤී හොති. යං ඵරති, තං වත්ථු චෙව ලොකො ච. යෙන ඵරති, සො අත්තා චෙව ලොකො චාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා ‘‘අන්තවා ලොකො’’ති අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. ඉධෙකච්චො පරිත්තං ඔකාසං පීතකතො ඵරති... ලොහිතකතො ඵරති... ඔදාතකතො ඵරති... ඔභාසකතො ඵරති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අන්තවා අයං ලොකො පරිවටුමො’’ති. අන්තසඤ්ඤී හොති. යං ඵරති තං වත්ථු චෙව ලොකො ච. යෙන ඵරති සො අත්තා චෙව ලොකො චාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි...පෙ.... අන්තවා ලොකොති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. [ඝ] ‘‘අනන්තවා ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ඉධෙකච්චො විපුලං ඔකාසං නීලකතො ඵරති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අනන්තවා අයං ලොකො අපරියන්තො’’ති. අනන්තසඤ්ඤී හොති. යං ඵරති තං වත්ථු චෙව ලොකො ච; යෙන ඵරති සො අත්තා චෙව ලොකො චාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා ‘‘අනන්තවා ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. ඉධෙකච්චො විපුලං ඔකාසං පීතකතො ඵරති... ලොහිතකතො ඵරති... ඔදාතකතො ඵරති... ඔභාසකතො ඵරති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අනන්තවා අයං ලොකො අපරියන්තො’’ති. අනන්තසඤ්ඤී හොති. යං ඵරති තං වත්ථු චෙව ලොකො ච; යෙන ඵරති සො අත්තා චෙව ලොකො චාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි...පෙ.... අනන්තවා ලොකොති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. [ඞ] ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං ජීවඤ්චෙව සරීරඤ්ච; යං ජීවං තං සරීරං, යං සරීරං තං ජීවන්ති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. වෙදනා ජීවා චෙව සරීරං ච... සඤ්ඤා ජීවා චෙව සරීරං ච... සඞ්ඛාරා ජීවා චෙව සරීරං ච... විඤ්ඤාණං ජීවඤ්චෙව සරීරඤ්ච; යං ජීවං තං සරීරං, යං සරීරං තං ජීවන්ති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි...පෙ.... ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. [ච] ‘‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’’න්ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං සරීරං, න ජීවං; ජීවං න සරීරං. අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා ‘‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’’න්ති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. වෙදනා සරීරං, න ජීවං... සඤ්ඤා සරීරං, න ජීවං... සඞ්ඛාරා සරීරං, න ජීවං... විඤ්ඤාණං සරීරං, න ජීවං; ජීවං න සරීරං. අඤ්ඤං ජීවං, අඤ්ඤං සරීරන්ති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි...පෙ.... අඤ්ඤං ජීවං, අඤ්ඤං සරීරන්ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. [ඡ] ‘‘හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතො කායස්ස භෙදා හොතිපි තිට්ඨතිපි උප්පජ්ජතිපි නිබ්බත්තතිපීති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා ‘‘හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. වෙදනා ඉධෙව මරණධම්මා...පෙ.... සඤ්ඤා ඉධෙව මරණධම්මා... සඞ්ඛාරා ඉධෙව මරණධම්මා... විඤ්ඤාණං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතො කායස්ස භෙදා හොතිපි තිට්ඨතිපි උප්පජ්ජතිපි නිබ්බත්තතිපීති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි...පෙ.... ‘‘හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. [ජ] ‘‘න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතොපි කායස්ස භෙදා උච්ඡිජ්ජති විනස්සති; න හොති තථාගතො පරං මරණාති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා ‘‘න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. වෙදනා ඉධෙව මරණධම්මා...පෙ.... සඤ්ඤා ඉධෙව මරණධම්මා... සඞ්ඛාරා ඉධෙව මරණධම්මා... විඤ්ඤාණං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතොපි කායස්ස භෙදා උච්ඡිජ්ජති විනස්සති. ‘‘න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි...පෙ.... ‘‘න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. [ඣ] ‘‘හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතො කායස්ස භෙදා හොති ච න ච හොතීති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා ‘‘හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි න ච දිට්ඨියො. වෙදනා ඉධෙව මරණධම්මා...පෙ.... සඤ්ඤා ඉධෙව මරණධම්මා... සඞ්ඛාරා ඉධෙව මරණධම්මා... විඤ්ඤාණං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතො කායස්ස භෙදා හොති ච න ච හොතීති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි...පෙ.... ‘‘හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. [ඤ] ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතො කායස්ස භෙදා පරං මරණා නෙව හොති න න හොතීති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි, අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. වෙදනා ඉධෙව මරණධම්මා...පෙ.... සඤ්ඤා ඉධෙව මරණධම්මා... සඞ්ඛාරා ඉධෙව මරණධම්මා... විඤ්ඤාණං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතො කායස්ස භෙදා පරං මරණා නෙව හොති න න හොතීති - අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඤ්චමී ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.	140 [73] අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් කිනම් පනස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම වෙයිද? ලෝකය ශාස්වතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් කෙතෙක් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම වෙයිද, ලෝකය අශාස්වතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් කෙතෙක් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම වෙයිද, ලෝකය කෙළවර සහිතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටිය කෙතෙක් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීමවේද, ලෝකය කෙළවර රහිතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් එයම ජීවයද එයම ශරීරයද වේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහිත දෘෂ්ටියෙන් ජීවය අනිකකි. ශරීරය අනිකකැයි ගන්නා අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් සත්වයා (ආත්මය) මරණින් මතු ඇත්තේය. සත්වයා මරණින් පසු නැත්තේය. සත්වයා මරණින් පසු වන්නේත් වෙයි. සත්වයා මරණින් පසු වන්නේත් නොවෙයි, නොවන්නේත් නොවේ යයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් කෙතෙක් ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීමවේද? ලෝකය ශාස්වතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම වෙයි. සත්වයා මරණින් පසු වන්නේත් නොවෙයි නොවන්නේත් නොවේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම වෙයි. [74] ලෝකය ශාස්වතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටිය කිනම් පසළොස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීමවේද? රූපය ලෝකය (ආත්මය) ද වෙයි. ශාස්වතද වේයයි (ii) දැඩිව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දෘෂ්ටියෙන් ඒ ශාස්වත අන්තය ගන්නාලද හෙයින් අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක් වේද, යම් වස්තුවක් වේද මේ පළමුවැනිවූ ලෝකය ශාස්වතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියයි (iii) අන්තග්ගාහික දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත් දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. වේදනාව ලෝකයද වෙයි. ශාස්වතද වේයයි, (මෙහි (ii) යොදන්න.) සඤ්ඤාව ලෝකයද වෙයි. ශාස්වතද වේයයි (මෙහි (ii) යොදන්න.) සංඛාරයෝ ලෝකයද වෙත්. ශාස්වතද වෙත්යයි (මෙහි (ii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණය ලෝකයද වෙයි. ශාස්වතද වේයයි දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දෘෂ්ටියෙන් ඒ ශාස්වත අන්තය ගන්නාලද හෙයින් අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. (iv) දෘෂ්ටිය වස්තුව නොවේ වස්තුව දෘෂ්ටිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි වස්තුව අනිකකි යම් දෘෂ්ටියක් වේද, යම් වස්තුවක් වේද (v) මේ පස්වැනිවූ ලෝකය ශාස්වතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. අන්තග්ගාහික දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. ලෝකය ශාස්වතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් මේ පස් ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වේ. [75] ලෝකය අශාස්වතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් කිනම් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම වේද? රූපය ලෝකයද වෙයි. අශාස්වතද වේයයි දැඩිව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දෘෂ්ටියෙන් ඒ අශාස්වත අන්තය ගන්නාලද හෙයින් අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. (මෙහි 74 (iv) යොදන්න.) මේ පළමුවැනි ලෝකය අශාස්වතයයි ගන්නාවූ අන්තගග්ගාහික දිට්ඨි නමි. (මෙහි 74 (iv) යොදන්න.) මේ පළමුවැනි ලෝකය අශාස්වතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. අන්තග්ගාහික දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. මිච්ඡා දිට්ඨිය දිට්ඨි විපත්ති නමි (මෙහි 29 (ii) යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. වේදනාව ලෝකයද වෙයි. අශාස්වතද වේයයි (මෙහි (ii) යොදන්න.) සඤ්ඤාව ලෝකයද වෙයි. අශාස්වතද වේයයි (මෙහි (ii) යොදන්න.) සංඛාරයෝ ලෝකයද වෙත් අශාස්වතද වේයයි (මෙහි (ii) යොදන්න) විඤ්ඤාණය ලෝකයද වෙයි. අශාස්වතද වේයයි දැඩිව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දෘෂ්ටියෙන් ඒ අශාස්වත අන්තය ගන්නාලද්දේනුයි අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. අන්තග්ගාහික දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනය නම් වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. ලෝකය අශාස්වතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් මේ පස් ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වෙයි. [76] ලෝකය කෙළවර සහිතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් කිනම් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම වෙයිද? මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් ස්වල්ප තැනක නීල කසිණය පතුරුවයිද, ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. මේ ලෝකය (ආත්මය) කෙළවර සහිතය සීමා සහිතයයි කෙළවරක් ඇත්තේය යන හැඟීම් ඇතිවෙයි. යම් කසිණයක් පතුරුවයිද එය වස්තුවද ආත්මයද වෙයි. යම් සිතකින් පතුරුවයිද එය ආත්මයද ලෝකයද වේයයි දැඩිව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දිට්ඨියෙන් ඒ අන්තය ගන්නා ලද්දේනුයි අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක් වේද යම් වස්තුවක් වේද මේ පළමුවැනි ලෝකය (ආත්මය) කෙළවර සහිතයයි යන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. [77] මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් ස්වල්ප තැනක පීත කසිණය පතුරුවයි. ලොහිත කසිණය පතුරුවයි, ඔදාත කසිණය පතුරුවයි. ආලෝක කසිණය පතුරුවයි. ඔහුට මෙසේ සිතෙයි, ලෝකය කෙළවර සහිතය සීමා සහිතයයි කෙළවර ඇත්තේය යන හැඟීම් ඇත්තේ වෙයි. යම් කසිණයක් පතුරවයිද එය වස්තුවද ආත්මයද වෙයි. යම් සිතකින් පතුරුවයිද එය ආත්මයද ලෝකයද වේයයි, දැඩිව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දිට්ඨියෙන් ඒ අන්තය ගන්නා ලද්දේනුයි’ අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. (මෙහි 74 (iv) යොදන්න) ලෝකය කෙළවර සහිතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් මේ පස් ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වේ. [78] ලෝකය කෙළවර රහිතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් කිනම් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම වේද? මේලෝකයෙහි ඇතැමෙක් මහත් තැනක නීල කසිණය පතුරුවයි. ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. ‘මේ ලෝකය කෙළවර රහිතය සීමා රහිතයයි අනන්ත සඤ්ඤාව ඇත්තේ වෙයි. යම් කසිණයක් පතුරුවයිද, එය වස්තුවද ලෝකයද වෙයි. යම් සිතකින් පතුරුවයිද එය ආත්මයද ලෝකයද වේයයි දැඩි කොට වරදවා ගැනීම වෙයි, ඒ දෘෂ්ටියෙන් ඒ අන්තය ගන්නා ලද්දේනුයි’ අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි, වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක් වේද යම් වස්තුවක් වේද මෙය පළමුවැනිවූ ලෝකය කෙළවර රහිතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. අන්තග්ගාහික දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝවෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. [79] මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් මහත්වූ තැනක පීත කසිණය පතුරුවයි. ලොහිත කසිණය පතුරුවයි. ඔදාත කසිණය පතුරුවයි. ආලෝක කසිණය පතුරුවයි. ඔහුට මෙසේ සිතෙයි. ‘මේ ලෝකය කෙළවර රහිතය, සීමා රහිතයයි අනන්ත සඤ්ඤාව ඇත්තේවෙයි. යම් කසිණයක් පතුරුවයිද එය වස්තුවද ලෝකයද වෙයි. යම් සිතකින් පතුරුවයිද එය ආත්මයද ලෝකයද වේයයි’ දැඩිව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දෘෂ්ටියෙන් ඒ අන්තය ගන්නා ලද්දේනුයි අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. (මෙහි 74 (iv) යොදන්න) ලෝකය කෙළවර රහිතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් මේ පස් ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වෙයි. [80] එයම ජීවය වෙයි. එයම ශරීරය වේයයි. ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් කිනම් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම වේද? ඒ රූපය ජීවයද (ආත්මය) වෙයි. ශරීරයද වෙයි. යමක් ජීවය (ආත්මය) වෙයිද එය ශරීරය වෙයි. යමක් ශරීරයද එය ජීවය වේයයි දැඩිව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දෘෂ්ටියෙන් ඒ අන්තය ගන්නා ලද්දේනුයි අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යමක් දිට්ඨියද යමක් වස්තුවද මෙය පළමුවැනි ජීවය වෙයි. එය ශරීරය වේයයි ගන්නා අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. අන්තග්ගාහික දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝවෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. [81] වේදනාව ජීවයද වෙයි. ශරීරයද වෙයි. සඤ්ඤාව ජීවයද වෙයි. ශරීරයද වෙයි. සංඛාරයෝ ජීවයද වෙත්. ශරීරයද වෙත්. විඤ්ඤාණය ජීවයද වෙයි. ශරීරයද වේයයි. යමක් ජීවයද එය ශරීරය වෙයි. යමක් ශරීරයද එය ජීවය වේයයි දැඩිව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දෘෂ්ටියෙන් ඒ අන්තය ගන්නා ලද්දේනුයි. අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටි නමි. (මෙහි 74 (iv) යොදන්න.) එය ජීවය වෙයි, එය ශරීරය වේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් මේ පස් ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වෙයි. [82] ජීවය අනිකකි, ශරීරය අනිකකියි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් කිනම් පස් ආකාරයක් වරදවා ගැනීම වේද? රූපය ශරීරය වෙයි. ජීවය නොවෙයි ජීවය ශරීරය නොවෙයි. ජීවය අනිකකි. ශරීරය අනිකකියි දැඩි කොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දෘෂ්ටියෙන් ඒ අන්තය ගන්නා ලද්දේනුයි. අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි වස්තුව අනිකකි, යම් දෘෂ්ටියක් වේද, යම් වස්තුවක් වේද, මේ පළමුවැනි ජීවය අනිකකි. ශරීරය අනිකකියි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. අන්තග්ගාහික දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. [83] වේදනාව ශරීරය වෙයි. ජීවය නොවෙයි. සඤ්ඤාව ශරීරය වෙයි, ජීවය නොවෙයි. සංඛාරයෝ ශරීරය වෙයි. ජීවය නොවෙයි. විඤ්ඤාණය ශරීරය වෙයි. ජීවය නොවෙයි. ජීවය අනිකකි ශරීරය අනිකකියි දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දෘෂ්ටියෙන් ඒ අන්තය ගන්නා ලද්දේනුයි අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. (මෙහි 74 (iv) යොදන්න) ජීවය අනිකකි. ශරීරය අනිකකියි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් මේ පස් ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වෙයි. [84] මරණින් පසු සත්වයා වන්නේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් කිනම් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම වෙයිද, රූපය මෙහිම මැරෙන ස්වභාව ඇත්තේය. සත්වයා ශරීරය නැතිවීමෙන් පසු වන්නේද සිටින්නේද උපදින්නේද, පහළ වන්නේද, වේයයි ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දෘෂ්ටියෙන් ඒ අන්තය ගන්නා ලද්දේනුයි අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යමක් දෘෂ්ටිය වේද, යමක් වස්තුව වේද, මේ පළමුවැනිවූ සත්වයා මරණින් පසු වන්නේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. අන්තග්ගාහික දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. [85] වේදනාව මෙහිම මැරෙන ස්වභාවය ඇත්තේය-සඤ්ඤාව මෙහිම මැරෙන ස්වභාව ඇත්තේය- සංස්කාරයෝ මෙහිම මැරෙන ස්වභාවය ඇත්තාහුය. විඤ්ඤාණය මෙහිම මැරෙන ස්වභාවය ඇත්තේය. කය නැතිවීමෙන් සත්වයා වන්නේද, සිටින්නේද, උපදින්නේද, පහළ වන්නේද, වේයයි දැඩිව අල්වා ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දෘෂ්ටියෙන් ඒ අන්තය ගන්නා ලද්දේනුයි අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. (මෙහි 74 (iv) යොදන්න) මරණින් පසු සත්වයා වන්නේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් මේ පස් ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වෙයි. [86] මරණින් පසු සත්වයා නොවන්නේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් කිනම් පස් ආකාරයකින් දැඩි කොට ගැනීම වේද? රූපය මෙහි මැරීම ස්වභාවකොට ඇත්තේය. සත්වතෙමේද කය නැතිවීමෙන් සිඳින්නේය. විනාශවන්නේය, නොවන්නේයයි දැඩිකොට වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දෘෂ්ටියෙන් ඒ අන්තය ගන්නා ලද්දේනුයි අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක් වේද, යම් වස්තුවක් වේද, මේ පළමු වැනිවූ සත්වයා මරණින් පසු සිඳෙන්නේය, විනාශ වන්නේය. නොවන්නේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. අන්තග්ගාහික දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි (මෙහි 29 (ii) යොදන්න මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. වේදනාව මෙහිම මැරීම ස්වභාවය කොට ඇත්තේය. සඤ්ඤාව මෙහිම මැරීම ස්වභාවයකොට ඇත්තේය. සංඛාරයෝ මෙහි මැරීම ස්වභාවයකොට ඇත්තේය. විඤ්ඤාණය මෙහිම මැරීම ස්වභාවය කොට ඇත්තේය. සත්වයා කය නැතිවීමෙන් පසු සිඳෙන්නේය. විනාශවන්නේය නොවන්නේ යයි වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දෘෂ්ටියෙන් ඒ අන්තය ගන්නා ලද්දේනුයි අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි (මෙහි 74 (iv) යොදන්න.) සත්වයා මරණින් පසු නොවන්නේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් මේ පස් ආකාරයෙන් දැඩිකොට වරදවා ගැනීම වෙයි. [87] සත්වයා මරණින් පසු වන්නේද වෙයි නොවන්නේද වේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් කිනම් පස් ආකාරයකින් දැඩිකොට ගැනීම වෙයිද? රූපය මෙහිම මැරීම ස්වභාව කොට ඇත්තේය. සත්වයා මරණින් පසු වන්නේද නොවන්නේද වේයයි දැඩිකොට ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දිට්ඨියෙන් ඒ අන්තය ගන්නා ලද්දේනුයි අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක් වේද යම් වස්තුවක් වේද මේ පළමුවැනි සත්වයා කය නැති වීමෙන් පසු වන්නේද වෙයි. නොවන්නේද වේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. අන්තග්ගාහික දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්, දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. [88] වේදනාව මෙහිම මරණය ස්වභාව කොට ඇත්තීය සඤ්ඤාව මෙහිම මරණය ස්වභාව කොට ඇත්තීය. සංඛාරයෝ මෙහිම මරණය ස්වභාව කොට ඇත්තාහ. විඤ්ඤාණය මෙහිම මරණය ස්වභාව කොට ඇත්තේය. කය නැතිවීමෙන් සත්වයා වන්නේද වෙයි. නොවන්නේද වේයයි දැඩිව ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දිට්ඨියෙන් ඒ අන්තය ගන්නා ලද්දේනුයි අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. මරණින් පසු සත්වයා වන්නේද වෙයි. නොවන්නේද වේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් මේ පස් ආකාරයෙන් දැඩිව ගැනීම වෙයි. [89] සත්වයා මරණින් පසු නොවන්නේද වෙයි. නොවන්නේ ද නොවේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් කිනම් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම වේද? රූපය මෙහිම මරණය ස්වභාව කොට ඇත්තේය. සත්වයා මරණින් පසු නොවන්නේද වෙයි නොවන්නේද නොවේයයි දැඩිව වරදවා ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දෘෂ්ටියෙන් ඒ අන්තය ගන්නා ලද්දේනුයි අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දිට්ඨියක්වේද, යම් වස්තුවක්වේද මේ පළමුවැනිවූ සත්වයා මරණින් පසු නොවන්නේද වෙයි. නොවන්නේද නොවේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. අන්තග්ගාහික දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. [90] වේදනාව මරණය ස්වභාවකොට ඇත්තීය, සඤ්ඤාව මරණය ස්වභාවකොට ඇත්තීය. සංස්කාරයෝ මරණය ස්වභාවකොට ඇත්තාහ. විඤ්ඤාණය මරණය ස්වභාවකොට ඇත්තේය. සත්වයා කය බිඳීමෙන් මරණින් පසු නොවන්නේද වෙයි, නොවන්නේද නොවේයයි දැඩිකොට ගැනීම දිට්ඨි නමි. ඒ දිට්ඨියෙන් ඒ අන්තය ගන්නාලද්දේනුයි අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දෘෂ්ටිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දෘෂ්ටියක්වේද, යම් වස්තුවක් වේද, මේ පස්වැනිවූ සත්වයා මරණින් පසු නොවන්නේද වෙයි නොවන්නේද නොවේ යයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨි නමි. අන්තග්ගාහික දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. සත්වයා මරණින් පසු වන්නේද වෙයි. නොවන්නේද නොවේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් මේ පස්ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වෙයි. අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් මේ පනස් ආකාරයෙන් ගැනීම වෙයි.
8. පුබ්බන්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසො	8. පුබ්බන්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසො
141 පුබ්බන්තානුදිට්ඨියා කතමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? චත්තාරො සස්සතවාදා, චත්තාරො එකච්චසස්සතිකා, චත්තාරො අන්තානන්තිකා, චත්තාරො අමරාවික්ඛෙපිකා, ද්වෙ අධිච්චසමුප්පන්නිකා - පුබ්බන්තානුදිට්ඨියා ඉමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.	141 [91] පුබ්බන්තානුදිට්ඨියෙන් කිනම් අටලොස් ආකාරයකින් වරදවාගැනීම වෙයිද, ශාස්වතවාද සතරකි කොටසක් ශාස්වතයයි ගන්නාලද සතරකි. කෙළවරක් ඇතිය, නැත යයි ගන්නාවූ අන්තානන්තිකවාද සතරකි. නොඇල්විය හැකි මසකු මෙන් පැනයන ස්වභාවය ඇත්තාවූ අමරාවික්ඛෙපිකවාද සතරකි. හේතුවක් නැතිව ඇතිවන්නේයයි ගන්නාවූ අධිච්චසමුප්පන්නවාද දෙකකි. පුබ්බන්තානු දිට්ඨියෙන් මේ අටළොස් ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වෙයි.
9. අපරන්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසො	9. අපරන්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසො
142 අපරන්තානුදිට්ඨියා කතමෙහි චතුචත්තාලීසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? සොළස සඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා , සත්ත උච්ඡෙදවාදා, පඤ්ච දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදා - අපරන්තානුදිට්ඨියා ඉමෙහි චතුචත්තාලීසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.	142 අපරන්තානු දිට්ඨියෙන් කිනම් සුසාලිස් ආකාරයකින් වරදවාගැනීම වේද? සඤ්ඤීවාද සොළසකි. අසඤ්ඤීවාද අටකි. නෙවසඤ්ඤී නාසඤ්ඤීවාද අටකි. උච්ඡෙදවාද සතකි. දිට්ඨි ධම්ම නිබ්බානවාද පසකි. අපරන්තානුදිට්ඨියෙන් මේ සුසාලිස් ආකාරයෙන් වරදවාගැනීම වෙයි.
10-12. සඤ්ඤොජනිකාදිදිට්ඨිනිද්දෙසො	10-12. සඤ්ඤොජනිකාදිදිට්ඨිනිද්දෙසො
143 සඤ්ඤොජනිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? යා දිට්ඨි දිට්ඨිගතං දිට්ඨිගහනං...පෙ.... දිට්ඨාභිනිවෙසො දිට්ඨිපරාමාසො - සඤ්ඤොජනිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.	143 [92] සංයෝජන වන්නාවූ දෘෂ්ටියෙන් කිනම් අටලොස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම වෙයිද? යම් වරදවාගැනීමක් මිථ්‍යාදෘෂ්ටියට බැසගැනීමක් දෘෂ්ටි වනයක් දෘෂ්ටි කාන්තාරයක්, දෘෂ්ටි කටුවක්, දෘෂ්ටි සංකල්පයක්, දෘෂ්ටි සංයෝජනයක්, දෘෂ්ටිහුලක්, දෘෂ්ටි සම්බාධයක්, දෘෂ්ටි පලිබොධයක්, දෘෂ්ටි බන්ධනයක්, දෘෂ්ටි ප්‍රපාතයක්, දෘෂ්ටි සන්තාපයක්, දෘෂ්ටි පරිලාභයක් දෘෂ්ටි ග්‍රන්ථයක් දෘෂ්ටි උපාදානයක් දෘෂ්ටියෙන් දැඩිව ගැනීමක්, සත්‍යයට විරුද්ධව ගැනීමක් වේද, සංයෝජනික දිට්ඨියෙන් මේ අටලොස් ආකාරයෙන් දැඩිකොට ගැනීමවෙයි.
144 ‘‘අහ’’න්ති - මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා කතමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? චක්ඛු අහන්ති - අභිනිවෙසපරාමාසො. අහන්ති - මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා ‘‘අහ’’න්ති - මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. සොතං අහන්ති...පෙ.... ඝානං අහන්ති...පෙ.... ජිව්හා අහන්ති...පෙ.... කායො අහන්ති...පෙ.... මනො අහන්ති...පෙ.... රූපා අහන්ති...පෙ.... ධම්මා අහන්ති... චක්ඛුවිඤ්ඤාණං අහන්ති...පෙ.... මනොවිඤ්ඤාණං අහන්ති - අභිනිවෙසපරාමාසො. අහන්ති - මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං අට්ඨාරසමී ‘‘අහ’’න්ති - මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. ‘‘අහ’’න්ති - මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා ඉමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.	144 [93] මමයයි මානයෙන් බැඳීම සහිත දිට්ඨියෙන් කිනම් අටලොස් ආකාරයකින් දැඩිව ගැනීම වේද? චක්ෂුස මමයයි (ii) දැඩිකොට වරදවා ගැනීම මමයයි මානයෙන් බැඳීම සහිත දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යමක් දිට්ඨියද, යමක් වස්තුවද, මේ පළමුවැනිවූ මමයයි ගන්නා මානයෙන් බැඳීම සහිත දිට්ඨි නමි. මාන විනිබන්ධ දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ ii යොදන්න.) (iii) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. [94] ශ්‍රොතය මමයයි (මෙහි 92 (ii) යොදන්න) ඝානය මමයයි (මෙහි 93 (ii) ජිව්හාව මමයයි (මෙහි 93 (ii) කය මමයයි (මෙහි 88 (ii) සිත මමයයි (මෙහි 88 (ii) රූපයෝ මමයයි (මෙහි 88 (ii) (ධර්මයෝ මමයයි, චක්ඛු විඤ්ඤාණය මමයයි (මෙහි 88 (ii) මනොවිඤ්ඤාණය මමයයි දැඩිකොට වරදවා ගැනීම අහන්තිමාන විනිබන්ධ දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දිට්ඨියක් වේද යම් වස්තුවක් වේද, මේ අටළොස්වැනිවූ අහන්තිමාන විනිබන්ධ දිට්ඨි නමි. මාන විනිබන්ධ දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. අහන්ති මාන විනිබන්ධ දිට්ඨියෙන් මේ අටළොස් ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වෙයි.
145 ‘‘මම’’න්ති - මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා කතමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? චක්ඛු මමන්ති - අභිනිවෙසපරාමාසො. මමන්ති - මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා ‘‘මම’’න්ති - මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. සොතං මමන්ති...පෙ.... ඝානං මමන්ති...පෙ.... ජිව්හා මමන්ති...පෙ.... කායො මමන්ති...පෙ.... මනො මමන්ති...පෙ.... රූපා මමන්ති...පෙ.... ධම්මා මමන්ති...පෙ.... චක්ඛුවිඤ්ඤාණං මමන්ති...පෙ.... මනොවිඤ්ඤාණං මමන්ති අභිනිවෙසපරාමාසො. මමන්ති මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං අට්ඨාරසමී ‘‘මම’’න්ති - මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. ‘‘මම’’න්ති - මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා ඉමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.	145 [95] මගේයයි මානයෙන් බැඳි දිට්ඨියෙන් කිනම් අටළොස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම වෙයිද, චක්ෂුස මගේ යයි (ii) දැඩිකොට වරදවා ගැනීම මමන්ති මාන විනිබන්ධ දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යමක් දිට්ඨියද යමක් වස්තුවද මේ පළමුවැනිවූ මමන්ති මාන විනිබන්ධ දිට්ඨි නමි. මාන විනිබන්ධ දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) යොදන්න.) (iii) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. ශ්‍රොතය මගේයයි (මෙහි (ii) යොදන්න.) ඝානය මගේයයි (මෙහි (ii)) ජිව්හාව මගේයයි (මෙහි (ii)) කය මගේයයි (මෙහි (ii) සිත මගේයයි (මෙහි (ii)) රූපයෝ මගේයයි (මෙහි (ii) යොදන්න) ධර්මයෝ මගේයයි (මෙහි (ii) යොදන්න) චක්ඛු විඤ්ඤාණය මගේයයි (මෙහි (ii) යොදන්න.) මනො විඤ්ඤාණය මගේයයි වරදවා ගැනීම මමන්ති මාන විනිබන්ධ දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දිට්ඨියක් වේද, යම් වස්තුවක් වේද, මේ අටලොස්වැනිවූ මමන්තිමාන විනිබන්ධ දිට්ඨි නමි. මාන විනිබන්ධ දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ (ii) යොදන්න) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. මමන්ති මාන විනිබන්ධ දිට්ඨියෙන් මේ අටලොස් ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වෙයි.
13. අත්තවාදපටිසංයුත්තදිට්ඨිනිද්දෙසො	13. අත්තවාදපටිසංයුත්තදිට්ඨිනිද්දෙසො
146 අත්තවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො අරියධම්මෙ අවිනීතො සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති රූපවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා රූපං රූපස්මිං වා අත්තානං...පෙ.... වෙදනං... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති විඤ්ඤාණවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණස්මිං වා අත්තානං...පෙ..... කථං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො පථවීකසිණං...පෙ.... ඔදාතකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති. ‘‘යං ඔදාතකසිණං, සො අහං; යො අහං, තං ඔදාතකසිණ’’න්ති - ඔදාතකසිණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්‍යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො ‘‘යා අච්චි, සො වණ්ණො; යො වණ්ණො, සා අච්චී’’ති - අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො ඔදාතකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති...පෙ.... අයං පඨමා රූපවත්ථුකා අත්තවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි. අත්තවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති...පෙ.... අත්තවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.	146 [96] ආත්මවාදය පිළිබඳ කොට ඇති දෘෂ්ටියෙන් කිනම් විසි ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම වෙයිද? මේ ලෝකයෙහි ආර්යයන් නොදක්නාවූ ආර්ය ධර්මයෙහි අදක්ෂවූ ආර්ය ධර්මයෙහි නොහික්මුණාවූ සත් පුරුෂයන් නොදක්නාවූ සත්පුරුෂ ධර්මයෙහි අදක්ෂවූ සත්පුරුෂ ධර්මයෙහි නොහික්මුණාවූ අශ්‍රැතවත් පෘථග්ජනතෙම රූපය ආත්මයයි දකියි. (ii) රූපය ඇතියකු හෝ ආත්මය වශයෙන් දකියි. ආත්මය කෙරෙහි රූපය ඇතැයි හෝ රූපය කෙරෙහි ආත්මය ඇතැයි හෝ දකියි. වේදනාව සඤ්ඤාව සංඛාරයන් විඤ්ඤාණය ආත්මය වශයෙන් දකියි. විඤ්ඤාණය ඇතියකු හෝ ආත්මය කෙරෙහි විඤ්ඤාණය ඇතැයි හෝ විඤ්ඤාණය කෙරෙහි ආත්මය ඇතැයි කියා හෝ දකියි. (iii) මේ ලෝකයෙහි ඇතැම් පුද්ගලයෙක් පඨවිකසිණය (මෙහි 31 ඡේදයේ ii යොදන්න) ආපොකසිණය වායොකසිණය, නීලකසිණය, පීතකසිණය, ඔදාත කසිණය ආත්මය වශයෙන් දකියි. (iv) යමක් ඔදාත කසිණය වේද ඒ මම වෙමි. යමක් මම වෙම්ද ඒ ඔදාත කසිණයයයි ඔදාත කසිණයද ආත්මයද එකක් කොට දකියි. (v) යම් දැල්වෙන පහනක යම් වැටියක් වේද එයම වර්ණයවේ. යම් වර්ණයක් වේද එයම වැටිය වේයයි පහන් වැටියද වර්ණයද එකක් කොට දකියිද එමෙන්ම මේ ලෝකයෙහි ඇතමෙක් ඔදාත කසිණය ආත්මය වශයෙන් දකියි (මෙහි (iv) යොදන්න) මේ පළමු වැනිවූ රූපය වස්තු කොට ඇති ආත්මවාදය පිළිබඳවූ දිට්ඨියයි ආත්මවාදය පිළිබඳවූ දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 ii යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. මෙසේ රූපය ආත්මය වශයෙන් දකියි. (මෙහි ii යොදන්න.) ආත්මවාදය පිළිබඳවූ දිට්ඨියෙන් මේ විසි ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වෙයි.
14. ලොකවාදපටිසංයුත්තදිට්ඨිනිද්දෙසො	14. ලොකවාදපටිසංයුත්තදිට්ඨිනිද්දෙසො
147 ලොකවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා කතමෙහි අට්ඨහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? සස්සතො අත්තා ච ලොකො චාති - අභිනිවෙසපරාමාසො ලොකවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා, දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං පඨමා ලොකවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි. ලොකවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. අසස්සතො අත්තා ච ලොකො චාති...පෙ.... සස්සතො ච අසස්සතො ච අත්තා ච ලොකො චාති...පෙ.... නෙව සස්සතො නාසස්සතො අත්තා ච ලොකො චාති... අන්තවා අත්තා ච ලොකො චාති... අනන්තවා අත්තා ච ලොකො චාති... අන්තවා ච අනන්තවා ච අත්තා ච ලොකො චාති... නෙව අන්තවා න අනන්තවා අත්තා ච ලොකො චාති අභිනිවෙසපරාමාසො ලොකවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු - අයං අට්ඨමී ලොකවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි. ලොකවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි ...පෙ.... ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. ලොකවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා ඉමෙහි අට්ඨහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.	147 [97] ලොකවාදය පිළිබඳවූ දිට්ඨියෙන් කිනම් අට ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වෙයිද? ආත්මයද ලෝකයද ශාස්වතයයි (ii) දැඩිකොට වරදවා ගැනීම ලොකවාදය පිළිබඳවූ දිට්ඨි නමි. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි. යම් දිට්ඨියක් වේද යම් වස්තුවක් වේද මේ පළමුවැනිවූ ලොකවාදය පිළිබඳවූ දිට්ඨිය වේ. ලොකවාදය පිළිබඳවූ දිට්ඨිය මිච්ඡා දිට්ඨි නමි. (මෙහි 29 ඡේදයේ ii යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. (iii) [98] ආත්මයද ලෝකයද අශාස්වතයයි (93 ඡේදයේ ii යොදන්න.) ආත්මයද ලෝකයද ශාස්වතද වෙයි. අශාස්වතද වේයයි (93 ඡේදයේ ii යොදන්න.) ආත්මයද ලෝකයද ශාස්වතද නොවේ. අශාස්වතද නොවේයයි (93 ඡේදයේ ii යොදන්න.) ආත්මයද ලෝකයද කෙළවර සහිතයයි (93 ඡේදයේ ii යොදන්න.) ආත්මයද ලෝකයද කෙළවර රහිතයයි (93 ඡේදයේ ii යොදන්න.) ආත්මයද ලෝකයද කෙළවර සහිතද වේ. කෙළවර රහිතද වේයයි (93 ඡේදයේ ii යොදන්න.) ආත්මයද ලෝකයද කෙළවර සහිතද නොවේ. කෙළවර රහිතද නොවේයයි වරදවා ගැනීම ලොකවාදය පිළිබඳවූ දිට්ඨිය වේ. දිට්ඨිය වස්තුව නොවේ. වස්තුව දිට්ඨිය නොවේ. දිට්ඨිය අනිකකි. වස්තුව අනිකකි යම් දිට්ඨියක් වේද යම් වස්තුවක් වේද මේ අටවැනිවූ ලොකවාදය පිළිබඳවූ දිට්ඨි නමි. ලොකවාදය පිළිබඳවූ දිට්ඨිය මිච්ඡාදිට්ඨි නමි (මෙහි 29 ඡේදයේ ii යොදන්න.) මොව්හු සංයෝජනයෝ වෙත්. දෘෂ්ටීහු නොවෙත්. [99] ලොකවාදය පිළිබඳවූ දිට්ඨියෙන් මේ අට ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම වෙයි.
15-16. භව-විභවදිට්ඨිනිද්දෙසො	15-16. භව-විභවදිට්ඨිනිද්දෙසො
148 ඔලීයනාභිනිවෙසො භවදිට්ඨි. අතිධාවනාභිනිවෙසො විභවදිට්ඨි. අස්සාදදිට්ඨියා පඤ්චතිංසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො කති භවදිට්ඨියො, කති විභවදිට්ඨියො? අත්තානුදිට්ඨියා වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො කති භවදිට්ඨියො කති විභවදිට්ඨියො...පෙ.... ලොකවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා අට්ඨහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො කති භවදිට්ඨියො කති විභවදිට්ඨියො? අස්සාදදිට්ඨියා පඤ්චතිංසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො. අත්තානුදිට්ඨියා වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො පන්නරස භවදිට්ඨියො, පඤ්ච විභවදිට්ඨියො. මිච්ඡාදිට්ඨියා දසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා විභවදිට්ඨියො. සක්කායදිට්ඨියා වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො පන්නරස භවදිට්ඨියො, පඤ්ච විභවදිට්ඨියො. සක්කායවත්ථුකාය සස්සතදිට්ඨියා පන්නරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා භවදිට්ඨියො. සක්කායවත්ථුකාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා විභවදිට්ඨියො. ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා භවදිට්ඨියො. ‘‘අසස්සතො ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා විභවදිට්ඨියො . ‘‘අන්තවා ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො. ‘‘අනන්තවා ලොකො’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො. ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා විභවදිට්ඨියො. ‘‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’’න්ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා භවදිට්ඨියො. ‘‘හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා භවදිට්ඨියො. ‘‘න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා විභවදිට්ඨියො. ‘‘හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති - අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො. පුබ්බන්තානුදිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො. අපරන්තානුදිට්ඨියා චතුචත්තාරීසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො. සඤ්ඤොජනිකාය දිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො. අහන්ති - මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා විභවදිට්ඨියො. මමන්ති - මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා භවදිට්ඨියො. අත්තවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො පන්නරස භවදිට්ඨියො, පඤ්ච විභවදිට්ඨියො. ලොකවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා අට්ඨහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො. සබ්බාව තා දිට්ඨියො අස්සාදදිට්ඨියො. සබ්බාව තා දිට්ඨියො අත්තානුදිට්ඨියො. සබ්බාව තා දිට්ඨියො මිච්ඡාදිට්ඨියො. සබ්බාව තා දිට්ඨියො සක්කායදිට්ඨියො. සබ්බාව තා දිට්ඨියො අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨියො. සබ්බාව තා දිට්ඨියො සඤ්ඤොජනිකා දිට්ඨියො. සබ්බාව තා දිට්ඨියො අත්තවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨියො. භවඤ්ච දිට්ඨිං විභවඤ්ච දිට්ඨිං, එතං ද්වයං තක්කිකා නිස්සිතාසෙ; තෙසං නිරොධම්හි න හත්ථි ඤාණං, යත්ථායං ලොකො විපරීතසඤ්ඤීති.	148 නිවන් මගට හැකිලෙන්නාක් වැනිව වරදවා ගත්තාවූ දිට්ඨිය භවදිට්ඨි නමි. නිවන්මග ඉක්මවා යාම වශයෙන් ගන්නාවූ දිට්ඨිය විභව දිට්ඨි නමි. අස්සාද දිට්ඨියෙන් පන්තිස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම කෙතෙක් භව දෘෂ්ටීහු වෙත්ද කෙතෙක් විභව දෘෂ්ටීහු වෙත්ද? අත්තානුදිට්ඨියෙන් විසි ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම කෙතෙක් භව දෘෂ්ටීහු වෙත්ද කෙතෙක් විභව දෘෂ්ටීහු වෙත්ද, ලොකවාදය පිළිබඳ දෘෂ්ටියෙන් අට ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම කෙතෙක් භව දෘෂ්ටීහු වෙත්ද කෙතෙක් විභව දෘෂ්ටීහු වෙත්ද? අස්සාද දිට්ඨියෙන් පන්තිස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම භව දෘෂ්ටීහු වෙත්. විභව දෘෂ්ටීහුද වෙත්, අත්තානුදිට්ඨියෙන් විසි ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම පසළොසක් භව දෘෂ්ටීහුය, පසක් විභව දෘෂ්ටීහුය මිථ්‍යා දෘෂ්ටියෙන් දස ආකාරයෙන් වරදවා ගැනීම සියල්ලම විභව දෘෂ්ටීහුය, සක්කාය දිට්ඨියෙන් විසි ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම පසලොසක් භව දෘෂ්ටීහුය. පසක් විභව දෘෂ්ටීහුය. සක්කාය වත්ථුක සස්සත දිට්ඨියෙන් පසළොස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම් සියල්ලම භව දෘෂ්ටීහුය සක්කාය වත්ථුක උච්ඡෙද දිට්ඨියෙන් වරදවා ගැනීම් සියල්ලම විභව දෘෂ්ටීහුය. ලෝකය ශාස්වතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම් සියල්ලම භව දෘෂ්ටීහුය. ලෝකය අශාස්වතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම් සියල්ලම විභව දෘෂ්ටීහුය. ලෝකය කෙළවර සහිතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම භව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. විභව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. ලෝකය කෙළවර රහිතයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් වරදවා ගැනීම භව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. විභව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. එය ජීවයද වෙයි. ශරීරයද වේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් වරදවා ගැනීම් සියල්ලම විභව දෘෂ්ටීහුය, ජීවය අනිකකි. ශරීරය අනිකකියි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම් සියල්ලම භව දෘෂ්ටීහුය. සත්වයා මරණින් පසු වන්නේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දෘෂ්ටියෙන් පස්ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම සියල්ලම භව දෘෂ්ටීහුය. මරණින් පසු සත්වයා නොවන්නේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම් සියල්ලම විභව දෘෂ්ටීහුය, සත්වයා මරණින් පසු වන්නේද වෙයි. නොවන්නේද යයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම භව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. විභව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. සත්වයා මරණින් පසු වන්නේද නොවේ. නොවන්නේද නොවේයයි ගන්නාවූ අන්තග්ගාහික දිට්ඨියෙන් පස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම භව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. විභව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. පුබ්බන්තානු දිට්ඨියෙන් අටලොස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම භව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. විභව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. අපරන්තානු දිට්ඨියෙන් සතලිස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම භව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. විභව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. සඤ්ඤොජනික දිට්ඨියෙන් අටලොස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම භව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. විභව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. අහන්තිමාන විනිබන්ධ දිට්ඨියෙන් අටලොස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම් සියල්ලම විභව දෘෂ්ටීහු වෙත්. මමන්තිමාන විනිබන්ධ දිට්ඨියෙන් අටලොස් ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම් සියල්ලම භව දෘෂ්ටීහු වෙත්. අත්තවාද පටිසංයුක්ත දිට්ඨියෙන් විසි ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම පසලොසක් භව දෘෂ්ටීහු වෙත්. පසක් විභව දෘෂ්ටීහු වෙත්. ලොකවාද පටිසංයුක්ත දිට්ඨියෙන් අට ආකාරයකින් වරදවා ගැනීම භව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. විභව දෘෂ්ටීහුද වෙත්. ඒ සියලු දෘෂ්ටීහුම අස්සාද දිට්ඨිහු වෙත්. ඒ සියලු දෘෂ්ටීහුම අත්තානු දිට්ඨිහු වෙත්. ඒ සියලු දෘෂ්ටීහුම මිථ්‍යාදෘෂ්ටීහු වෙති. ඒ සියලු දෘෂ්ටීහුම සක්කාය දිට්ඨිහු වෙත්. ඒ සියලු දෘෂ්ටීහුම අන්තග්ගාහික දිට්ඨිහු වෙත්. ඒ සියලු දෘෂ්ටීහුම සංයෝජනික දිට්ඨිහු වෙත්. ඒ සියලු දෘෂ්ටීහුම ආත්ම වාදය පිළිබඳ දෘෂ්ටීහු වෙත්. “තාර්කිකයෝ (තර්ක කරන්නෝ) භව දෘෂ්ටියද විභව දෘෂ්ටියද යන මේ දෙක ඇසුරු කළාහුය. යම් නිර්වාණ ධාතුවෙක්හි දෙවියන් සහිතවූ ලෝකයා (දුකය යන) විපරීත හැඟීම් ඇත්තේද දෘෂ්ටි නිරෝධයවූ ඒ නිර්වාණයෙහි ඔවුන්ට ඤාණයක් නැත.”
149 ‘‘ද්වීහි, භික්ඛවෙ, දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතා දෙවමනුස්සා ඔලීයන්ති (ඔලියන්ති (ස්‍යා. ක.) ඉතිවු. 49 පස්සිතබ්බා) එකෙ, අතිධාවන්ති එකෙ; චක්ඛුමන්තො ච පස්සන්ති. කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, ඔලීයන්ති එකෙ? භවාරාමා, භික්ඛවෙ, දෙවමනුස්සා භවරතා භවසම්මුදිතා. තෙසං භවනිරොධාය ධම්මෙ දෙසියමානෙ චිත්තං න පක්ඛන්දති න පසීදති න සන්තිට්ඨති නාධිමුච්චති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, ඔලීයන්ති එකෙ. ‘‘කථඤ්ච , භික්ඛවෙ, අතිධාවන්ති එකෙ? භවෙනෙව ඛො පනෙකෙ අට්ටීයමානා (අට්ටියමානා (ස්‍යා. ක.) ඉතිවු. 49 පස්සිතබ්බා) හරායමානා ජිගුච්ඡමානා විභවං අභිනන්දන්ති - ‘‘යතො කිර, භො, අයං අත්තා කායස්ස භෙදා පරං මරණා උච්ඡිජ්ජති විනස්සති න හොති පරං මරණා, එතං සන්තං එතං පණීතං එතං යාථාවන්ති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, අතිධාවන්ති එකෙ. ‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, චක්ඛුමන්තො ච පස්සන්ති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු භූතං භූතතො පස්සති. භූතං භූතතො දිස්වා භූතස්ස නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො හොති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, චක්ඛුමන්තො ච පස්සන්ති. ‘‘යො (අයං ගාථා ඉතිවු. 49 දිස්සති) භූතං භූතතො දිස්වා, භූතස්ස ච අතික්කමං; යථාභූතෙධිමුච්චති, භවතණ්හා පරික්ඛයා. ‘‘ස වෙ භූතපරිඤ්ඤාතො, වීතතණ්හො භවාභවෙ; භූතස්ස විභවා භික්ඛු, නාගච්ඡති පුනබ්භව’’න්ති.	149 [100] “මහණෙනි, සිත්හි පැන නගිනලද දෘෂ්ටි දෙකකින් ඇතැම් දෙව් මිනිසුන් හැකිලෙත්. ඇතැම් දෙව් මිනිසුන් ඉක්මවා යත්. ඇස් ඇත්තෝ දකිත්. මහණෙනි, කෙසේ ඇතමෙක් හැකිලෙත්ද? මහණෙනි, දෙව් මිනිසුන් භවයට ඇලුණාහු භවයට ආශාකරන්නාහු භවයට සතුටුවන්නාහු වෙත්. ඔවුන්ට භව නිරෝධය පිණිස ධර්ම දේශනාකරන කල්හි සිත ඒ අනුව නොයයි නොපහදියි, නොපිහිටයි. නොකැමතිවෙයි, මහණෙනි, මෙසේ ඇතමෙක් හැකිළෙත්. මහණෙනි, කෙසේ ඇතමෙක් ඉක්මවා යත්ද? ඇතමෙක් භවයෙහි දුකට පැමිණෙමින් ලජ්ජාවට පැමිණෙමින් පිළිකුල් කරමින් පින්වත්නි, යම්හෙයකින් මේ ආත්මය කය බිඳීමෙන් සිඳෙයි නම් විනාශවන්නේ නම් නොවන්නේ නම් එය නිවීමය, එය ප්‍රණීතය, එය යථාස්වභාවයයි විභවය කැමති වෙත්. මහණෙනි, මෙසේ ඇතමෙක් ඉක්මවායත්. මහණෙනි, කෙසේ ඇස් ඇත්තෝ දකිත්ද? මහණෙනි, මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම හේතුවෙන් හටගත් දෙය හේතුවෙන් හටගත් දෙය වශයෙන් දකියි. හේතුවෙන් හටගත් දෙය හේතුවෙන් හටගත් දෙය වශයෙන් දැක හේතුවෙන් හටගත් දෙයෙහි විදර්ශනාව පිණිස මාර්ගය පිණිස නිර්වාණය පිණිස පිළිපන්නේ වෙයි. මහණෙනි, මෙසේ ඇස් ඇත්තෝ දකිත්. “යමෙක් භූතයයි කියනලද දුක්ඛසත්‍යය පිරිසිඳ දැක භූතයාගේ ඉක්මීම වන නිර්වාණය ප්‍රත්‍යක්ෂව දැක මාර්ග භාවනාව වඩා භව තෘෂ්ණාව ක්ෂයකිරීමෙන් යථා ස්වභාවයවූ නිර්වාණයෙහි කැමතිවේද” “භූතයන් පිරිසිඳ දැනගත්තාවූ කුඩා මහත් භවයන්හි තෘෂ්ණාව පහකළාවූ වෘත්ත දුක්ඛය සිඳදැමූ ඒ අර්හත් පුද්ගලතෙම නැවත භවයට නොපැමිණෙන්නේය”
150 තයො පුග්ගලා විපන්නදිට්ඨී, තයො පුග්ගලා සම්පන්නදිට්ඨී. කතමෙ තයො පුග්ගලා විපන්නදිට්ඨී? තිත්ථියො ච, තිත්ථියසාවකො ච, යො ච මිච්ඡාදිට්ඨිකො - ඉමෙ තයො පුග්ගලා විපන්නදිට්ඨී. කතමෙ තයො පුග්ගලා සම්පන්නදිට්ඨී? තථාගතො ච, තථාගතසාවකො ච, යො ච සම්මාදිට්ඨිකො - ඉමෙ තයො පුග්ගලා සම්පන්නදිට්ඨී. ‘‘කොධනො උපනාහී ච, පාපමක්ඛී ච යො නරො; විපන්නදිට්ඨි මායාවී, තං ජඤ්ඤා වසලො ඉති’’ (ඉමෙ (ස්‍යා.) සු. නි. 116 පස්සිතබ්බා). අක්කොධනො අනුපනාහී, විසුද්ධො (අමක්ඛී (ස්‍යා.) අට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා) සුද්ධතං ගතො; සම්පන්නදිට්ඨි මෙධාවී, තං ජඤ්ඤා අරියො ඉතීති. තිස්සො විපන්නදිට්ඨියො, තිස්සො සම්පන්නදිට්ඨියො. කතමා තිස්සො විපන්නදිට්ඨියො? එතං මමාති - විපන්නදිට්ඨි. එසොහමස්මීති - විපන්නදිට්ඨි. එසො මෙ අත්තාති - විපන්නදිට්ඨි. ඉමා තිස්සො විපන්නදිට්ඨියො. කතමා තිස්සො සම්පන්නදිට්ඨියො? නෙතං මමාති - සම්පන්නදිට්ඨි. නෙසොහමස්මීති - සම්පන්නදිට්ඨි. න මෙසො අත්තාති - සම්පන්නදිට්ඨි. ඉමා තිස්සො සම්පන්නදිට්ඨියො. එතං මමාති - කා දිට්ඨි, කති දිට්ඨියො, කතමන්තානුග්ගහිතා තා දිට්ඨියො? එසොහමස්මීති - කා දිට්ඨි, කති දිට්ඨියො, කතමන්තානුග්ගහිතා තා දිට්ඨියො? එසො මෙ අත්තාති - කා දිට්ඨි, කති දිට්ඨියො, කතමන්තානුග්ගහිතා තා දිට්ඨියො? එතං මමාති - පුබ්බන්තානුදිට්ඨි. අට්ඨාරස දිට්ඨියො. පුබ්බන්තානුග්ගහිතා තා දිට්ඨියො. එසොහමස්මීති - අපරන්තානුදිට්ඨි. චතුචත්තාරීසං දිට්ඨියො. අපරන්තානුග්ගහිතා තා දිට්ඨියො. එසො මෙ අත්තාති - වීසතිවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි. සක්කායදිට්ඨිප්පමුඛානි (සක්කායදිට්ඨිප්පමුඛෙන (ස්‍යා.)) ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි. පුබ්බන්තාපරන්තානුග්ගහිතා තා දිට්ඨියො.	150 [101] විනාශවූ දෘෂ්ටි ඇති පුද්ගලයෝ තිදෙනෙකි. සම්පූර්ණ වූ දෘෂ්ටි ඇති පුද්ගලයෝ තිදෙනෙකි. විනාශවූ දෘෂ්ටි ඇති පුද්ගලයෝ තිදෙන කවරහුද? තීර්ථකයාද, තීර්ථක ශ්‍රාවකයාද එයින් අන්කිසි දෘෂ්ටියක් ගත් මිථ්‍යාදෘෂ්ටිකයාද යන තිදෙනාය. සම්පූර්ණ දෘෂ්ටි ඇති පුද්ගලයෝ තිදෙන කවරහුද? තථාගත තෙමේද, තථාගත ශ්‍රාවකතෙමේද එයින් අන්‍යවූ සම්‍යක් දෘෂ්ටික පුද්ගලයාද යන තිදෙනා වෙති. මේ පුද්ගලයෝ සම්පූර්ණ දෘෂ්ටි ඇති පුද්ගලයෝ තිදෙනා වෙති. “ක්‍රොධ කරන්නාවූ බද්ධවෛර පවත්වන්නාවූ ලාමක ගුණමකු බව ඇත්තාවූ විනාශවූ දෘෂ්ටි ඇත්තාවූ කළ වරද සඟවන්නාවූ යම් මිනිසෙක් වේද, ඔහු වසලයෙකැයි දැනගන්නේය.” “ක්‍රොධ නොකරන්නාවූ බද්ධවෛර නොපවත්වන්නාවූ (ඥානදර්ශන විශුද්ධියෙන්) පිරිසිදුවූ (මාර්ග ඵලයෙන්) පිරිසිදු බවට පැමිණියාවූ යහපත් දෘෂ්ටි ඇත්තාවූ නුවණැතියෙක් වේනම් ඔහු ආර්යයෙකැයි දන්නේය” [102] විනාශවූ දෘෂ්ටි තුනකි. යහපත් දෘෂ්ටි තුනකි. විනාශ වූ දෘෂ්ටි තුන කවරහුද, මෙය මගේයයි ගන්නාවූ විනාශවූ දෘෂ්ටිය මෙය මම යයි ගන්නාවූ විනාශවූ දෘෂ්ටිය මෙය මගේ ආත්මයයි ගන්නාවූ විනාශවූ දෘෂ්ටිය යන මේ තුන විනාශවූ දෘෂ්ටීහු වෙත් යහපත් දෘෂ්ටි තුන කවරහුද? මෙය මගේ නොවේයයි දක්නාවූ යහපත් දෘෂ්ටිය මෙය මම නොවේයයි දක්නාවූ යහපත් දෘෂ්ටිය, මෙය මගේ ආත්මය නොවේයයි දක්නාවූ යහපත් දෘෂ්ටිය යන මේ තුන යහපත් දෘෂ්ටීහු වෙත්. මෙය මගේයයි ගන්නාවූ දෘෂ්ටිය කිනම් දෘෂ්ටියක්ද, කෙතෙක් දෘෂ්ටීහුද, ඒ දෘෂ්ටීහු කිනම් අන්තයක් අනුව ගියාහුද? මෙය මම වෙමියයි ගන්නාවූ දෘෂ්ටිය කිනම් දෘෂ්ටියක්ද, කෙතෙක් දෘෂ්ටීහුද? ඒ දෘෂ්ටිහු නම් අන්තයක් අනුව ගියාහුද, මෙය මගේ ආත්මයයි ගන්නාවූ දෘෂ්ටිය කිනම් දෘෂ්ටියක්ද කෙතෙක් දෘෂ්ටීහුද ඒ දෘෂ්ටීහු කිනම් අන්තයක් අනුව ගියාහුද? [102] මෙය මගේයයි ගන්නාවූ දිට්ඨිය පුබ්බන්තානු දිට්ඨි නමි. දිට්ඨි අටලොසකි. ඒ දෘෂ්ටීහු පූර්ව අන්තය අනුව ගියාහුය. මෙය මම වෙමියි ගන්නාවූ දෘෂ්ටිය අපරන්තානු දිට්ඨි නමි. දෘෂ්ටීහු සුසාලිසකි. ඒ දෘෂ්ටීහු අපරාන්තය අනුව ගියාහුය. මෙය මගේ ආත්මය වේයයි ගන්නාවූ දෘෂ්ටිය විසි වැදෑරුම් ආත්ම දෘෂ්ටියද විසිවැදෑරුම් සක්කාය දෘෂ්ටියද වෙයි. සක්කාය දිට්ඨිය දොරටුව කොට ඇති දෙසැට දෘෂ්ටීහු වෙත්. ඒ දෘෂ්ටීහු පූර්වාන්තය අනුව ගියාහු වෙත්.
151 ‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, මයි නිට්ඨං ගතා, සබ්බෙ තෙ දිට්ඨිසම්පන්නා. තෙසං දිට්ඨිසම්පන්නානං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා, පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා. කතමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා? සත්තක්ඛත්තුපරමස්ස, කොලංකොලස්ස, එකබීජිස්ස, සකදාගාමිස්ස, යො ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ අරහා - ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා. ‘‘කතමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා? අන්තරාපරිනිබ්බායිස්ස, උපහච්චපරිනිබ්බායිස්ස, අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්ස, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්ස, උද්ධංසොතස්ස, අකනිට්ඨගාමිනො - ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා. ‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, මයි නිට්ඨං ගතා, සබ්බෙ තෙ දිට්ඨිසම්පන්නා. තෙසං දිට්ඨිසම්පන්නානං ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා, ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා. ‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, මයි අවෙච්චප්පසන්නා, සබ්බෙ තෙ සොතාපන්නා. තෙසං සොතාපන්නානං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා, පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා. කතමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා? සත්තක්ඛත්තුපරමස්ස , කොලංකොලස්ස, එකබීජිස්ස, සකදාගාමිස්ස, යො ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ අරහා - ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා. ‘‘කතමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා? අන්තරාපරිනිබ්බායිස්ස, උපහච්චපරිනිබ්බායිස්ස, අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්ස, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්ස, උද්ධංසොතස්ස, අකනිට්ඨගාමිනො - ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා. ‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, මයි අවෙච්චප්පසන්නා, සබ්බෙ තෙ සොතාපන්නා. තෙසං සොතාපන්නානං ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා. ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨාති’’.	151 [103] මහණෙනි, යම් කෙනෙක් මාර්ග ඥාණයෙන් මා කෙරෙහි (ඒකාන්තයෙන් සම්‍යක් සම්බුද්ධයයි) නිසැක බවට ගියාහුද ඒ සියල්ලෝ සම්පූර්ණවූ දෘෂ්ටි ඇති පුද්ගලයෝ යයි ඒ සම්පූර්ණ දෘෂ්ටි ඇති පුද්ගලයන් අතුරෙන් පස් දෙනෙක් මේ කාම ලෝකයෙහි (පරිනිර්වාණයෙන්) නිෂ්ටාවට පැමිණෙත්. පස්දෙනෙක් මේ කාම ලෝකය හැර නිෂ්ටාවට පැමිණෙත්. කවර පස් දෙනෙකුන්ගේ මේ කාම ලෝකයෙහි නිෂ්ටාව වෙයිද? සත්තක්ඛත්තු පරම පුද්ගලයාගේද කොලං කොල පුද්ගලයාගේද එකබීජ පුද්ගලයාගේද සකෘදාගාමි පුද්ගලයාගේද යමෙක් මේ ආත්මයෙහි රහත්වීද ඔහුගේද යන පස්දෙනාගේ මේ කාම ලෝකයෙහි නිෂ්ටාව වෙයි. කවර පස්දෙනෙකුන්ගේ නිෂ්ටාව මේ කාම ලෝකය හැර වේද? අන්තරා පරිනිබ්බායි පුද්ගලයාගේද උපභච්ච පරිනිබ්බායී පුද්ගලයාගේද අසංඛාර පරිනිබ්බායී පුද්ගලයාගේද සසංඛාර පරිනිබ්බායී පුද්ගලයාගේද උද්ධං සොත අකනිට්ඨගාමී පුද්ගලයාගේද යන පස්දෙනාගේ නිෂ්ටාව මේ කාම ලෝකය හැර සිදුවෙයි. [104] මහණෙනි, යම් කෙනෙක් මා කෙරෙහි නිසැක බවට පැමිණියාහු නම් ඒ සියලුදෙන දෘෂ්ටියෙන් සම්පූර්ණ වූවෝයි. ඒ සම්පූර්ණ දෘෂ්ටි ඇතියවුන් අතුරෙන් මේ පස්දෙනාගේ නිෂ්ටාව මේ කාම ලෝකයෙහි වන්නීය. මේ පස් දෙනාගේ නිෂ්ටාව මේ කාම ලෝකය හැර (බඹලොවදී) වන්නීය. [105] මහණෙනි, මා කෙරෙහි යම් කෙනෙක් නොසෙල්වෙන සේ පැහැදුණාහුද ඒ සියලුදෙන ආර්ය මාර්ග ශ්‍රොතයට පැමිණියාහු වෙත්. ආර්ය මාර්ග ශ්‍රොතයට පැමිණියාවූ පස් දෙනෙකුගේ නිෂ්ටාව මේ කාම ලෝකයෙහිදී වෙයි. පස් දෙනෙකුන්ගේ නිෂ්ටාව මේ කාම ලෝකය හැර වෙයි. කවර පස් දෙනෙකුන්ගේ නිෂ්ටාව මේ කාම ලෝකයෙහි වෙයිද, සත්තක්ඛත්තු පරම පුද්ගලයාගේද කොලං කොල පුද්ගලයාගේද ඒක බීජී පුද්ගලයාගේද සකෘදාගාමි පුද්ගලයාගේද යමෙක් ඉහාත්මයෙහිම රහත්වීද ඔහුගේද, යන මේ පස්දෙනාගේ නිෂ්ටාව මේ කාම ලෝකයෙහි වෙයි. කවර පස්දෙනෙකුගේ නිෂ්ටාව මේ කාම ලෝකය හැර වෙයිද? අන්තරාපරිනිබ්බායී පුද්ගලයාගේද උපභච්ච පරිනිබ්බායී පුද්ගලයාගේද අසංඛාර පරිනිබ්බායී පුද්ගලයාගේද සසංඛාර පරිනිබ්බායී පුද්ගලයාගේද උද්ධංසොත අකනිට්ඨගාමී පුද්ගලයාගේද යන මේ පුද්ගලයන් පස්දෙනාගේ නිෂ්ටාව මේ කාම ලෝකය හැර බඹලොවදී වෙයි. මහණෙනි, යම්කෙනෙක් මා කෙරෙහි නොසෙල්වෙන ශ්‍රද්ධාවෙන් පැහැදුණාහුද ඔහු සියල්ලෝ ආර්ය මාර්ග ශ්‍රොතයට බැසගත්තාහු වෙත්. ඒ ශ්‍රොතයට පැමිණියාවුන් අතුරෙන් පස්දෙනාගේ නිෂ්ටාව මේ කාම ලෝකයෙහි වෙයි. මේ පස් දෙනාගේ නිෂ්ටාව මේ කාමලෝකය හැර වෙයි.
3. ආනාපානස්සතිකථා	3. ආනාපාන කථා
1. ගණනවාර	1. ගණනවාර
152 සොළසවත්ථුකං ආනාපානස්සතිසමාධිං (ආනාපානසතිසමාධිං (සී. අට්ඨ.)) භාවයතො සමාධිකානි ද්වෙ ඤාණසතානි උප්පජ්ජන්ති - අට්ඨ පරිපන්ථෙ (පරිබන්ධෙ (ක.)) ඤාණානි, අට්ඨ ච උපකාරෙ ඤාණානි, අට්ඨාරස උපක්කිලෙසෙ ඤාණානි, තෙරස වොදානෙ ඤාණානි, බාත්තිංස සතොකාරිස්ස (සතොකාරීසු (ස්‍යා.)) ඤාණානි, චතුවීසති සමාධිවසෙන ඤාණානි, ද්වෙසත්තති විපස්සනාවසෙන ඤාණානි, අට්ඨ නිබ්බිදාඤාණානි, අට්ඨ නිබ්බිදානුලොමඤාණානි, අට්ඨ නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණානි, එකවීසති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණානි. කතමානි අට්ඨ පරිපන්ථෙ ඤාණානි, අට්ඨ ච උපකාරෙ ඤාණානි? කාමච්ඡන්දො සමාධිස්ස පරිපන්ථො, නෙක්ඛම්මං සමාධිස්ස උපකාරං. බ්‍යාපාදො සමාධිස්ස පරිපන්ථො, අබ්‍යාපාදො සමාධිස්ස උපකාරං. ථිනමිද්ධං සමාධිස්ස පරිපන්ථො, ආලොකසඤ්ඤා සමාධිස්ස උපකාරං. උද්ධච්චං සමාධිස්ස පරිපන්ථො, අවික්ඛෙපො සමාධිස්ස උපකාරං. විචිකිච්ඡා සමාධිස්ස පරිපන්ථො, ධම්මවවත්ථානං සමාධිස්ස උපකාරං. අවිජ්ජා සමාධිස්ස පරිපන්ථො, ඤාණං සමාධිස්ස උපකාරං. අරති සමාධිස්ස පරිපන්ථො, පාමොජ්ජං සමාධිස්ස උපකාරං. සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා සමාධිස්ස පරිපන්ථා, සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා සමාධිස්ස උපකාරා. ඉමානි අට්ඨ පරිපන්ථෙ ඤාණානි, අට්ඨ ච උපකාරෙ ඤාණානි.	152 [1] සොළොස් වස්තුවක් ඇත්තාවූ ආනාපාන සති සමාධිය වඩන්නහුට දෙසීයයකට අධිකවූ ඤාණ උපදිත්. වැළැක්මෙහි ඤාණ අටක්ද උපකාරයෙහි ඤාණ අටක්ද කිලුටු කිරීමෙහි ඤාණ අටළොසක්ද පිරිසිදුවීමෙහි ඤාණ තෙළසක්ද සිහියෙන් යුක්තව මෙනෙහි කරන්නහුගේ ඤාණ දෙතිසකි. සමාධි වශයෙන් පවත්නා ඤාණ සූවිස්සකි. විදර්ශනා වශයෙන් පවත්නා ඤාණ දෙසැත්තෑවකි. නිබ්බිදා ඤාණ අටකි. නිබ්බිදානුලොම අටකි. නිබ්බිදා පටිප්පස්සද්ධි ඤාණ අටකි. විමුක්ති සුඛයෙහි ඤාණ එක් විස්සකි. [2] වැළැක්මෙහි ඤාණ අටද උපකාරයෙහි ඤාණ අටද කවරහුද? කාමච්ඡන්දය සමාධියගේ වැළැක්මය. නෛෂ්ක්‍රම්‍යය සමාධියගේ උපකාරයය ව්‍යාපාද සමාධියගේ වැළැක්මය. අව්‍යාපාදය සමාධියගේ උපකාරයය. ථිනමිද්ධය සමාධියගේ වැළැක්මය. ආලෝකසඤ්ඤාව සමාධියගේ උපකාරයය. උද්ධච්චය සමාධියගේ වැළැක්මය. නොවිසිරයාම සමාධියගේ උපකාරයය, විචිකිච්ඡාව සමාධියගේ වැළැක්මය. ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීම සමාධියගේ උපකාරයය. අවිද්‍යාව සමාධියගේ වැළැක්මය. ඤාණය සමාධියගේ උපකාරයය. අරතිය සමාධියගේ වැළැක්මය. සතුට සමාධියගේ උපකාරයය. සියලු අකුශල ධර්මයෝ සමාධියගේ වැළකුමය. සියලු කුශල ධර්මයෝ සමාධියගේ උපකාරයෝය. මේ අට වැළැක්මෙහි ඤාණද මේ අට උපකාරයෙහි ඤාණද වෙත්.
2. සොළසඤාණනිද්දෙසො	2. සොළසඤාණනිද්දෙසො
153 ඉමෙහි සොළසහි ආකාරෙහි උදුචිත්තං චිත්තං සමුදුචිතං චිත්තං එකත්තෙ සන්තිට්ඨති, නීවරණෙහි විසුජ්ඣති. කතමෙ තෙ එකත්තා? නෙක්ඛම්මං එකත්තං, අබ්‍යාපාදො එකත්තං, ආලොකසඤ්ඤා එකත්තං, අවික්ඛෙපො එකත්තං, ධම්මවවත්ථානං එකත්තං, ඤාණං එකත්තං, පාමොජ්ජං එකත්තං, සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා එකත්තා. නීවරණාති, කතමෙ තෙ නීවරණා? කාමච්ඡන්දො නීවරණං, බ්‍යාපාදො නීවරණං, ථිනමිද්ධං නීවරණං, උද්ධච්චකුක්කුච්චං නීවරණං, විචිකිච්ඡා නීවරණං, අවිජ්ජා නීවරණං, අරති නීවරණං, සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා නීවරණා. නීවරණාති, කෙනට්ඨෙන නීවරණා? නිය්‍යානාවරණට්ඨෙන නීවරණා. කතමෙ තෙ නිය්‍යානා? නෙක්ඛම්මං අරියානං නිය්‍යානං. තෙන ච නෙක්ඛම්මෙන අරියා නිය්‍යන්ති. කාමච්ඡන්දො නිය්‍යානාවරණං. තෙන ච කාමච්ඡන්දෙන නිවුතත්තා නෙක්ඛම්මං අරියානං නිය්‍යානං නප්පජානාතීති - කාමච්ඡන්දො නිය්‍යානාවරණං. අබ්‍යාපාදො අරියානං නිය්‍යානං. තෙන ච අබ්‍යාපාදෙන අරියා නිය්‍යන්ති. බ්‍යාපාදො නිය්‍යානාවරණං. තෙන ච බ්‍යාපාදෙන නිවුතත්තා අබ්‍යාපාදං අරියානං නිය්‍යානං නප්පජානාතීති - බ්‍යාපාදො නිය්‍යානාවරණං. ආලොකසඤ්ඤා අරියානං නිය්‍යානං. තාය ච ආලොකසඤ්ඤාය අරියා නිය්‍යන්ති . ථිනමිද්ධං නිය්‍යානාවරණං. තෙන ච ථිනමිද්ධෙන නිවුතත්තා ආලොකසඤ්ඤං අරියානං නිය්‍යානං නප්පජානාතීති - ථිනමිද්ධං නිය්‍යානාවරණං. අවික්ඛෙපො අරියානං නිය්‍යානං. තෙන ච අවික්ඛෙපෙන අරියා නිය්‍යන්ති. උද්ධච්චං නිය්‍යානාවරණං . තෙන ච උද්ධච්චෙන නිවුතත්තා අවික්ඛෙපං අරියානං නිය්‍යානං නප්පජානාතීති - උද්ධච්චං නිය්‍යානාවරණං. ධම්මවවත්ථානං අරියානං නිය්‍යානං. තෙන ච ධම්මවවත්ථානෙන අරියා නිය්‍යන්ති. විචිකිච්ඡා නිය්‍යානාවරණං. තාය ච විචිකිච්ඡාය නිවුතත්තා ධම්මවවත්ථානං අරියානං නිය්‍යානං නප්පජානාතීති - විචිකිච්ඡා නිය්‍යානාවරණං. ඤාණං අරියානං නිය්‍යානං. තෙන ච ඤාණෙන අරියා නිය්‍යන්ති. අවිජ්ජා නිය්‍යානාවරණං. තාය ච අවිජ්ජාය නිවුතත්තා ඤාණං අරියානං නිය්‍යානං නප්පජානාතීති - අවිජ්ජා නිය්‍යානාවරණං. පාමොජ්ජං අරියානං නිය්‍යානං. තෙන ච පාමොජ්ජෙන අරියා නිය්‍යන්ති. අරති නිය්‍යානාවරණං. තාය ච අරතියා නිවුතත්තා පාමොජ්ජං අරියානං නිය්‍යානං නප්පජානාතීති - අරති නිය්‍යානාවරණං. සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා අරියානං නිය්‍යානං. තෙහි ච කුසලෙහි ධම්මෙහි අරියා නිය්‍යන්ති. සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා නිය්‍යානාවරණා. තෙහි ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි නිවුතත්තා කුසලෙ ධම්මෙ අරියානං නිය්‍යානං නප්පජානාතීති - සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා නිය්‍යානාවරණා. ඉමෙහි ච පන නීවරණෙහි විසුද්ධචිත්තස්ස සොළසවත්ථුකං ආනාපානස්සතිසමාධිං භාවයතො ඛණිකසමොධානා.	153 මේ සොළොස් ආකාරයෙන් පුරුදු කළ මනාව පුරුදු කළ සිත එකඟ බවෙහි පිහිටයි. නීවරණයන් කෙරෙන් පිරිසිදුවෙයි. ඒ එකඟ භාවයෝ නම් කවරහුද? නෛෂ්ක්‍රම්‍යය එකඟ බවකි. අව්‍යාපාදය එකඟ බවකි. ආලෝක සඤ්ඤාව එකඟ බවකි, නොවිසිරයාම එකඟ බවකි. ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීම එකඟ කමකි. ඤාණය එකඟ කමකි. ප්‍රමොද්‍යය එකඟ කමකි, සියලු අකුශල ධර්මයෝ එකත්වයෝය. [3] නීවරණ යන මෙහි කිනම් ධර්මයෝ නීවරණ වෙත්ද? කාමච්ඡන්දය නීවරණයකි. ව්‍යාපාදය නීවරණයකි. ථින මිද්ධය නීවරණයකි. උද්ධච්ච කුක්කුච්චය නීවරණයකි. විචිකිච්ඡාව නීවරණයකි. අවිද්‍යාව නීවරණයකි. අරතිය නීවරණයකි. සියලු අකුශල ධර්ම නීවරණයෝ වෙති. [4] නීවරණ යනු කිනම් අර්ථයකින් නීවරණ නම් වෙත්ද? මාර්ගය අවුරන හෙයින් නීවරණ නම් වෙත්. ඒ මාර්ගයෝ කවරහුද? නෛෂ්ක්‍රම්‍යය ආර්යයන්ගේ මාර්ගයවේ. ඒ නෛෂ්ක්‍රම්‍යයෙන් ආර්යයෝ (නිවණට) පැමිණෙත්. කාමච්ඡන්දය මාර්ගය ඇවිරීමකි. ඒ කාමච්ඡන්දයෙන් අවුරනලද හෙයින් නෛෂ්ක්‍රම්‍යය ආර්යයන්ගේ මාර්ගයයි. නොදනිනුයි කාමච්ඡන්දය මාර්ගය ඇවිරීමය අව්‍යාපාදය ආර්යයන්ගේ මාර්ගයවෙයි. ඒ අව්‍යාපාදයෙන් ආර්යයෝ (නිවණට) පැමිණෙත්. ව්‍යාපාදය මාර්ගය ඇවිරීමකි. ඒ ව්‍යාපාදයෙන් අවුරනලද හෙයින් අව්‍යාපාදය ආර්යයන්ගේ මාර්ගයයි නොදනීනුයි ව්‍යාපාදය මාර්ගය ඇවිරීමය. ආලෝක සඤ්ඤාව ආර්යයන්ගේ මාර්ගය වෙයි. ඒ (නිවණට) ආලෝක සඤ්ඤාවෙන් ආර්යයෝ පැමිණෙත්. ථිනමිද්ධය මාර්ගය ඇවිරීමකි. ඒ ථිනමිද්ධයෙන් අවුරන ලද හෙයින් ආලෝක සඤ්ඤාව ආර්යයන්ගේ මාර්ගයයි. නොදනීනුයි. ථිනමිද්ධය මාර්ගය ඇවිරීම වෙයි. සිතේ නොවිසිරයාම ආර්යයන්ගේ මාර්ගය වෙයි. එම නොවිසිර යාමෙන් ආර්යයෝ නිවණට පැමිණෙත්. උද්ධච්චය මාර්ගය ඇවිරීමකි. එම උද්ධච්චයෙන් අවුරනලද හෙයින් නොවිසිරයාම ආර්යයන්ගේ මාර්ගයයි නොදනීනුයි. උද්ධච්චය මාර්ගය ඇවිරීමවෙයි ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීම ආර්යයන්ගේ මාර්ගය වෙයි. එම ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීමෙන් ආර්යයෝ නිවණට පැමිණෙත් විචිකිච්ඡාව මාර්ගය ඇවිරීමකි. එම විචිකිච්ඡාවෙන් අවුරන ලද හෙයින් ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීම ආර්යයන්ගේ මාර්ගයයි නොදනීනුයි, විචිකිච්ඡාව මාර්ගය ඇවිරීම වෙයි. ඤාණය ආර්යයන්ගේ මාර්ගය වෙයි. එම ඤාණයෙන් ආර්යයෝ නිවණට පැමිණෙත්. අවිද්‍යාව මාර්ගය ඇවිරීමකි. එම අවිද්‍යාවෙන් අවුරන ලද හෙයින් ඤාණය ආර්යයන්ගේ මාර්ගයයි නොදනිනුයි අවිද්‍යාව මාර්ගය ඇවිරීමවෙයි. ප්‍රමොද්‍යය (ස්තුට) ආර්යයන්ගේ මාර්ගය වෙයි. එම සතුටින් ආර්යයෝ නිවනට පැමිණෙත්. අරතිය (නොඇල්ම) මාර්ගය ඇවිරීමය එම නොඇල්මෙන් අවුරනලද හෙයින් සතුට ආර්යයන්ගේ මාර්ගයයි නොදනිනුයි. නොඇල්ම මාර්ගය ඇවිරීම වෙයි. සියලු කුශල ධර්මයෝ ආර්යයන්ගේ මාර්ගය වෙයි. ඒ අකුශල ධර්මයන්ගෙන් අවුරනලද හෙයින් කුශල ධර්මයන් ආර්යයන්ගේ මාර්ගයයි නොදනිනුයි. සියලු අකුශල ධර්මයෝ මාර්ගය ඇවුරුම්හු වෙත්.
3. උපක්කිලෙසඤාණනිද්දෙසො	3. උපක්කිලෙසඤාණනිද්දෙසො
154 ඉමෙහි ච පන නීවරණෙහි විසුද්ධචිත්තස්ස සොළසවත්ථුකං ආනාපානස්සතිසමාධිං භාවයතො ඛණිකසමොධානා කතමෙ අට්ඨාරස උපක්කිලෙසා උප්පජ්ජන්ති? අස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො අජ්ඣත්තවික්ඛෙපගතං චිත්තං සමාධිස්ස පරිපන්ථො. පස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො බහිද්ධාවික්ඛෙපගතං චිත්තං සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අස්සාසපටිකඞ්ඛනා නිකන්ති තණ්හාචරියා සමාධිස්ස පරිපන්ථො. පස්සාසපටිකඞ්ඛනා නිකන්ති තණ්හාචරියා සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අස්සාසෙනාභිතුන්නස්ස පස්සාසපටිලාභෙ මුච්ඡනා සමාධිස්ස පරිපන්ථො. පස්සාසෙනාභිතුන්නස්ස අස්සාසපටිලාභෙ මුච්ඡනා සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අනුගච්ඡනා ච අස්සාසං, පස්සාසං අනුගච්ඡනා; සති අජ්ඣත්තවික්ඛෙපා, කඞ්ඛනා බහිද්ධාවික්ඛෙපපත්ථනා (වික්ඛෙපපන්ථනා (ස්‍යා.)). අස්සාසෙනාභිතුන්නස්ස, පස්සාසපටිලාභෙ මුච්ඡනා; පස්සාසෙනාභිතුන්නස්ස, අස්සාසපටිලාභෙ මුච්ඡනා. ඡ එතෙ උපක්කිලෙසා, ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස; යෙහි වික්ඛිප්පමානස්ස (විකම්පමානස්ස (ස්‍යා.)), නො ච චිත්තං විමුච්චති; විමොක්ඛං අප්පජානන්තා, තෙ හොන්ති පරපත්තියාති.	154 මේ නීවරණයන්ගෙන් පිරිසිදුවූ සිත් ඇති සොළොස් වස්තුවක් ඇති ආනාපානාසති සමාධිය වඩන්නහුට ක්ෂණික පරම්පරා වශයෙන් ක්ලේශයෝ උපදිත්. [5] කිනම් අටළොස් උපක්ලේශ කෙනෙක් උපදිත්ද? ආශ්වාසයාගේ මුල මැද අග සිහියෙන් අනුව යන්නාවූ පුද්ගලයාගේ ඇතුළත විසිර යන්නාවූ සිත සමාධියට බාධකයකි. ප්‍රශ්වාසයාගේ මුල මැද අග සිහියෙන් අනුව යන්නාවූ පුද්ගලයාගේ පිටත විසිර යන්නාවූ සිත සමාධියට බාධකයකි. ආශ්වාසය කැමති වන්නාවූ ආශාව තෘෂ්ණාවගේ පැවැත්ම සමාධියට බාධකයකි. ප්‍රශ්වාසය කැමති වන්නාවූ ආශාව තෘෂ්ණාවගේ පැවැත්ම සමාධියට බාධකයකි. ආශ්වාසයෙන් වෙහෙසට පත්වූවහුගේ ප්‍රශ්වාසයෙහි ඇලීම සමාධියට බාධකයකි. ප්‍රශ්වාසයෙන් වෙහෙසට පත්වූවහුගේ ආශ්වාසයෙහි ඇලීම සමාධියට බාධකයෙකි “ආශ්වාසය අනුව යන්නාවූ සතියද ප්‍රශ්වාසය අනුව යන්නාවූ සතියද ඇතුළත සිත වික්ෂෙප කරන්නා ආශ්වාසය කැමතිවීමද පිටත සිත වික්ෂෙප කරන්නාවූ ප්‍රශ්වාසය කැමතිවීමද, “ආශ්වාසයෙන් වෙහෙසට පැමිණියහුගේ ප්‍රශ්වාසයට කැමතිවීමද ප්‍රශ්වාසයෙන් වෙහෙසට පැමිණියහුගේ ආශ්වාසය කැමතිවීමද, “යම් උපක්ලේශ ධර්මයන් හේතුකොටගෙන වික්ෂෙප වන්නාවූ පුද්ගලයාගේ සිත විරුද්ධ ධර්මයන්ගෙන් නොමිදෙයිද, මිදීම නොදන්නාවූ ඒ පුද්ගලයෝ අනෙක් හේතුවක් පතන්නෝ වෙත්ද, ආනාපාන සමාධියගේ උපක්ලේශ වන්නාවූ ඒ ධර්ම සයකි.”
155 නිමිත්තං ආවජ්ජතො අස්සාසෙ චිත්තං විකම්පති - සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අස්සාසං ආවජ්ජතො නිමිත්තෙ චිත්තං විකම්පති - සමාධිස්ස පරිපන්ථො. නිමිත්තං ආවජ්ජතො පස්සාසෙ චිත්තං විකම්පති - සමාධිස්ස පරිපන්ථො. පස්සාසං ආවජ්ජතො නිමිත්තෙ චිත්තං විකම්පති - සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අස්සාසං ආවජ්ජතො පස්සාසෙ චිත්තං විකම්පති - සමාධිස්ස පරිපන්ථො. පස්සාසං ආවජ්ජතො අස්සාසෙ චිත්තං විකම්පති - සමාධිස්ස පරිපන්ථො. නිමිත්තං ආවජ්ජමානස්ස, අස්සාසෙ වික්ඛිපතෙ මනො; අස්සාසං ආවජ්ජමානස්ස, නිමිත්තෙ චිත්තං විකම්පති. නිමිත්තං ආවජ්ජමානස්ස, පස්සාසෙ වික්ඛිපතෙ මනො; පස්සාසං ආවජ්ජමානස්ස, නිමිත්තෙ චිත්තං විකම්පති. අස්සාසං ආවජ්ජමානස්ස, පස්සාසෙ වික්ඛිපතෙ මනො; පස්සාසං ආවජ්ජමානස්ස, අස්සාසෙ චිත්තං විකම්පති. ඡ එතෙ උපක්කිලෙසා, ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස; යෙහි වික්ඛිප්පමානස්ස, නො ච චිත්තං විමුච්චති; විමොක්ඛං අප්පජානන්තා, තෙ හොන්ති පරපත්තියාති.	155 [6] නිමිත්ත ආවර්ජනය කරන්නාගේ සිත ආශ්වාසයෙහි කම්පා වෙයි. සමාධියට බාධා වෙයි. ආශ්වාසය ආවර්ජනය කරන්නහුගේ සිත නිමිත්තෙහි කම්පා වෙයි. සමාධියට බාධාවෙයි. නිමිත්ත ආවර්ජනය කරන්නහුගේ සිත ප්‍රශ්වාසයෙහි කම්පා වෙයි. සමාධියට බාධා වෙයි. ප්‍රශ්වාසය ආවර්ජනය කරන්නහුගේ සිත නිමිත්තෙහි කම්පාවෙයි. සමාධියට බාධාවෙයි. ආශ්වාසය ආවර්ජනය කරන්නහුගේ සිත ප්‍රශ්වාසයෙහි කම්පාවෙයි. සමාධියට බාධාවකි. ප්‍රශ්වාසය ආවර්ජනය කරන්නහුගේ සිත ආශ්වාසයෙහි කම්පා වෙයි සමාධියට බාධාවෙයි. “නිමිත්ත මෙනෙහි කරන්නහුගේ සිත ආශ්වාසයෙහි වික්ෂිප්ත වෙයි ආශ්වාසය මෙනෙහි කරන්නහුගේ සිත නිමිත්තෙහි වික්ෂිප්ත වෙයි. “නිමිත්ත මෙනෙහි කරන්නහුගේ සිත ප්‍රශ්වාසයෙහි වික්ෂිප්ත වෙයි. ප්‍රශ්වාසය මෙනෙහි කරන්නහුගේ සිත නිමිත්තෙහි වික්ෂිප්ත වෙයි. “ආශ්වාසය මෙනෙහි කරන්නහුගේ සිත ප්‍රශ්වාසයෙහි වික්ෂිප්ත වෙයි. ප්‍රශ්වාසය මෙනෙහි කරන්නහුගේ සිත ආශ්වාසයෙහි වික්ෂිප්ත වෙයි. “යම් උපක්ලේශ ධර්මයන් හේතුකොටගෙන සිත විරුද්ධ ධර්මයන්ගෙන් නොමිදෙයිද මිදීම නොදන්නාවූ ඔව්හු අනික් මගක් ඇදහීමට පැමිණෙත්ද මේ සය ඒ උපක්ලේශ ධර්මයෝ වෙත්.”
156 අතීතානුධාවනං චිත්තං වික්ඛෙපානුපතිතං - සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අනාගතපටිකඞ්ඛනං චිත්තං විකම්පිතං - සමාධිස්ස පරිපන්ථො. ලීනං චිත්තං කොසජ්ජානුපතිතං - සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අතිපග්ගහිතං චිත්තං උද්ධච්චානුපතිතං - සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අභිනතං චිත්තං රාගානුපතිතං - සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අපනතං චිත්තං බ්‍යාපාදානුපතිතං - සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අතීතානුධාවනං චිත්තං, අනාගතපටිකඞ්ඛනං ලීනං; අතිපග්ගහිතං අභිනතං, අපනතං චිත්තං න සමාධියති. ඡ එතෙ උපක්කිලෙසා, ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස; යෙහි උපක්කිලිට්ඨසඞ්කප්පො, අධිචිත්තං නප්පජානාතීති.	156 [7] ස්පර්ශ වන ස්ථානය ඉක්ම ගියාවූ වික්ෂෙපයෙහි ගැටුණාවූ සිත සමාධියට බාධාවකි. ස්පර්ශවන ස්ථානයට නොපැමිණියාවූ ආශ්වාසය හෝ ප්‍රශ්වාසය බලාපොරොත්තු වන්නාවූ කම්පාවූ සිත සමාධියට බාධාවකි. කුසීත බවෙහි වැටුණාවූ හැකුළුණාවූ සිත සමාධියට බාධාවකි. වීර්ය වැඩිවූ උද්ධච්චයෙහි වැටුණාවූ සිත සමාධියට බාධාවකි. ඇලීමෙන් රාගයෙහි වැටුණාවූ සිත සමාධියට බාධාවකි. නොඇලීමෙන් ව්‍යාපාදයෙහි වැටුණාවූ සිත සමාධියට බාධාවකි. “ස්පර්ශවන ස්ථානය ඉක්ම යන්නාවූ සිතද ස්පර්ශ වන ස්ථානයට නොපැමුණුනාවූ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන් අපෙක්ෂා කරන්නාවූ සිතද හැකුළුණාවූ සිතද වීර්ය වැඩිවූ සිතද ඇලුණාවූ සිතද ඇලීමෙන් ඉවත්වූ (දොම්නස් සහගත) සිතද සමාධියට නොපැමිණෙයි. “මේ සය ආනාපාන සතිසමාධියගේ උපක්ලේශ ධර්මයෝය. ඒ උපක්ලේශයන්ගෙන් කිලුටුවූ සිත් ඇත්තේ බලවත් සමාධිය දැන නොගනියි.”
157 අස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො අජ්ඣත්තං වික්ඛෙපගතෙන චිත්තෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. පස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො බහිද්ධාවික්ඛෙපගතෙන චිත්තෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අස්සාසපටිකඞ්ඛනාය නිකන්තියා තණ්හාචරියාය කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. පස්සාසපටිකඞ්ඛනාය නිකන්තියා තණ්හාචරියාය කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අස්සාසෙනාභිතුන්නස්ස පස්සාසපටිලාභෙ මුච්ඡිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. පස්සාසෙනාභිතුන්නස්ස අස්සාසපටිලාභෙ මුච්ඡිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. නිමිත්තං ආවජ්ජතො අස්සාසෙ චිත්තං විකම්පිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අස්සාසං ආවජ්ජතො නිමිත්තෙ චිත්තං විකම්පිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. නිමිත්තං ආවජ්ජතො පස්සාසෙ චිත්තං විකම්පිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. පස්සාසං ආවජ්ජතො නිමිත්තෙ චිත්තං විකම්පිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අස්සාසං ආවජ්ජතො පස්සාසෙ චිත්තං විකම්පිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. පස්සාසං ආවජ්ජතො අස්සාසෙ චිත්තං විකම්පිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අතීතානුධාවනෙන චිත්තෙන වික්ඛෙපානුපතිතෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අනාගතපටිකඞ්ඛනෙන චිත්තෙන විකම්පිතෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. ලීනෙන චිත්තෙන කොසජ්ජානුපතිතෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අතිපග්ගහිතෙන චිත්තෙන උද්ධච්චානුපතිතෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අභිනතෙන චිත්තෙන රාගානුපතිතෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අපනතෙන චිත්තෙන බ්‍යාපාදානුපතිතෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. ආනාපානස්සති යස්ස, පරිපුණ්ණා අභාවිතා; කායොපි ඉඤ්ජිතො හොති, චිත්තම්පි හොති ඉඤ්ජිතං; කායොපි ඵන්දිතො හොති, චිත්තම්පි හොති ඵන්දිතං. ආනාපානස්සති යස්ස, පරිපුණ්ණා සුභාවිතා; කායොපි අනිඤ්ජිතො හොති, චිත්තම්පි හොති අනිඤ්ජිතං; කායොපි අඵන්දිතො හොති, චිත්තම්පි හොති අඵන්දිතන්ති. ඉමෙහි ච පන නීවරණෙහි විසුද්ධචිත්තස්ස සොළසවත්ථුකං ආනාපානස්සතිසමාධිං භාවයතො ඛණිකසමොධානා ඉමෙ අට්ඨාරස උපක්කිලෙසා උප්පජ්ජන්ති.	157 [8] ආශ්වාසයාගේ මුල මැද අග සතියෙන් අනුව යන්නහුගේ ඇතුළත වික්ෂෙපවූ සිත කරණකොටගෙන කයද සිතද දැඩිද වෙත්. කම්පාද වෙත්. සැලෙන්නාහුද වෙත්. ප්‍රශ්වාසයාගේ මුල මැද අග සතියෙන් අනුව යන්නහුගේ පිටත්හි වික්ෂෙපවූ සිත කරණකොටගෙන කයද සිතද දැඩිද වෙත්. කම්පාද වෙත්. සැලෙන්නාහුද වෙත්. ආශ්වාසය කැමතිවන්නාවූ නිකන්තියයි කියනලද තෘෂ්ණාවගේ පැවැත්මෙන් කයද සිතද දැඩිද වෙත්. කම්පාද වෙත්. සැලෙන්නාහුද වෙත්. ප්‍රශ්වාසය කැමති වන්නාවූ නිකන්තියයි කියනලද තෘෂ්ණාවගේ පැවැත්මෙන් කයද සිතද දැඩිද වෙත්. කම්පාද වෙත්. සැලෙන්නාහුද වෙත්. ආශ්වාසයෙන් වෙහෙසට පත් වූවහුගේ ප්‍රශ්වාසය ලැබීමෙහි ආශාව හේතුකොටගෙන කයද සිතද දැඩිද වෙත්. කම්පාද වෙත්. සැලෙන්නාහුද වෙත්. ප්‍රශ්වාසයෙන් වෙහෙසට පත්වූවහුගේ ආශ්වාසය ලැබීමෙහි ආශාව හේතුකොටගෙන කයද සිතද දැඩිද වෙත්. කම්පාද වෙත්. සැලෙන්නාහුද වෙත්. නිමිත්ත මෙනෙහි කරන්නහුගේ ආශ්වාසයෙහි සිතකම්පාවන හෙයින් කයද සිතද දැඩිදවෙත්. කම්පාද වෙත්. සැලෙන්නාහුද වෙත්. ආශ්වාසය මෙනෙහි කරන්නහුගේ සිත නිමිත්තෙහි කම්පාවන හෙයින් කයද සිතද දැඩිද වෙත්. කම්පාද වෙත්. සැලෙන්නාහුද වෙත්. නිමිත්ත මෙනෙහිකරන්නහුගේ සිත ප්‍රශ්වාසයෙහි කම්පාවන හෙයින් කයද සිතද දැඩිද වෙත්. කම්පාදවෙත්. සැලෙන්නාහුද වෙත්. ප්‍රශ්වාසය මෙනෙහි කරන්නහුගේ සිත නිමිත්තෙහි කම්පාවන හෙයින් කයද සිතද දැඩිද වෙත්. කම්පාද වෙත්. සැලෙන්නාහුද වෙත්. ආශ්වාසය මෙනෙහි කරන්නහුගේ සිත ප්‍රශ්වාසයෙහි කම්පාවන හෙයින් කයද සිතද දැඩිද වෙත්. කම්පාද වෙත්. සැලෙන්නාහුද වෙත්. ප්‍රශ්වාසය මෙනෙහි කරන්නහුගේ සිත ආශ්වාසයෙහි කම්පාවන හෙයින් කයද සිතද දැඩිද වෙත්, කම්පාද වෙත්. සැලෙන්නාහුද වෙත්. නිමිත්ත ඉක්මවා යාමෙන් වික්ෂෙපයට පැමිණියාවූ සිතින් කයද සිතද දැඩිද වෙත්. කම්පාදවෙත්. සැලෙන්නාහුද වෙත්. නිමිත්තට නොපැමිණියාවූ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන් කැමති වන්නාවූ කම්පාවූ සිතින් කයද සිතද දැඩිද වෙත්, කම්පාද වෙත්. සැලෙන්නාහුද හැකුළුණාවූ කුසීත බැව්හි වැටුණාවූ සිතින් කයද සිතද දැඩිද වෙත්. කම්පාද වෙත්, සැලෙන්නාහුද වෙත්. වීර්ය අධිකවූ උද්ධච්චයෙහි වැටුණාවූ සිතින් කයද සිතද දැඩිද වෙත්. කම්පාද වෙත් සැලෙන්නාහුද වෙත්. රාගයෙහි ඇලුණාවූ සිතින් කයද සිතද දැඩිද වෙත්. කම්පාද වෙත්. සැලෙන්නාහුද වෙත්. ව්‍යාපාදයෙහි වැටුණාවූ ඇලීමෙන් පහවූ සිතින් කයද සිතද දැඩිද වෙත්, කම්පාද වෙත්, සැලෙන්නාහුද වෙත්. “යමකු විසින් ආනාපානසතිය සම්පූර්ණ කොට නොවඩන ලද්දීද ඔහුගේ කයද කම්පිත වූයේවෙයි. සිතද කම්පිත වූයේවෙයි. කයද සැලුණේ වෙයි. සිතද සැලුණේ වෙයි. “යමකු විසින් ආනාපාන සතිය සම්පූර්ණ කොට වඩන ලද්දීද ඔහුගේ කයද කම්පා නොවූයේවෙයි. සිතද කම්පා නොවූයේවෙයි. කයද නොසැලුණේ වෙයි. සිතද නොසැලුණේ වෙයි.” ඒ නීවරණයන්ගෙන් පිරිසිදුවූ සිත් ඇති සොළොස් වස්තුවක් ඇති ආනාපාන සති සමාධිය වඩන්නහුට ක්ෂණයන්හි රැස්වන ක්ලේශයක් වශයෙන් මේ අටලොස් උපක්ලේශයෝ උපදිත්.
4. වොදානඤාණනිද්දෙසො	4. වොදානඤාණනිද්දෙසො
158 කතමානි තෙරස වොදානෙ ඤාණානි? අතීතානුධාවනං චිත්තං වික්ඛෙපානුපතිතං; තං විවජ්ජයිත්වා එකට්ඨානෙ සමාදහති - එවම්පි චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති. අනාගතපටිකඞ්ඛනං චිත්තං විකම්පිතං ; තං විවජ්ජයිත්වා තත්ථෙව අධිමොචෙති - එවම්පි චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති. ලීනං චිත්තං කොසජ්ජානුපතිතං; තං පග්ගණ්හිත්වා කොසජ්ජං පජහති - එවම්පි චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති. අතිපග්ගහිතං චිත්තං උද්ධච්චානුපතිතං; තං විනිග්ගණ්හිත්වා උද්ධච්චං පජහති - එවම්පි චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති. අභිනතං චිත්තං රාගානුපතිතං; තං සම්පජානො හුත්වා රාගං පජහති - එවම්පි චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති. අපනතං චිත්තං බ්‍යාපාදානුපතිතං; තං සම්පජානො හුත්වා බ්‍යාපාදං පජහති - එවම්පි චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති. ඉමෙහි ඡහි ඨානෙහි පරිසුද්ධං චිත්තං පරියොදාතං එකත්තගතං හොති. කතමෙ තෙ එකත්තා? දානවොසග්ගුපට්ඨානෙකත්තං, සමථනිමිත්තුපට්ඨානෙකත්තං, වයලක්ඛණුපට්ඨානෙකත්තං, නිරොධුපට්ඨානෙකත්තං. දානවොසග්ගුපට්ඨානෙකත්තං චාගාධිමුත්තානං, සමථනිමිත්තුපට්ඨානෙකත්තඤ්ච අධිචිත්තමනුයුත්තානං, වයලක්ඛණුපට්ඨානෙකත්තඤ්ච විපස්සකානං, නිරොධුපට්ඨානෙකත්තඤ්ච අරියපුග්ගලානං - ඉමෙහි චතූහි ඨානෙහි එකත්තගතං චිත්තං පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දඤ්චෙව හොති, උපෙක්ඛානුබ්‍රූහිතඤ්ච, ඤාණෙන ච සම්පහංසිතං. පඨමස්ස ඣානස්ස කො ආදි, කිං මජ්ඣෙ, කිං පරියොසානං? පඨමස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි, උපෙක්ඛානුබ්‍රූහනා මජ්ඣෙ, සම්පහංසනා පරියොසානං. පඨමස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි. ආදිස්ස කති ලක්ඛණානි? ආදිස්ස තීණි ලක්ඛණානි. යො තස්ස පරිපන්ථො තතො චිත්තං විසුජ්ඣති, විසුද්ධත්තා චිත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, පටිපන්නත්තා තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති. යඤ්ච පරිපන්ථතො චිත්තං විසුජ්ඣති, යඤ්ච විසුද්ධත්තා චිත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, යඤ්ච පටිපන්නත්තා තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති. පඨමස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි. ආදිස්ස ඉමානි තීණි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති - ‘‘පඨමං ඣානං ආදිකල්‍යාණඤ්චෙව හොති ලක්ඛණසම්පන්නඤ්ච’’. පඨමස්ස ඣානස්ස උපෙක්ඛානුබ්‍රූහනා මජ්ඣෙ. මජ්ඣස්ස කති ලක්ඛණානි? මජ්ඣස්ස තීණි ලක්ඛණානි. විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති, සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති, එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති. යඤ්ච විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති - පඨමස්ස ඣානස්ස උපෙක්ඛානුබ්‍රූහනා මජ්ඣෙ. මජ්ඣස්ස ඉමානි තීණි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති - ‘‘පඨමං ඣානං මජ්ඣෙකල්‍යාණඤ්චෙව හොති ලක්ඛණසම්පන්නඤ්ච’’. පඨමස්ස ඣානස්ස සම්පහංසනා පරියොසානං. පරියොසානස්ස කති ලක්ඛණානි? පරියොසානස්ස චත්තාරි ලක්ඛණානි. තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන සම්පහංසනා, ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන සම්පහංසනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන සම්පහංසනා, ආසෙවනට්ඨෙන සම්පහංසනා. පඨමස්ස ඣානස්ස සම්පහංසනා පරියොසානං. පරියොසානස්ස ඉමානි චත්තාරි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති - ‘‘පඨමං ඣානං පරියොසානකල්‍යාණඤ්චෙව හොති ලක්ඛණසම්පන්නඤ්ච’’. එවං තිවත්තගතං චිත්තං තිවිධකල්‍යාණකං දසලක්ඛණසම්පන්නං විතක්කසම්පන්නඤ්චෙව හොති විචාරසම්පන්නඤ්ච පීතිසම්පන්නඤ්ච සුඛසම්පන්නඤ්ච චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නඤ්ච සද්ධාසම්පන්නඤ්ච වීරියසම්පන්නඤ්ච සතිසම්පන්නඤ්ච සමාධිසම්පන්නඤ්ච පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච. දුතියස්ස ඣානස්ස කො ආදි, කිං මජ්ඣෙ, කිං පරියොසානං? දුතියස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි, උපෙක්ඛානුබ්‍රූහනා මජ්ඣෙ, සම්පහංසනා පරියොසානං...පෙ.... එවං තිවත්තගතං චිත්තං තිවිධකල්‍යාණකං දසලක්ඛණසම්පන්නං පීතිසම්පන්නඤ්චෙව හොති සුඛසම්පන්නඤ්ච චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නඤ්ච සද්ධාසම්පන්නඤ්ච වීරියසම්පන්නඤ්ච සතිසම්පන්නඤ්ච සමාධිසම්පන්නඤ්ච පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච. තතියස්ස ඣානස්ස කො ආදි, කිං මජ්ඣෙ, කිං පරියොසානං...පෙ.... එවං තිවත්තගතං චිත්තං තිවිධකල්‍යාණකං දසලක්ඛණසම්පන්නං සුඛසම්පන්නඤ්චෙව හොති චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නඤ්ච සද්ධාසම්පන්නඤ්ච වීරියසම්පන්නඤ්ච සතිසම්පන්නඤ්ච සමාධිසම්පන්නඤ්ච පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච. චතුත්ථස්ස ඣානස්ස කො ආදි, කිං මජ්ඣෙ, කිං පරියොසානං...පෙ.... එවං තිවත්තගතං චිත්තං තිවිධකල්‍යාණකං දසලක්ඛණසම්පන්නඤ්ච උපෙක්ඛාසම්පන්නඤ්චෙව හොති චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නඤ්ච සද්ධාසම්පන්නඤ්ච වීරියසම්පන්නඤ්ච සතිසම්පන්නඤ්ච සමාධිසම්පන්නඤ්ච පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා...පෙ.... විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා... ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා කො ආදි, කිං මජ්ඣෙ, කිං පරියොසානං...පෙ.... එවං තිවත්තගතං චිත්තං තිවිධකල්‍යාණකං දසලක්ඛණසම්පන්නං උපෙක්ඛාසම්පන්නඤ්චෙව හොති චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නං ච...පෙ.... පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච. අනිච්චානුපස්සනාය කො ආදි, කිං මජ්ඣෙ, කිං පරියොසානං...පෙ.... එවං තිවත්තගතං චිත්තං තිවිධකල්‍යාණකං දසලක්ඛණසම්පන්නං විතක්කසම්පන්නඤ්චෙව හොති විචාරසම්පන්නඤ්ච පීතිසම්පන්නඤ්ච සුඛසම්පන්නඤ්ච චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නඤ්ච සද්ධාසම්පන්නඤ්ච වීරියසම්පන්නඤ්ච සතිසම්පන්නඤ්ච සමාධිසම්පන්නඤ්ච පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච. දුක්ඛානුපස්සනාය...පෙ.... අනත්තානුපස්සනාය... නිබ්බිදානුපස්සනාය... විරාගානුපස්සනාය... නිරොධානුපස්සනාය... පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය... ඛයානුපස්සනාය... වයානුපස්සනාය... විපරිණාමානුපස්සනාය... අනිමිත්තානුපස්සනාය... අප්පණිහිතානුපස්සනාය... සුඤ්ඤතානුපස්සනාය... අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාය... යථාභූතඤාණදස්සනාය... ආදීනවානුපස්සනාය... පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය... විවට්ටනානුපස්සනාය... පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච. සොතාපත්තිමග්ගස්ස...පෙ.... සකදාගාමිමග්ගස්ස... අනාගාමිමග්ගස්ස... අරහත්තමග්ගස්ස කො ආදි, කිං මජ්ඣෙ, කිං පරියොසානං? අරහත්තමග්ගස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි උපෙක්ඛානුබ්‍රූහනා මජ්ඣෙ, සම්පහංසනා පරියොසානං. අරහත්තමග්ගස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි. ආදිස්ස කති ලක්ඛණානි? ආදිස්ස තීණි ලක්ඛණානි. යො තස්ස පරිපන්ථො තතො චිත්තං විසුජ්ඣති, විසුද්ධත්තා චිත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, පටිපන්නත්තා තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති . යඤ්ච පරිපන්ථතො චිත්තං විසුජ්ඣති, යඤ්ච විසුද්ධත්තා චිත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, යඤ්ච පටිපන්නත්තා තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති - අරහත්තමග්ගස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි. ආදිස්ස ඉමානි තීණි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති - ‘‘අරහත්තමග්ගො ආදිකල්‍යාණො චෙව හොති ලක්ඛණසම්පන්නො ච’’. අරහත්තමග්ගස්ස උපෙක්ඛානුබ්‍රූහනා මජ්ඣෙ. මජ්ඣස්ස කති ලක්ඛණානි? මජ්ඣස්ස තීණි ලක්ඛණානි. විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති, සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති, එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති. යඤ්ච විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති. තෙන වුච්චති - ‘‘අරහත්තමග්ගො මජ්ඣෙකල්‍යාණො චෙව හොති ලක්ඛණසම්පන්නො ච’’. අරහත්තමග්ගස්ස සම්පහංසනා පරියොසානං. පරියොසානස්ස කති ලක්ඛණානි? පරියොසානස්ස චත්තාරි ලක්ඛණානි. තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන සම්පහංසනා, ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන සම්පහංසනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන සම්පහංසනා, ආසෙවනට්ඨෙන සම්පහංසනා. අරහත්තමග්ගස්ස සම්පහංසනා පරියොසානං. පරියොසානස්ස ඉමානි චත්තාරි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති - ‘‘අරහත්තමග්ගො පරියොසානකල්‍යාණො චෙව හොති ලක්ඛණසම්පන්නො ච’’. එවං තිවත්තගතං චිත්තං තිවිධකල්‍යාණකං දසලක්ඛණසම්පන්නං විතක්කසම්පන්නඤ්චෙව හොති විචාරසම්පන්නඤ්ච පීතිසම්පන්නඤ්ච සුඛසම්පන්නඤ්ච චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නඤ්ච සද්ධාසම්පන්නඤ්ච වීරියසම්පන්නඤ්ච සතිසම්පන්නඤ්ච සමාධිසම්පන්නඤ්ච පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච .	158 [9] පිරිසිදුවීමෙහි තෙළෙස් ඥානයෝ කවරහුද? නිමිත්ත ඉක්මවා ගිය සිත වික්ෂේපයෙහි වැටුණේ වෙයි. ඒ සිත අත්හැර එක් අරමුණක පිහිටුවයි. මෙසේද සිත වික්ෂේපයට නොයයි. නිමිත්තට නොපැමුණුණාවූ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන් කැමතිවන්නාවූ සිත කම්පා වූයේවෙයි. එය අත්හැර ඒ අරමුණෙහිම පිහිටුවයි. මෙසේද සිත වික්ෂේපයට නොයයි. හැකුළුණාවූ සිත කුසීත බැව්හි වැටෙයි. එය වීර්යයෙන් ඔසවා කුසීත බව දුරුකරයි. මෙසේද සිත වික්ෂේපයට නොයයි. වීර්යයෙන් වඩා ඔසවන ලද සිත උද්ධච්චයෙහි වැටෙයි. එය නිශ්‍රිත කොට උද්ධච්චය දුරුකරයි. මෙසේද සිත වික්ෂේපයට නොයයි. ඇලුණාවූ සිත රාගයෙහි වැටෙයි. එය නුවණින් දැන ඒ රාගය දුරුකරයි. මෙසේද සිත වික්ෂේපයට නොයයි. ඇලීමෙන් ඉවත්වූ සිත ව්‍යාපාදයෙහි වැටෙයි. එය නුවණින් දැන ව්‍යාපාදය දුරුකරයි. මෙසේද සිත වික්ෂේපයට නොයයි. මේ සය කරුණෙන් පිරිසිදුවූ හාත්පස පිරිසිදුවූ සිත එකඟ බවට පැමිණියේ වෙයි. [10] ඒ එකඟබවට පැමිණීම් කවරහුද? දානවස්තු පරිත්‍යාගය වැටහීමෙහි එකඟබවද, සමථ නිමිති වැටහීමෙහි එකඟබවද, වය ලක්ෂණ වැටහීමෙහි එකඟබවද, නිරෝධය වැටහීමෙහි එකඟබවද වෙත්. දීමෙහි කැමැත්ත ඇති යොගීන්හට දාන වස්තු පරිත්‍යාගය වැටහීමෙහි එකඟබවද, විදර්ශනාපාදක සමාධියෙහි යෙදී සිටින්නහුට සමථ නිමිත්ත වැටහීමෙහි එකඟබවද, විදර්ශකයන්හට වයලක්ෂණය වැටහීමෙහි එකඟකමද, ආර්ය පුද්ගලයන් හට නිරෝධය වැටහීමෙහි එකඟ බවද වෙත්. මේ සතර ආකාරයෙන් එකඟ බවට ගියාවූ සිත පටිපදා විසුද්ධියට පැමිණියේද, උපෙක්ෂාවෙන් වඩන ලද්දේද, ඥානයෙන් පිරිසිදු කරන ලද්දේද වෙයි. [11] ප්‍රථමධ්‍යානයාගේ මුල කිමෙක්ද, මැද කිමෙක්ද, අග කිමෙක්ද, (ii) පටිපදා විසුද්ධිය ප්‍රථමධ්‍යානයාගේ මුලය උපෙක්ෂාවගේ වැඩීම මැදය, පිරිසිදුවීම අගය, පටිපදා විසුද්ධිය ප්‍රථම ධ්‍යානයාගේ ආදියයි (මුලයි) ආදියාගේ ලක්ෂණ කෙතෙක්ද? ආදියගේ ලක්ෂණ තුනකි. යමක් ප්‍රථමධ්‍යානයාගේ වැළැක්ම වෙයිද, එයින් සිත පිරිසිදු වෙයි. සිත පිරිසිදුවූ හෙයින් මධ්‍යම සමථ නිමිත්තට පැමිණෙයි. පැමිණි හෙයින් එම අරමුණෙහි සිත බැසගනියි. යම් සිතක් වැළැක්මෙන් පිරිසිදු වෙයිද, යම් සිතක් පිරිසිදුවූ හෙයින් මධ්‍යම සමථ නිමිත්තට පැමිණෙයිද, යම් සිතක් පැමිණිහෙයින් යම් සිතක් එම අරමුණෙහි බැසගනියිද, පටිපදා විසුද්ධිය ප්‍රථමධ්‍යානයාගේ ආදිය යන මෙහි ආදියගේ මේ ලක්ෂණ තුන වෙත්. (iii) එහෙයින් ප්‍රථමධ්‍යානය ආදී කල්‍යාණවූයේද ලක්ෂණසම්පන්නවූයේයයිද කියනු ලැබේ. [12] උපෙක්ෂාවගේ වැඩීම ප්‍රථමධ්‍යානයාගේ මැදය, මධ්‍යයාගේ ලක්ෂණ කෙතෙක්ද? මධ්‍යයාගේ ලක්ෂණ තුනකි. පිරිසිදුවූ සිත මැදහත්වෙයි. සමථයට පිළිපන් සිත මැදහත් වෙයි. එකඟබව වැටහුණු සිත මැදහත්වෙයි. පිරිසිදුවූ යම් සිතක් මැදහත්වෙයිද, සමථයට පිළිපන් යම් සිතක් මැදහත් වෙයිද, එකඟබව වැටහුණු යම් සිතක් මැදහත්වෙයිද, උපෙක්ෂාව ප්‍රථමධ්‍යානයාගේ මැදය යන මෙහි මධ්‍යයාගේ මේ ලක්ෂණ තුන වෙත්. එහෙයින් ප්‍රථමධ්‍යානය මජ්ඣෙ කල්‍යාණ වූයේද, ලක්ෂණසම්පන්න වූයේයයිද කියනු ලැබේ. ප්‍රථමධ්‍යානයාගේ ඥානයෙන් පිරිසිදුවීම අවසානයයි. අවසානයාගේ ලක්ෂණ කෙතෙක්ද? අවසානයාගේ ලක්ෂණ සතරකි. ඒ ප්‍රථමධ්‍යානයෙහි හටගත් ධර්මයන් නොඉක්මවීම ස්වභාවයෙන් පිරිසිදුවීම ඉන්ද්‍රිය ධර්මයන්ගේ සමාන කෘත්‍ය ඇති ස්වභාවයෙන් පිරිසිදුවීම ඊට අනුකූල වීර්යයෙන් ඉසිලීම් ස්වභාවයෙන් පිරිසිදුවීම නැවත නැවත සෙවනය කිරීමෙන් පිරිසිදුවීම යන මොහුයි. ප්‍රථමධ්‍යානයාගේ පිරිසිදුවීම අවසාන යයි යන මෙහි අවසානයාගේ මේ ලක්ෂණ සතරවෙති. එහෙයින් ප්‍රථම ධ්‍යානය පරියොසාන කල්‍යාණද වෙයි. ලක්ෂණ සම්පන්නවේයයි කියනු ලැබේ. මෙසේ ත්‍රිවිධ ස්වභාවයෙන් යුත් ප්‍රථමධ්‍යාන සිත ත්‍රිවිධ කල්‍යාණයෙන් යුක්තවූයේද, දසලක්ෂණයෙන් යුක්තවූයේද, විතර්කයෙන් සමන්විතවූයේද විචාරයෙන් සමන්විතවූයේද විරතියෙන් සමන්විතවූයේද, සැපයෙන් සමන්විත වූයේද චිත්තයාගේ ස්ථානයෙන් සමන්විතවීමද ශ්‍රද්ධාවෙන් සමන්විතවීමද, වීර්යයෙන් සමන්විත වීමද, සතියෙන් සමන්විතවීමද, සමාධියෙන් සමන්විතවීමද, ප්‍රඥාවෙන් සමන්විතවීමද වෙයි. [13] ද්විතීය ධ්‍යානයාගේ ආදිය (මුල) කුමක්ද, මැද කුමක්ද, අවසානය කුමක්ද? ප්‍රතිපදා විශුද්ධිය, ද්විතීයධ්‍යාන ආදිය වෙයි උපෙක්ෂාවගේ වැඩීම මැද වෙයි. පිරිසිදුවීම අවසානය වෙයි. (11 ඡේදයේ (ii) ප්‍රථමධ්‍යානය යනු ද්විතීය ධ්‍යානයයි වෙනස්කොට යොදන්න) මෙසේ ත්‍රිවිධ ස්වභාවයෙන් යුත් ද්විතීයධ්‍යාන සිත ත්‍රිවිධ කල්‍යාණයෙන් යුක්ත වූයේද, දශලක්ෂණයෙන් යුක්තවූයේද, ප්‍රීතියෙන් යුක්තවූයේද, චිත්තයාගේ අධිෂ්ඨානයෙන් යුක්තවීමද, ශ්‍රද්ධාවෙන් යුක්තවීමද, වීර්යයෙන් යුක්තවීමද, සතියෙන් යුක්ත වීමද, සමාජයෙන් යුක්තවීමද, ප්‍රඥාවෙන් යුක්තවීමද වෙයි. [14] තෘතීය ධ්‍යානයාගේ ආදිය කුමක්ද, මැද කුමක්ද අවසානය කුමක්ද? (11 ඡේදයේ (ii) ප්‍රථමධ්‍යානය යනු තෘතීයධ්‍යානයයි වෙනස්කොට යොදන්න) මෙසේ ත්‍රිවිධ ආකාරයෙන් යුත් තෘතීයධ්‍යාන සිත ත්‍රිවිධ කල්‍යාණයෙන් යුක්තවූයේද, දශලක්ෂණයෙන් යුක්තවූයේද, සුඛයෙන් යුක්තවූයේද, චිත්තයාගේ අධිෂ්ඨානයෙන් යුක්තවීමද, ශ්‍රද්ධාවෙන් යුක්තවීමද, වීර්යයෙන් යුක්තවීමද, සමාධියෙන් යුක්තවීමද, ප්‍රඥාවෙන් යුක්තවීමද වෙයි. [15] චතුර්ථධ්‍යානයාගේ ආදිය කුමක්ද, මැද කුමක්ද, අවසානය කුමක්ද? (11 ඡේදයේ (ii) ප්‍රථමධ්‍යානය යනු චතුර්ථධ්‍යානයයි වෙනස්කොට යොදන්න) මෙසේ ත්‍රිවිධ ස්වභාවයෙන් යුත් චතුර්ථධ්‍යාන සිත ත්‍රිවිධ කල්‍යාණයෙන් යුක්තවූයේද, දශලක්ෂණයෙන් යුක්තවූයේද, උපෙක්ෂාවෙන් යුක්තවූයේද, චිත්තයාගේ අධිෂ්ඨානයෙන් යුක්තවීමද (ii) ශ්‍රද්ධාවෙන් යුක්තවීමද, වීර්යයෙන් යුක්තවීමද, සතියෙන් යුක්තවීමද සමාධියෙන් යුක්තවීමද, ප්‍රඥාවෙන් යුක්තවීමද වෙයි. [16]ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තියෙන් විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තියගේ ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියාගේ නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තියගේ ආදිය කුමක්ද, මැද කුමක්ද, අවසානය කුමක්ද? (11 ඡේදයේ (ii) ප්‍රථමධ්‍යානය යනු ආකාසඤ්චායතන සමාපත්තියයි වෙනස්කොට යොදන්න) මෙසේ තුන් ස්වභාවයක් ඇති නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සිත ත්‍රිවිධ කල්‍යාණයෙන් යුක්තවූයේද, දශ ලක්ෂණයෙන් යුක්තවුයේද, චිත්තයාගේ අධිෂ්ඨානයෙන් යුක්තවීමද (15 ඡේදයේ (ii) යොදන්න.) [17] අනිච්චානුපස්සනාවගේ ආදිය කුමක්ද? මැද කුමක්ද, අවසානය කුමක්ද? (මෙහි 11 ඡේදයේ (ii) ප්‍රථම ධ්‍යානය යනු අනිච්චානුපස්සනාවයයි වෙනස් කොට යොදන්න.) මෙසේ තුන් ආකාරයෙන් යුත් අනිච්චානුපස්සනා සිත ත්‍රිවිධ කල්‍යාණයෙන් යුක්තවූයේද දශලක්ෂණයෙන් යුක්තවූයේද විතර්කයෙන් යුක්තවූයේද විචාරයෙන් යුක්තවූයේද ප්‍රීතියෙන් යුක්තවූයේද සුඛයෙන් යුක්තවූයේද චිත්තයාගේ අධිෂ්ඨානයෙන් යුක්තවීමද ශ්‍රද්ධාවෙන් යුක්තවීමද වීර්යයෙන් යුක්තවීමද සතියෙන් යුක්තවීමද සමාධියෙන් යුක්තවීමද ප්‍රඥාවෙන් යුක්තවීමද වෙයි. [18] දුක්ඛානුපස්සනාවගේ ආදිය කුමක්ද? මැද කුමක්ද? අවසානය කුමක්ද? (මෙහි ඡේදයේ 11 (ii) ප්‍රථම ධ්‍යානය යනු දුක්ඛානුපස්සනාවයයි වෙනස් කොට යොදන්න) අනත්තානුපස්සනාවගේ නිබ්බිදානුපස්සනාවගේ විරාගානුපස්සනාවගේ නිරෝධානුපස්සනාවගේ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාවගේ ඛයානුපස්සනාවගේ වයානුපස්සනාවගේ විපරිණාමානුපස්සනාවගේ අනිමිත්තානුපස්සනාවගේ අප්පණිහිතානුපස්සනාවගේ සුඤ්ඤතානුපස්සනාවගේ අධිපඤ්ඤා ධම්මවිපස්සනාවගේ යථාභූත ඥාන දර්ශනයාගේ ආදීනවානුපස්සනාවගේ පටිසංඛානුපස්සනාවගේ විවට්ටානුපස්සනාවගේ සොතාපත්ති මාර්ගයාගේ සකෘදාගාමි මාර්ගයාගේ අනාගාමි මාර්ගයාගේ අර්හත් මාර්ගයාගේ ආදිය කුමක්ද මැද කුමක්ද අවසානය කුමක්ද? පටිපදාවිසුද්ධිය අර්හත් මාර්ගයාගේ ආදියයි. උපෙක්ෂාවගේ වැඩීම මැදයි පිරිසිදුවීම අවසානයයි. පටිපදා විසුද්ධිය අර්හත් මාර්ගයාගේ ආදිය යන මෙහි ආදියගේ ලක්ෂණ කෙතෙක්ද? ආදියගේ ලක්ෂණ තුනකි. ඒ අර්හත් මාර්ගයාගේ යම් බාධකයක් වෙයිද එයින් සිත පිරිසිදුවෙයි. පිරිසිදුවූ හෙයින් මධ්‍යම සමථ නිමිත්තට පැමිණෙයි. පැමිණි හෙයින් එහි සිත බැස ගනියි. බාධකයන් කෙරෙන් සිත යම් පිරිසිදුවීමක් වෙයිද, පිරිසිදුවූ හෙයින් යම් සිත යම් මධ්‍යම සමථ නිමිත්තකට පැමිණීමක් වෙයිද පැමිණි හෙයින් එහි සිත බැස ගැනීමක් වෙයිද, පටිපදා විසුද්ධිය අර්හත් මාර්ගයාගේ ආදිය යන මෙහි ආදියගේ මේ තුන් ලක්ෂණයෝ වෙත්. එහෙයින් අර්හත් මාර්ගය ආදී කල්‍යාණද ලක්ෂණ සම්පන්නද වේයයි කියනු ලැබේ. [19] උපෙක්ෂාව වැඩීම අර්හත් මාර්ගයාගේ මැදයි මධ්‍යයාගේ ලක්ෂණ කෙතෙක්ද? මධ්‍යයාගේ ලක්ෂණ තුනකි. පිරිසිදුවූ සිත මැදහත්වද කිසි සමථයට පැමිණි සිත මැදහත්වද කිසි එකඟ බැව් වැටහුණු සිත මැදහත්වද කිසි පිරිසිදු සිතින් යම් මැදහත්ව බැලීමක් වෙයිද, සමථයට පැමිණි සිතින් යම් මැදහත්ව බැලීමක් වෙයිද, එකඟ බැව් වැටහුණු සිතින් යම් මැදහත්ව බැලීමක් වෙයිද එයින් අර්හත් මාර්ගය මජ්කේධ කල්‍යාණයෙන් යුක්තයයි ලක්ෂණයන්ගෙන් යුක්ත යයිද කියනු ලැබේ. අර්හත් මාර්ගයාගේ පිරිසිදුවීම අවසාන නම් අවසානයාගේ ලක්ෂණ කෙතෙක්ද අවසානයාගේ ලක්ෂණ සතරකි. එම අර්හත් මාර්ගයෙහි පහළවූ ධර්මයන් නොඉක්මවීම් වශයෙන් පිරිසිදුවීම සමාන කෘත්‍ය වශයෙන් ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පිරිසිදුවීම ඊට අනුකූල වශයෙන් වීර්යයෙන් ඉසිලීම් වශයෙන් පිරිසිදුවීම නැවත නැවත සෙවනය කිරීම වශයෙන් පිරිසිදුවීම යන සතරයි. අර්හත් මාර්ගයාගේ පිරිසිදුවීම අවසානය නමි. අවසානයාගේ මේ ලක්ෂණ සතරවෙත්. එහෙයින් අර්හත් මාර්ගය පරියොසන කල්‍යාණයෙන් යුක්තවූයේද, ලක්ෂණයන්ගෙන් යුක්තවූයේද, වේයයි කියනු ලැබේ. මෙසේ ත්‍රිවිධ ස්වභාවයෙන් යුත් අර්හත් මාර්ග සිත ත්‍රිවිධ කල්‍යාණයෙන් යුක්තවූයේද දශ ලක්ෂණයෙන් යුක්තවූයේද විතර්කයෙන් යුක්තවූයේද විචාරයෙන් යුක්තවූයේද ප්‍රීතියෙන් යුක්තවූයේද සුඛයෙන් යුක්තවූයේද වෙයි. චිත්තයාගේ අධිෂ්ඨානයෙන් යුක්තවීමද ශ්‍රද්ධාවෙන් යුක්තවීමද වීර්යයෙන් යුක්තවීමද සතියෙන් යුක්තවීමද සමාධියෙන් යුක්තවීමද ප්‍රඥාවෙන් යුක්තවීමද වෙයි.
159 නිමිත්තං අස්සාසපස්සාසා, අනාරම්මණමෙකචිත්තස්ස; අජානතො ච තයො ධම්මෙ, භාවනා නුපලබ්භති. නිමිත්තං අස්සාසපස්සාසා, අනාරම්මණමෙකචිත්තස්ස; ජානතො ච තයො ධම්මෙ, භාවනා උපලබ්භතීති. කථං ඉමෙ තයො ධම්මා එකචිත්තස්ස ආරම්මණා න හොන්ති, න චිමෙ තයො ධම්මා අවිදිතා හොන්ති, න ච චිත්තං වික්ඛෙපං ගච්ඡති, පධානඤ්ච පඤ්ඤායති, පයොගඤ්ච සාධෙති, විසෙසමධිගච්ඡති? සෙය්‍යථාපි රුක්ඛො සමෙ භූමිභාගෙ නික්ඛිත්තො. තමෙනං පුරිසො කකචෙන ඡින්දෙය්‍ය. රුක්ඛෙ ඵුට්ඨකකචදන්තානං වසෙන පුරිසස්ස සති උපට්ඨිතා හොති; න ආගතෙ වා ගතෙ වා කකචදන්තෙ මනසි කරොති. න ආගතා වා ගතා වා කකචදන්තා අවිදිතා හොන්ති , පධානඤ්ච පඤ්ඤායති, පයොගඤ්ච සාධෙති. යථා රුක්ඛො සමෙ භූමිභාගෙ නික්ඛිත්තො. එවං උපනිබන්ධනා නිමිත්තං. යථා කකචදන්තා, එවං අස්සාසපස්සාසා. යථා රුක්ඛෙ ඵුට්ඨකකචදන්තානං වසෙන පුරිසස්ස සති උපට්ඨිතා හොති, න ආගතෙ වා ගතෙ වා කකචදන්තෙ මනසි කරොති, න ආගතා වා ගතා වා කකචදන්තා අවිදිතා හොන්ති, පධානඤ්ච පඤ්ඤායති, පයොගඤ්ච සාධෙති. එවමෙවං භික්ඛු නාසිකග්ගෙ වා මුඛනිමිත්තෙ වා සතිං උපට්ඨපෙත්වා නිසින්නො හොති, න ආගතෙ වා ගතෙ වා අස්සාසපස්සාසෙ මනසි කරොති, න ආගතා වා ගතා වා අස්සාසපස්සාසා අවිදිතා හොන්ති, පධානඤ්ච පඤ්ඤායති, පයොගඤ්ච සාධෙති. විසෙසමධිගච්ඡති පධානඤ්ච. කතමං පධානං? ආරද්ධවීරියස්ස කායොපි චිත්තම්පි කම්මනියං හොති - ඉදං පධානං. කතමො පයොගො? ආරද්ධවීරියස්ස උපක්කිලෙසා පහීයන්ති, විතක්කා වූපසමන්ති - අයං පයොගො. කතමො විසෙසො? ආරද්ධවීරියස්ස සඤ්ඤොජනා පහීයන්ති, අනුසයා බ්‍යන්තීහොන්ති (අනුසයා බ්‍යාසන්ති (ස්‍යා.)). අයං විසෙසො. එවං ඉමෙ තයො ධම්මා එකචිත්තස්ස ආරම්මණා න හොන්ති , න චිමෙ තයො ධම්මා අවිදිතා හොන්ති, න ච චිත්තං වික්ඛෙපං ගච්ඡති, පධානඤ්ච පඤ්ඤායති, පයොගඤ්ච සාධෙති, විසෙසමධිගච්ඡති.	159 “නිමිත්තද ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයෝද එක් සිතක්හුගේ අරමුණ නොවෙත්. නොදත් පුද්ගලයාහට ධර්ම තුනෙහි භාවනාව නොලැබෙයි. “නිමිත්තද ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයෝද එක් සිතක්හුගේ අරමුණ නොවෙත් දන්නාවූ පුද්ගලයාට ධර්ම තුනෙහි භාවනාව ලැබෙයි. [20] කෙසේ නම් මේ ධර්මයෝ තිදෙන එක් සිතක්හුගේ ආරම්මණයෝ නොවෙත්ද? මේ ධර්මයෝ තිදෙන ප්‍රකට නොවන්නාහුද, නොවෙත්ද? සිත වික්ෂෙපයටද නොපැමිණෙයිද? වීර්ය කිරීමද පෙණෙයිද? අරමුණට එළඹ බැලීමද සිද්ධකරයිද? විශේෂයට පැමිණෙයිද? යම්සේ සමවූ භූමිභාගයක තබන ලද්දාවූ රුකක්වෙයිද, පුරුෂයෙක් ඒ රුක කියතකින් කපන්නේය. පුරුෂයාගේ සිහිය කඳේ වදින තන්හි පිහිටියේ වෙයි. පැමිණියාවූද, නොපැමිණියාවූද කියත් දැති මෙනෙහි නොකරයි. පැමිණියාවූද නොපැමිණියාවූද කියත් දැති ප්‍රකට නොවන්නේද නොවෙත්, වීර්යයද පෙනෙයි ක්‍රියාවද සිදුවෙයි. සමවූ භූමි භාගයක තබන ලද රුක්කඳ යම්සේද සිහිය පිහිටුවන්නාවූ නිමිත්ත එසේය. කියත් දැති යම්සේද ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයෝ එසේය. යම්සේ පුරුෂයාගේ සිහිය කඳෙහි වදින්නාවූ දැතිවල පිහිටියේ වෙයිද, පැමිණියාවූද නොපැමිණියාවූද කියත් දැති ප්‍රකට නොවන්නේ නොවෙත්ද වීර්යයද පෙනෙයිද ක්‍රියාවද සිදුවෙයිද, එසේම මහණහු විසින් නාසිකාග්‍රයෙහි හෝ මුඛ නිමිත්තෙහි හෝ සිහිය පිහිටුවා හිඳින්නේ වෙයි. පැමිණියාවූද නොපැමිණියාවූද ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන් මෙනෙහි නොකරයි. වීර්යයද පෙනෙයි, සමාධියද සිදුවෙයි. ප්‍රධානය (වීර්යය) විශේෂයටද පැමිණෙයි. ප්‍රධාන යන නම් කවරේද? පටන් ගත් වීර්ය ඇති පුද්ගලයාගේ කයද සිතද කර්මන්‍ය වෙයි. මෙය ප්‍රධානයයි ප්‍රයොගය (ක්‍රියාව) කුමක්ද? පටන් ගන්නා ලද වීර්ය ඇති පුද්ගලයාගේ උප ක්ලේශයෝ පහවෙත්. විතර්කයෝ සංසිඳෙත්. මේ ප්‍රයොග වෙයි. විශේෂය කුමක්ද? පටන්ගත් වීර්ය ඇති පුද්ගලයාගේ සංයෝජනයෝ පහ වෙත්. අනුසයයෝ නැති වෙත්. මෙය විශේෂයයි මෙසේ මේ ධර්ම තුන එක් සිතට අරමුණු නොවෙත්. මේ ධර්ම තුන ප්‍රකට නොවන්නාහුද නොවෙත්. සිත වික්ෂේපයටද නොපැමිණෙයි. ප්‍රධානය (වීර්යයද) පෙනෙයි. ප්‍රයොගයද සිදුවෙයි. විශේෂයටද පැමිණෙයි.
160 ආනාපානස්සති යස්ස, පරිපුණ්ණා සුභාවිතා; අනුපුබ්බං පරිචිතා, යථා බුද්ධෙන දෙසිතා; සො ඉමං ලොකං පභාසෙති, අබ්භා මුත්තොව චන්දිමාති. ආනන්ති අස්සාසො, නො පස්සාසො. අපානන්ති (අපානන්ති (ක.)) පස්සාසො, නො අස්සාසො. අස්සාසවසෙන උපට්ඨානං සති, පස්සාසවසෙන උපට්ඨානං සති. යො අස්සසති තස්සුපට්ඨාති, යො පස්සසති තස්සුපට්ඨාති. පරිපුණ්ණාති පරිග්ගහට්ඨෙන පරිපුණ්ණා, පරිවාරට්ඨෙන පරිපුණ්ණා, පරිපූරට්ඨෙන පරිපුණ්ණා . සුභාවිතාති චතස්සො භාවනා - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා, ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා, ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. තස්සිමෙ චත්තාරො භාවනට්ඨා යානීකතා හොන්ති වත්ථුකතා අනුට්ඨිතා පරිචිතා සුසමාරද්ධා. යානීකතාති යත්ථ යත්ථ ආකඞ්ඛති තත්ථ තත්ථ වසිප්පත්තො හොති බලප්පත්තො වෙසාරජ්ජප්පත්තො . තස්ස මෙ තෙ ධම්මා ආවජ්ජනපටිබද්ධා (ආවජ්ජනපටිබන්ධා (ක.) එවමීදිසෙසු පදෙසු) හොන්ති ආකඞ්ඛපටිබද්ධා මනසිකාරපටිබද්ධා චිත්තුප්පාදපටිබද්ධා. තෙන වුච්චති - ‘‘යානීකතා’’ති. වත්ථුකතාති යස්මිං යස්මිං වත්ථුස්මිං චිත්තං ස්වාධිට්ඨිතං හොති, තස්මිං තස්මිං වත්ථුස්මිං සති සුපට්ඨිතා හොති. යස්මිං යස්මිං වා පන වත්ථුස්මිං සති සූපට්ඨිතා (සුපට්ඨිතා (ක.)) හොති, තස්මිං තස්මිං වත්ථුස්මිං චිත්තං ස්වාධිට්ඨිතං හොති. තෙන වුච්චති - ‘‘වත්ථුකතා’’ති. අනුට්ඨිතාති වත්ථුස්මිං යෙන යෙන චිත්තං අභිනීහරති තෙන තෙන සති අනුපරිවත්තති. යෙන යෙන වා පන සති අනුපරිවත්තති තෙන තෙන චිත්තං අභිනීහරති. තෙන වුච්චති - ‘‘අනුට්ඨිතා’’ති. පරිචිතාති පරිග්ගහට්ඨෙන පරිචිතා, පරිවාරට්ඨෙන පරිචිතා, පරිපූරට්ඨෙන පරිචිතා. සතියා පරිග්ගණ්හන්තො ජිනාති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ. තෙන වුච්චති - ‘‘පරිචිතා’’ති. සුසමාරද්ධාති චත්තාරො සුසමාරද්ධා - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන සුසමාරද්ධා, ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන සුසමාරද්ධා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන සුසමාරද්ධා, තප්පච්චනීකානං කිලෙසානං සුසමූහතත්තා (සුසමුහතත්තා (ක.)) සුසමාරද්ධා.	160 [21] “යමෙකු විසින් ආනාපාන සතිය සම්පූර්ණ කොට වඩනා ලද්දීද, බුදුරදුන් විසින් දේශනා කළ පරිදි පිළිවෙළින් පුරුදු කරණ ලද්දීද හෙතෙම වළාකුළින් මිදුණ චන්ද්‍රයාමෙන් මේ ලෝකය බබළ වන්නේය.” [22] ආනා යනු ආශ්වාසයයි අපාන යනු ප්‍රශ්වාසයයි. ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් එළඹ සිටීම් සතියයි. ප්‍රශ්වාස වශයෙන් එළඹ සිටීම සතියයි. යමෙක් ආශ්වාස කරයිද, ඔහුට එළඹ සිටියි. යමෙක් ප්‍රශ්වාස කරයිද, ඔහුට එළඹ සිටියි. සම්පූර්ණව යන මෙහි වැළඳ ගැනීම අර්ථයෙන් සම්පූර්ණවීමද පිරිවැරීම අර්ථයෙන් සම්පූර්ණවීමද පිරීම් අර්ථයෙන් සම්පූර්ණ වීමද වෙයි. මනාකොට වඩනු ලැබීම යන මෙහි වැඩීම සතරකි. එහි පහළවූ ධර්මයන් නොයික්මවීම අර්ථයෙන් වැඩීමද ඉන්ද්‍රියයන්ගේ සමාන කෘත්‍යය ස්වාභාවයෙන් වැඩීමද, ඊට අනුකූල වීර්යයෙන් ඉසිලීම ස්වභාවයෙන් වැඩීමද, නැවත නැවත සෙවනය කිරීම් ස්වභාවයෙන් වැඩීමද වෙත්. ඒ භාවනාවගේ මේ භාවනාර්ථ සතරක් වෙත්, යානාවක් මෙන් කරන ලද්දාහු වෙත්. වස්තුවක් මෙන් කරණ ලද්දාහු වෙත්. එළඹ සිටියාහු වෙත්. හාත්පස රැස් කරන ලද්දාහු වෙත්. මනාකොට කරන ලද්දාහු වෙත්. යම් යම් ධ්‍යානයන්හි විදර්ශනාවන්හි කැමති වෙයිද, ඒ ඒ ධ්‍යාන විදර්ශනාවන්හි වසඟ බවට පැමිණියේ වෙයි. බලයට පැමිණියේ වෙයි. විශාරද බවට පැමිණියේ වෙයි. ඔහුට සමථ විදර්ශනා ධර්මයෝ ආවර්ජනයට අනුව පැවතුම් ඇත්තාහ. කැමැත්තට අනුව පැවතුම් ඇත්තාහ. මෙනෙහි කිරීමට අනුව පැවතුම් ඇත්තාහ. චිත්තොත්පාදයට අනුව පැවතුම් ඇත්තාහ. එහෙයින් යානාවක් මෙන් කරන ලදැයි කියනු ලැබේ. වස්තුවක් මෙන් කරන ලදී යන මෙහි සොළොස් වස්තු අතුරෙන් යම්කිසි වස්තුවෙක්හි සිත මනාව පිහිටුවන ලද්දේ වෙයිද, ඒ ඒ වස්තුවෙහි සිහිය මනාව පිහිටුවන ලද්දී වෙයි. යම් යම් වස්තුවෙක්හි සිහිය මනාව පිහිටුවන ලද්දී වෙයි. යම් යම් වස්තුවෙක්හි සිහිය මනාව පිහිටුවන ලද්දී වෙයිද, ඒ ඒ වස්තුවෙහි සිත මනාව පිහිටුවන ලද්දේ වෙයි. එහෙයින් වස්තුවක් මෙන් කරන ලදැයි කියනු ලැබේ. එළඹ සිටියේ වෙයි. යනු යම් යම් ආකාරයකින් සිත එළවයිද, ඒ ඒ ආකාරයෙන් සිත පවතියි. යම් යම් ආකාරයකින් සිත පවතියිද ඒ ඒ ආකාරයෙන් සිත එළවයි. එහෙයින් එළඹ සිටියේයයි කියනු ලැබේ. පුරුදු කරණ ලදී යනු පිරිසිඳ ගැනීම් ස්වභාවයෙන් පුරුදු කරන ලදී. පිරිවැරීම් වශයෙන් පුරුදු කරන ලදී. සම්පූර්ණ කිරීම වශයෙන් පුරුදු කරන ලදී. සිහියෙන් පිරිසිඳ ගැනීමෙන් ලාමක අකුශල ධර්මයන් දිනීම් වශයෙන් පුරුදු කරන ලදී.
161 සුසමන්ති අත්ථි සමං, අත්ථි සුසමං. කතමං සමං? යෙ තත්ථ ජාතා අනවජ්ජා කුසලා බොධිපක්ඛියා - ඉදං සමං. කතමං සුසමං? යං තෙසං තෙසං ධම්මානං ආරම්මණං නිරොධො නිබ්බානං - ඉදං සුසමං. ඉති ඉදඤ්ච සමං ඉදඤ්ච සුසමං ඤාතං හොති දිට්ඨං විදිතං සච්ඡිකතං ඵස්සිතං පඤ්ඤාය. ආරද්ධං හොති වීරියං අසල්ලීනං, උපට්ඨිතා සති අසම්මූළා (අපමුට්ඨා (ස්‍යා.)), පස්සද්ධො කායො අසාරද්ධො, සමාහිතං චිත්තං එකග්ගං. තෙන වුච්චති - ‘‘සුසමාරද්ධා’’ති. අනුපුබ්බං පරිචිතාති දීඝං අස්සාසවසෙන පුරිමා පුරිමා පරිචිතා, පච්ඡිමා පච්ඡිමා අනුපරිචිතා. දීඝං පස්සාසවසෙන පුරිමා පුරිමා පරිචිතා, පච්ඡිමා පච්ඡිමා අනුපරිචිතා. රස්සං අස්සාසවසෙන පුරිමා පුරිමා පරිචිතා , පච්ඡිමා පච්ඡිමා අනුපරිචිතා. රස්සං පස්සාසවසෙන පුරිමා පුරිමා පරිචිතා, පච්ඡිමා පච්ඡිමා අනුපරිචිතා...පෙ.... පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසවසෙන පුරිමා පුරිමා පරිචිතා, පච්ඡිමා පච්ඡිමා අනුපරිචිතා. පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසවසෙන පුරිමා පුරිමා පරිචිතා, පච්ඡිමා පච්ඡිමා අනුපරිචිතා. සබ්බාපි සොළසවත්ථුකා ආනාපානස්සතියො අඤ්ඤමඤ්ඤං පරිචිතා චෙව හොන්ති අනුපරිචිතා ච. තෙන වුච්චති - ‘‘අනුපුබ්බපරිචිතා’’ති. යථාති දස යථත්ථා - අත්තදමථත්ථො යථත්ථො, අත්තසමථත්ථො යථත්ථො, අත්තපරිනිබ්බාපනත්ථො යථත්ථො, අභිඤ්ඤත්ථො යථත්ථො, පරිඤ්ඤත්ථො යථත්ථො, පහානත්ථො යථත්ථො, භාවනත්ථො යථත්ථො, සච්ඡිකිරියත්ථො යථත්ථො, සච්චාභිසමයත්ථො යථත්ථො, නිරොධෙ පතිට්ඨාපකත්ථො යථත්ථො. බුද්ධොති යො සො භගවා සයම්භූ අනාචරියකො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණි, බලෙසු ච වසීභාවං.	161 [23] මනාකොට කරනලදී. යනු මනාකොට කිරීම් සතරකි. එහි හටගත් ධර්මයන් නොයික්මවීම් ස්වභාවයෙන් මනාව කරන ලද බව ඉන්ද්‍රියයන්ගේ සමාන කෘත්‍ය ස්වභාවයෙන් මනාව කරන ලද බව ඊට අනුකූල වීර්යයෙන් ඉසිලීම් ස්වභාවයෙන් මනාව කරන ලද බව ඊට විරුද්ධ ක්ලේශයන් මනාකොට නසනලද හෙයින් මනාව කරන ලද බව යන මොහුය. සුසම (මනාව) යන මෙහි සම නම් ධර්මයක්ද ඇත. සුසාම නම් ධර්මක්ද ඇත. සමානමවූ ධර්මය කුමක්ද? එහි හටගත්තාවූ යම් නිරවද්‍යවූ කුශලවූ බොධිපාක්ෂික ධර්ම කෙනෙක් වෙත්ද, මෙය සමාධි නම් සුසම ධර්මය නම් කුමක්ද? ඒ ඒ ධර්මයන්ගේ ආරම්මණයවූ නිරෝධයක් නිර්වාණයක් වෙයිද, මෙය සුසම නමි. මෙසේ මේ සමයද සුසමයද දන්නා ලද්දේ වෙයි, දක්නා ලද්දේ වෙයි. ප්‍රත්‍යක්‍ෂ කරන ලද්දේ වෙයි. ප්‍රඥාවෙන් ස්පර්ශ කරන ලද්දේ වෙයි. නොහැකිලෙන්නාවූ වීර්ය ආරම්භ කරන ලද්දේ වෙයි. නුමුළාවූ සිහිය එළඹ සිටියා වෙයි. කය නොදැඩිව සංසිඳුණේ වෙයි සිත එකඟව සමාධිගතවූයේ වෙයි. එහෙයින් මනාකොට කරන ලදැයි කිනු ලැබේ. [24] අනුව පුරුදු කරන යනු දීර්ඝව ආස්වාස කිරීම් වශයෙන් පළමු පළමු පුරුදු කිරීම පරිචිත නමි. පසු පසුව පුරුදු කිරීම අනු පරිචිත (අනුව පුරුදු කිරීම) නමි. දීර්ඝව ප්‍රස්වාස කිරීම වශයෙන් පළමු පළමු පුරුදු කිරීම පරිචිත නමි. පසු පසුව පුරුදුකිරීම අනුපරිචිත නමි. හ්‍රස්වව ආස්වාස කිරීම් වශයෙන් පළමු පළමු පුරුදු කිරීම් පරිචිත නමි. පසු පසුව පුරුදු කිරීම අනුපරිචිත නමි. හ්‍රස්වව ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් පළමු පළමු පුරුදු කිරීම පරිචිත නමි. පසු පසුව පුරුදු කිරීම අනුපරිචිත නමි. ස්කන්ධයන්ගේ අත් හැරීම බලමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් පළමු පළමු පුරුදු කිරීම් පරිචිත නමි. පසු පසු පුරුදු කරීම අනු පරිචිත නමි. ස්කන්ධයන්ගේ අත්හැරීම බලමින් ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් පළමු පළමු පුරුදු කිරීම පරිචිත නමි. පසු පසුව පුරුදුකිරීම අනුපරිචිත නමි. සොළොස් වස්තුක සියලු ආනාපාන සතීහු ඔවුනොවුන් පරිචිතද වෙත්. අනුපරිචිතද වෙත්. එහෙයින් අනුව පුරුදු කරන ලද්දාහු යයි කියනු ලැබේ. යථා (යම්සේ) යන මෙහි අර්ථ දසයකි. ආත්ම දමනාර්ථය යථාර්ථයකි. ආත්ම සමනය කිරීම් අර්ථය යථාර්ථයකි. ක්ලේශයන් නිවීම් අර්ථය යථාර්ථයකි. විශේෂයෙන් දැනීම් අර්ථය යථාර්ථයකි. පිරිසිඳ දැනීම් අර්ථය යථාර්ථයකි. ප්‍රහාණය කිරීම් අර්ථය යථාර්ථයකි. ප්‍රත්‍යක්ෂ කිරීම් අර්ථය යථාර්ථයකි. සත්‍යයන් අවබෝධ කිරීම් අර්ථය යථාර්ථයකි. නිර්වාණයෙහි පිහිටුවීම් අර්ථය යථාර්ථයකි. මේ දසය යථාර්ථවෙති. [25] බුද්ධ යන මෙහි යමෙක් තම නුවණින්ම ආචාර්යයකු නැතිව පෙර නොඇසූ විරූ ධර්මයන්හි තෙමේම චතුස්සත්‍යයන් අවබෝධ කෙළේ ද ඒ චතුස්සත්‍යයෙහි සර්වඥ බවට පැමිණියේද තථාගත බලයන්හි වසී බවට පැමිණියේද ඒ භාග්‍යවත් තෙමේ බුද්ධ නමි.
162 බුද්ධොති කෙනට්ඨෙන බුද්ධො? බුජ්ඣිතා සච්චානීති - බුද්ධො. බොධෙතා පජායාති - බුද්ධො. සබ්බඤ්ඤුතාය බුද්ධො. සබ්බදස්සාවිතාය බුද්ධො. අනඤ්ඤනෙය්‍යතාය බුද්ධො. විසවිතාය (විකතිතාය (ස්‍යා.)) බුද්ධො. ඛීණාසවසඞ්ඛාතෙන බුද්ධො. නිරුපලෙපසඞ්ඛාතෙන (නිරුපක්කිලෙසසඞ්ඛාතෙන (ස්‍යා.)) බුද්ධො. එකන්තවීතරාගොති - බුද්ධො. එකන්තවීතදොසොති - බුද්ධො. එකන්තවීතමොහොති - බුද්ධො. එකන්තනික්කිලෙසොති - බුද්ධො. එකායනමග්ගං ගතොති - බුද්ධො. එකො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති - බුද්ධො. අබුද්ධිවිහතත්තා බුද්ධිපටිලාභා - බුද්ධො. බුද්ධොති නෙතං නාමං මාතරා කතං, න පිතරා කතං, න භාතරා කතං, න භගිනියා කතං, න මිත්තාමච්චෙහි කතං, න ඤාතිසාලොහිතෙහි කතං, න සමණබ්‍රාහ්මණෙහි කතං, න දෙවතාහි කතං. විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤාණස්ස පටිලාභා සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති යදිදං - බුද්ධොති. දෙසිතාති අත්තදමථත්ථො යථත්ථො යථා බුද්ධෙන දෙසිතො, අත්තසමථත්ථො යථත්ථො යථා බුද්ධෙන දෙසිතො, අත්තපරිනිබ්බාපනත්ථො යථත්ථො යථා බුද්ධෙන දෙසිතො...පෙ.... නිරොධෙ පතිට්ඨාපකත්ථො යථත්ථො යථා බුද්ධෙන දෙසිතො. සොති ගහට්ඨො වා හොති පබ්බජිතො වා. ලොකොති. ඛන්ධලොකො ධාතුලොකො ආයතනලොකො විපත්තිභවලොකො විපත්තිසම්භවලොකො සම්පත්තිභවලොකො සම්පත්තිසම්භවලොකො. එකො ලොකො - සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා...පෙ.... අට්ඨාරස ලොකා - අට්ඨාරස ධාතුයො. පභාසෙතීති අත්තදමථත්ථං යථත්ථං අභිසම්බුද්ධත්තා . සො ඉමං ලොකං ඔභාසෙති භාසෙති පභාසෙති. අත්තසමථත්ථං යථත්ථං අභිසම්බුද්ධත්තා. සො ඉමං ලොකං ඔභාසෙති භාසෙති පභාසෙති. අත්තපරිනිබ්බාපනත්ථං යථත්ථං අභිසම්බුද්ධත්තා. සො ඉමං ලොකං ඔභාසෙති භාසෙති පභාසෙති...පෙ.... නිරොධෙ පතිට්ඨාපකත්ථං යථත්ථං අභිසම්බුද්ධත්තා. සො ඉමං ලොකං ඔභාසෙති භාසෙති පභාසෙති. අබ්භා මුත්තොව චන්දිමාති යථා අබ්භා, එවං කිලෙසා. යථා චන්දො, එවං අරියඤාණං. යථා චන්දිමා දෙවපුත්තො, එවං භික්ඛු. යථා චන්දො අබ්භා මුත්තො මහිකා මුත්තො ධූමරජා මුත්තො රාහුගහණා (රාහුපාණා (ස්‍යා.)) විප්පමුත්තො භාසතෙ ච තපතෙ ච විරොචතෙ (විරොචති (ස්‍යා.)) ච, එවමෙවං භික්ඛු සබ්බකිලෙසෙහි විප්පමුත්තො භාසතෙ ච තපතෙ ච විරොචතෙ ච. තෙන වුච්චති - අබ්භා මුත්තොව චන්දිමාති. ඉමානි තෙරස වොදානෙ ඤාණානි.	162 [26] බුද්ධ යන මෙහි කිනම් අර්ථයකින් බුද්ධ නම් වෙයිද? චතුස්සත්‍යයන් අවබෝධ කළ හෙයින් බුද්ධ නමි. සත්වයන්ට අවබෝධ කරවන හෙයින් බුද්ධ නමි. සර්වඥවූ හෙයින් බුද්ධ නමි. සියල්ල දැක වදාළ හෙයින් බුද්ධ නමි. අනිකෙකු විසින් අවබෝධ නොකළ යුතු හෙයින් බුද්ධ නමි. ගුණ වෑස්සෙන හෙයින් බුද්ධ නමි. ක්ෂය කරනලද ආශ්‍රමයන් ඇති හෙයින් බුද්ධ නමි. ඇලීම් නැති බැවින් බුද්ධ නමි. එකාන්තයෙන් පහකළ රාගය ඇති හෙයින් බුද්ධ නමි. ඒකාන්තයෙන් පහකළ දෝසය ඇති හෙයින් බුද්ධ නමි. එකාන්තයෙන් පහකළ මෝහය ඇති හෙයින් බුද්ධ නමි. [27] එකාන්තයෙන් කෙලෙස් රහිතවූ බැවින් බුද්ධ නමි. එකායන මාර්ගයෙහි ගිය හෙයින් බුද්ධ නමි. තනිවම නිරුත්තර සම්‍යක් සම්බොධිය අවබෝධ කළ හෙයින් බුද්ධ නමි. අවිද්‍යාව දුරුකොට ප්‍රඥාව ලැබූ හෙයින් බුද්ධ නමි. බුද්ධ යන මේ නම මව විසින් නොකරන ලදී. පියා විසින් නොකරන ලදී. සහෝදරයා විසින් නොකරන ලදී. සහෝදරිය විසින් නොකරන ලදී. මිත්‍රයන් දාසි දාසයන් විසින් නොකරන ලදී. මව්පිය දෙපසෙහි නෑයන් විසින් නොකරන ලදී. මහණ බමුණන් විසින් නොකරන ලදී. දෙවියන් විසින් නොකරන ලදී. බුද්ධ යන මේ නම අර්හත් මාර්ගයාගේ කෙළවර අර්හත් ඵලයේදී ලබන නමකි. භාග්‍යවත් බුදුවරයන් වහන්සේලාගේ බොධිමූලයෙහි සර්වඥතාඥානය ලැබීම හා සමග චතුස්සත්‍ය ප්‍රත්‍යක්ෂ කිරීමෙන් වූ නමකි. [28] දෙසනා කරන ලදී යනු ආත්මදමනාර්ථ සංඛ්‍යාත යථාර්ථය (ii) යම් ආකාරයකින් බුදුන් විසින් දේශනාකරනලද්දේද (iii) ආත්ම සමනාර්ථ සංඛ්‍යාත යථාර්ථය (මෙහි (ii) යොදන්න) තම කෙලෙස් නිවීම් සංඛ්‍යාත යථාර්ථය (මෙහි (ii) විශේෂයෙන් දැනීම් අර්ථය (මෙහි (ii) පිරිසිඳ දැනීම් අර්ථය (මෙහි (ii) ප්‍රහාණය කිරීම් අර්ථය (මෙහි (ii) ප්‍රත්‍යක්ෂ කිරීම අර්ථය (ii) සත්‍යයන් අවබෝධ කිරීම් අර්ථය (ii) නිර්වාණයෙහි පිහිටුවීම් සංඛ්‍යාත යථාර්ථය යම් ආකාරයකින් බුදුන් විසින් දේශනා කරන ලද්දේද, [29] හෙතෙම යනු ගිහියෙක් හෝ වෙයි. පැවිද්දෙක් හෝ වෙයි. ලොක යනු ස්කන්ධ ලෝකයද ධාතු ලෝකයද ආයතන ලෝකයද විපත්ති භව ලෝකයද විපත්ති සම්භව ලෝකයද සම්පත්ති භව ලෝකයද සම්පත්ති සම්භව ලෝකයද සියලු සත්වයෝ ආහාරය හේතුකොට ගෙන පවත්නාහ. යන එක් ලෝකයද (මෙහි දිට්ඨි කථාවල 228 ඡේදයේ මුල සිට දහඅටක් යන තැනට යෙදිය යුතුයි) අටළොස් ලොක අටළොස් ධාතූහුය. [30] ආලෝක කෙරෙහි යන මෙහි ආත්මදමනය සංඛ්‍යාත යථාර්ථය (ii) අවබෝධකළ හෙයින් හෙතෙම මේ ලෝකය ආලෝක කරයි, බබලවයි, දීප්තිමත් කරයි. ආත්මසමනය සංඛ්‍යාත යථාර්ථය අවබෝධ කළහෙයින් හෙතෙම මේ ලෝකය ආලෝක කරයි. බබලවයි, දීප්තිමත් කරයි. තම කෙලෙසුන් පිරිනිවීම් සංඛ්‍යාත යථාර්ථය අවබෝධ කළ හෙයින් හෙතෙම මේ ලෝකය ආලෝක කරයි, බබලවයි, දීප්තිමත් කරයි. (iii) ආත්ම දමනාර්ථය (මෙහි (ii) ආත්ම සමනය කිරීම් අර්ථය (මෙහි (ii) ක්ලෙශයන් නිවීම් අර්ථය (මෙහි (ii) විශේෂයෙන් දැනීම් අර්ථය (මෙහි (ii) පිරිසිඳ දැනීම් අර්ථය (මෙහි (ii) ප්‍රහාණය කිරීම් අර්ථය (මෙහි (ii) ප්‍රත්‍යක්ෂ කිරීම් අර්ථය (මෙහි (ii) සත්‍යයන් අවබෝධ කිරීම් අර්ථය (මෙහි (ii) නිර්වාණයෙහි පිහිටුවීම් සංඛ්‍යාත යථාර්ථය අවබෝධ කළ හෙයින් හෙතෙම මේ ලෝකය ආලෝක කරයි, බබලවයි, දීප්තිමත් කරයි. වළාකුළින් මිදුණ චන්ද්‍රයා මෙන් යන මෙහි වළාකුළු යම්සේද ක්ලේශයෝ එසේය. චන්ද්‍රයා යම්සේද මාර්ග ඥානය එසේය. චන්ද්‍ර දිව්‍ය පුත්‍රයා යම්සේද භික්ෂුව එසේය. වළාකුළින් මිදුණා වූද හිමෙන් මිදුණාවූද දුමෙන් හා රජසින් මිදුණාවූද රාහු අල්වා ගැනීමෙන් මිදුණාවූද චන්ද්‍රයා යම්සේ ආලෝක කරන්නේද දිළිසෙන්නේද බබලන්නේද එසේම සියලු කෙලෙසුන්ගෙන් මිදුණාවූ භික්ෂුවද ආලෝක කරන්නේද දිළිසෙන්නේද බබලන්නේද වෙයි. එහෙයින් වළාකුළින් මිදුණාවූ සඳ මෙන් යයි කියනු ලැබේ. මේ තෙළස (දහතුන) පිරිසිදුවීමෙහි ඤාණයෝයි.
5. සතොකාරිඤාණනිද්දෙසො	5. සතොකාරිඤාණනිද්දෙසො
163 කතමානි බාත්තිංස සතොකාරිස්ස ඤාණානි? ඉධ භික්ඛු අරඤ්ඤගතො වා රුක්ඛමූලගතො වා සුඤ්ඤාගාරගතො වා නිසීදති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උජුං කායං පණිධාය පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා. සො සතොව අස්සසති සතො පස්සසති. දීඝං වා අස්සසන්තො ‘‘දීඝං අස්සසාමී’’ති පජානාති. දීඝං වා පස්සසන්තො ‘‘දීඝං පස්සසාමී’’ති පජානාති. රස්සං වා අස්සසන්තො ‘‘රස්සං අස්සසාමී’’ති පජානාති. රස්සං වා පස්සසන්තො ‘‘රස්සං පස්සසාමී’’ති පජානාති. ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. පීතිපටිසංවෙදී...පෙ.... සුඛපටිසංවෙදී... චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී ... පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං... චිත්තපටිසංවෙදී... අභිප්පමොදයං චිත්තං... සමාදහං චිත්තං... විමොචයං චිත්තං... අනිච්චානුපස්සී... විරාගානුපස්සී... නිරොධානුපස්සී... ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති.	163 [31] සිහියෙන් යුක්තව කළයුතු දෙතිසක් ඤාණයෝ කවරහුද? මෙහි මහණතෙම අරණ්‍යයට පැමිණියේ හෝ වෘක්ෂමූලයකට පැමිණියේ හෝ සුන්‍යාගාරයකට පැමිණියේ හෝ කය ඍජු කොට සිහිය අභිමුඛ කොට තබා පර්යංකයෙන් හිඳින්නේ වෙයිද, හෙතෙම සිහි ඇතිවම ආශ්වාසකරයි. සිහි ඇතිවම ප්‍රශ්වාස කරයි. දීර්ඝව ආශ්වාස කරන්නේ හෝ දීර්ඝව ආශ්වාස කරන්නෙමියි දැනගනියි. හ්‍රස්වව ආශ්වාස කරන්නේ හෝ හ්‍රස්වව ආශ්වාස කරන්නෙමියි දැනගනියි. දීර්ඝව ප්‍රශ්වාස කරන්නේ හෝ දීර්ඝව ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි දැනගනියි. හ්‍රස්වව ප්‍රශ්වාස කරන්නේ හෝ හ්‍රස්වව ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි දැනගනියි. (ii) සියලු ආශ්වාස කය දැන ගනිමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. සියලු ප්‍රශ්වාස කය දැනගනිමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. කාය සංඛාර සංසිඳවමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි කාය සංඛාර සංසිඳවමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. ප්‍රීතිය දැනගනිමින්, සුඛය දැනගනිමින්, චිත්ත සංඛාරය දැනගනිමින්, චිත්ත සංඛාරය සංසිඳවමින්, සිත දැනගනිමින්, සිත සතුටු කරමින්, සිත ධ්‍යාන අරමුණෙහි පිහිටුවමින්, සිත නීවරණයන් කෙරෙන් මුදවමින්, අනිත්‍යය බලමින්, විරාගය බලමින්, නිරෝධය බලමින්, අත්හැරීම බලමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. අත්හැරීම බලමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි.
164 ඉධාති ඉමිස්සා දිට්ඨියා, ඉමිස්සා ඛන්තියා, ඉමිස්සා රුචියා, ඉමස්මිං ආදායෙ, ඉමස්මිං ධම්මෙ, ඉමස්මිං විනයෙ, ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ, ඉමස්මිං පාවචනෙ, ඉමස්මිං බ්‍රහ්මචරියෙ, ඉමස්මිං සත්ථුසාසනෙ. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉධා’’ති. භික්ඛූති පුථුජ්ජනකල්‍යාණකො වා හොති භික්ඛු සෙක්ඛො වා අරහා වා අකුප්පධම්මො. අරඤ්ඤන්ති නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා සබ්බමෙතං අරඤ්ඤං. රුක්ඛමූලන්ති යත්ථ භික්ඛුනො ආසනං පඤ්ඤත්තං හොති මඤ්චො වා පීඨං වා භිසි වා තට්ටිකා වා චම්මඛණ්ඩො වා තිණසන්ථරො (තිණසණ්ඨරො (ස්‍යා.)) වා පණ්ණසන්ථරො වා පලාලසන්ථරො (පලාසසන්ඨරො (ස්‍යා.)) වා, තත්ථ භික්ඛු චඞ්කමති වා තිට්ඨති වා නිසීදති වා සෙය්‍යං වා කප්පෙති. සුඤ්ඤන්ති කෙනචි අනාකිණ්ණං හොති ගහට්ඨෙහි වා පබ්බජිතෙහි වා. අගාරන්ති (ආගාරන්ති (ස්‍යා.)) විහාරො අඩ්ඪයොගො පාසාදො හම්මියං ගුහා. නිසීදති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වාති නිසින්නො හොති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා . උජුං කායං පණිධායාති උජුකො හොති කායො ඨිතො (පනිධිතො (ස්‍යා.)) සුපණිහිතො. පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වාති. පරීති පරිග්ගහට්ඨො. මුඛන්ති නිය්‍යානට්ඨො. සතීති උපට්ඨානට්ඨො. තෙන වුච්චති - ‘‘පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති.	164 [32] මෙහි යනු මේ දෘෂ්ටියෙහි මේ කැමැත්තෙහි මේ රුචියෙහි මේ ගැනීමෙහි මේ ධර්මයෙහි මේ විනයෙහි මේ ධර්ම විනයෙහි මේ දේශනාවෙහි මේ බ්‍රහ්මචර්යාවෙහි මේ ශාස්තෘ ශාසනයෙහි යන තේරුමෙන් මෙහියයි කියනු ලැබේ. භික්ෂුතෙම යන මෙහි භික්ෂුව නම් කල්‍යාණ පෘථග්ජනවූ හෝ ශෛක්ෂවූ හෝ වෙනස් නොවන ධර්මය ඇත්තාවූ අර්හත්වූ හෝ පුද්ගලයා වෙයි. අරණ්‍යයෙහි:- යනු ඉන්ද්‍රඛීලයෙන් (ගමෙහි දොරකණුවෙන්) පිටත නික්ම සියල්ල අරණ්‍යවෙයි. වෘක්ෂමූලය:-යනු යම් තැනෙක්හි භික්ෂූන්ගේ ඇඳ හෝ පුටුව හෝ බුදිරිය හෝ පැදුර හෝ සම්කඩ හෝ තෘණ ඇතිරිය හෝ කොළ ඇතිරිය හෝ පිදුරු ඇතිරිය හෝ ආසන පනවන ලද්දේ වෙයිද ඒ ස්ථානයෙහි භික්ෂූහු සක්මන් කරන්නේ හෝ වෙයි, සිටින්නේ හෝ වෙයි, හිඳින්නේ හෝ වෙයි, සයනය කරන්නේ හෝ වෙයි. සුන්‍ය:-යනු ගිහියන්ගෙන් හෝ පැවිද්දන්ගෙන් හෝ කිසිවෙකුගෙන් ගැවසී නොගත් තැන යනුයි. ගෙය:-යනු විහාරයක් හෝ ගුරුළුපත් හැඩය ඇති ගෙය හෝ ප්‍රාසාදය හෝ සඳලු සහිත ගෙය හෝ ගුහාව හෝ වෙයි. පළඟ බැඳ හිඳ යනු පළඟ බැඳ හිඳගත්තේ වෙයි කය කෙළින් තබා යනු මනාව පිහිටුවන ලද කය නොඇදව කෙලින් සිටියේ වෙයි. සිහිය පරිමුඛකොට තබා:-යනු මෙහි පරි යනු දැඩිකොට ගැනීම් අර්ථ ඇත්තේය. මුඛ යනු එතෙරවීමට ප්‍රමුඛවීම යන අර්ථය ඇත්තේය. සති යනු එළඹ සිටීම අර්ථ කොට ඇත්තේය. එයින් සිහිය නිවනට පමුණුවන්නාවූ ධර්මය වශයෙන් දැඩිව ගෙන පිහිටුවායි කියනු ලැබේ.
165 සතොව අස්සසති, සතො පස්සසතීති බාත්තිංසාය ආකාරෙහි සතො කාරී හොති. දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සතො කාරී හොති. දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සතො කාරී හොති. රස්සං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සතො කාරී හොති. රස්සං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සතො කාරී හොති...පෙ.... පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසවසෙන පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සතො කාරී හොති.	165 [33] සිහි ඇතිව ආශ්වාස කරයි. සිහි ඇතිව ප්‍රශ්වාසකරයි. යන මෙහි දෙතිස් ආකාරයකින් සිහිය කරන (උපදවන) සුලුවූයේ වෙයි. දීර්ඝව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් සිතේ එකඟබව නොවිසිරයාම දැනගන්නාවූ යොගාවචරයාහට සිහිය එළඹ සිටියේ වෙයි. ඒ සිහියෙන් ඒ ඤාණයෙන් සිහිය ඇති කරන සුලුවූයේ වෙයි. දීර්ඝව ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් සිතේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නහුට සිහිය එළඹ සිටියේ වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් සිහිය ඇති කරන්නේ වෙයි. හ්‍රස්වව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් සිතේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දන්නහුට සිහිය එළඹ සිටියේ වෙයි. එම සිහියෙන් එම ඤාණයෙන් සිහිය ඇති කරන්නේ වෙයි. හ්‍රස්වව ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් සිතේ එකඟ බව නොවිසිර යාම දන්නහුට සිහිය එළඹ සිටියේ වෙයි. ඒ සිහියෙන් ඒ ඤාණයෙන් සිහිය ඇතිකරන්නේ වෙයි. (31 ඡේදයේ (ii) සියලු ආශ්වාස කය දැනගනිමින් යනාදී මුල්පද පමණක් යොදා ගත යුතුය.) අත්හැරීම බලමින් ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් අත්හැරීම බලමින් ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් සිතේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නාහට සිහිය එළඹ සිටියේ වෙයි. ඒ සිහියෙන් ඒ ඤාණයෙන් සිහිය ඇති කරන්නේ වෙයි.
166 කථං දීඝං අස්සසන්තො ‘‘දීඝං අස්සසාමී’’ති පජානාති, දීඝං පස්සසන්තො ‘‘දීඝං පස්සසාමී’’ති පජානාති? දීඝං අස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසති, දීඝං පස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ පස්සසති, දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතිපි පස්සසතිපි. දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතොපි පස්සසතොපි ඡන්දො උප්පජ්ජති. ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසති, ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං පස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ පස්සසති, ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතිපි පස්සසතිපි. ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතොපි පස්සසතොපි පාමොජ්ජං උප්පජ්ජති. පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසති, පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං පස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ පස්සසති, පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතිපි පස්සසතිපි. පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතොපි පස්සසතොපි දීඝං අස්සාසපස්සාසාපි චිත්තං විවත්තති, උපෙක්ඛා සණ්ඨාති. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි දීඝං අස්සාසපස්සාසා කායො. උපට්ඨානං සති. අනුපස්සනා ඤාණං. කායො උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං කායං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති - ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.	166 [34] කෙසේ නම් දීර්ඝව ආශ්වාස කරන්නේ දීර්ඝව ආශ්වාස කරන්නෙමියි දනීද දීර්ඝව ප්‍රශ්වාස කරන්නේ දීර්ඝව ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි දනීද? දීර්ඝ ආශ්වාසය දීර්ඝ කාලයෙහි ආශ්වාස කරයි. දීර්ඝ ප්‍රශ්වාසය දීර්ඝ කාලයෙහි ප්‍රශ්වාස කරයි. දීර්ඝ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසය දීර්ඝ කාලයෙහි ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කරයි. දීර්ඝ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසය දීර්ඝ කාලයෙහි ආශ්වාස කරන්නහුටද ප්‍රශ්වාස කරන්නහුටද ඡන්දය (කැමැත්ත) උපදියි. ඡන්දයාගේ වශයෙන් ඊටද වඩා සියුම්වූ දීර්ඝවූ ආශ්වාසය දීර්ඝවූ කාලයෙහි ආශ්වාසයකරයි. ඡන්දයාගේ වශයෙන් ඊටද වඩා සියුම්වූ ප්‍රශ්වාසය දීර්ඝවූ කාලයෙහි ප්‍රශ්වාස කරයි. ඡන්දයාගේ වශයෙන් ඊට වඩා සියුම්වූ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසය දීර්ඝවූ කාලයෙහි ආශ්වාස කරන්නහුටද ප්‍රශ්වාස කරන්නහුටද ප්‍රමොද්‍යය (සතුට) උපදියි. ප්‍රමොද්‍යයාගේ වශයෙන් ඊට වඩා සියුම්වූ ආශ්වාසය දීර්ඝ කාලයෙහි ආශ්වාස කරයි. ප්‍රමෝද්‍යයාගේ වශයෙන් ඊට වඩා සියුම්වූ ප්‍රශ්වාසය දීර්ඝ කාලයෙහි ප්‍රශ්වාස කරයි. ප්‍රමොද්‍යයාගේ වශයෙන් ඊට වඩා සියුම් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසය දීර්ඝ කාලයෙහි ආශ්වාසයද කරයි. ප්‍රශ්වාසද කරයි. ප්‍රමොද්‍යයාගේ වශයෙන් ඊට වඩා සියුම්වූ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසය දීර්ඝ කාලයෙහි ආශ්වාස කරන්නාහටද ප්‍රශ්වාස කරන්නාහටද (ප්‍රතිභාග නිමිත්ත ඉපදීමෙන් ප්‍රකෘති ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයෙන්) සිත නවතියි. උපෙක්ෂාව පිහිටයි. මේ නව ආකාරයෙන් දීර්ඝවූ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයෝ කාය නමි. අරමුණට එළඹ සිටීම සති නමි. නැවත නැවත බැලීම අනුපස්සනා නමි. කය උපට්ඨානය (එළඹ සිටීමට ස්ථානය) වෙයි. සතිය නොවෙයි. සතිය උපට්ඨානයද වෙයි සතියද වෙයි. එම සිහියෙන් එම ඤාණයෙන් එම කය නැවත නැවත බලන්නේය. එහෙයින් කයෙහි කය නැවත නැවත බලන්නාවූ සතිපට්ඨාන භාවනායි කියනු ලැබේ.
167 අනුපස්සතීති කථං තං කායං අනුපස්සති? අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො. දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො. අනත්තතො අනුපස්සති, නො අත්තතො. නිබ්බින්දති, නො නන්දති. විරජ්ජති, නො රජ්ජති. නිරොධෙති, නො සමුදෙති. පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති. දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති. අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති. නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති. විරජ්ජන්තො රාගං පජහති. නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති. පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං තං කායං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා, ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා, ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. දීඝං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති. විදිතා සඤ්ඤා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති. විදිතා විතක්කා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති. කථං විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති? කථං වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොති? අවිජ්ජාසමුදයා වෙදනාසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොති. තණ්හාසමුදයා වෙදනාසමුදයොති... කම්මසමුදයා වෙදනාසමුදයොති... ඵස්සසමුදයා වෙදනාසමුදයොති පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සතොපි වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොති. එවං වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොති. කථං වෙදනාය උපට්ඨානං විදිතං හොති? අනිච්චතො මනසිකරොතො ඛයතුපට්ඨානං විදිතං හොති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො භයතුපට්ඨානං විදිතං හොති. අනත්තතො මනසිකරොතො සුඤ්ඤතුපට්ඨානං විදිතං හොති. එවං වෙදනාය උපට්ඨානං විදිතං හොති. කථං වෙදනාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති? අවිජ්ජානිරොධා වෙදනානිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. තණ්හානිරොධා වෙදනානිරොධොති ...පෙ.... කම්මනිරොධා වෙදනානිරොධොති...පෙ.... ඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධොති පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සතොපි වෙදනාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. එවං වෙදනාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. එවං විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති. කථං විදිතා සඤ්ඤා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති? කථං සඤ්ඤාය උප්පාදො විදිතො හොති? අවිජ්ජාසමුදයා සඤ්ඤාසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන සඤ්ඤාය උප්පාදො විදිතො හොති. තණ්හාසමුදයා සඤ්ඤාසමුදයොති...පෙ.... කම්මසමුදයා සඤ්ඤාසමුදයොති...පෙ.... ඵස්සසමුදයා සඤ්ඤාසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන සඤ්ඤාය උප්පාදො විදිතො හොති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සතොපි සඤ්ඤාය උප්පාදො විදිතො හොති. එවං සඤ්ඤාය උප්පාදො විදිතො හොති. කථං සඤ්ඤාය උපට්ඨානං විදිතං හොති? අනිච්චතො මනසිකරොතො ඛයතුපට්ඨානං විදිතං හොති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො භයතුපට්ඨානං විදිතං හොති. අනත්තතො මනසිකරොතො සුඤ්ඤතුපට්ඨානං විදිතං හොති. එවං සඤ්ඤාය උපට්ඨානං විදිතං හොති. කථං සඤ්ඤාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති? අවිජ්ජානිරොධා සඤ්ඤානිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන සඤ්ඤාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. තණ්හානිරොධා සඤ්ඤානිරොධොති...පෙ.... කම්මනිරොධා සඤ්ඤානිරොධොති...පෙ.... ඵස්සනිරොධා සඤ්ඤානිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන සඤ්ඤාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සතොපි සඤ්ඤාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. එවං සඤ්ඤාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. එවං විදිතා සඤ්ඤා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති. කථං විදිතා විතක්කා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති? කථං විතක්කානං උප්පාදො විදිතො හොති? අවිජ්ජාසමුදයා විතක්කසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන විතක්කානං උප්පාදො විදිතො හොති. තණ්හාසමුදයා විතක්කසමුදයොති...පෙ.... කම්මසමුදයා විතක්කසමුදයොති...පෙ.... සඤ්ඤාසමුදයා විතක්කසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන විතක්කානං උප්පාදො විදිතො හොති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සතොපි විතක්කානං උප්පාදො විදිතො හොති. එවං විතක්කානං උප්පාදො විදිතො හොති. කථං විතක්කානං උපට්ඨානං විදිතං හොති? අනිච්චතො මනසිකරොතො ඛයතුපට්ඨානං විදිතං හොති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො භයතුපට්ඨානං විදිතං හොති. අනත්තතො මනසිකරොතො සුඤ්ඤතුපට්ඨානං විදිතං හොති. එවං විතක්කානං උපට්ඨානං විදිතං හොති. කථං විතක්කානං අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති? අවිජ්ජානිරොධා විතක්කනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන විතක්කානං අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. තණ්හානිරොධා විතක්කනිරොධොති...පෙ.... කම්මනිරොධා විතක්කනිරොධොති...පෙ.... සඤ්ඤානිරොධා විතක්කනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන විතක්කානං අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සතොපි විතක්කානං අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. එවං විතක්කානං අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. එවං විදිතා විතක්කා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති.	167 [35] නැවත නැවත බලයි යන මෙහි ඒ කය කෙසේ නැවත නැවත බලයිද අනිත්‍ය වශයෙන් බලයි. නිත්‍ය වශයෙන් නොබලයි. දුක් වශයෙන් බලයි සැප වශයෙන් නොවේ. අනාත්ම වශයෙන් බලයි ආත්ම වශයෙන් නොබලයි. කලකිරෙයි, සතුටු නොවෙයි, වෙන්වෙයි, නොඇලෙයි, නිරුද්ධ කරයි, නූපදවයි, අත්හරියි, අල්වානොගනියි, අනිත්‍ය වශයෙන් බලයි. නිත්‍ය සංඥාව දුරුකරයි. දුක් වශයෙන් බලන්නේ සුඛ සංඥාව දුරුකරයි. අනාත්ම වශයෙන් බලන්නේ ආත්ම සංඥාව දුරුකරයි. කලකිරෙන්නේ තෘෂ්ණා සහගත සතුට දුරුකරයි. වෙන්වන්නේ ඇලීම දුරුකරයි. නිරුද්ධ කරන්නේ පහළවීමේ හේතුව දුරුකරයි. අත්හරින්නේ අල්වාගැනීම දුරුකරයි. මෙසේ කය නැවත නැවත බලයි. [36] (i) භාවනා යන මෙහි භාවනා සතරකි. එහි පහළවන ධර්මයන් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් භාවනාව ඉන්ද්‍රියන්ගේ සමාන කෘත්‍ය ඇති අර්ථයෙන් භාවනාව ඊට අනුකූල වීර්යයෙන් හා ඉසිලීම් අර්ථයෙන් භාවනාව යන මේ සතරය. (ii) දීර්ඝව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් සිතේ එකඟබව නොවිසිරයාම දැනගන්නහුට ප්‍රකටවූ වේදනා උපදිත්. (ii) ප්‍රකටවූ වේදනා වැටහෙත්, ප්‍රකටවූ වේදනා විනාශයට යෙත්. ප්‍රකටවූ සංඥාවෝ උපදිත්. ප්‍රකටවූ සංඥාවෝ වැටහෙත්. ප්‍රකටවූ සංඥාවෝ විනාශයට යත්. ප්‍රකටවූ විතර්කයෝ උපදිත්, ප්‍රකටවූ විතර්කයෝ වැටහෙත්. ප්‍රකටවූ විතර්කයෝ විනාශයට යෙත්. [37] වේදනාවගේ ඉපදීම කෙසේ ප්‍රකට වේද, අවිද්‍යාවගේ පහළවීම හේතුකොට ගෙන වේදනාවගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් වේදනාවගේ ඉපදීම ප්‍රකට වූයේ වෙයි. තෘෂ්ණාවගේ පහළවීම් හේතුකොට ගෙන වේදනාවගේ පහළවීම වෙයි. කර්මයාගේ පහළවීම හේතුකොට ගෙන වේදනාවගේ පහළවීම වෙයි. ඵස්සයාගේ පහළවීම හේතුකොට ගෙන වේදනාවගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් වේදනාවගේ ඉපදීම ප්‍රකටවූයේ වෙයි. ඉපදීම් ලක්ෂණය දක්නාහටද වේදනාවගේ ඉපදීම ප්‍රකටවූයේ වෙයි. මෙසේ වේදනාවගේ ඉපදීම ප්‍රකට වෙයි. [38] (i) කෙසේ වේදනාවගේ වැටහීම ප්‍රකටවෙයිද? අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට ක්ෂය වශයෙන් වැටහීම ප්‍රකට වෙයි. දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට භය වශයෙන් වැටහීම ප්‍රකට වෙයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට සුන්‍ය වශයෙන් වැටහීම ප්‍රකට වෙයි. මෙසේ වේදනාවගේ වැටහීම ප්‍රකට වෙයි. [39] කෙසේ වේදනාවගේ විනාශය ප්‍රකට වෙයිද අවිද්‍යාව නිරුද්ධවීම හේතුකොට ගෙන වේදනාව නිරුද්ධවේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් වේදනාවගේ විනාශය ප්‍රකට වූයේ වෙයි. තෘෂ්ණාව නිරුද්ධවීම හේතුකොටගෙන වේදනාව නිරුද්ධ වේයයි කර්මය නිරුද්ධවීම හේතුකොට ගෙන වේදනාව නිරුද්ධ වේයයි ඵස්සය නිරුද්ධවීම හේතුකොට ගෙන වේදනාව නිරුද්ධවේයයි ප්‍රත්‍යය නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් වේදනාවගේ විනාශය ප්‍රකටවූයේ වෙයි. විපරිණාම ලක්ෂණය දක්නා හටද වේදනාවගේ විනාශය ප්‍රකටවූයේ වෙයි. මෙසේ වේදනාවගේ විනාශය ප්‍රකටවූයේ වෙයි. මෙසේ ප්‍රකටවූ වේදනාවෝ උපදිත්, ප්‍රකටවූ වේදනාවෝ වැටහෙත්, ප්‍රකටවූ වේදනාවෝ විනාශ වෙත්. [40] කෙසේ ප්‍රකටවූ සංඥාවෝ උපදිත්ද ප්‍රකටවූ සංඥාවෝ වැටහෙත්ද ප්‍රකටවූ සංඥවෝ විනාශ වෙත්ද? කෙසේ සංඥාවගේ ඉපදීම ප්‍රකට වෙයිද? අවිද්‍යාවගේ ඉපදීම හේතුකොට ගෙන සඤ්ඤාවගේ ඉපදීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් සඤ්ඤාවගේ ඉපදීම ප්‍රකටවෙයි. තෘෂ්ණාවගේ ඉපදීම හේතුකොට ගෙන සඤ්ඤාවගේ ඉපදීම වේයයි කර්මයාගේ ඉපදීම හේතුකොට ගෙන සඤ්ඤාවගේ ඉපදීම වේයයි ඵස්සයාගේ ඉපදීම හේතුකොට ගෙන සඤ්ඤාවගේ ඉපදීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ ඉපදීම් අර්ථයෙන් සඤ්ඤාවගේ ප්‍රකටවෙයි. ඉපදීම් ලක්ෂණය දක්නාහටද සඤ්ඤාවගේ ඉපදීම ප්‍රකටවෙයි. මෙසේ සඤ්ඤාවගේ ඉපදීම ප්‍රකට වෙයි. [41] කෙසේ සංඤාවගේ වැටහීම ප්‍රකට වෙයිද? අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නහුට ක්ෂය වශයෙන් වැටහීම ප්‍රකට වෙයි. දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට භය වශයෙන් ප්‍රකට වෙයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට සුන්‍ය වශයෙන් වැටහීම ප්‍රකට වෙයි. මෙසේ සඤ්ඤාවගේ වැටහීම ප්‍රකට වෙයි. [42] කෙසේ සඤ්ඤාවගේ විනාශය ප්‍රකට වෙයිද? අවිද්‍යාවගේ නිරුද්ධවීම හේතුකොට ගෙන සඤ්ඤාව නිරුද්ධ වේයයි ප්‍රත්‍යය නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් සඤ්ඤාවගේ විනාශය ප්‍රකටවෙයි. තෘෂ්ණාව නිරුද්ධවීම හේතුකොට ගෙන සඤ්ඤාව නිරුද්ධ වේයයි කර්මය නිරුද්ධවීම හේතුකොට ගෙන සඤ්ඤාව නිරුද්ධ වේයයි ඵස්සය නිරුද්ධවීම හේතුකොට ගෙන සඤ්ඤාව නිරුද්ධ වේයයි ප්‍රත්‍යය නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් සඤ්ඤාවගේ විනාශය ප්‍රකටවෙයි. විපරිනාම ලක්ෂණය දක්නාහටද සඤ්ඤාවගේ විනාශය ප්‍රකට වෙයි. මෙසේ සඤ්ඤාවගේ විනාශය ප්‍රකටවූයේ වෙයි. මෙසේ ප්‍රකටවූ සඤ්ඤාවෝ උපදිත්. ප්‍රකටවූ සඤ්ඤාවෝ වැටහෙත්. ප්‍රකටවූ සඤ්ඤාවෝ විනාශයට පැමිණෙත්. [43] කෙසේ ප්‍රකටවූ විතර්කයෝ උපදිත්ද ප්‍රකටවූ විතර්කයෝ වැටහෙත්ද ප්‍රකටවූ විතර්කයෝ විනාශයට යෙද්ද? කෙසේ විතර්කයන්ගේ ඉපදීම ප්‍රකට වෙයිද? අවිද්‍යාව (ii) පහළවීම හේතුකොට ගෙන විතර්කයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් විතර්කයන්ගේ ඉපදීම ප්‍රකට වෙයි. (iii) තෘෂ්ණාව (මෙහි (ii) කර්මයාගේ (මෙහි ii) සඤ්ඤාවගේ (මෙහි ii) ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් විතර්කයන්ගේ ඉපදීම ප්‍රකට වෙයි. ඉපදීම් ලක්ෂණය දක්නහුටද විතර්කයන්ගේ ඉපදීම ප්‍රකට වෙයි. මෙසේ විතර්කයන්ගේ ඉපදීම ප්‍රකට වෙයි. [44] කෙසේ විතර්කයන්ගේ වැටහීම ප්‍රකටවෙයිද? අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට ක්ෂය වශයෙන් වැටහීම ප්‍රකට වෙයි. දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට භය වශයෙන් වැටහීම ප්‍රකට වෙයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට සූන්‍ය වශයෙන් වැටහීම ප්‍රකට වෙයි. මෙසේ විතර්කයන්ගේ වැටහීම ප්‍රකට වෙයි. [45] කෙසේ විතර්කයන්ගේ විනාශය ප්‍රකට වේද? අවිද්‍යාව නිරුද්ධවීම හේතුකොට ගෙන විතර්කයාගේ නිරෝධය වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් විතර්කයන්ගේ විනාශය ප්‍රකට වෙයි. තෘෂ්ණාව (ii) නිරුද්ධවීම හේතුකොට ගෙන විතර්කයාගේ නිරෝධය වේයයි (iii) කර්මය (මෙහි (ii) සඤ්ඤාව (මෙහි ii) ප්‍රත්‍යයාගේ නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් විතර්කයන්ගේ විනාශය ප්‍රකට වෙයි. විපරිනාම ලක්ෂණය දක්නහුටද විතර්කයන්ගේ විනාශය ප්‍රකට වෙයි. මෙසේ විතර්කයන්ගේ විනාශය ප්‍රකට වෙයි. මෙසේ ප්‍රකටවූ විතර්කයෝ උපදිත්. ප්‍රකටවූ විතර්කයෝ වැටහෙත්, ප්‍රකටවූ විතර්කයෝ විනාශයට යත්.
168 දීඝං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති, ගොචරඤ්ච පජානාති, සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣති...පෙ.... මග්ගං සමොධානෙති, ධම්මෙ සමොධානෙති, ගොචරඤ්ච පජානාති, සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣති. ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙතීති කථං ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති? අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං සමොධානෙති, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං සමොධානෙති, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං සමොධානෙති, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං සමොධානෙති, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං සමොධානෙති. අයං පුග්ගලො ඉමානි ඉන්ද්‍රියානි ඉමස්මිං ආරම්මණෙ සමොධානෙති. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙතී’’ති. ගොචරඤ්ච පජානාතීති යං තස්ස ආරම්මණං, තං තස්ස ගොචරං. යං තස්ස ගොචරං, තං තස්ස ආරම්මණං. පජානාතීති පුග්ගලො. පජානනා පඤ්ඤා. සමන්ති ආරම්මණස්ස උපට්ඨානං සමං, චිත්තස්ස අවික්ඛෙපො සමං, චිත්තස්ස අධිට්ඨානං සමං, චිත්තස්ස වොදානං සමං. අත්ථොති අනවජ්ජට්ඨො නික්කිලෙසට්ඨො වොදානට්ඨො පරමට්ඨො. පටිවිජ්ඣතීති ආරම්මණස්ස උපට්ඨානට්ඨං පටිවිජ්ඣති, චිත්තස්ස අවික්ඛෙපට්ඨං පටිවිජ්ඣති, චිත්තස්ස අධිට්ඨානට්ඨං පටිවිජ්ඣති, චිත්තස්ස වොදානට්ඨං පටිවිජ්ඣති. තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති. බලානි සමොධානෙතීති කථං බලානි සමොධානෙති? අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨෙන සද්ධාබලං සමොධානෙති, කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨෙන වීරියබලං සමොධානෙති, පමාදෙ අකම්පියට්ඨෙන සතිබලං සමොධානෙති, උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨෙන සමාධිබලං සමොධානෙති , අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං සමොධානෙති. අයං පුග්ගලො ඉමානි බලානි ඉමස්මිං ආරම්මණෙ සමොධානෙති . තෙන වුච්චති - බලානි සමොධානෙතීති. ගොචරඤ්ච පජානාතීති...පෙ.... තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති. බොජ්ඣඞ්ගෙ සමොධානෙතීති කථං බොජ්ඣඞ්ගෙ සමොධානෙති? උපට්ඨානට්ඨෙන සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමොධානෙති, පවිචයට්ඨෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමොධානෙති, පග්ගහට්ඨෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමොධානෙති, ඵරණට්ඨෙන පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමොධානෙති, උපසමට්ඨෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමොධානෙති, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමොධානෙති, පටිසඞ්ඛානට්ඨෙන උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමොධානෙති. අයං පුග්ගලො ඉමෙ බොජ්ඣඞ්ගෙ ඉමස්මිං ආරම්මණෙ සමොධානෙති. තෙන වුච්චති - ‘‘බොජ්ඣඞ්ගෙ සමොධානෙතී’’ති. ගොචරඤ්ච පජානාතීති...පෙ.... තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති. මග්ගං සමොධානෙතීති කථං මග්ගං සමොධානෙති? දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨිං සමොධානෙති, අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පං සමොධානෙති, පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචං සමොධානෙති, සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තං සමොධානෙති, වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවං සමොධානෙති, පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමං සමොධානෙති, උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසතිං සමොධානෙති, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධිං සමොධානෙති. අයං පුග්ගලො ඉමං මග්ගං ඉමස්මිං ආරම්මණෙ සමොධානෙති. තෙන වුච්චති - ‘‘මග්ගං සමොධානෙතී’’ති. ගොචරඤ්ච පජානාතීති...පෙ.... තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති. ධම්මෙ සමොධානෙතීති කථං ධම්මෙ සමොධානෙති? ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති, අකම්පියට්ඨෙන බලානි සමොධානෙති, නිය්‍යානට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගෙ සමොධානෙති, හෙතුට්ඨෙන මග්ගං සමොධානෙති, උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානං සමොධානෙති, පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානං සමොධානෙති, ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදං සමොධානෙති තථට්ඨෙන සච්චං සමොධානෙති, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථං සමොධානෙති, අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනං සමොධානෙති, එකරසට්ඨෙන සමථවිපස්සනං සමොධානෙති, අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධං සමොධානෙති, සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධිං සමොධානෙති, අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධිං සමොධානෙති, දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිං සමොධානෙති, විමුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛං සමොධානෙති , පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජං සමොධානෙති, පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්තිං සමොධානෙති, සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං සමොධානෙති , පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං සමොධානෙති, ඡන්දං මූලට්ඨෙන සමොධානෙති, මනසිකාරං සමුට්ඨානට්ඨෙන සමොධානෙති, ඵස්සං සමොධානට්ඨෙන සමොධානෙති, වෙදනං සමොසරණට්ඨෙන සමොධානෙති, සමාධිං පමුඛට්ඨෙන සමොධානෙති, සතිං ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සමොධානෙති, පඤ්ඤං තතුත්තරට්ඨෙන සමොධානෙති, විමුත්තිං සාරට්ඨෙන සමොධානෙති, අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන සමොධානෙති. අයං පුග්ගලො ඉමෙ ධම්මෙ ඉමස්මිං ආරම්මණෙ සමොධානෙති. තෙන වුච්චති - ‘‘ධම්මෙ සමොධානෙතී’’ති. ගොචරඤ්ච පජානාතීති යං තස්ස ආරම්මණං, තං තස්ස ගොචරං. යං තස්ස ගොචරං, තං තස්ස ආරම්මණං පජානාතීති පුග්ගලො. පජානනා පඤ්ඤා. සමන්ති ආරම්මණස්ස උපට්ඨානං සමං, චිත්තස්ස අවික්ඛෙපො සමං, චිත්තස්ස අධිට්ඨානං සමං, චිත්තස්ස වොදානං සමං. අත්ථොති අනවජ්ජට්ඨො නික්කිලෙසට්ඨො වොදානට්ඨො පරමට්ඨො. පටිවිජ්ඣතීති ආරම්මණස්ස උපට්ඨානට්ඨං පටිවිජ්ඣති, චිත්තස්ස අවික්ඛෙපට්ඨං පටිවිජ්ඣති, චිත්තස්ස අධිට්ඨානට්ඨං පටිවිජ්ඣති, චිත්තස්ස වොදානට්ඨං පටිවිජ්ඣති. තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.	168 [46] දීර්ඝව කරන්නාවූ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් (ii) චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිර ගිය බව දන්නාවූ යොගාවචර තෙම ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි. ගොචරයද දැනගනියි. සම බව හා අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කරයි. (iii) භ්‍රස්වව කරන්නාවූ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් (මෙහි (ii) යොදන්න.) [47] ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි යන මෙහි කෙසේ ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයිද? (ii) ස්ථිරව ඇදහීම් අර්ථයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය අරමුණෙහි පිහිටුවයි. එසවීම් අර්ථයෙන් විරියින්ද්‍රිය අරමුණෙහි පිහිටුවයි. එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සතින්ද්‍රිය අරමුණෙහි පිහිටුවයි. නොවිසිරයාම අර්ථයෙන් සමාධින්ද්‍රිය අරමුණෙහි පිහිටුවයි. දැකීම් අර්ථයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය අරමුණෙහි පිහිටුවයි. මේ පුද්ගල තෙමේ මේ ඉන්ද්‍රියයන් මේ අරමුණෙහි පිහිටුවයි. එහෙයින් ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි යනු කියනු ලැබේ. [48] ගොචරයද දැනගනියි යන මෙහි යමක් ඔහුගේ අරමුණද එය ඔහුගේ ගොචර නමි. යමක් ඔහුගේ ගොචරයද එය ඔහුගේ අරමුණ වෙයි. දැනගනියි යනු පුද්ගලයා දැනගනියි. දැනීම ප්‍රඥාවයි. (ii) ‘සම’ යනු ආරම්මණයාගේ වැටහීම ‘සම’ නමි. චිත්තයාගේ නොවිසිරයාම සම නමි. චිත්තයාගේ අධිෂ්ඨානය සම නමි. චිත්තයාගේ පිරිසිදුවීම සම නමි. ‘අර්ථය’ යනු වරද නැති බව යන අර්ථය කෙලෙස් නැති බව යන අර්ථය උතුම් අර්ථය යන අර්ථයි. ‘ප්‍රතිවෙධ කරයි’ යනු ආරම්මණයාගේ එලඹ සිටීම් අර්ථය ප්‍රතිවෙධ කරයි. චිත්තයාගේ අධිෂ්ඨානාර්ථය ප්‍රතිවෙධ කරයි. චිත්තයාගේ වේදානාර්ථය ප්‍රතිවෙධ කරයි. එහෙයින් සම බව හා අර්ථය ප්‍රතිවෙධ කරන්නේයයි කියනු ලැබේ. [49] ‘බලයන්’ අරමුණෙහි පිහිටුවයි, යන මෙහි කෙසේ බලයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයිද? අශ්‍රද්ධාවෙන් කම්පා නොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් ශ්‍රද්ධා බලය පිහිටුවයි. කුසීතකමින් කම්පා නොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් වීර්යබලය පිහිටුවයි. ප්‍රමාදයෙන් කම්පා නොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් සතිබලය පිහිටුවයි. උද්ධච්චයෙන් කම්පානොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් සමාධිබලය පිහිටුවයි. අවිද්‍යාවෙන් කම්පා නොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් ප්‍රඥාබලය පිහිටුවයි. මේ පුද්ගලතෙම මේ බලයන් මේ ආරම්මණයෙහි පිහිටුවයි. එහෙයින් බලයන් පිහිටුවන්නේයයි කියනු ලැබේ. ගොචරයද දනියි යනු (මෙහි 48 (ii) ඡේදය යොදන්න.) එහෙයින් සමබවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කරන්නේ යයි කියනු ලැබේ. [50] බොධ්‍යංගයන් පිහිටුවයි යන මෙහි කෙසේ බොධ්‍යංගයන් පිහිටුවයිද? එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සති සම්බොජ්ඣගය පිහිටුවයි. ධර්මයන් සෙවීම් අර්ථයෙන් ධම්මවිචය සම්බොජ්ඣගය පිහිටුවයි. එසවීම් අර්ථයෙන් වීරිය සම්බොජ්ඣගය පිහිටුවයි. පැතිරීම් අර්ථයෙන් පීති සම්බොජ්ඣගය පිහිටුවයි. සංසිඳීම් අර්ථයෙන් පස්සද්ධි සම්බොජ්ඣගය පිහිටුවයි. නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සමාධි සම්බොජ්ඣගය පිහිටුවයි, මැදහත්වීම් අර්ථයෙන් උපෙක්ඛා සම්බොජ්ඣගය පිහිටුවයි. මේ පුද්ගල තෙම මේ බොධ්‍යංගයන් මේ ආරම්මණයෙහි පිහිටුවයි. එහෙයින් බොධ්‍යංගයන් පිහිටුවන්නේ යයි කියනු ලැබේ. ගොචරයද දැනගනියි යනු (මෙහි 48 (ii) ඡේදය යොදන්න) එහෙයින් සම බව හා අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කරන්නේයයි කියනු ලැබේ. [51] මාර්ගය පිහිටුවයි යන මෙහි කෙසේ මාර්ගය පිහිටුවයිද? දැකීම් අර්ථයෙන් සම්මාදිට්ඨිය පිහිටුවයි. අරමුණට නැංවීම් අර්ථයෙන් සම්මා සංකප්පය පිහිටුවයි, වැළඳ ගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය පිහිටුවයි. මනාව පිහිටීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය පිහිටුවයි. පිරිසිදුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය පිහිටුවයි, එසවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය පිහිටුවයි. එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සම්මා සතිය පිහිටුවයි. නොවිසිර යාම් අර්ථයෙන් සම්මා සමාධිය පිහිටුවයි. මේ පුද්ගලතෙම මේ මාර්ගය මේ අරමුණෙහි පිහිටුවයි. එහෙයින් මාර්ගය පිහිටුවන්නේයයි කියනු ලැබේ. ‘ගොචරයද දනියි’ යනු (මෙහි 48 (ii) ඡේදය යොදන්න.) එහෙයින් සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කෙරේයයි කියනු ලැබේ. [52] ධර්මයන් පිහිටුවයි යන මෙහි කෙසේ ධර්මයන් පිහිටුවයිද? අධිපති අර්ථයෙන් ඉන්ද්‍රියයන් පිහිටුවයි. කම්පා නොකළ හැකි අර්ථයෙන් බලයන් පිහිටුවයි. එතරකිරීම් අර්ථයෙන් බොධ්‍යංගයන් පිහිටුවයි. හේතු අර්ථයෙන් මාර්ගය පිහිටුවයි. එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සතිපට්ඨානයන් පිහිටුවයි. උත්සාහ කිරීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ප්‍රධානයන් පිහිටුවයි. සමෘද්ධවීම් අර්ථයෙන් ඍද්ධිපාදය පිහිටුවයි. විද්‍යාමානාර්ථයෙන් සත්‍යය පිහිටුවයි. නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සමථය පිහිටුවයි. නැවත නැවත බැලීම් අර්ථයෙන් විදර්ශනා පිහිටුවයි. සමාන කෘත්‍ය ඇති අර්ථයෙන් සමථ විදර්ශනා පිහිටුවයි. ඔවුනොවුන් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් යුගනන්ධය පිහිටුවයි. සංවර අර්ථයෙන් සීල විසුද්ධිය පිහිටුවයි. නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් චිත්ත විසුද්ධිය පිහිටුවයි. දැකීම් අර්ථයෙන් දිට්ඨි විසුද්ධිය පිහිටුවයි. මිදීම් අර්ථයෙන් විමොක්ෂය පිහිටුවයි. ප්‍රතිවෙධ කිරීම් අර්ථයෙන් විද්‍යාව පිහිටුවයි. අත්හැරීම් අර්ථයෙන් විමුක්තිය පිහිටුවයි. මුල් සිඳීම් අර්ථයෙන් ක්ෂය කිරීමෙහි ඤාණය පිහිටුවයි. සංසිඳීම් අර්ථයෙන් අනුත්පාදයෙහි ඤාණය පිහිටුවයි. ඡන්දය මුල්වීම් අර්ථයෙන් පිහිටුවයි. මනසිකාරය පහළකිරීමේ හේතු අර්ථයෙන් පිහිටුවයි. ඵස්සය පිහිටුවීම් අර්ථයෙන් පිහිටුවයි. වේදනාව එක්වීම් අර්ථයෙන් පිහිටුවයි. සමාධිය ප්‍රමුඛ අර්ථයෙන් පිහිටුවයි. සතිය අධිපති අර්ථයෙන් පිහිටුවයි. ප්‍රඥාව ඒ ඒ ධර්මයන්ට උතුම් අර්ථයෙන් පිහිටුවයි. විමුක්තිය සාර අර්ථයෙන් පිහිටුවයි. අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් පිහිටුවයි. මේ පුද්ගල තෙම මේ ධර්මයන් මේ අරමුණෙහි පිහිටුවයි. එහෙයින් ධර්මයන් පිහිටුවන්නේයයි කියනු ලැබේ. ‘සම’ යනු ආරම්මණයාගේ එළඹ සිටීම් සම නමි. චිත්තයාගේ නොවිසිරයාම සම නමි. චිත්ත අධිෂ්ඨානය සම නමි. චිත්තයාගේ පිරිසිදු බව සම නමි. ‘අර්ථය’ යනු නිවරද බව යන අර්ථයද කෙලෙස් රහිත බව යන අර්ථයද පිරිසිදු බව යන අර්ථයද වෙත්. ‘ප්‍රතිවෙධ කරයි’ යනු ආරම්මණයාගේ එළඹ සිටීම් අර්ථය ප්‍රතිවේධ කරයි. චිත්තයාගේ නොවිසිරයාම් අර්ථය ප්‍රතිවෙධ කරයි. චිත්තයාගේ අධිෂ්ඨානාර්ථය ප්‍රතිවේධ කරයි. චිත්තයාගේ පිරිසිදුවීම් අර්ථය පිරිසිදු කරයි. එහෙයින් සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කරන්නේයයි කියනු ලැබේ.
169 කථං රස්සං අස්සසන්තො ‘‘රස්සං අස්සසාමී’’ති පජානාති, රස්සං පස්සසන්තො ‘‘රස්සං පස්සසාමී’’ති පජානාති? රස්සං අස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසති, රස්සං පස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ පස්සසති, රස්සං අස්සාසපස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසතිපි පස්සසතිපි. රස්සං අස්සාසපස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසතොපි පස්සසතොපි ඡන්දො උප්පජ්ජති. ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං අස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසති. ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං පස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ පස්සසති. ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං අස්සාසපස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසතිපි පස්සසතිපි. ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං අස්සාසපස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසතොපි පස්සසතොපි පාමොජ්ජං උප්පජ්ජති. පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං අස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසති, පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං පස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ පස්සසති, පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං අස්සාසපස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසතිපි පස්සසතිපි. පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං අස්සාසපස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසතොපි පස්සසතොපි රස්සා අස්සාසපස්සාසා චිත්තං විවත්තති, උපෙක්ඛා සණ්ඨාති. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි රස්සා අස්සාසපස්සාසා කායො උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. කායො උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං කායං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති - ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති. අනුපස්සතීති කථං තං කායං අනුපස්සති...පෙ.... එවං තං කායං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා...පෙ.... ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. රස්සං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්ති...පෙ.... රස්සං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති...පෙ.... තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.	169 [53] කෙසේ හ්‍රස්ව කොට ආශ්වාස කරන්නේ හ්‍රස්වකොට ආශ්වාස කරන්නෙමියි දැනගනීද? හ්‍රස්වකොට ප්‍රශ්වාස කරන්නේ හ්‍රස්වකොට ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි දැනගනීද? හ්‍රස්ව ආශ්වාසය කොට කාලයෙහි ආශ්වාස කරයි. හ්‍රස්ව ප්‍රශ්වාසය කොට කාලයෙහි ප්‍රශ්වාස කරයි. හ්‍රස්ව ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසය කොට කාලයෙහි ආශ්වාස කරන්නේද වෙයි. ප්‍රශ්වාස කරන්නේද වෙයි. හ්‍රස්ව ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසය කොට කාලයෙහි ආශ්වාස කරන්නාහටද ප්‍රශ්වාස කරන්නාහටද ඡන්දය (කැමැත්ත) උපදියි. ඡන්දයාගේ වශයෙන් ඊට වඩා සියුම්වූ කොට ආශ්වාසය කොට කාලයෙහි ආශ්වාස කරයි. ඡන්දයාගේ වශයෙන් ඊට වඩා සියුම්වූ කොට ප්‍රශ්වාසය කොට කාලයෙහි ප්‍රශ්වාස කරයි. ඡන්දයාගේ වශයෙන් ඊට වඩා සියුම්වූ හ්‍රස්ව ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසය කෙටි කාලයෙහි ආශ්වාසයද කරයි. ප්‍රශ්වාසයද කරයි. ඡන්දයාගේ වශයෙන් ඊට වඩා සියුම්වූ හ්‍රස්ව ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසය කොට කාලයෙහි ආශ්වාස කරන්නා හටද ප්‍රශ්වාස කරන්නාහටද ප්‍රමොද්‍යය (සතුට) උපදියි. ප්‍රමොද්‍යයාගේ වශයෙන් ඊට වඩා සියුම්වූ හ්‍රස්ව ආශ්වාසය කෙටි කාලයෙහි ආශ්වාස කරයි. ප්‍රමොද්‍යයාගේ වශයෙන් ඊට වඩා සියුම්වූ හ්‍රස්ව ප්‍රශ්වාසය කෙටි කාලයෙහි ප්‍රශ්වාස කරයි. ප්‍රමොද්‍යයාගේ වශයෙන් ඊට වඩා සියුම්වූ හ්‍රස්ව ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසය කෙටි කාලයෙහි ආශ්වාසයද කරයි. ප්‍රශ්වාසද කරයි. ප්‍රමොද්‍යයාගේ වශයෙන් ඊට වඩා සියුම්වූ හ්‍රස්ව ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසය කෙටි කාලයෙහි ආශ්වාස කරන්නාහටද ප්‍රශ්වාස කරන්නාහටද හ්‍රස්ව ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන් කෙරෙන් සිත නවතියි. උපෙක්ෂාව පිහිටයි. මේ නව ආකාරයෙන් හ්‍රස්ව ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයෝ කාය නමි. සතිය උපට්ඨාන නමි. ඤාණය අනුපස්සනා නමි. කය උපට්ඨානය වෙයි. සතිය නොවෙයි. සතිය උපට්ඨානයද වෙයි, සතියද වෙයි, එම සිහියෙන්ද එම ඤාණයෙන්ද කය නැවත නැවත බලන්නේය. එහෙයින් කයෙහි ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කය නැවත නැවත බලන්නාවූ සතිපට්ඨාන භාවනායි කියනු ලැබේ. [54] අනුපස්සති යන මෙහි කෙසේ එම කය බලන්නේද? (මෙහි 35 ඡේදය යොදන්න) මෙසේ ඒ කය බලයි. භාවනා යනු මෙහි භාවනා සතරකි. (මෙහි 36 ඡේදයේ (ii) යොදන්න) නැවත නැවත සෙවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නමි. හ්‍රස්ව ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නාවූ යොගාවචරයාහට ප්‍රකටවූ වේදනා උපදිත්. හ්‍රස්ව ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නා යොගාවචරතෙම ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි. (මෙහි 46 ඡේදයේ ඉන්ද්‍රියයන් යන තැන සිට යොදන්න) එහෙයින් සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කෙරේයයි කියනු ලැබේ.
170 කථං ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කායොති ද්වෙ කායා - නාමකායො ච රූපකායො ච. කතමො නාමකායො? වෙදනා, සඤ්ඤා, චෙතනා, ඵස්සො, මනසිකාරො, නාමඤ්ච නාමකායො ච, යෙ ච වුච්චන්ති චිත්තසඞ්ඛාරා - අයං නාමකායො. කතමො රූපකායො? චත්තාරො ච මහාභූතා, චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදායරූපං, අස්සාසො ච පස්සාසො ච, නිමිත්තඤ්ච උපනිබන්ධනා, යෙ ච වුච්චන්ති කායසඞ්ඛාරා - අයං රූපකායො. කථං තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති. දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති. රස්සං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති. රස්සං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති. ආවජ්ජතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, පජානතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, පස්සතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, පච්චවෙක්ඛතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, චිත්තං අධිට්ඨහතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, සද්ධාය අධිමුච්චතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, වීරියං පග්ගණ්හතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, සතිං උපට්ඨාපයතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, චිත්තං සමාදහතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, පඤ්ඤාය පජානතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, අභිඤ්ඤෙය්‍යං අභිජානතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, පරිඤ්ඤෙය්‍යං පරිජානතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, පහාතබ්බං පජහතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, භාවෙතබ්බං භාවයතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති. එවං තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති. සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසා කායො උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. කායො උපට්ඨානං, නො සති. සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං කායං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති - ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති. අනුපස්සතීති කථං තං කායං අනුපස්සති...පෙ.... එවං තං කායං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා...පෙ.... ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසානං (අස්සාසපස්සාසා (ස්‍යා.)) සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි, අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි, දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි. යො තත්ථ සංවරට්ඨො, අයං අධිසීලසික්ඛා. යො තත්ථ අවික්ඛෙපට්ඨො, අයං අධිචිත්තසික්ඛා. යො තත්ථ දස්සනට්ඨො, අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛති, ජානන්තො සික්ඛති, පස්සන්තො සික්ඛති, පච්චවෙක්ඛන්තො සික්ඛති, චිත්තං අධිට්ඨහන්තො සික්ඛති, සද්ධාය අධිමුච්චන්තො සික්ඛති, වීරියං පග්ගණ්හන්තො සික්ඛති, සතිං උපට්ඨපෙන්තො සික්ඛති, චිත්තං සමාදහන්තො සික්ඛති, පඤ්ඤාය පජානන්තො සික්ඛති, අභිඤ්ඤෙය්‍යං අභිජානන්තො සික්ඛති, පරිඤ්ඤෙය්‍යං පරිජානන්තො සික්ඛති, පහාතබ්බං පජහන්තො සික්ඛති, භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛති. සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්ති...පෙ.... සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති...පෙ.... තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.	170 කෙසේ සියලු කය දැනගනිමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද සියලු කය දැනගනිමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද? [55] කය යන මෙහි කාය දෙකකි. නාම කයද රූප කයද වෙයි. නාම කය කවරේද? වේදනාවද සඤ්ඤාවද චෙතනාවද ඵස්සයද මනසිකාරයද නාමයද නාම ධර්ම සමූහයද යම් ධර්ම කෙනෙක් චිත්ත සංඛාරයෝයයි කියනු ලැබෙද්ද මේ නාම කය නම් වෙයි. රූප කය නම් කවරේද? සතර මහා භූතයෝද සතර මහා භූතයන් නිසා පවත්නා රූපයද ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයද නිමිත්තවූ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන් ස්පර්ශ වන තැනද යම් ධර්ම කෙනෙක් කාය සංඛාරයෝයයි කියනු ලැබෙද්ද මෙය රූප කය නමි. [56] ඒ කායයෝ කෙසේ ප්‍රකට කරනලද්දාහු වෙද්ද දීර්ඝව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිර යාම දැනගන්නාහට සිහිය එළඹ සිටියා වෙයි. ඒ සිහියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ කායයෝ ප්‍රකට කරන ලද්දාහු වෙත්. දීර්ඝව ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නාහට සිහිය එළඹ සිටියා වෙයි, එම සිහියෙන් එම ඤාණයෙන් ඒ කායයෝ ප්‍රකට කරන ලද්දාහු වෙත්. හ්‍රස්ව ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නාහට (ii) සිහිය එළඹ සිටියා වෙයි, ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ කායයෝ ප්‍රකට කරනු ලද්දාහු වෙත්. (iii) හ්‍රස්වව ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නාහට සිහිය එළඹ සිටියා වෙයි. එම සිහියෙන් (මෙහි (ii) යොදන්න.) මේ ඡේදයේ ඒ ඒ වාක්‍ය අගට (ii) ඒ කායයෝ ප්‍රකට වෙත් යන්න යෙදිය යුතුයි.) [57] ආවර්ජනය කරන්නාහට (ii) ඒ කායයෝ ප්‍රකටවෙත්. (iii) දැනගන්නාහට- ප්‍රත්‍යවෙක්ෂා කරන්නාහට- සිත අධිෂ්ඨාන කරන්නාහට- ශ්‍රද්ධාවෙන් දැඩිව බැසගන්නාහට- වීර්යයෙන් ඔසවන්නාහට- සිහිය එළවන්නාහට- සිත එකඟ කරන්නාහට-සඤ්ඤාවෙන් දැනගන්නාහට- දතයුතු ධර්මය දැනගන්නාහට-පිරිසිඳ දැනගතයුත්ත පිරිසිඳ දැනගන්නාහට- පහකළ යුත්ත පහකරන්නාහට- වැඩියයුත්ත වඩන්නාහට- ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්ත ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නාහට- මෙසේ ඒ කායයෝ ප්‍රකට වෙත්. සියලු කායයන් දැනගන්නාවූ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයෝ කාය නමි. සතිය උපට්ඨාන නමි. ඤාණය අනුපස්සනා නමි. කය උපට්ඨානය වෙයි. සතිය නොවෙයි. සතිය උපට්ඨානයද වෙයි. සතිය වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ කය නැවත නැවත බලයි. එහෙයින් කයෙහි කය නැවත නැවත බලන්නාවූ සතිපට්ඨාන භාවනායි කියනු ලැබේ. [58] නැවත නැවත බලයි යනු කෙසේ ඒ කය නැවත නැවත බලයිද (මෙහි 35 ඡේදය යොදන්න) මෙසේ ඒ කය නැවත නැවත බලයි. භාවනාවෙහි භාවනා සතරකි, (මෙහි 36 ඡේදයේ (ii) යොදන්න) සේවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නමි. [59] සියලු කය දැනගනිමින් කරන්නාවූ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන්ගෙන් උපන් සීලය සංවරවීම් අර්ථයෙන් සීල විසුද්ධි නමි, සමාධිය නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් චිත්ත විසුද්ධිය නමි. ප්‍රඥාව දැකීම් අර්ථයෙන් දිට්ඨි විසුද්ධි නමි. එහි යම් සංවර ස්වභාවයක් ඇද්ද එය අධිශීල ශික්ෂා නමි. එහි යම් නොවිසිරයාම් ස්වභාවයක් වේද එය අධිචිත්ත ශික්ෂා නමි. එහි යම් දැකීම් ස්වභාවයක් වෙයිද එය අධිප්‍රඥා ශික්ෂා නමි. මේ ත්‍රිවිධ ශික්ෂාවන් ආවර්ජනය කරමින් හික්මෙයි. දැනගනිමින් හික්මෙයි, දකිමින් හික්මෙයි, ප්‍රත්‍යවෙක්ෂා කරමින් හික්මෙයි, සිත පිහිටුවමින් හික්මෙයි, ශ්‍රද්ධාවෙන් බැසගනිමින් හික්මෙයි, වීර්යය ඔසවමින් හික්මෙයි, සිහිය එළවමින් හික්මෙයි, සිත එකඟ කරමින් හික්මෙයි, ප්‍රඥාවෙන් දැනගනිමින් හික්මෙයි, දත යුත්ත දැනගනිමින් හික්මෙයි, පිරිසිඳ දතයුත්ත පිරිසිඳ දැනගනිමින් හික්මෙයි. පහකළ යුත්ත පහකරමින් හික්මෙයි, වැඩියයුත්ත වඩමින් හික්මෙයි, ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුත්ත ප්‍රත්‍යක්ෂ කරමින් හික්මෙයි. සියලු කය දැනගනිමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දන්නාවූ යොගාවචරයාහට ප්‍රකටවූ වේදනා උපදිත්. (මෙහි 38 ඡේදය යොදන්න) සියලු කය දැනගනිමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නාවූ යොගාවචරතෙම ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි. (මෙහි 46 ඡේදයේ ඉන්ද්‍රියයන් යන තැන සිට යොදන්න) එහෙයින් සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධකෙරේයයි කියනු ලැබේ.
171 කථං ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කතමො කායසඞ්ඛාරො? දීඝං අස්සාසා කායිකා. එතෙ ධම්මා කායපටිබද්ධා කායසඞ්ඛාරා. තෙ කායසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො සික්ඛති. දීඝං පස්සාසා කායිකා. එතෙ ධම්මා කායපටිබද්ධා කායසඞ්ඛාරා. තෙ කායසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො සික්ඛති. රස්සං අස්සාසා රස්සං පස්සාසා. සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසා සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සාසා කායිකා. එතෙ ධම්මා කායපටිබද්ධා කායසඞ්ඛාරා. තෙ කායසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො සික්ඛති. යථාරූපෙහි කායසඞ්ඛාරෙහි යා කායස්ස ආනමනා විනමනා සන්නමනා පණමනා ඉඤ්ජනා ඵන්දනා චලනා පකම්පනා - පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමීති සික්ඛති, පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. යථාරූපෙහි කායසඞ්ඛාරෙහි යා කායස්ස න ආනමනා න විනමනා න සන්නමනා න පණමනා අනිඤ්ජනා අඵන්දනා අචලනා අකම්පනා සන්තං සුඛුමං පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමීති සික්ඛති, පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. ඉති කිර ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. එවං සන්තෙ වාතූපලද්ධියා ච පභාවනා න හොති, අස්සාසපස්සාසානඤ්ච පභාවනා න හොති, ආනාපානස්සතියා ච පභාවනා න හොති, ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස ච පභාවනා න හොති; න ච නං තං සමාපත්තිං පණ්ඩිතා සමාපජ්ජන්තිපි වුට්ඨහන්තිපි. ඉති කිර ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. එවං සන්තෙ වාතූපලද්ධියා ච පභාවනා හොති, අස්සාසපස්සාසානඤ්ච පභාවනා හොති, ආනාපානස්සතියා ච පභාවනා හොති. ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස ච පභාවනා හොති; තඤ්ච නං සමාපත්තිං පණ්ඩිතා සමාපජ්ජන්තිපි වුට්ඨහන්තිපි. යථා කථං විය? සෙය්‍යථාපි කංසෙ ආකොටිතෙ පඨමං ඔළාරිකා සද්දා පවත්තන්ති. ඔළාරිකානං සද්දානං නිමිත්තං සුග්ගහිතත්තා සුමනසිකතත්තා සූපධාරිතත්තා නිරුද්ධෙපි ඔළාරිකෙ සද්දෙ, අථ පච්ඡා සුඛුමකා සද්දා පවත්තන්ති. සුඛුමකානං සද්දානං නිමිත්තං සුග්ගහිතත්තා සුමනසිකතත්තා සූපධාරිතත්තා නිරුද්ධෙපි සුඛුමකෙ සද්දෙ, අථ පච්ඡා සුඛුමසද්දනිමිත්තාරම්මණතාපි චිත්තං පවත්තති. එවමෙවං පඨමං ඔළාරිකා අස්සාසපස්සාසා පවත්තන්ති; ඔළාරිකානං අස්සාසපස්සාසානං නිමිත්තං සුග්ගහිතත්තා සුමනසිකතත්තා සූපධාරිතත්තා නිරුද්ධෙපි ඔළාරිකෙ අස්සාසපස්සාසෙ, අථ පච්ඡා සුඛුමකා අස්සාසපස්සාසා පවත්තන්ති. සුඛුමකානං අස්සාසපස්සාසානං නිමිත්තං සුග්ගහිතත්තා සුමනසිකතත්තා සූපධාරිතත්තා නිරුද්ධෙපි සුඛුමකෙ අස්සාසපස්සාසෙ, අථ පච්ඡා සුඛුමකඅස්සාසපස්සාසානං නිමිත්තාරම්මණතාපි චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති. එවං සන්තෙ වාතූපලද්ධියා ච පභාවනා හොති, අස්සාසපස්සාසානඤ්ච පභාවනා හොති, ආනාපානස්සතියා ච පභාවනා හොති, ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස ච පභාවනා හොති; තඤ්ච නං සමාපත්තිං පණ්ඩිතා සමාපජ්ජන්තිපි වුට්ඨහන්තිපි. පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සාසපස්සාසා කායො උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. කායො උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං කායං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති - ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති. අනුපස්සතීති කථං තං කායං අනුපස්සති...පෙ.... එවං තං කායං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා...පෙ.... ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං, අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි, අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි, දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි. යො තත්ථ සංවරට්ඨො, අයං අධිසීලසික්ඛා; යො තත්ථ අවික්ඛෙපට්ඨො, අයං අධිචිත්තසික්ඛා; යො තත්ථ දස්සනට්ඨො අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛති...පෙ.... සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛති, පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්ති...පෙ.... පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති...පෙ.... තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති. අට්ඨ අනුපස්සනාඤාණානි, අට්ඨ ච උපට්ඨානානුස්සතියො , චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනි කායෙ කායානුපස්සනාය.	171 [60] කෙසේ කාය සංඛාරය සංසිඳවමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද, කාය සංඛාරය සංසිඳවමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද, කාය සංඛාරය නම් කවරේද? දීර්ඝ ආශ්වාසයෝ කයින් හටගත්තාහුය. ඒ ධර්මයෝ කය ඇසුරු කොට ඇති කාය සංඛාරයෝ වෙත්. ඒ කාය සංඛාරයන් සංසිඳුවමින් නිරුද්ධ කරමින් ශාන්ත බවට පමුණුවමින් හික්මෙයි. දීර්ඝ ප්‍රශ්වාසයෝ කයින් හටගත්තාහුය. ඒ ධර්මයෝ කය ඇසුරුකොට පවත්නා කාය සංඛාරයෝ වෙත්. ඒ කාය සංඛාරයන් සංසිඳුවමින් නිරුද්ධ කරමින් ශාන්ත බවට පමුණුවමින් හික්මෙයි. [61] හ්‍රස්ව ආශ්වාසයෝ- හ්‍රස්ව ප්‍රශ්වාසයෝ සියලු කය දැනගනිමින් කරන්නාවූ ආශ්වාසයෝ සියලු කය දැනගනිමින් කරන්නාවූ ප්‍රශ්වාසයෝ කයින් හටගත්තාහුය. ඒ ධර්මයෝ කය ඇසුරුකොට ඇත්තාවූ කාය සංඛාරයෝ වෙත්. ඒ කාය සංඛාරයන් සංසිඳුවමින් නිරුද්ධ කරමින් ශාන්ත බවට පමුණුවමින් හික්මෙයි. යම්බඳුවූ කාය සංඛාරයන් කරණකොට ගෙන ශරීරයාගේ පිටුපසට නැමීමක් ඇලයට නැමීමක් ඉදිරියට නැමීමක් කම්පනයක් මඳ සෙලවීමක් අධික සෙලවීමක් අධික කම්පනයක් වේද, එම කාය සංඛාරයන් සංසිඳවමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. එම කාය සංඛාරයන් සංසිඳවමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. [62] යම්බඳුවූ කාය සංඛාරයන් කරණකොටගෙන ශරීරයේ පිටුපසම යම් නොනැමීමක් වේද, යම් ඇලයට නොනැමීමක් වේද යම් ඉදිරියට නොනැමීමක් වේද කම්පා නොවීමක් වේද මඳ සෙලවීමක් නොවේද අධික සෙලවීමක් නොවේද එසේ සියුම්වූ කාය සංඛාර සංසිඳුවමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. සියුම් කාය සංඛාර සංසිඳුවමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. මෙසේ සියුම් කාය සංඛාර සංසිඳුවමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි නම් සියුම් කාය සංඛාර සංසිඳුවමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි නම් එසේ ඇති කල්හි ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස වාතය අරමුණුකොට ඇති විඤ්ඤාණයාගේ වැඩීමක්ද නොවන්නේය. ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන්ගේ වැඩීමක්ද නොවන්නේය. ආනාපාන සතියගේ වැඩීමක්ද නොවන්නේය. ආනාපාන සති සමාධියගේ වැඩීමක්ද නොවන්නේය. එම සමාපත්තියට පණ්ඩිතයෝ සමවදින්නාහුද නොවෙත්. එයින් නැගිටින්නාහුද නොවෙත්. [63] එසේ සියුම් කාය සංඛාර සංසිඳුවමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙන්නේමය. සියුම් කාය සංඛාර සංසිඳුවමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙන්නේය. එසේ ඇති කල්හි ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස වාතය අරමුණුකොට පවත්නා විඤ්ඤාණයාගේ වැඩීමද වෙයි. ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන්ගේ වැඩීමද වෙයි. ආනාපාන සතියගේ වැඩීමද වෙයි. ආනාපාන සති සමාධියගේ වැඩීමද වෙයි. එම සමාපත්තියට පණ්ඩිතයෝ සමවදින්නාහුද වෙත්. එයින් නැගිටින්නාහුද වෙත්. කුමක් මෙන්ද යත්, යම්සේ රන් තැටියට ගැසූකල පළමුව මහත් ශබ්දයෝ නගිත්ද, මහත් ශබ්දයන්ගේ ආකාරය මනාකොට ගන්නා ලද හෙයින් මනාකොට මෙනෙහි කරන ලද හෙයින් මනා කොට සිත්හි තබන ලද හෙයින් මහත් ශබ්ද නැතිව ගිය කල්හි ඉන්පසු සියුම් ශබ්ද පවතිත්ද ඒ සියුම් ශබ්දයන්ගේ ආකාරය මනාකොට ගත්හෙයින් මනාකොට මෙනෙහි කළ හෙයින් මනාකොට සිත්හි පැවැත්වූ හෙයින් සියුම් ශබ්දයන් නිරුද්ධවූ පසුත් වඩා සියුම් ශබ්දයන් අරමුණුකොට ඇති ස්වභාවයෙන් සිත පවතියි. එසේම පළමුව ඔළාරික ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයෝ පවතිත්. ඔළාරික ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන්ගේ ආකාරය මනාකොට ගත් බැවින් මනාකොට මෙනෙහි කළ හෙයින් මනාකොට සිත්හි තබන ලද හෙයින් ඔළාරික ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන් නිරුද්ධවූ කල්හිද ඉන්පසු සියුම් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයෝ පවතිත්. සියුම් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන්ගේ ආකාරය මනාකොට ගත්හෙයින් මනාකොට මෙනෙහි කළ හෙයින් මනාකොට සිත්හි තබන ලද හෙයින් සියුම් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන් නිරුද්ධවූ කල්හිද ඉන්පසු වඩා සියුම්වූ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන් අරමුණු කොට ඇති ස්වභාවයෙන් පවත්නා සිත වික්ෂේපයට නොයයි. මෙසේ ඇති කල්හි ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස වාතය අරමුණු කොට ඇති චිත්තයාගේ වැඩීමද වෙයි. ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන්ගේ වැඩීමද වෙයි. ආනාපාන සතියගේ වැඩීමද වෙයි. ආනාපාන සති සමාධියගේ වැඩීමද වෙයි. එම සමාපත්තියට පණ්ඩිතයෝ සමවදින්නාහුද වෙත්. එයින් නැගිටින්නාහුද වෙත්. [64] කාය සංඛාරය සංසිඳුවමින් කරන්නාවූ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයෝ කාය නමි. සතිය උපට්ඨාන නමි. ඤාණය අනුපස්සනා නමි. කය උපට්ඨානය වෙයි, සතිය නොවෙයි. සතිය උපට්ඨානයද වෙයි, සතියද වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ කය නැවත නැවත බලයි. එහෙයින් කයෙහි කය අනුවබලන සතිපට්ඨාන භාවනායි කියනු ලැබේ. නැවත නැවත බලයි යන මෙහි කෙසේ එම කය නැවත නැවත බලයිද (35 ඡේදයේ අනිත්‍ය වශයෙන් බලයි යන තැන සිට ඡේදය අවසානය තෙක් යොදන්න) මෙසේ ඒ කය නැවත නැවත බලයි. භාවනා යන මෙහි භාවනා සතරකි. (36 ඡේදයේ (ii) භාවනා යන තැන සිට යන මේ සතරයි යන තැනට යොදන්න) සේවනය කිරීම අර්ථයෙන් භාවනා නමි. [65] කාය සංඛාරය සංසිඳුවමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් පවත්නා සීලය සංවරාර්ථයෙන් සීල විසුද්ධි නමි. සමාධිය නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් චිත්ත විසුද්ධි නමි. ප්‍රඥාව දැකීම් අර්ථයෙන් දිට්ඨි විසුද්ධි නමි. එහි යම් සංවර ස්වභාවයක් වේද එය අධි ශීල ශික්ෂා නමි. එහි යම් නොවිසිර යම් ස්වභාවයක් වේද එය අධිචිත්ත ශික්ෂා නමි. එහි යම් දැකීම් ස්වභාවයක් වේද එය අධි ප්‍රඥා ශික්ෂා නමි. මේ ත්‍රිවිධ ශික්ෂාවන් ආවර්ජනය කරමින් හික්මෙයි. ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතු ධර්මය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරමින් හික්මෙයි. [66] කාය සංඛාර සංසිඳුවමින් කරන්නාවූ ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන්ගේ වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දන්නාහට ප්‍රකටවූ වේදනා උපදිත්. කාය සංඛාර සංසිඳුවමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නේ ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි. එහෙයින් සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කෙරේයයි කියනු ලැබේ. කයෙහි කය අනුව බැලීමෙහි අනුපස්සනා ඤාණ අටද සති එළඹ සිටීම් අටක්ද සූත්‍රයෙහි වදාළ වස්තු සතරද මෙසේ දත යුතුය.
172 කථං ‘‘පීතිපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති ‘‘පීතිපටිසංවෙදී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කතමා පීති? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො උප්පජ්ජති පීති පාමොජ්ජං. යා පීති පාමොජ්ජං ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්ති ඔදග්‍යං අත්තමනතා. චිත්තස්ස දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො උප්පජ්ජති පීති පාමොජ්ජං...පෙ.... රස්සං අස්සාසවසෙන, රස්සං පස්සාසවසෙන, සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන, සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන, පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සාසවසෙන, පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො උප්පජ්ජති පීති පාමොජ්ජං. යා පීති පාමොජ්ජං ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්ති ඔදග්‍යං අත්තමනතා චිත්තස්ස - අයං පීති. කථං සා පීති පටිවිදිතා හොති? දීඝං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සා පීති පටිවිදිතා හොති. දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සා පීති පටිවිදිතා හොති. රස්සං අස්සාසවසෙන...පෙ.... රස්සං පස්සාසවසෙන... සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන... සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන... පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සාසවසෙන... පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සා පීති පටිවිදිතා හොති. ආවජ්ජතො සා පීති පටිවිදිතා හොති, ජානතො...පෙ.... පස්සතො... පච්චවෙක්ඛතො... චිත්තං අධිට්ඨහතො... සද්ධාය අධිමුච්චතො... වීරියං පග්ගණ්හතො... සතිං උපට්ඨාපයතො... චිත්තං සමාදහතො... පඤ්ඤාය පජානතො... අභිඤ්ඤෙය්‍යං අභිජානතො... පරිඤ්ඤෙය්‍යං පරිජානතො... පහාතබ්බං පජහතො... භාවෙතබ්බං භාවයතො... සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොතො සා පීති පටිවිදිතා හොති. එවං සා පීති පටිවිදිතා හොති. පීතිපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන වෙදනා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. වෙදනා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං වෙදනං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති - ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති. අනුපස්සතීති කථං තං වෙදනං අනුපස්සති? අනිච්චතො අනුපස්සති...පෙ.... එවං තං වෙදනං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා...පෙ.... ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. පීතිපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි...පෙ.... පීතිපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො...පෙ.... පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.	172 [67] කෙසේ ප්‍රීතිය විඳිමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද ප්‍රීතිය විඳිමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද? ප්‍රීතිය නම් කුමක්ද? දීර්ඝ ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දන්නාහට ප්‍රීතිය ප්‍රමොද්‍යය උපදියි. (ii) යම් ප්‍රීතියක් යම් ප්‍රමොද්‍යයක් තුටුවන ස්වභාවයක් ප්‍රමුදිත වන ස්වභාවයක් සතුටුවීමක් පහටුවීමක් ධනය ලැබීමට සමාන වීමක් ඔදවැඩි බවක් චිත්තයාගේ සතුටු බවක් වෙයිද, එය ප්‍රීතියයි. (iii) දීර්ඝව ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නහුට ප්‍රීතිය ප්‍රමොද්‍යය උපදියි. (මෙහි (ii) යොදන්න) හ්‍රස්වව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් හ්‍රස්වව ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් සියලු කය දැනගනිමින් ආශ්වාසකිරීම් වශයෙන් සියලු කය දැනගනිමින් ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් කාය සංඛාර සංසිඳුවමින් ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් කාය සංඛාර සංසිඳුවමින් ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නාවූ යොගාවචරයා හට ප්‍රීතිය ප්‍රමොද්‍යය උපදියි. යම් ප්‍රීතියක් ප්‍රමොද්‍යයක් තුටු බවක් පහටු බවක් ධනය ලැබීමට සමාන බවක් ඔද වැඩි බවක් චිත්තයාගේ සතුටු බවක් වෙයි නම් මෙය ප්‍රීතියයි. [68] ඒ ප්‍රීතිය කෙසේ විඳිනලද්දී වෙයිද? දීර්ඝව ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නහුට සතිය එළඹ සිටියා වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ ප්‍රීතිය විඳිනලද්දී වෙයි. දීර්ඝව ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නහුට සිහිය එළඹ සිටියා වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ ප්‍රීතිය විඳිනලද්දී වෙයි. හ්‍රස්වකොට ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන්-භ්‍රස්වකොට ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන්- සියලු කය දැනගනිමින් ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන්- සියලු කය දැනගනිමින් ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන්- කාය සංඛාර සංසිඳුවමින් ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන්- කාය සංඛාර සංසිඳුවමින් ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟබව නොවිසිරයාම දැනගන්නහුට ඒ ප්‍රීතිය විඳිනලද්දී වෙයි. ආවර්ජනය කරන්නහුට ඒ ප්‍රීතිය ප්‍රකටවූවා වෙයි. (ii) දැනගන්නාහට දක්නා හට ප්‍රත්‍යවෙක්ෂා කරන්නාහට සිත පිහිටුවන්නාහට ශ්‍රද්ධාවෙන් බැසගන්නාහට වීර්යය ඔසවන්නාහට සතිය එළවන්නාහට සිත එකඟ කරන්නාහට ප්‍රඥාවෙන් දැනගන්නාහට දත යුත්ත දැනගන්නාහට පිරිසිඳ දතයුත්ත පිරිසිඳ දැනගන්නා හට පහකළ යුත්ත පහකරන්නාහට වැඩිය යුත්ත වඩන්නා හට (ii) ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුත්ත ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නාහට ඒ ප්‍රීතිය ප්‍රකටවූවා වෙයි. මෙසේ ඒ ප්‍රීතිය ප්‍රකටවූවා වෙයි. [69] ප්‍රීතිය විඳිමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් පවත්නා වේදනා නමි. සතිය උපට්ඨාන නමි. ඤාණය අනුපස්සනා නමි. වේදනාව උපට්ඨානය වෙයි. සතිය නොවෙයි. සතිය උපට්ඨානයද වෙයි. සතියද වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ වේදනාව නැවත නැවත බලයි. එහෙයින් වේදනාවන්හි වේදනා සතිපට්ඨාන භාවනායි කියනු ලැබේ. නැවත නැවත බලයි යනු මෙහි කෙසේ ඒ වේදනාව නැවත නැවත බලයිද? අනිත්‍ය වශයෙන් බලයි. (35 ඡේදයේ අනිත්‍ය වශයෙන් බලයි යන තැන සිට ඡේදය අවසානය දක්වා යොදන්න) මෙසේ ඒ වේදනාව බලයි. භාවනා යන භාවනා සතරකි. (36 ඡේදයේ භාවනා යන තැන සිට යන මේ සතරයි යන තැනට යොදන්න) සේවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නමි. ප්‍රීතිය විඳිමින් කරන ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් පවත්නා සීලය සංවරාර්ථයෙන් සීල විසුද්ධි නමි. ප්‍රීතිය විඳිමින් කරන ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයාගේ චිත්තයාගේ එකඟ බව විසිරයාම දැනගන්නහුට සිහිය එළඹ නොසිටින බව දැනගන්නා යොගාවචරතෙම ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි. එහෙයින් සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කෙරේයයි කියනු ලැබේ.
173 කථං ‘‘සුඛපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘සුඛපටිසංවෙදී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? සුඛන්ති ද්වෙ සුඛානි - කායිකඤ්ච සුඛං, චෙතසිකඤ්ච සුඛං. කතමං කායිකං සුඛං? යං කායිකං සාතං කායිකං සුඛං, කායසම්ඵස්සජං සාතං සුඛං වෙදයිතං, කායසම්ඵස්සජා සාතා සුඛා වෙදනා - ඉදං කායිකං සුඛං. කතමං චෙතසිකං සුඛං? යං චෙතසිකං සාතං චෙතසිකං සුඛං, චෙතොසම්ඵස්සජං සාතං සුඛං වෙදයිතං, චෙතොසම්ඵස්සජා සාතා සුඛා වෙදනා - ඉදං චෙතසිකං සුඛං. කථං තෙ සුඛා පටිවිදිතා හොන්ති? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ සුඛා පටිවිදිතා හොන්ති. දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ සුඛා පටිවිදිතා හොන්ති...පෙ.... සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොතො තෙ සුඛා පටිවිදිතා හොන්ති. එවං තෙ සුඛා පටිවිදිතා හොන්ති. සුඛපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන වෙදනා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. වෙදනා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං වෙදනං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති - ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති. අනුපස්සතීති කථං තං වෙදනං අනුපස්සති. අනිච්චතො අනුපස්සති...පෙ.... එවං තං වෙදනං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා...පෙ.... ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. සුඛපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි...පෙ.... සුඛපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො...පෙ.... පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.	173 [70] කෙසේ සුඛය ප්‍රකටව දැනගනිමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද? සුඛය ප්‍රකටව දැනගනිමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද? සුඛ යන මෙහි සුඛ දෙකකි. කායික සුඛයද චෛතසික සුඛයද වෙත්. කායික සුඛය කවරේද? යම් කායිකවූ මිහිරි බවක් වෙයිද, කායික සැපයක් වෙයිද, කාය සම්ඵස්සයෙන් උපදනා යම් මිහිරිවූ සැපවූ විඳීම් ආකාරයක් වෙයිද, කාය සම්ඵස්සයෙන් උපදනා මිහිරිවූ සැපවූ යම් වේදනාවක් වෙයිද, මෙය කායික සුඛය නමි. [71] චෛතසික සුඛය කවරේද? සිතෙහිවූ යම් මිහිරි බවක් සිතෙහිවූ සැපයක් මනොසම්ඵස්සයෙන් උපදනා මිහිරිවූ සැපවූ විඳීම් ආකාරයක් මනො සම්ඵස්සයෙන් උපදනා මිහිරිවූ සැපවූ යම් වේදනාවක් වෙයිද මෙය චෛතසික සුඛය නමි. කෙසේ ඒ සුඛයෝ ප්‍රකටව දැනගන්නා ලද්දාහු වෙත්ද, දීර්ඝ ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නහුට සතිය එළඹ සිටියා වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ සුඛයෝ ප්‍රකටව දැනගන්නා ලද්දාහු වෙත්. දීර්ඝ ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නහුට සතිය එළඹ සිටියා වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ සුඛයෝ ප්‍රකට දැනගන්නා ලද්දා වෙත්. ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුත්ත ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නාහට ඒ සුඛයෝ ප්‍රකටව දැනගන්නා ලද්දාහු වෙත්. මෙසේ ඒ සුඛයෝ ප්‍රකටව දැනගන්නා ලද්දාහු වෙත්. සුඛය දැනගනිමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් වේදනා නමි. (ii) සතිය උපට්ඨාන නමි. ඤාණය අනුපස්සනා නමි. වේදනාව උපට්ඨානය වෙයි. සතිය නොවෙයි, සතියද උපට්ඨානයද වෙයි. සතියද වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ වේදනාව නැවත නැවත බලයි. එහෙයින් වේදනාවන්හි වේදනානුපස්සනා සතිපට්ඨාන භාවනායි කියනු ලැබේ. [72] නැවත නැවත බලයි යන මෙහි ඒ වේදනාව කෙසේ බලයිද? අනිත්‍ය වශයෙන් බලයි, දුක් වශයෙන් බලයි, අනාත්ම වශයෙන් බලයි. මෙසේ ඒ වේදනාව නැවත නැවත බලයි භාවනා යන මෙහි භාවනා සතරකි. (36 ඡේදයේ භාවනා යන තැන සිට යන මේ සතරයි, යන තැනට යොදන්න) සෙවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නමි. සුඛය දැනගනිමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් පවත්නා සීලය සංවරාර්ථයෙන් සීල විසුද්ධි නමි. සුඛය දැනගනිමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නහුට සිහිය එළඹ සිටියා වෙයි. ඒ සිහියෙන් ඒ ඤාණයෙන් සුඛයෝ ප්‍රකටකොට දැනගන්නේ ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි එහෙයින් සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කෙරේයයි කියනු ලැබේ.
174 කථං ‘‘චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කතමො චිත්තසඞ්ඛාරො? දීඝං අස්සාසවසෙන සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා - එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා. දීඝං පස්සාසවසෙන සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා - එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා...පෙ.... සුඛපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන... සුඛපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා - එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා - අයං චිත්තසඞ්ඛාරො. කථං තෙ චිත්තසඞ්ඛාරා පටිවිදිතා හොන්ති? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ චිත්තසඞ්ඛාරා පටිවිදිතා හොන්ති. දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ චිත්තසඞ්ඛාරා පටිවිදිතා හොන්ති...පෙ.... සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොතො තෙ චිත්තසඞ්ඛාරා පටිවිදිතා හොන්ති. එවං තෙ චිත්තසඞ්ඛාරා පටිවිදිතා හොන්ති. චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන වෙදනා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං වෙදනා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙ ඤාණෙන තං වෙදනං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති - ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති. අනුපස්සතීති කථං තං වෙදනං අනුපස්සති? අනිච්චතො අනුපස්සති...පෙ.... එවං තං වෙදනං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා...පෙ.... ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි...පෙ.... චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො...පෙ.... පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.	174 [73] කෙසේ චිත්තසංඛාරයන් දැනගනිමින් ආශ්වාසකරන්නෙමියි හික්මෙයිද චිත්ත සංඛාරය දැනගනිමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද? චිත්ත සංඛාරය යනු කවරේද? දීර්ඝව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් සඤ්ඤාවද වේදනාවද සිතෙහි පහළ වෙත්. ඒ ධර්මයෝ සිත පිළිබඳ කොට ඇත්තාහු වෙත්. චිත්ත සංඛාරයෝ වෙත්. දීර්ඝව ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් (ii) සඤ්ඤාවද වේදනාවද සිත්හි පහළ වෙත්. ඒ ධර්මයෝ සිත පිළිබඳ වූවාහු වෙත්. චිත්ත සංඛාරයෝ වෙත් (iii) භ්‍රස්වව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් (මෙහි (ii) භ්‍රස්වව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් මෙහි (ii) සුඛය දැනගනිමින් ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් සුඛය දැනගනිමින් ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් සඤ්ඤාවද වේදනාවද සිත්හි පහළ වෙත්. ඒ ධර්මයෝ සිත පිළිබඳ කොට ඇත්තාහු වෙත්. චිත්ත සංඛාරයෝ වෙත්. මෙය චිත්ත සංඛාර නමි. [74] කෙසේ ඒ චිත්ත සංඛාරයෝ දැනගන්නා ලද්දාහු වෙත්ද? දීර්ඝ ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නාහට සිහිය එළඹ සිටියා වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් චිත්ත සංඛාරයෝ දැනගන්නා ලද්දාහු වෙත්. දීර්ඝ ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දන්නහුට සතිය එළඹ සිටියා වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් චිත්ත සංඛාරයෝ දැනගන්නා ලද්දාහු වෙත්. ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුත්ත ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නාහට ඒ චිත්ත සංඛාරයෝ දැනගන්නා ලද්දාහු වෙත්. මෙසේ ඒ චිත්ත සංඛාරයෝ දැනගන්නා ලද්දාහු වෙත්. [75] චිත්ත සංඛාරය දැනගනිමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් වේදනාව වෙයි. සතිය උපට්ඨාන නමි. ඤාණය අනුපස්සනා නමි. වේදනාව උපට්ඨානය වෙයි. සතිය නොවෙයි සතිය උපට්ඨානයද වෙයි සතිය වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ වේදනාව නැවත නැවත බලයි. එහෙයින් වේදනාවන්හි වේදනානු පස්සනා සතිපට්ඨාන භාවනායි කියනු ලැබේ. නැවත නැවත බලයි යන මෙහි කෙසේ නැවත නැවත බලයිද? අනිත්‍ය වශයෙන් බලයි. දුක් වශයෙන් බලයි, අනාත්ම වශයෙන් බලයි. මෙසේ ඒ වේදනාව නැවත නැවත බලයි. භාවනා යන මෙහි භාවනා සතරකි. (36 ඡේදයේ භාවනා යන තැන සිට යන මේ සතරයි යන තැනට යොදන්න) සෙවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නමි. චිත්ත සංඛාරය දැනගනිමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් පවත්නා සීලය සංවරාර්ථයෙන් සීල විසුද්ධි නමි. චිත්ත සංඛාරය දැනගනිමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දන්නහුට සිහිය එළඹ සිටියා වෙයි, ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් චිත්ත සංඛාරයන් දැනගන්නේ ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි. එහෙයින් සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කෙරේයයි කියනු ලැබේ.
175 කථං ‘‘පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කතමො චිත්තසඞ්ඛාරො? දීඝං අස්සාසවසෙන සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා - එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා. තෙ චිත්තසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො සික්ඛති. දීඝං පස්සාසවසෙන සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා - එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා. තෙ චිත්තසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො සික්ඛති. චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන... චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා - එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා. තෙ චිත්තසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො සික්ඛති. පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං අස්සාසපස්සාසවසෙන වෙදනා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. වෙදනා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං වෙදනං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති - ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති. අනුපස්සතීති කථං තං වෙදනං අනුපස්සති...පෙ.... එවං තං වෙදනං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා...පෙ.... ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි...පෙ.... පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො...පෙ.... පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති. අට්ඨ අනුපස්සනාඤාණානි අට්ඨ ච උපට්ඨානානුස්සතියො චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනි වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාය.	175 [76] කෙසේ චිත්ත සංඛාරය සංසිඳවමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද, චිත්ත සංඛාර සංසිඳුවමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද? චිත්ත සංඛාරය කවරේද? දීර්ඝව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් (ii) සඤ්ඤාවද වේදනාවද සිත්හි උපදනාහ. ඒ ධර්මයෝ සිත පිළිබඳ වූවාහු වෙත්. චිත්ත සංඛාරයෝ වෙත්. ඒ චිත්ත සංඛාරයන් සංසිඳුවමින් නිරුද්ධ කරමින් සමනය කරමින් හික්මෙයි. (iii) දීර්ඝ ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් සඤ්ඤාවද වේදනාවද සිත්හි උපදනාහු වෙත්. ඒ ධර්මයෝ සිත පිළිබඳ වූවාහු වෙත්. චිත්ත සංඛාරයෝ වෙත්. ඒ චිත්ත සංඛාරයන් සංසිඳුවමින් නිරුද්ධ කරමින් සමනය කරමින් හික්මෙයි. භ්‍රස්වව ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් (මෙහි (ii) භ්‍රස්වව ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් (මෙහි (ii) චිත්ත සංඛාර දැනගනිමින් ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්ත සංඛාර දැනගනිමින් ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් සඤ්ඤාවද වේදනාවද සිත්හි උපදනාහු වෙත්. ඒ ධර්මයෝ සිත පිළිබඳ වූවාහු වෙත්. චිත්ත සංඛාරයෝ වෙත්, ඒ චිත්ත සංඛාරයන් සංසිඳුවමින් නිරුද්ධ කරමින් සමනය කරමින් හික්මෙයි. චිත්ත සංඛාරයන් සංසිඳුවමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් වේදනාව වෙයි. සතිය උපට්ඨාන නමි. ඤාණය අනුපස්සනා නමි. වේදනාව උපට්ඨානය වෙයි. සතිය නොවෙයි සතිය උපට්ඨානයද වෙයි, සතියද වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ වේදනාව නැවත නැවත බලයි. එහෙයින් වේදනාවන්හි වේදනාව අනුව බලන සතිපට්ඨාන භාවනායි කියනු ලැබේ. නැවත නැවත බලයි යන මෙහි කෙසේ ඒ වේදනාව නැවත නැවත බලයිද (35 ඡේදයේ අනිත්‍යවශයෙන් බලයි යන තැන සිට ඡේදය අවසානය තෙක් යොදන්න) මෙසේ ඒ වේදනාව නැවත නැවත බලයි. භාවනා යන මෙහි භාවනා සතරකි. ඡේදයේ භාවනා යන තැන සිට යන මේ සතරයි යන තැනට යොදන්න) සේවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නමි. චිත්ත සංඛාර සංසිඳුවමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් පවත්නා සීලය සීල විසුද්ධි නමි. චිත්ත සංඛාරයන් සංසිඳුවමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නහුට සිහිය එළඹ සිටියා වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් චිත්ත සංඛාරයන් දැනගන්නේ ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි. එහෙයින් සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කෙරේයයි කියනු ලැබේ. වේදනාවන්හි වේදනාව අනුව බැලීමෙහි අනුපස්සනා ඤාණ අටද උපට්ඨානානුස්සති අටද සූත්‍රාන්තික වස්තු සතරද මෙසේ දතයුතුය.
176 කථං ‘‘චිත්තපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘චිත්තපටිසංවෙදී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කතමං තං චිත්තං? දීඝං අස්සාසවසෙන විඤ්ඤාණං චිත්තං. යං චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො මනායතනං මනින්ද්‍රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතු. දීඝං පස්සාසවසෙන ...පෙ.... පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං අස්සාසවසෙන... පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං පස්සාසවසෙන විඤ්ඤාණං චිත්තං. යං චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො මානයතනං මනින්ද්‍රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතු - ඉදං චිත්තං. කථං තං චිත්තං පටිවිදිතං හොති? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං චිත්තං පටිවිදිතං හොති. දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං චිත්තං පටිවිදිතං හොති...පෙ.... සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොතො තං චිත්තං පටිවිදිතං හොති. එවං තං චිත්තං පටිවිදිතං හොති. චිත්තපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන විඤ්ඤාණං චිත්තං උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. චිත්තං උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං චිත්තං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති - ‘‘චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති. අනුපස්සතීති කථං තං චිත්තං අනුපස්සති...පෙ.... එවං තං චිත්තං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා...පෙ.... ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. චිත්තපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි...පෙ.... චිත්තපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො...පෙ.... පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.	176 [77] කෙසේ සිත දැනගනිමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද සිත දැනගනිමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද? සිත යනු කුමක්ද? දීර්ඝව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් (ii) පවත්නා විඤ්ඤාණය සිත නමි. යම් සිතක් වෙයිද යම් මනසක් වෙයිද යම් හෘදයෙහි පවත්නක් වෙයිද යම් පිරිසිදුවූවක් වෙයිද මන නම්වූ මනායතනයක් වේද මනින්ද්‍රියක් වේද විඤ්ඤාණයක්වේද විඤ්ඤාණස්කන්ධයක් වේද ඊට අනුකූලවූ මනො විඤ්ඤාණ ධාතුවක් වෙයිද (iii) දීර්ඝව ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් (මෙහි (ii) හ්‍රස්වව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් මෙහි (ii) හ්‍රස්වව ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් මෙහි (ii) චිත්ත සංඛාර සංසිඳුවමින් ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්ත සංඛාර සංසිඳුවමින් ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් පවත්නා විඤ්ඤාණය සිත නමි. යම් සිතක් යම් මනසක් යම් හෘදයෙහි වූවක් යම් පිරිසිදු වූවක් මන නම්වූ මනායතනයක් මනින්ද්‍රියක් විඤ්ඤාණයක් විඤ්ඤාණස්කන්ධයක් ඊට අනුරූපවූ මනො විඤ්ඤාණ ධාතුවක් වෙයිද මෙය සිත නමි. [78] කෙසේ සිත දැනගන්නා ලද්දේ වෙයිද? දීර්ඝව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් (ii) චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නාහට සතිය එළඹ සිටියා වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ සිත දැනගන්නා ලද්දේ වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ සිත දැනගන්නා ලද්දේ වෙයි. (iii) දීර්ඝව ප්‍රශ්වාස කිරීම වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නාහට සතිය එළඹ සිටියා වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ සිත දැනගන්නා ලද්දේ වෙයි. හ්‍රස්වව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් මෙහි (iii) හ්‍රස්වව ප්‍රශ්වාස කිරීම් වහයෙන් මෙහි (iii) ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුත්ත ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නාහට ඒ සිත දැනගන්නා ලද්දේ වෙයි. මෙසේ ඒ සිත දැනගන්නා ලද්දේ වෙයි. සිත දැනගනිමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් පවත්නා විඤ්ඤාණය සිත නමි. සතිය උපට්ඨාන නමි. ඤාණය අනුපස්සනා නමි. සිත උපට්ඨානය වෙයි, සතිය නොවෙයි, සතිය උපට්ඨානයද වෙයි, සති වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ සිත නැවත නැවත බලයි. එහෙයින් චිත්තයන්හි චිත්තානුපස්සනා සතිපට්ඨාන භාවනායි කියනු ලැබේ. නැවත නැවත බලයි යන මෙහි කෙසේ ඒ සිත නැවත නැවත බලයිද (35 ඡේදයේ අනිත්‍ය වශයෙන් බලයි යන තැන සිට ඡේදය අවසානය තෙක් යොදන්න) භාවනා යන මෙහි භාවනා සතරකි. (36 ඡේදයේ භාවනා යන තැන සිට යන මේ සතරයි යන තැනට යොදන්න) සේවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනානමි. සිත දැනගනිමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් පවත්නා සීලය සීල විසුද්ධි නමි. සිත දැනගනිමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දැනගන්නාහට සතිය එළඹ සිටියා වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ සිත දැනගන්නේ ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි. එහෙයින් සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කෙරේයයි කියනු ලැබේ.
177 කථං ‘‘අභිප්පමොදයං චිත්තං අස්සසිස්සාමී’’ති, ‘‘අභිප්පමොදයං චිත්තං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කතමො චිත්තස්ස අභිප්පමොදො? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො උප්පජ්ජති චිත්තස්ස අභිප්පමොදො. යා චිත්තස්ස ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්ති ඔදග්‍යං අත්තමනතා. චිත්තස්ස දීඝං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො උප්පජ්ජති චිත්තස්ස අභිප්පමොදො. යා චිත්තස්ස ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්ති ඔදග්‍යං අත්තමනතා චිත්තස්ස...පෙ.... චිත්තපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන... චිත්තපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො උප්පජ්ජති චිත්තස්ස අභිප්පමොදො. යා චිත්තස්ස ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්ති ඔදග්‍යං අත්තමනතා චිත්තස්ස - අයං චිත්තස්ස අභිප්පමොදො. අභිප්පමොදයං චිත්තං අස්සාසපස්සාසවසෙන විඤ්ඤාණං චිත්තං උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. චිත්තං උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං චිත්තං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති - ‘‘චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති. අනුපස්සතීති කථං තං චිත්තං අනුපස්සති...පෙ.... එවං තං චිත්තං අනුපස්සතීති. භාවනාති චතස්සො භාවනා...පෙ.... ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. අභිප්පමොදයං චිත්තං අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි...පෙ.... අභිප්පමොදයං චිත්තං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො...පෙ.... පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.	177 [79] කෙසේ සිත සතුටු කරමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද සිත සතුටු කරමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද? චිත්තයාගේ සතුට නම් කුමක්ද? දීර්ඝව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් (ii) චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දන්නහුට චිත්තයාගේ සතුට උපදියි. චිත්තයාගේ යම් ආමොදනයක් ප්‍රමොදනයක් තුටු බවක් පහටු බවක් ධනය ලැබීමට සමාන බවක් ඔද වැඩි බවක් සතුටු සිත් ඇති බවක් වෙයිද ඒ ස්වභාවය උපදියි. (iii) දීර්ඝව ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දන්නහුට චිත්තයාගේ සතුට උපදියි. චිත්තයාගේ යම් ආමොදනයක් ප්‍රමොදනයක් තුටු බවක් පහටු බවක් ධනය ලැබීමට සමාන බවක් ඔදවැඩි බවක් සතුටු සිත් ඇති බවක් වෙයිද ඒ ස්වභාවය උපදියි. භ්‍රස්වව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් (මෙහි (ii) භ්‍රස්වව ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් (ii) සිත දැනගනිමින් කරන්නාවූ ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් සිත දැනගනිමින් කරන්නාවූ ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දන්නහුට චිත්තයාගේ සතුට උපදියි. චිත්තයාගේ යම් ආමොදනයක් ප්‍රමොදනයක් තුටු බවක් පහටු බවක් ධනය ලැබීමට සමාන බවක් ඔදවැඩි බවක් සතුටු සිත් ඇති බවක් වෙයිද ඒ ස්වභාවය උපදියි. මේ චිත්තයාගේ සතුටයි. සිත සතුටු කරමින් ආශ්වාස කිරීම වශයෙන් පවත්නා විඤ්ඤාණය චිත්ත නමි. සතිය උපට්ඨාන නමි. ඤාණය අනුපස්සනා නමි. සිත උපට්ඨානය වෙයි. සතිය නොවෙයි සතිය උපට්ඨානයද වෙයි. සතියද වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ සිත නැවත නැවත බලයි. එහෙයින් සිතෙහි සිත අනුව බලන සතිපට්ඨාන භාවනායි කියනු ලැබේ. [80] නැවත නැවත බලයි යන මෙහි කෙසේ සිත නැවත නැවත බලයිද (35 ඡේදයේ අනිත්‍ය වශයෙන් බලයි යන තැන සිට ඡේදය අවසානය දක්වා යොදන්න) මෙසේ ඒ සිත නැවත නැවත බලයි. භාවනා යන මෙහි භාවනා සතරකි. (36 ඡේදයේ භාවනා යන තැන සිට යන මේ සතරයි යන තැනට යොදන්න) සේවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නමි. සිත සතුටු කරමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන්වූ සීලය සංවරාර්ථයෙන් සීල විසුද්ධිය නමි. සිත සතුටු කරමින් ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දන්නාහට සිහිය එළඹ සිටියා වෙයි, ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ සුඛයෝ ප්‍රකටකොට දන්නේ ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි. එහෙයින් සමබවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කෙරේයයි කියනු ලැබේ.
178 කථං ‘‘සමාදහං චිත්තං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘සමාදහං චිත්තං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කතමො සමාධි (කතමඤ්ච සමාධින්දියං (ස්‍යා.))? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, යා චිත්තස්ස ඨිති සණ්ඨිති අවට්ඨිති (අධිට්ටිති (ස්‍යා.)) අවිසාහාරො අවික්ඛෙපො අවිසාහටමානසතා (අවිසාහතමානසතා (ස්‍යා. ක.)) සමථො සමාධින්ද්‍රියං සමාධිබලං සම්මාසමාධි. දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි...පෙ.... සමාදහං චිත්තං අස්සාසවසෙන...පෙ.... සමාදහං චිත්තං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. යා චිත්තස්ස ඨිති සණ්ඨිති අවට්ඨිති අවිසාහාරො අවික්ඛෙපො අවිසාහටමානසතා සමථො සමාධින්ද්‍රියං සමාධිබලං සම්මාසමාධි - අයං සමාධි. සමාදහං චිත්තං අස්සාසපස්සාසවසෙන විඤ්ඤාණං චිත්තං උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. චිත්තං උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං චිත්තං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති - ‘‘චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති. අනුපස්සතීති කථං තං චිත්තං අනුපස්සති...පෙ.... එවං තං චිත්තං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා...පෙ.... ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. සමාදහං චිත්තං අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි...පෙ.... සමාදහං චිත්තං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො...පෙ.... පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.	178 [81] කෙසේ සිත අරමුණෙහි මනාව පිහිටුවමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද සිත අරමුණෙහි මනාව පිහිටුවමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද? (අරමුණෙහි සිත මනාව පිහිටුවීම සමාධියයි.) සමාධිය නම් කුමක්ද? දීර්ඝ ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම සමාධි නමි. (ii) චිත්තයාගේ යම් නිශ්චලව සිටීමක් සම්ප්‍රයුක්ත ධර්මයන් පිඩුකොට සිටීමක් බැසගෙන සිටීමක් ඔබමොබ නොදිවීමක් නොවිසිරයාමක් නොදුවන සිත් ඇති බවක් සමථයක් සමාධින්ද්‍රියක් සමාධි බලයක් සම්‍යක් සමාධියක් වෙයිද එය සමාධියයි (iii) දීර්ඝව ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් (iv) චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම සමාධි නමි. (v) මෙහි (ii) යොදන්න) සිත අරමුණෙහි මනාව පිහිටුවමින් ආශ්වාස කිරීම වශයෙන් (මෙහි (iv) යොදන්න) සිත මනාව අරමුණෙහි පිහිටුවමින් ප්‍රශ්වාස කිරීම් වහයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම සමාධි නමි. චිත්තයාගේ යම් නිශ්චලව සිටීමක් සම්ප්‍රයුක්ත ධර්මයන් පිඩුකොට සිටීමක් බැසගෙන සිටීමක් ඔබමොබ නොදිවීමක් නොවිසිරයාමක් නුදුවන සිත් ඇති බවක් සමථයක් සමාධින්ද්‍රියක් සමාධි බලයක් සම්‍යක් සමාධියක් වෙයිද මෙය සමාධි නමි. සිත අරමුණෙහි මනාව පිහිටුවමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් පවත්නා විඤ්ඤාණය චිත්ත නමි. (vi) සතිය උපට්ඨාන නමි. ඤාණය අනුපස්සනා නමි. සිත උපට්ඨානය වෙයි. සතිය නොවෙයි. සතිය උපට්ඨානයද වෙයි. සතියද වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ සිත නැවත නැවත බලයි. එහෙයින් සිතෙහි සිත අනුව බලන සතිපට්ඨාන භාවනායි කියනු ලැබේ. නැවත නැවත බලයි යන මෙහි කෙසේ ඒ සිත නැවත නැවත බලයිද (35 ඡේදයේ අනිත්‍යය වශයෙන් බලයි යන තැන සිට ඡේදය අවසානය දක්වා යොදන්න) මෙසේ ඒ සිත නැවත නැවත බලයි. භාවනා යන මෙහි භාවනා සතරකි. (36 ඡේදයේ භාවනා යන තැන සිට ‘යන මේ සතරයි’ යන තැනට යොදන්න) සෙවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නමි. සිත මනාව අරමුණෙහි පිහිටුවමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන්වූ සීලය සීල විසුද්ධි නමි. සිත මනාව අරමුණෙහි පිහිටුවයි. එහෙයින් සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කෙරේයයි කියනු ලැබේ.
179 කථං ‘‘විමොචයං චිත්තං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘විමොචයං චිත්තං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? ‘‘රාගතො විමොචයං චිත්තං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘රාගතො විමොචයං චිත්තං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. ‘‘දොසතො විමොචයං චිත්තං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘දොසතො විමොචයං චිත්තං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. ‘‘මොහතො විමොචයං චිත්තං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති...පෙ.... මානතො විමොචයං චිත්තං... දිට්ඨියා විමොචයං චිත්තං... විචිකිච්ඡාය විමොචයං චිත්තං... ථිනතො විමොචයං චිත්තං... උද්ධච්චතො විමොචයං චිත්තං... අහිරිකතො විමොචයං චිත්තං... ‘‘අනොත්තප්පතො විමොචයං චිත්තං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘අනොත්තප්පතො විමොචයං චිත්තං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. විමොචයං චිත්තං අස්සාසපස්සාසවසෙන විඤ්ඤාණං චිත්තං උපට්ඨානං සති...පෙ..... අනුපස්සතීති කථං තං චිත්තං අනුපස්සති...පෙ.... එවං තං චිත්තං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා...පෙ.... ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. විමොචයං චිත්තං අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි...පෙ.... විමොචයං චිත්තං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො ...පෙ.... පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති. අට්ඨ අනුපස්සනාඤාණානි අට්ඨ ච උපට්ඨානානුස්සතියො චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනි චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනාය.	179 [මෙහි පරිවර්තනයේ කොටසක් අඩුය https://pitaka.lk/bjt?b=37&p=365] චිත්තයෙහි චිත්තානුපස්සනාවෙහි අනුපස්සනා ඤාණ අටද උපට්ඨානානුස්සති අටද සූත්‍රාන්තික වස්තු සතරද මෙසේ දතයුතු.
180 කථං ‘‘අනිච්චානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘අනිච්චානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? අනිච්චන්ති කිං අනිච්චං? පඤ්චක්ඛන්ධා අනිච්චා. කෙනට්ඨෙන අනිච්චා? උප්පාදවයට්ඨෙන අනිච්චා. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, උදයබ්බයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති? පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයං පස්සන්තො පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ඤාස ලක්ඛණානි පස්සති. ‘‘රූපෙ අනිච්චානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘රූපෙ අනිච්චානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. ‘‘වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරෙසු... විඤ්ඤාණෙ... චක්ඛුස්මිං...පෙ.... ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. අනිච්චානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන ධම්මා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. ධම්මා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. තෙන වුච්චති - ‘‘ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති. අනුපස්සතීති කථං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති...පෙ.... එවං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා...පෙ.... ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. අනිච්චානුපස්සී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි...පෙ.... අනිච්චානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො...පෙ.... පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති. කථං ‘‘විරාගානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘විරාගානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? රූපෙ ආදීනවං දිස්වා රූපවිරාගෙ ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං. ‘‘රූපෙ විරාගානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘රූපෙ විරාගානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරෙසු... විඤ්ඤාණෙ... චක්ඛුස්මිං...පෙ.... ජරාමරණෙ ආදීනවං දිස්වා ජරාමරණවිරාගෙ ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං. ‘‘ජරාමරණෙ විරාගානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘ජරාමරණෙ විරාගානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. විරාගානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන ධම්මා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. ධම්මා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. තෙන වුච්චති - ‘‘ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති. අනුපස්සතීති කථං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති...පෙ.... එවං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා...පෙ.... ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. විරාගානුපස්සී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි...පෙ.... විරාගානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො...පෙ.... පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති. කථං ‘‘නිරොධානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘නිරොධානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? රූපෙ ආදීනවං දිස්වා රූපනිරොධෙ ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං. ‘‘රූපෙ නිරොධානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘රූපෙ නිරොධානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරෙසු... විඤ්ඤාණෙ... චක්ඛුස්මිං...පෙ.... ජරාමරණෙ ආදීනවං දිස්වා ජරාමරණනිරොධෙ ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං. ‘‘ජරාමරණෙ නිරොධානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘ජරාමරණෙ නිරොධානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති.	180 [83] කෙසේ අනිත්‍යය බලමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද, අනිත්‍යය බලමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද? අනිත්‍යය යන මෙහි කුමක් අනිත්‍යද? පඤ්චස්කන්ධයෝ අනිත්‍යයහ. කිනම් අර්ථයකින් අනිත්‍ය වෙත්ද? ඉපද නැතිවන අර්ථයෙන් අනිත්‍යයහ. පඤ්චස්කන්ධයන්ගේ උදය (ඉපදීම) දක්නේ කෙතෙක් ලක්ෂණයන් දකියිද? වය (විනාශය) දක්නේ කෙතෙක් ලක්ෂණ දකියිද? උදය වය දෙක දක්නේ කෙතෙක් ලක්ෂණ දකියිද? පඤ්චස්කන්ධයන්ගේ උදය දක්නේ පස් විස්සක් ලක්ෂණ දකියි. වය දක්නේ පස් විස්සක් ලක්ෂණ දකියි. උදය වය දෙක දක්නේ මේ පනසක් ලක්ෂණ දකියි. [84] රූපයෙහි (ii) අනිත්‍යය බලමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. රූපයෙහි (iii) අනිත්‍ය බලමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. (iv) වේදනාවගේ (මෙහි (ii) යොදන්න) වේදනාගේ (මෙහි (iii) සඤ්ඤාවගේ (මෙහි (ii) සඤ්ඤාවගේ (මෙහි (iii) සංඛාරයන්හි (මෙහි (ii) සංඛාරයන්හි (මෙහි (iii) විඤ්ඤාණයෙහි (මෙහි (ii) විඤ්ඤාණයෙහි (මෙහි (iii) ඇසෙහි (මෙහි (ii) යොදන්න) ඇසෙහි (මෙහි (iii) කණෙහි (මෙහි (ii) කණෙහි (මෙහි (iii) නාසයෙහි (මෙහි (ii) නාසයෙහි මෙහි (iii) දිවෙහි (මෙහි (ii) දිවෙහි (මෙහි (iii) කයෙහි (මෙහි (ii) කයෙහි (මෙහි (iii) සිතෙහි (මෙහි (ii) සිතෙහි (මෙහි (iii) ජරා මරණයෙහි (මෙහි (ii) ජරා මරණයෙහි (මෙහි (iii) අනිත්‍යය බලමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් පවත්නා ධර්මයෝ ධම්ම නමි. සතිය උපට්ඨාන නමි. ඤාණය අනුපස්සනා නමි. ධර්මයෝ උපට්ඨාන නමි. සතිය නොවේ. සතිය උපට්ඨානයද වෙයි. සතියද වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ ධර්මය නැවත නැවත බලයි. එහෙයින් ධර්මයන්හි ධම්මානු පස්සනා සතිපට්ඨාන භාවනායි කියනු ලැබේ. (vi) නැවත නැවත බලයි යන මෙහි ඒ ධර්මයන් නැවත නැවත බලයිද? (35 ඡේදයේ අනිත්‍ය වශයෙන් බලයි යන තැන සිට ඡේදය අවසානය දක්වා යොදන්න) මෙසේ ඒ ධර්මයන් නැවත නැවත බලයි. භාවනා යන මෙහි භාවනා සතරකි. (36 ඡේදයේ භාවනා යන තැන යන මේ සතරයි යන තැනට යොදන්න.) සේවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නමි. (vi) අනිත්‍යය බලමින් කරන ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන්ගේ වශයෙන්වූ සීලය සංවර්ථයෙන් සීල විසුද්ධි නමි. අනිත්‍යය බලමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දන්නහුට සිහිය එළඹ සිටියා වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් අනිත්‍යය දැනගන්නේ ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි. එහෙයින් සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කෙරේයයි කියනු ලැබේ. [85] කෙසේ විරාගය (ක්ෂණ භංගය හෝ නිර්වාණය) දකිමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද, විරාගය දකිමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද, රූපයෙහි ආදීනව දැක රූපයෙහි නොඇල්මෙහි හටගත් ඡන්දය ඇත්තේ වෙයි. ශ්‍රද්ධාවෙන් ස්ථිර බවට පැමිණියේ වෙයි. ඔහුගේ සිතද මනාකොට පිහිටියේ වෙයි. (විදර්ශනා වශයෙන් හෝ මාර්ග වශයෙන්) රූපයෙහි (ii) නොඇල්ම දකිමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. (iii) රූපයෙහි (iv) විරාගය දකිමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. (v) වේදනාවෙහි (මෙහි (ii) වේදනාවෙහි (මෙහි (iv) සඤ්ඤාවෙහි මෙහි (ii) සඤ්ඤාවෙහි (මෙහි (iv) සංඛාරයන්හි (මෙහි (ii) සංඛාරයෙහි (මෙහි (iv) විඤ්ඤාණයෙහි (මෙහි (ii) විඤ්ඤාණයෙහි (මෙහි (iv) ඇසෙහි (මෙහි (ii) ඇසෙහි (මෙහි (iv) කණෙහි (මෙහි (ii) කණෙහි (මෙහි (iv) නාසයෙහි (මෙහි (ii) නාසයෙහි (මෙහි (iv) දිවෙහි (මෙහි (ii) දිවෙහි (මෙහි (iv) කයෙහි (මෙහි (ii) කයෙහි (මෙහි (iv) සිතෙහි (මෙහි (ii) සිතෙහි (මෙහි (iv) ජරා මරණයෙහි ආදීනව දැක ජරා මරණයෙහි නොඇල්මෙහි හටගත් ඡන්දය ඇත්තේ වෙයි. ශ්‍රද්ධාවෙන් ස්ථිර බවට පැමිණියේ වෙයි. ඔහුගේ සිතද මනාව පිහිටියේ වෙයි. ජරා මරණයෙහි (මෙහි (ii) ජරා මරණයෙහි (මෙහි (iv) විරාගය දකිමින් කරන ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන්ගේ වශයෙන්වූ සීලය සංවරාර්ථයෙන් සීල විසුද්ධි නමි. විරාගය දකිමින් කරන ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන්ගේ වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දන්නහුට සිත එකඟවූවා වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් විරාගය දන්නේ ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි. එයින් සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කෙරේයයි කියනු ලැබේ. [86] කෙසේ නිරෝධය දකිමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද, නිරෝධය දකිමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද? රූපයෙහි ආදීනව දැක රූප නිරෝධයෙහි හටගත් ඡන්දය ඇත්තේ වෙයි. ශ්‍රද්ධාවෙන් ස්ථිර බවට පැමිණියේ වෙයි. ඔහුගේ සිත මනාව පිහිටියේ වෙයි. රූපයෙහි (ii) නිරෝධය දකිමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. (iii) රූපයෙහි (iv) නිරෝධය දකිමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. (v) වේදනාවෙහි (මෙහි (ii) වේදනාවෙහි (මෙහි (iv) සඤ්ඤාවෙහි (මෙහි (ii) සඤ්ඤාවෙහි (මෙහි (iv) සංඛාරයන්හි (මෙහි (ii) සංඛාරයෙහි (මෙහි (iv) විඤ්ඤාණයෙහි (මෙහි (ii) විඤ්ඤාණයෙහි (මෙහි (iv) ඇසෙහි (මෙහි (ii) අසෙහි (මෙහි (iv) කණෙහි (මෙහි (ii) කණෙහි (මෙහි (iv) නාසයෙහි (මෙහි (ii) නාසයෙහි මෙහි (iv) දිවෙහි (මෙහි (ii) දිවෙහි (මෙහි (iv) කයෙහි (මෙහි (ii) කයෙහි (මෙහි (iv) සිතෙහි (මෙහි (ii) සිතෙහි (මෙහි (iv) ජරා මරණයෙහි ආදීනව දැක ජරා මරණ නිරෝධයෙහි හටගත් ඡන්දය ඇත්තේ වෙයි. ශ්‍රද්ධාවෙන් ස්ථිර බවට පැමිණියේ වෙයි. ඔහුගේ සිතද මනාව පිහිටියේ වෙයි ජරා මරණ නිරෝධයෙහි නිරෝධය දකිමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. ජරා මරණයෙහි නිරෝධය දකිමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි.
181 කතිහාකාරෙහි අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති? කතිහාකාරෙහි අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති? පඤ්චහාකාරෙහි අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති. අට්ඨහාකාරෙහි අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති. කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති? අනිච්චට්ඨෙන අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති, දුක්ඛට්ඨෙන අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති, අනත්තට්ඨෙන අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති, සන්තාපට්ඨෙන අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති, විපරිණාමට්ඨෙන අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති - ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති. කතමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති? නිදානනිරොධෙන අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති, සමුදයනිරොධෙන අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති, ජාතිනිරොධෙන අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති, පභවනිරොධෙන (ආහාරනිරොධෙන (ස්‍යා.)) අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති, හෙතුනිරොධෙන අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති, පච්චයනිරොධෙන අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති, ඤාණුප්පාදෙන අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති, නිරොධුපට්ඨානෙන අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති - ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති. ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අවිජ්ජාය ආදීනවං දිස්වා - ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි අවිජ්ජානිරොධෙ ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං. ‘‘අවිජ්ජාය නිරොධානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘අවිජ්ජාය නිරොධානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරෙසු ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරා නිරුජ්ඣන්ති...පෙ.... කතිහාකාරෙහි විඤ්ඤාණෙ ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි විඤ්ඤාණං නිරුජ්ඣති... කතිහාකාරෙහි නාමරූපෙ ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි නාමරූපං නිරුජ්ඣති... කතිහාකාරෙහි සළායතනෙ ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි සළායතනං නිරුජ්ඣති... කතිහාකාරෙහි ඵස්සෙ ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි ඵස්සො නිරුජ්ඣති... කතිහාකාරෙහි වෙදනාය ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි වෙදනා නිරුජ්ඣති... කතිහාකාරෙහි තණ්හාය ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි තණ්හා නිරුජ්ඣති... කතිහාකාරෙහි උපාදානෙ ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි උපාදානං නිරුජ්ඣති... කතිහාකාරෙහි භවෙ ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි භවො නිරුජ්ඣති... කතිහාකාරෙහි ජාතියා ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි ජාති නිරුජ්ඣති... කතිහාකාරෙහි ජරාමරණෙ ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි ජරාමරණං නිරුජ්ඣති? පඤ්චහාකාරෙහි ජරාමරණෙ ආදීනවො හොති, අට්ඨහාකාරෙහි ජරාමරණං නිරුජ්ඣති. කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි ජරාමරණෙ ආදීනවො හොති? අනිච්චට්ඨෙන ජරාමරණෙ ආදීනවො හොති, දුක්ඛට්ඨෙන...පෙ.... අනත්තට්ඨෙන...පෙ.... සන්තාපට්ඨෙන...පෙ.... විපරිණාමට්ඨෙන ජරාමරණෙ ආදීනවො හොති - ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි ජරාමරණෙ ආදීනවො හොති. කතමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි ජරාමරණං නිරුජ්ඣති? නිදානනිරොධෙන ජරාමරණං නිරුජ්ඣති, සමුදයනිරොධෙන...පෙ.... ජාතිනිරොධෙන...පෙ.... පභවනිරොධෙන (භවනිරොධෙන (ස්‍යා.)) ... හෙතුනිරොධෙන... පච්චයනිරොධෙන... ඤාණුප්පාදෙන...පෙ.... නිරොධුපට්ඨානෙන ජරාමරණං නිරුජ්ඣති - ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි ජරාමරණං නිරුජ්ඣති. ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි ජරාමරණෙ ආදීනවං දිස්වා ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි ජරාමරණනිරොධෙ ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං. ‘‘ජරාමරණෙ නිරොධානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘ජරාමරණෙ නිරොධානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. නිරොධානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන ධම්මා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. ධම්මා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. තෙන වුච්චති - ‘‘ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති. අනුපස්සතීති කථං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති...පෙ.... එවං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා...පෙ.... ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. නිරොධානුපස්සී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි...පෙ.... නිරොධානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො...පෙ.... පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.	181 [87] (i) කෙතෙක් ආකාරයකින් අවිද්‍යාවගේ ආදීනව වෙයිද? කෙතෙක් ආකාරයකින් අවිද්‍යාව නිරුද්ධ වෙයිද? පස් ආකාරයකින් අවිද්‍යාවගේ ආදීනවය වෙයි, අට ආකාරයකින් අවිද්‍යාව නිරුද්ධ වෙයි. කවර පස් ආකාරයකින් අවිද්‍යාවගේ ආදීනවය වෙයිද? අනිත්‍ය ස්වභාවයෙන් අවිද්‍යාවගේ ආදීනවය වෙයි, දුක්ඛ ස්වභාවයෙන් අවිද්‍යාවගේ ආදීනවය වෙයි, අනාත්ම ස්වභාවයෙන් අවිද්‍යාවගේ ආදීනවය වෙයි, සන්තාප ස්වභාවයෙන් අවිද්‍යාවගේ ආදීනවය වෙයි, විපරිනාම ස්වභාවයෙන් අවිද්‍යාවගේ ආදීනවය වෙයි. මෙ පස් ආකාරයෙන් අවිද්‍යාවගේ ආදීනවය වෙයි. (ii) [88] කවර අට ආකාරයකින් අවිද්‍යාව නිරුද්ධ වෙයිද? මුල් හේතුව නිරුද්ධවීමෙන් අවිද්‍යාව නිරුද්ධවීමෙන් අවිද්‍යාව නිරුද්ධ වෙයි, ආසන්න හේතුව නිරුද්ධවීමෙන් අවිද්‍යාව නිරුද්ධ වෙයි, මුල් හේතුවගේ ඉපදීම නිරුද්ධවීමෙන් අවිද්‍යාව නිරුද්ධ වෙයි, ආසන්න හේතුවගේ ඉපදීම නිරුද්ධවීමෙන් අවිද්‍යාව නිරුද්ධ වෙයි, ජනක හේතුව නිරුද්ධවීමෙන් අවිද්‍යාව නිරුද්ධ වෙයි. උපස්තමභක ප්‍රත්‍යය නිරුද්ධවීමෙන් අවිද්‍යාව නිරුද්ධ වෙයි, ඤාණය පහළවීමෙන් අවිද්‍යාව නිරුද්ධ වෙයි, නිර්වාණය ප්‍රත්‍යක්ෂවීමෙන් අවිද්‍යාව නිරුද්ධ වෙයි. මේ අට ආකාරයෙන් අවිද්‍යාව නිරුද්ධ වෙයි. මේ පස් ආකාරයෙන් අවිද්‍යාවගේ ආදීනව දැන මේ අට ආකාරයෙන් අවිද්‍යාව නිරුද්ධ කිරීමෙන් කැමත්ත පහළවූයේ වෙයි. ශ්‍රද්ධාවෙන් ස්ථිර බවට පැමිණියේ වෙයි, ඔහුගේ සිත මනාව පිහිටියේ වෙයි, අවිද්‍යාවගේ නිරෝධය දකිමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. අවිද්‍යාව දකිමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. [89] “කෙතෙක් ආකාරයෙන් සංඛාරයන්හි ආදීනව වේද, කෙතෙක් ආකාරයකින් සංඛාරයෝ නිරුද්ධ වෙත්ද, (‘අවිද්‍යාවගේ’ යන්න ‘සංඛාරයන්හි’ යයි වෙනස්කොට 87 ඡේදයේ (i) යොදන්න) කෙතෙක් ආකාරයකින් විඤ්ඤාණයෙහි ආදීනව වේද, කෙතෙක් ආකාරයකින් විඤ්ඤාණය නිරුද්ධ වෙයිද? (අවිද්‍යාවගේ යන්න විඤ්ඤාණයි වෙනස්කොට 87 ඡේදයේ (i) යොදන්න) කෙතෙක් ආකාරයකින් නාම රූපයෙහි ආදීනව වෙයිද, කෙතෙක් ආකාරයකින් නාම රූප නිරුද්ධ වෙයිද (අවිද්‍යාවගේ යන්න නාම රූපයෙහියයි වෙනස්කොට 87 ඡේදයේ (i) යොදන්න) කෙතෙක් ආකාරයකින් සළායතනයෙහි ආදීනව වෙයිද, කෙතෙක් ආකාරයකින් සළායතනය නිරුද්ධ වෙයිද? (අවිද්‍යාවගේ යන්න සළායතනයයි වෙනස් කොට 87 ඡේදයේ (i) යොදන්න) කෙතෙක් ආකාරයකින් ඵස්සය වෙයිද, කෙතෙක් ආකාරයකින් ඵස්සය නිරුද්ධ වෙයිද (අවිද්‍යාවගේ යන්න ඵස්සයයි වෙනස්කොට 87 ඡේදයේ (i) යොදන්න) කෙතෙක් ආකාරයකින් වේදනාවෙහි ආදීනව වෙයිද, කෙතෙක් ආකාරයකින් වේදනාව නිරුද්ධ වෙයිද, කෙතෙක් ආකාරයකින් තෘෂ්ණාවගේ ආදීනව වෙයිද, කෙතෙක් ආකාරයකින් තෘෂ්ණාව නිරුද්ධවෙයිද, අවිද්‍යාවගේ යන්න තෘෂ්ණාවයයි වෙනස්කොට 87 (ඡෙදයේ) (i) යොදන්න) කෙතෙක් ආකාරයකින් උපාදානයෙහි ආදීනව වෙයිද, කෙතෙක් ආකාරයකින් උපාදනය නිරුද්ධ වෙයිද, (අවිද්‍යාවගේ යන්න උපාදනයයි වෙනස්කොට 87 ඡේදයේ (i) යොදන්න) කෙතෙක් ආකාරයකින් භවයෙහි ආදීනව වෙයිද, කෙතෙක් ආකාරයකින් භවය නිරුද්ධ වෙයිද? කෙතෙක් ආකාරයකින් ජාතියෙහි ආදීනව වෙයිද, කෙතෙක් ආකාරයකින් ජාතිය නිරුද්ධ වෙයිද, (අවිද්‍යාවගේ යන්න ජාතියයයි වෙනස්කොට 87 (ඡෙදයේ (i) යොදන්න) කෙතෙක් ආකාරයකින් ජරා මරණයෙහි ආදීනව වෙයිද කෙතෙක් ආකාරයකින් ජරා මරණ නිරුද්ධ වෙයිද, පස් ආකාරයකින් ජරා මරණයෙහි ආදීනව වෙයි. අට ආකාරයකින් ජරා මරණ නිරුද්ධ වෙයි. [90] “කිනම් පස් ආකාරයකින් ජරා මරණයෙහි ආදීනව වෙයිද, අනිත්‍ය ස්වභාවයෙන් ජරා මරණයෙහි ආදීනව වෙයි. දුක්ඛ ස්වභාවයෙන්, අනාත්ම ස්වභාවයෙන්, සන්තාප ස්වභාවයෙන්, විපරිනාම ස්වභාවයෙන් ජරා මරණයෙහි ආදීනව වෙයි. මේ පස් ආකාරයෙන් ජරා මරණයෙහි ආදීනව වෙයි. [91] “කිනම් අට ආකාරයකින් ජරා මරණ නිරුද්ධ වෙයිද? නිදානය (මුල හේතුව) නිරුද්ධ වීමෙන් ජරා මරණය නිරුද්ධ වෙයි. සමුදය (ආසන්න හේතුව) නිරුද්ධවීමෙන් ජරා මරණ නිරුද්ධ වෙයි. ජාති නිරෝධයෙන් (මූල හේතුවගේ ඉපදීම නිරුද්ධවීමෙන්) ජරා මරණ නිරුද්ධ වෙයි. විභව නිරෝධයෙන් (ආසන්න හේතුවගේ ඉපදීම නිරුද්ධවීමෙන් ජරා මරණ නිරුද්ධ වෙයි. ජනක හේතුව නිරුද්ධවීමෙන් ජරා මරණ නිරුද්ධ වෙයි. උපස්තම්භක ප්‍රත්‍ය නිරුද්ධවීමෙන් ජරා මරණ නිරුද්ධ වෙයි. ඤාණය ඉපදීමෙන් ජරා මරණ නිරුද්ධ වෙයි. නිර්වාණය ප්‍රත්‍යක්ෂවීමෙන් ජරා මරණ නිරුද්ධ වෙයි. මේ අට ආකාරයෙන් ජරා මරණ නිරුද්ධ වෙයි. මේ පස් ආකාරයෙන් ජරා මරණයෙහි ආදීනව දැක මේ අට ආකාරයෙන් ජරාමරණ නිරෝධයෙහි හටගත් කැමැත්ත ඇත්තේ වෙයි. ශ්‍රද්ධාවෙන් ස්ථිර බවට පැමිණියේ වෙයි. ඔහුගේ සිතද මනාව පිහිටියේ වෙයි. ජරා මරණ නිරෝධය දකිමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. නිරෝධය දකිමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි නිරෝධය දකිමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් පවත්නා ධර්මයෝ ධර්ම නම් වෙත්. සතිය උපට්ඨාන නමි. ඤාණය අනුපස්සනා නමි. ධර්මයෝ උපට්ඨානය වෙයි. සතිය නොවෙයි. සතිය උපට්ඨානයද වෙයි. සතිය නොවෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ ධර්මයන් නැවත නැවත බලයි. එහෙයින් ධර්මයන්හි ධම්මානුපස්සනා සතිපට්ඨාන භාවනායි කියනු ලැබේ. නැවත නැවත බලයි යන මෙහි ඒ ධර්මයන් කෙසේ නැවත නැවත බලයිද (35 ඡේදයේ අනිත්‍ය වශයෙන් බලයි යන තැන සිට ඡේදය අවසානය දක්වා යොදන්න) මෙසේ ඒ ධර්මයන් නැවත නැවත බලයි. භාවනා යන මෙහි භාවනා සතරකි. (36 ඡේදයේ භාවනා යන තැන සිට යන මේ සතරයි යන තැනට යොදන්න) සේවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නමි. [92] නිරෝධය දකිමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන්වූ සීලය සීල විසුද්ධි නමි. නිරෝධය දකිමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන්වූ චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දන්නහුට සිත එකඟවූවා වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් නිරෝධය දන්නේ ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි එහෙයින් සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කෙරේයයි කියනු ලැබේ.
182 කථං ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? පටිනිස්සග්ගාති ද්වෙ පටිනිස්සග්ගා - පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො ච පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො ච. රූපං පරිච්චජතීති - පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො. රූපනිරොධෙ නිබ්බානෙ චිත්තං පක්ඛන්දතීති - පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො. ‘‘රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. වෙදනං...පෙ.... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... චක්ඛුං...පෙ.... ජරාමරණං පරිච්චජතීති - පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො. ජරාමරණනිරොධෙ නිබ්බානෙ චිත්තං පක්ඛන්දතීති - පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො. ‘‘ජරාමරණෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘ජරාමරණෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන ධම්මා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. ධම්මා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. තෙන වුච්චති - ‘‘ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති. අනුපස්සතීති කථං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති? අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො...පෙ.... පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති...පෙ.... පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා. තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා...පෙ.... ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි, අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි, දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි. යො තත්ථ සංවරට්ඨො, අයං අධිසීලසික්ඛා; යො තත්ථ අවික්ඛෙපට්ඨො, අයං අධිචිත්තසික්ඛා; යො තත්ථ දස්සනට්ඨො, අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා - ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛති ජානන්තො සික්ඛති...පෙ.... සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛති. පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ත්න්ත්ති ...පෙ.... පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානන්තො ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති ගොචරඤ්ච පජානාති සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣති; බලානි සමොධානෙති... බොජ්ඣඞ්ගෙ සමොධානෙති... මග්ගං සමොධානෙති... ධම්මෙ සමොධානෙති ගොචරඤ්ච පජානාති සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣති. ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙතීති කථං ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති? අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං සමොධානෙති...පෙ.... තෙන වුච්චති - ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති. අට්ඨ අනුපස්සනෙ ඤාණානි අට්ඨ ච උපට්ඨානානුස්සතියො චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනි ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාය. ඉමානි බාත්තිංස සතොකාරිස්ස ඤාණානි.	182 “කෙසේ පටිනිස්සග්ගය (දුරුකිරීම) බලමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද පටිනිස්සග්ගය බලමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයිද, පටිනිස්සග්ග යන මෙහි පටිනිස්සග්ග (දුරුකිරීම්) දෙකකි. පරිච්චාග පටිනිස්සග්ගය (දුරුකිරීම් වශයෙන් පවත්නා පටිනිස්සග්ගය) ද පක්ඛන්දන පටිනිස්සග්ගය (බැසගැනීම් වශයෙන් පවත්නා පටිනිස්සග්ගය) ද වෙයි. රූපය දුරුකෙරේනුයි පරිච්චාගපටිනිස්සග්ග නමි. රූපයන්ගේ නිරෝධයවූ නිර්වාණයෙහි සිත බැසගන්නා හෙයින් පක්ඛන්දන පටිනිස්සග්ග නමි. [93] “රූපයෙහි පටිනිස්සග්ගය බලමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. රූපයෙහි පටිනිස්සග්ගය බලමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. වේදනාව, සඤ්ඤාව සංඛාරයන් විඤ්ඤාණය, චක්ෂුසය, ජරා මරණය දුරුකෙරේනුයි පරිච්චාග පටිනිස්සග්ග නම් ජරා මරණය නිරෝධයවූ නිර්වාණයෙහි සිත බැසගන්නා හෙයින් පක්ඛන්දන පටිනිස්සග්ග නමි. ජරා මරණයෙහි පටිනිස්සග්ගය බලමින් ආශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. ජරා මරණයෙහි පටිනිස්සග්ගය බලමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නෙමියි හික්මෙයි. පටිනිස්සග්ගය බලමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන්වූ ධර්මයෝ ධර්ම නම් වෙත්. සතිය උපට්ඨාන නමි. ඤාණය අනුපස්සනා නමි. ධර්මයෝ උපට්ඨාන වෙයි. සතිය නොවෙයි, සතිය උපට්ඨානයද වෙයි, සතියද වෙයි. ඒ සතියෙන් ඒ ඤාණයෙන් ඒ ධර්මයන් නැවත නැවත බලයි එහෙයින් ධර්මයන්හි ධම්මානුපස්සනා සතිපට්ඨාන භාවනායි කියනු ලැබේ. [94] “නැවත නැවත බලයි යන මෙහි කෙසේ ඒ ධර්මයන් නැවත නැවත බලයිද? අනිත්‍ය වශයෙන් නැවත නැවත බලයි. නිත්‍ය වශයෙන් නොබලයි. දුක්ඛ වශයෙන් නැවත නැවත බලයි, සුඛ වශයෙන් නොබලයි. අනාත්ම වශයෙන් නැවත නැවත බලයි. ආත්ම වශයෙන් නොබලයි දුරුකරයි. අල්වා නොගනියි. අනිත්‍ය වශයෙන් නැවත නැවත බලන්නේ නිත්‍ය සංඥාව දුරුකරයි. දුරුකරන්නේ අල්වාගැනීම පහකරයි. මෙසේ ඒ ධර්මයන් නැවත නැවත බලයි. භාවනා යන මෙහි භාවනා සතරකි. එහි හටගත් ධර්මයන් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් භාවනා නමි. (36 ඡේදයේ භාවනා යන තැන සිට යන මේ සතරයි යන තැනට යොදන්න.) සේවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නමි. [95] “පටිනිස්සග්ගය බලමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාසයන්ගේ වශයෙන්වූ සීලය සංවර අර්ථයෙන් සීල විසුද්ධි නමි. සමාධිය නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් චිත්ත විසුද්ධි නමි. ප්‍රඥාව දැකීම් අර්ථයෙන් දිට්ඨි විසුද්ධි නමි. එහි යම් සංවර ස්වභාවයක් වෙයිද, මෙය අධිශීල ශික්ෂා නමි. එහි යම් සිත නොවිසිරයාම් ස්වභාවයක් වෙයිද මෙය අධිචිත්ත ශික්ෂා නමි. එහි යම් දැකීම් ස්වභාවයක් වෙයිද මෙය අධි ප්‍රඥා ශික්ෂා නමි. [96] “මේ ත්‍රිවිධ ශික්ෂාවන් ආවර්ජනය කරමින් හික්මෙයි. දැනගනිමින් හික්මෙයි. ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුත්ත ප්‍රත්‍යක්ෂ කරමින් හික්මෙයි. පටිනිස්සග්ගය බලමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දන්නාහට ප්‍රකටවූ වේදනා උපදිත්. ප්‍රකටවූ වේදනා වැටහෙත්. ප්‍රකටවූ වේදනා අභාවයට යත්. පටිනිස්සග්ගය බලමින් ආශ්වාස ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම දන්නේ ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි මනාකොට පිහිටුවත්. අරමුණද දැනගනියි. සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කරයි. බලයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි. බොධ්‍යංගයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි. මාර්ගය අරමුණෙහි පිහිටුවයි. ධර්මයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි. අරමුණද දැනගනියි. සම බවද අර්ථයද දැනගනියි. ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයි යන මෙහි කෙසේ ඉන්ද්‍රියයන් අරමුණෙහි පිහිටුවයිද? ස්ථිරව බැසගැනීම් අර්ථයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය අරමුණෙහි පිහිටුවයි. සතින්ද්‍රිය, විරියින්ද්‍රිය සමාධින්ද්‍රිය, පඤ්ඤින්ද්‍රිය අරමුණෙහි පිහිටුවයි. එහෙයින් සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කෙරේයයි කියනු ලැබේ. ධර්මයන්හි ධම්මානුපස්සනාවෙහි අනුපස්සනා ඤාණ අටද උපට්ඨානානුස්සති අටද සූත්‍රාන්තික වස්තු සතරද මෙසේ දතයුතුය. මේ දෙතිස් වැදෑරුම් සිහියෙන් යුක්තව සම්පූර්ණ කළයුතු ඤාණයෝයි.
6. ඤාණරාසිඡක්කනිද්දෙසො	6. ඤාණරාසිඡක්කනිද්දෙසො
183 කතමානි චතුවීසති සමාධිවසෙන ඤාණානි? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි...පෙ.... විමොචයං චිත්තං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, විමොචයං චිත්තං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. ඉමානි චතුවීසති සමාධිවසෙන ඤාණානි. කතමානි ද්වෙසත්තති විපස්සනාවසෙන ඤාණානි? දීඝං අස්සාසං අනිච්චතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, දුක්ඛතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, අනත්තතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, දීඝං පස්සාසං අනිච්චතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, දුක්ඛතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, අනත්තතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා...පෙ.... විමොචයං චිත්තං අස්සාසං, විමොචයං චිත්තං පස්සාසං අනිච්චතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, දුක්ඛතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, අනත්තතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා. ඉමානි ද්වෙසත්තති විපස්සනාවසෙන ඤාණානි. කතමානි අට්ඨ නිබ්බිදාඤාණානි? අනිච්චානුපස්සී අස්සාසං යථාභූතං ජානාති පස්සතීති - නිබ්බිදාඤාණං, අනිච්චානුපස්සී පස්සාසං යථාභූතං ජානාති පස්සතීති - නිබ්බිදාඤාණං...පෙ.... පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසං යථාභූතං ජානාති පස්සතීති - නිබ්බිදාඤාණං, පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසං යථාභූතං ජානාති පස්සතීති - නිබ්බිදාඤාණං. ඉමානි අට්ඨ නිබ්බිදාඤාණානි. කතමානි අට්ඨ නිබ්බිදානුලොමෙ ඤාණානි? අනිච්චානුපස්සී අස්සාසං භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා නිබ්බිදානුලොමෙ ඤාණං, අනිච්චානුපස්සී පස්සාසං භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා නිබ්බිදානුලොමෙ ඤාණං...පෙ.... පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසං භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා නිබ්බිදානුලොමෙ ඤාණං, පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසං භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා නිබ්බිදානුලොමෙ ඤාණං - ඉමානි අට්ඨ නිබ්බිදානුලොමෙ ඤාණානි. කතමානි අට්ඨ නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණානි? අනිච්චානුපස්සී අස්සාසං පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණං, අනිච්චානුපස්සී පස්සාසං පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණං...පෙ.... පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසං පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණං, පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසං පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණං - ඉමානි අට්ඨ නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණානි. කතමානි එකවීසති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණානි? සොතාපත්තිමග්ගෙන සක්කායදිට්ඨියා පහීනත්තා සමුච්ඡින්නත්තා උප්පජ්ජති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණං, විචිකිච්ඡාය පහීනත්තා සමුච්ඡින්නත්තා උප්පජ්ජති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණං, සීලබ්බතපරාමාසස්ස...පෙ.... දිට්ඨානුසයස්ස, විචිකිච්ඡානුසයස්ස පහීනත්තා සමුච්ඡින්නත්තා උප්පජ්ජති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණං, සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකස්ස, කාමරාගසඤ්ඤොජනස්ස...පෙ.... පටිඝසඤ්ඤොජනස්ස, ඔළාරිකස්ස කාමරාගානුසයස්ස, පටිඝානුසයස්ස පහීනත්තා සමුච්ඡින්නත්තා උප්පජ්ජති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණං, අනාගාමිමග්ගෙන අනුසහගතස්ස කාමරාගසඤ්ඤොජනස්ස...පෙ.... පටිඝසඤ්ඤොජනස්ස, අනුසහගතස්ස කාමරාගානුසයස්ස, පටිඝානුසයස්ස පහීනත්තා සමුච්ඡින්නත්තා උප්පජ්ජති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණං, අරහත්තමග්ගෙන, රූපරාගස්ස...පෙ.... අරූපරාගස්ස, මානස්ස, උද්ධච්චස්ස, අවිජ්ජාය, මානානුසයස්ස, භවරාගානුසයස්ස, අවිජ්ජානුසයස්ස පහීනත්තා සමුච්ඡින්නත්තා උප්පජ්ජති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණං. ඉමානි එකවීසති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණානි. සොළසවත්ථුකං ආනාපානස්සතිසමාධිං භාවයතො සමධිකානි ඉමානි ද්වෙ ඤාණසතානි උප්පජ්ජන්ති.	183 “සූවිස්සක් සමාධි වශයෙන්වූ ඤාණයෝ කවරහුද? දීර්ඝව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිර යාම සමාධි නමි. දීර්ඝව ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් (ii) චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම සමාධි නමි. (iii) හ්‍රස්වව ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් (මෙහි (ii) හ්‍රස්වව ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් (මෙහි (ii) සිත කෙලෙසුන් කෙරෙන් මුදවමින් ආශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම සමාධි නමි. සිත කෙලෙසුන් කෙරෙන් මුදවමින් ප්‍රශ්වාස කිරීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම සමාධි නමි. මේ සූවිස්සක් සමාධි වශයෙන් පවත්නා ඤාණයෝයි. [98] “විදර්ශනා වශයෙන් පවත්නා දෙසැත්තෑවක් ඤාණයෝ කවරහුද? දීර්ඝ ආශ්වාසය අනිත්‍ය වශයෙන් දැකීම් අර්ථයෙන් විපස්සනා නමි. දුක් වශයෙන් දැකීම් අර්ථයෙන් විපස්සනා නමි. අනාත්ම වශයෙන් දැකීම් අර්ථයෙන් විපස්සනා නමි. දීර්ඝ ප්‍රශ්වාසය අනිත්‍ය වශයෙන් දැකීම් අර්ථයෙන් විපස්සනා නමි. දුක් වශයෙන් දැකීම් අර්ථයෙන් විපස්සනා නමි, අනාත්ම වශයෙන් දැකීම් අර්ථයෙන් විපස්සනා නමි. සිත කෙලෙසුන් කෙරෙන් මුදවමින් ආශ්වාසය සිත කෙලෙසුන් කෙරෙන් මුදවමින් ප්‍රශ්වාසය අනිත්‍ය වශයෙන් දැකීම් අර්ථයෙන් විපස්සනා නමි. දුක් වශයෙන් දැකීම් අර්ථයෙන් විපස්සනා නමි. අනාත්ම වශයෙන් දැකීම් අර්ථයෙන් විපස්සනා නමි. මේ දෙසැත්තෑවක් විපස්සනා වශයෙන් පවත්නා ඤාණයෝයි. [99] “අටක්වූ නිබ්බිදා ඤාණයෝ කවරහුද? අනිත්‍යය බලමින් ආශ්වාස කරන්නේ තත්වාකාරය දනියි, දකිනුයි නිබ්බිදා ඤාණ නමි. අනිත්‍යය බලමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නේ තත්වාකාරය දනියි දකිනුයි නිබ්බිදා ඤාණ නමි. පටිනිස්සග්ග බලමින් ආශ්වාස කරන්නේ තත්වාකාරය දනියි දකිනුයි නිබ්බිදා ඤාණ නමි. පටිනිස්සග්ගය බලමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නේ තත්වාකාරය දනියි දකිනුයි නිබ්බිදා ඤාණ නමි. මේ අටක්වූ නිබ්බිදා ඤාණයෝයි. [100] “අටක්වූ නිබ්බිදානුලොමයෙහි ඤාණයෝ කවරහුද? අනිත්‍යය බලමින් ආශ්වාස කරන්නහුට භය වශයෙන් වැටහෙන ප්‍රඥාව නිබ්බිදානුලොමයෙහි ඤාණ නමි. අනිත්‍යවශයෙන් බලමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නහුට භය වශයෙන් වැටහෙන ප්‍රඥාව නිබ්බිදානුලොමයෙහි ඤාණ නමි. පටිනිස්සග්ගය බලමින් ආශ්වාස කරන්නහුට භය වශයෙන් වැටහෙන ප්‍රඥාව නිබ්බිදානුලොමයෙහි ඤාණ නමි. පටිනිස්සග්ගය බලමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නහුට භය වශයෙන් වැටහෙන ප්‍රඥාව නිබ්බිදානුලොමයෙහි ඤාණ නමි. මේ අට නිබ්බිදානුලොමයෙහි ඤාණ නමි. “අටක්වූ නිබ්බිදා පටිප්පස්සද්ධි ඤාණයෝ කවරහුද? අනිත්‍යය බලමින් ආශ්වාස කරන්නහුගේ පටිසංඛාත සංඛාරුපෙක්ඛා ප්‍රඥාවෝ නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධි ඤාණ නමි. අනිත්‍යය බලමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නහුගේ පටිසංඛාන සංඛාරුපෙක්ඛා ප්‍රඥාවෝ නිබ්බිදා පටිප්පස්සද්ධි ඤාණ නමි. පටිනිස්සග්ගය බලමින් ආශ්වාස කරන්නහුගේ පටිසංඛාන සංඛාරුපෙක්ඛා ප්‍රඥාවෝ නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධි ඤාණ නමි. පටිනිස්සග්ගය බලමින් ප්‍රශ්වාස කරන්නහුගේ පටිසංඛාන සංඛාරුපෙක්ඛා ප්‍රඥවෝ නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධි ඤාණ නමි. මේ අට නිබ්බිදා පටිප්පස්සද්ධි ඤාණ නමි. “එක්විස්සක් විමුක්තිසුඛයෙහි ඤාණයෝ කවරහුද? සෝවාන් මාර්ගයෙන් සක්කායදිට්ඨිය පහකළ හෙයින් සිඳදැමූ හෙයින් විමුත්තිසුඛයෙහි ඤාණය උපදියි. විචිකිච්ඡාව (ii) පහකළ හෙයින් සිඳදැමූ හෙයින් විමුත්තිසුඛයෙහි ඤාණය උපදියි. (iii) සීලබ්බත පරාමාසය (මෙහි (ii) යොදන්න.) දිට්ඨානුසය විචිකිච්ඡානුසය පහකළ හෙයින් සිඳදැමූ හෙයින් විමුත්තිසුඛයෙහි ඤාණය උපදියි. [102] “සකෘදාගාමි මාර්ගයෙන් ඖදාරික කාමරාගය පටිඝසංයෝජනය ඖදාරික කාමරාගානුසය පටිඝානුසය (මෙහි 101 (ii) ඡේදය යොදන්න පහකළ හෙයින් සිඳදැමූ හෙයින් විමුත්තිසුඛයෙහි ඤාණය උපදියි. අනාගාමි මාර්ගයෙන් තුනීවූ කාමරාග සංයෝජනය පටිඝසංයෝජනය තුනීවූ කාමරාගානුසය පටිඝානුසය පහකළ හෙයින් සිඳදැමූ හෙයින් විමුත්තිසුඛයෙහි ඤාණය උපදියි. අර්හත් මාර්ගයෙන් රූපරාගය (මෙහි (ii) අරූපරාගය මානය උද්ධච්චය අවිද්‍යාව, මානානුසය, භවරාගානුසය, අවිජ්ජානුසය, පහකළ හෙයින් සිඳදැමූ හෙයින් විමුත්තිසුඛයෙහි ඤාණය උපදියි. මේ එක්විස්සක් විමුත්තිසුඛයෙහි ඤාණයෝයි. සොළොස් වස්තුවක් ඇති ආනාපාන සති සමාධිය වඩන්නහුට දෙසියයකට අධිකවූ මේ ඤාණයෝ උපදිත්. (ආනාපාන කථාව නිමි.)
4. ඉන්ද්‍රියකථා	4. ඉන්ද්‍රිය කථා
1. පඨමසුත්තන්තනිද්දෙසො	1. පඨමසුත්තන්තනිද්දෙසො
184 එවං මෙ සුතං - එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තත්‍ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි - ‘‘භික්ඛවො’’ති. ‘‘භදන්තෙ’’ති (‘‘භද්දන්තෙ’’ති (ක.)) තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච - ‘‘පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්‍රියානි. කතමානි පඤ්ච? සද්ධින්ද්‍රියං, වීරියින්ද්‍රියං, සතින්ද්‍රියං, සමාධින්ද්‍රියං, පඤ්ඤින්ද්‍රියං - ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චින්ද්‍රියානි’’ (සං. නි. 5.471).	184 [1] මා විසින් මෙසේ අසන ලදී. එක් සමයෙක්හි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සැවැත්නුවර අනේපිඩු සිටුහුගේ ජේතවන නම් ආරාමයෙහි වැඩවසන සේක. එකල්හි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ “මහණෙනියි” භික්ෂූන්ට ආමන්ත්‍රණය කළසේක. ඒ භික්ෂූහු “පින්වතුන්වහන්සැයි” භාග්‍යවතුන් වහන්සේට උත්තර දුන්හ. [2] භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මෙසේ වදාළහ. “මහණෙනි, මේ ඉන්ද්‍රියයෝ පසක් වෙත්. (ii) කවර පසක්ද? සද්ධින්ද්‍රියද විරියින්ද්‍රියද, සතින්ද්‍රියද, සමාධින්ද්‍රියද, පඤ්ඤින්ද්‍රියද වෙත්. මහණෙනි, මොහු වනාහි ඉන්ද්‍රිය පස වෙති.
185 ඉමානි පඤ්චින්ද්‍රියානි කතිහාකාරෙහි විසුජ්ඣන්ති? ඉමානි පඤ්චින්ද්‍රියානි පන්නරසහි ආකාරෙහි විසුජ්ඣන්ති. අස්සද්ධෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, සද්ධෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, පසාදනීයෙ සුත්තන්තෙ පච්චවෙක්ඛතො - ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සද්ධින්ද්‍රියං විසුජ්ඣති. කුසීතෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, ආරද්ධවීරියෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, සම්මප්පධානෙ පච්චවෙක්ඛතො - ඉමෙහි තීහාකාරෙහි වීරියින්ද්‍රියං විසුජ්ඣති. මුට්ඨස්සතී පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, උපට්ඨිතස්සතී පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, සතිපට්ඨානෙ පච්චවෙක්ඛතො - ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සතින්ද්‍රියං විසුජ්ඣති. අසමාහිතෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, සමාහිතෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, ඣානවිමොක්ඛෙ පච්චවෙක්ඛතො - ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සමාධින්ද්‍රියං විසුජ්ඣති. දුප්පඤ්ඤෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, පඤ්ඤවන්තෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, ගම්භීරඤාණචරියං පච්චවෙක්ඛතො - ඉමෙහි තීහාකාරෙහි පඤ්ඤින්ද්‍රියං විසුජ්ඣති. ඉති ඉමෙ පඤ්ච පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො , පඤ්ච පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, පඤ්ච සුත්තන්තක්ඛන්ධෙ පච්චවෙක්ඛතො - ඉමෙහි පන්නරසහි ආකාරෙහි ඉමානි පඤ්චින්ද්‍රියානි විසුජ්ඣන්ති. කතිහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවියන්ති, කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං භාවනා හොති? දසහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවියන්ති, දසහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං භාවනා හොති. අස්සද්ධියං පජහන්තො සද්ධින්ද්‍රියං භාවෙති, සද්ධින්ද්‍රියං භාවෙන්තො අස්සද්ධියං පජහති; කොසජ්ජං පජහන්තො වීරියින්ද්‍රියං භාවෙති, වීරියින්ද්‍රියං භාවෙන්තො කොසජ්ජං පජහති; පමාදං පජහන්තො සතින්ද්‍රියං භාවෙති, සතින්ද්‍රියං භාවෙන්තො පමාදං පජහති; උද්ධච්චං පජහන්තො සමාධින්ද්‍රියං භාවෙති, සමාධින්ද්‍රියං භාවෙන්තො උද්ධච්චං පජහති; අවිජ්ජං පජහන්තො පඤ්ඤින්ද්‍රියං භාවෙති, පඤ්ඤින්ද්‍රියං භාවෙන්තො අවිජ්ජං පජහති. ඉමෙහි දසහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවියන්ති, ඉමෙහි දසහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං භාවනා හොති. කතිහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවිතානි හොන්ති සුභාවිතානි? දසහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවිතානි හොන්ති සුභාවිතානි. අස්සද්ධියස්ස පහීනත්තා සුප්පහීනත්තා සද්ධින්ද්‍රියං භාවිතං හොති සුභාවිතං; සද්ධින්ද්‍රියස්ස භාවිතත්තා සුභාවිතත්තා අස්සද්ධියං පහීනං හොති සුප්පහීනං. කොසජ්ජස්ස පහීනත්තා සුප්පහීනත්තා වීරියින්ද්‍රියං භාවිතං හොති සුභාවිතං; වීරියින්ද්‍රියස්ස භාවිතත්තා සුභාවිතත්තා කොසජ්ජං පහීනං හොති සුප්පහීනං. පමාදස්ස පහීනත්තා සුප්පහීනත්තා සතින්ද්‍රියං භාවිතං හොති සුභාවිතං; සතින්ද්‍රියස්ස භාවිතත්තා සුභාවිතත්තා පමාදො පහීනො හොති සුප්පහීනො. උද්ධච්චස්ස පහීනත්තා සුප්පහීනත්තා සමාධින්ද්‍රියං භාවිතං හොති සුභාවිතං; සමාධින්ද්‍රියස්ස භාවිතත්තා සුභාවිතත්තා උද්ධච්චං පහීනං හොති සුප්පහීනං. අවිජ්ජාය පහීනත්තා පඤ්ඤින්ද්‍රියං භාවිතං හොති සුභාවිතං; පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස භාවිතත්තා සුභාවිතත්තා අවිජ්ජා පහීනා හොති සුප්පහීනා. ඉමෙහි දසහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවිතානි හොන්ති සුභාවිතානි.	185 (iii) මේ ඉන්ද්‍රිය පස කෙතෙක් ආකාරයකින් පිරිසිදු වෙත්ද? මේ ඉන්ද්‍රිය පස පසළොස් ආකාරයකින් පිරිසිදු වෙත්. [3] “අශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලයන් දුරුකිරීමෙන්ද ශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලයන් (ii) සේවනය කිරීමෙන් භජනය කිරීමෙන් ඇසුරු කිරීමෙන්ද (iii) පැහැදීම උපදවන සූත්‍රයන් මෙනෙහි කිරීමෙන්ද යන තුන් ආකාරයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය පිරිසිදු වෙයි. කුසීත පුද්ගලයන් දුරුකිරීමෙන්ද වීර්යවත් පුද්ගලයන් (මෙහි (ii) යොදන්න) සම්‍යක් ප්‍රධාන ධර්මයන් මෙනෙහි කිරීමෙන්ද යන තුන් ආකාරයෙන් විරියින්ද්‍රිය පිරිසිදු වෙයි. සිහි මුළාවූ පුද්ගලයන් දුරුකිරීමෙන්ද එළඹ සිටි සිහිය ඇති පුද්ගලයන් (මෙහි (ii) සතිපට්ඨාන ධර්මයන් මෙනෙහි කිරීමෙන්ද යන තුන් ආකාරයෙන් සතින්ද්‍රිය පිරිසිදු වෙයි. සමාධියක් නැති පුද්ගලයන් දුරුකිරීමෙන්ද සමාධිය ඇති පුද්ගලයන් (මෙහි ii) ධ්‍යාන විමොක්ෂ ධර්මයන් මෙනෙහි කිරීමෙන්ද යන මේ තුන් ආකාරයෙන් සමාධින්ද්‍රිය පිරිසිදු වෙයි. අඥාන පුද්ගලයන් දුරුකිරීමෙන්ද ඥානවන්ත පුද්ගලයන් (මෙහි (ii) ගැඹුරු ඤාණයෙන් බැසගතයුතු සූත්‍රාන්තයන් මෙනෙහි කිරීමෙන්ද යන මේ තුන් ආකාරයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය පිරිසිදු වෙයි. මෙසේ මේ පස්වැදෑරුම් පුද්ගලයන් දුරුකිරීමෙන්ද පස්වැදෑරුම් පුද්ගලයන් සේවනය කිරීමෙන් භජනය කිරීමෙන් ඇසුරු කිරීමෙන්ද පස්වැදෑරුම් සූත්‍රාන්ත කොටස් මෙනෙහි කිරීමෙන්ද යන මේ පසළොස් ආකාරයෙන් මේ ඉන්ද්‍රියයන් පස පිරිසිදු වෙත්. [4] “කෙතෙක් ආකාරයකින් පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයන් වඩත්ද? කෙතෙක් ආකාරයකින් පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ වැඩීම වේද? දශ ආකාරයකින් පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයන් වඩත්. දශ ආකාරයකින් පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ වැඩීම වේ. “අශ්‍රද්ධාව දුරුකරන්නේ සද්ධින්ද්‍රිය වඩයි, සද්ධින්ද්‍රිය වඩන්නේ අශ්‍රද්ධාව දුරුකරයි, කුසීත බව දුරුකරන්නේ විරියින්ද්‍රිය වඩයි. විරියින්ද්‍රිය වඩන්නේ කුසීත බව දුරුකරයි. ප්‍රමාදය (සිහිමුළාව) දුරුකරන්නේ සතින්ද්‍රිය වඩයි. සතින්ද්‍රිය වඩන්නේ ප්‍රමාදය දුරුකරයි. උද්ධච්චය දුරුකරන්නේ සමාධින්ද්‍රිය වඩයි, සමාධින්ද්‍රිය වඩන්නේ උද්ධච්චය දුරු කරයි. අවිද්‍යාව දුරුකරන්නේ පඤ්ඤින්ද්‍රිය වඩයි. පඤ්ඤින්ද්‍රිය වඩන්නේ අවිද්‍යාව දුරු කරයි. මේ දශ ආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයන් වඩත්. මේ දශආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ වැඩීම වෙයි. [5] “කෙතෙක් ආකාරයෙන් පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයෝ වඩන ලද්දාහු මනාකොට වඩනලද්දාහු වෙත්ද? දස ආකාරයකින් (ii) පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයෝ වඩන ලද්දාහු මොනවට වඩන ලද්දාහු වෙත්. (iii) අශ්‍රද්ධාව පහකළ හෙයින් (මෙහි (ii) යොදන්න) සද්ධින්ද්‍රිය වඩන ලද හෙයින් මොනවට වඩන ලද හෙයින් අශ්‍රද්ධාව පහකරන ලද්දේ මනාකොට පහකරන ලද්දේ වෙයි. කුසීත බව පහකළ හෙයින් මනාකොට පහකළ හෙයින් විරියින්ද්‍රිය වඩන ලද්දේ වෙයි. මනාකොට වඩනලද්දේ වෙයි. විරියින්ද්‍රිය වඩන ලද හෙයින් මනාකොට වඩන ලද හෙයින් කුසීත බව පහකරන ලද්දේ මනාකොට පහකරන ලද්දේ වෙයි. ප්‍රමාදය පහකළ හෙයින් මනාකොට පහකළ හෙයින් සතින්ද්‍රිය වඩන ලද්දේ මනාකොට වඩන ලද්දේ වෙයි. සතින්ද්‍රිය වඩන ලද්දේ මනාකොට වඩන ලද්දේ ප්‍රමාදය පහකරන ලද්දේ මනාකොට පහකරන ලද්දේ වෙයි. උද්ධච්චය පහකළ හෙයින් මනාකොට පහකළ හෙයින් සමාධින්ද්‍රිය වඩනලද්දේ මනාකොට වඩනලද්දේ වෙයි. සමාධින්ද්‍රිය වඩනලද හෙයින් උද්ධච්චය පහකරන ලද්දේ මනාකොට පහකරන ලද්දේ වෙයි. අවිද්‍යාව පහකළ හෙයින් මනාකොට පහකළ හෙයින් පඤ්ඤින්ද්‍රිය වඩන ලද්දේ වෙයි. මනාකොට වඩන ලද්දේ වෙයි. පඤ්ඤින්ද්‍රිය වඩන ලද හෙයින් අවිද්‍යාව පහකරන ලද්දේ මනාකොට පහකරන ලද්දේ වෙයි. මේ දශ ආකාරයෙන් පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයෝ වඩන ලද්දාහු මනාකොට වඩන ලද්දාහු වෙත්.
186 කතිහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවියන්ති, කතිහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි ච පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි ච? චතූහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවියන්ති චතූහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි ච පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි ච. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවියන්ති; සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි ච පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි ච. සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවියන්ති; සකදාගාමිඵලක්ඛණෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි ච පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි ච. අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවියන්ති; අනාගාමිඵලක්ඛණෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි ච පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි ච. අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවියන්ති; අරහත්තඵලක්ඛණෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි ච පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි ච. ඉති චතස්සො මග්ගවිසුද්ධියො, චතස්සො ඵලවිසුද්ධියො, චතස්සො සමුච්ඡෙදවිසුද්ධියො, චතස්සො පටිප්පස්සද්ධිවිසුද්ධියො. ඉමෙහි චතූහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවියන්ති; ඉමෙහි චතූහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි ච පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි ච. කතිනං පුග්ගලානං ඉන්ද්‍රියභාවනා; කති පුග්ගලා භාවිතින්ද්‍රියා? අට්ඨන්නං පුග්ගලානං ඉන්ද්‍රියභාවනා; තයො පුග්ගලා භාවිතින්ද්‍රියා. කතමෙසං අට්ඨන්නං පුග්ගලානං ඉන්ද්‍රියභාවනා? සත්තන්නඤ්ච සෙක්ඛානං, පුථුජ්ජනකල්‍යාණකස්ස ච - ඉමෙසං අට්ඨන්නං පුග්ගලානං ඉන්ද්‍රියභාවනා. කතමෙ තයො පුග්ගලා භාවිතින්ද්‍රියා? සවනෙන බුද්ධො තථාගතස්ස සාවකො ඛීණාසවො භාවිතින්ද්‍රියො, සයං භූතට්ඨෙන පච්චෙකසම්බුද්ධො භාවිතින්ද්‍රියො, අප්පමෙය්‍යට්ඨෙන තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො භාවිතින්ද්‍රියො - ඉමෙ තයො පුග්ගලා භාවිතින්ද්‍රියා. ඉති ඉමෙසං අට්ඨන්නං පුග්ගලානං ඉන්ද්‍රියභාවනා; ඉමෙ තයො පුග්ගලා භාවිතින්ද්‍රියා.	186 [6] “කෙතෙක් ආකාරයෙන් පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයෝ වඩනු ලැබෙත්ද කෙතෙක් ආකාරයෙන් පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයෝ වඩන ලද්දාහු මනාකොට වඩන ලද්දාහු සංසිඳුවන ලද්දාහු මනාකොට සංසිඳුවන ලද්දාහු වෙත්ද? සතර ආකාරයකින් පඤ්චෙන්ද්‍රියයෝ වඩනු ලැබෙත්. සතර ආකාරයකින් (ii) පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයෝ වඩන ලද්දාහුද මනාකොට වඩන ලද්දාහුද සංසිඳුවන ලද්දාහුද මනාකොට සංසිඳුවන ලද්දාහුද වෙත්. (iii) “සෝවාන් මාර්ගක්ෂණයෙහි පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයෝ වඩනු ලැබෙත්, සෝවාන් ඵලක්ෂණයෙහි (මෙහි (ii) යොදන්න) සකෘදාගාමි මාර්ගක්ෂණයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ වඩනු ලැබෙත්. සකෘදාගාමි ඵලක්ෂණයෙහි (මෙහි (ii) යොදන්න) අනාගාමි මාර්ගක්ෂණයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ වඩනු ලැබෙත්. අනාගාමි ඵලක්ෂණයෙහි (මෙහි (ii) යොදන්න) අර්හත් මාර්ගක්ෂණයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ වඩනු ලැබෙත්. අර්හත් ඵලක්ෂණයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ සංසිඳුවන ලද්දාහුද මනාකොට සංසිඳුවන ලද්දාහුද වෙත්. “මෙසේ මාර්ග විසුද්ධි සතරද ඵලවිසුද්ධි සතරද සමුච්ඡෙද විසුද්ධි සතරද පටිප්පස්සද්ධි විසුද්ධි සතරද දතයුතුය. “මේ සතර ආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයෝ වඩනු ලැබෙත්. මේ සතර ආකාරයෙන් (මෙහි (ii) යොදන්න) [7] “කවර පුද්ගලයන්ගේ ඉන්ද්‍රිය වැඩීම වේද කෙතෙක් පුද්ගලයෝ වඩන ලද ඉන්ද්‍රිය ඇත්තාහුද? පුද්ගලයන් අටදෙනෙකුගේ ඉන්ද්‍රිය වැඩීමවෙයි. පුද්ගලයෝ තිදෙනෙක් වඩන ලද ඉන්ද්‍රිය ඇත්තාහුවෙත්. කවර පුද්ගලයන් අටදෙනෙකුගේ ඉන්ද්‍රිය වැඩීම වෙයිද? ශෛක්ෂ පුද්ගලයන් සත්දෙනාගේද, කල්‍යාණ පෘථග්ජනයාගේද, ඉන්ද්‍රිය වැඩීම වෙයි. මේ පුද්ගලයන් අටදෙනාගේ ඉන්ද්‍රිය වැඩීම වෙයි. [8] “කවර පුද්ගලයෝ තිදෙනෙක් වඩන ලද ඉන්ද්‍රිය ඇත්තාහුද? ශ්‍රවණයෙන් බුද්ධ (ඇසීමෙන් චතුස්සත්‍ය අවබෝධ කළාවූ) ක්ෂීණාශ්‍රව තථාගත ශ්‍රාවකතෙමේ වඩන ලද ඉන්ද්‍රිය ඇත්තේ වෙයි. තෙමේම පහළවීම් අර්ථයෙන් පච්චෙක සම්බුද්ධ (පසේ බුදුරජ) තෙම වඩන ලද ඉන්ද්‍රිය ඇත්තේය. නොමිනියහැකි අර්ථයෙන් තථාගත අර්හත් සම්‍යක් සම්බුදු රජතෙම වඩන ලද ඉන්ද්‍රිය ඇත්තේය. මේ පුද්ගලයෝ තිදෙන වඩන ලද ඉන්ද්‍රිය ඇත්තාහුය. මේ පුද්ගලයන් අටදෙනාගේ ඉන්ද්‍රිය වැඩීම වෙයි. මේ පුද්ගලයෝ තිදෙන වඩනලද ඉන්ද්‍රිය ඇත්තාහුය.”
2. දුතියසුත්තන්තනිද්දෙසො	2. දුතියසුත්තන්තනිද්දෙසො
187 සාවත්ථිනිදානං. ‘‘පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්‍රියානි. කතමානි පඤ්ච? සද්ධින්ද්‍රියං, වීරියින්ද්‍රියං, සතින්ද්‍රියං, සමාධින්ද්‍රියං , පඤ්ඤින්ද්‍රියං. යෙ හි කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්‍රාහ්මණා වා ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච යථාභූතං නප්පජානන්ති, න මෙ තෙ, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්‍රාහ්මණා වා සමණෙසු (චෙව (ක.) සං. නි. 5.476) වා සමණසම්මතා, බ්‍රාහ්මණෙසු වා බ්‍රාහ්මණසම්මතා; න ච පනෙතෙ ආයස්මන්තා (ආයස්මන්තො සං. නි. 5.476) සාමඤ්ඤත්ථං වා බ්‍රහ්මඤ්ඤත්ථං වා දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරන්ති. යෙ ච ඛො කෙචි (යෙ කෙචි ඛො (ස්‍යා.), යෙ හි කෙචි ඛො (ක.) සං. නි. 5.476 පස්සිතබ්බා) භික්ඛවෙ සමණා වා බ්‍රාහ්මණා වා ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච යථාභූතං පජානන්ති, තෙ ඛො මෙ, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්‍රාහ්මණා වා සමණෙසු වා සමණසම්මතා, බ්‍රාහ්මණෙසු වා බ්‍රාහ්මණසම්මතා; තෙ ච පනායස්මන්තා සාමඤ්ඤත්ථඤ්ච බ්‍රහ්මඤ්ඤත්ථඤ්ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරන්තී’’ති.	187 [11] “සැවැත්නුවර නිදානය වෙයි “මහණෙනි, ඉන්ද්‍රිය පසකි. (මෙහි 2 (ii) යොදන්න) කවර පසක්ද? සද්ධින්ද්‍රියද, විරියින්ද්‍රියද, සතින්ද්‍රියද, සමාධින්ද්‍රියද, පඤ්ඤින්ද්‍රියද වෙත්. (ii) මහණෙනි, යම් ශ්‍රමණ කෙනෙක් හෝ බ්‍රාහ්මණ කෙනෙක් හෝ මේ පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ ඉපදීමේ හේතුවද අභාවයද ආනිශංසද ආදීනවද නික්මීමද තත්ත්වාකාරයෙන් නොදනිද්ද මහණෙනි, මා විසින් ඒ ශ්‍රමණයෝ හෝ බ්‍රාහ්මණයෝ හෝ ශ්‍රමණයන් කෙරෙහි ශ්‍රමණයයි සම්මත කරන ලද්දාහුද බ්‍රාහ්මණයන් කෙරෙහි බ්‍රාහ්මණයයි සම්මත කරන ලද්දාහුද (iii) නොවෙත්. ඒ ආයුෂ්මත්හු ශ්‍රමණ භාවයෙහි ඵලය හෝ බ්‍රාහ්මණ භාවයෙහි ඵලය හෝ මේ ආත්මයෙහි තෙමේ විශේෂ ඥානයෙන් දැන ප්‍රත්‍යක්ෂකොට ඊට පැමිණ වාසය නොකරත්. [12] “මහණෙනි, යම්කිසි ශ්‍රමණ කෙනෙක් හෝ බ්‍රාහ්මණ කෙනෙක් හෝ (මෙහි 11 (ii) යොදන්න) ඒ ආයුෂ්මත්හු වනාහි ශ්‍රමණභාවයෙහි ඵලයද බ්‍රාහ්මණ භාවයෙහි ඵලයද තෙමේ විශේෂ ඥානයෙන් දැන ප්‍රත්‍යක්ෂකොට ඊට පැමිණ වාසය කරත්.
188 කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං සමුදයො හොති; කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං සමුදයං පජානාති? කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අත්ථඞ්ගමො හොති; කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අත්ථඞ්ගමං පජානාති? කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අස්සාදො හොති, කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අස්සාදං පජානාති? කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං ආදීනවො හොති; කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං ආදීනවං පජානාති? කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං නිස්සරණං හොති; කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං නිස්සරණං පජානාති? චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං සමුදයො හොති; චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං සමුදයං පජානාති. චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අත්ථඞ්ගමො හොති; චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අත්ථඞ්ගමං පජානාති. පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අස්සාදො හොති; පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අස්සාදං පජානාති. පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං ආදීනවො හොති; පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං ආදීනවං පජානාති. අසීතිසතං ආකාරෙහි (අසීතිසතාකාරෙහි (ස්‍යා.)) පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං නිස්සරණං හොති; අසීතිසතං ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං නිස්සරණං පජානාති. කතමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං සමුදයො හොති; කතමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං සමුදයං පජානාති? අධිමොක්ඛත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො සද්ධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, අධිමොක්ඛවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො සද්ධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, අධිමොක්ඛවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො සද්ධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං සද්ධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති; පග්ගහත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො වීරියින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, පග්ගහවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො වීරියින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, පග්ගහවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො වීරියින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං වීරියින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති; උපට්ඨානත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො සතින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, උපට්ඨානවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො සතින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, උපට්ඨානවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො සතින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං සතින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති; අවික්ඛෙපත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො සමාධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො සමාධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො සමාධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං සමාධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති; දස්සනත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, දස්සනවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, දස්සනවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති. අධිමොක්ඛත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො සද්ධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, පග්ගහත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො වීරියින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, උපට්ඨානත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො සතින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, අවික්ඛෙපත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො සමාධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, දස්සනත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති. අධිමොක්ඛවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො සද්ධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, පග්ගහවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො වීරියින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, උපට්ඨානවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො සතින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො සමාධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, දස්සනවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති. අධිමොක්ඛවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො සද්ධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, පග්ගහවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො වීරියින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, උපට්ඨානවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො සතින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො සමාධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, දස්සනවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති. සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං සද්ධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං වීරියින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං සතින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං සමාධින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති , පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස සමුදයො හොති. ඉමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං සමුදයො හොති, ඉමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං සමුදයං පජානාති. කතමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අත්ථඞ්ගමො හොති; කතමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අත්ථඞ්ගමං පජානාති? අධිමොක්ඛත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො සද්ධින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, අධිමොක්ඛවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො සද්ධින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, අධිමොක්ඛවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො සද්ධින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං (එකත්තං අනුපට්ඨානං (ස්‍යා.)) සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන අත්ථඞ්ගමො හොති; පග්ගහත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො වීරියින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, පග්ගහවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො වීරියින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, පග්ගහවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො වීරියින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං වීරියින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති; උපට්ඨානත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො සතින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, උපට්ඨානවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො සතින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, උපට්ඨානවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො සතින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං සතින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති; අවික්ඛෙපත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො සමාධින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො සමාධින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො සමාධින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං සමාධින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති; දස්සනත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, දස්සනවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, දස්සනවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති. අධිමොක්ඛත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො සද්ධින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, පග්ගහත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො වීරියින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, උපට්ඨානත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො සතින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, අවික්ඛෙපත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො සමාධින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, දස්සනත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති. අධිමොක්ඛවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො සද්ධින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, පග්ගහවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො වීරියින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, උපට්ඨානවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො සතින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො සමාධින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, දස්සනවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති. අධිමොක්ඛවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො සද්ධින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, පග්ගහවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො වීරියින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, උපට්ඨානවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො සතින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො සමාධින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, දස්සනවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති. සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං සද්ධින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං වීරියින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං සතින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං සමාධින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති. ඉමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අත්ථඞ්ගමො හොති; ඉමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අත්ථඞ්ගමං පජානාති.	188 (මේ ඡේදයේ වාක්‍යයන්ට මුලින් “කෙතෙක් ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ” යන වචන යෙදිය යුතුයි) [13] “කෙතෙක් ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පහළවීමේ හේතුව වෙයිද,- පහළවීමේ හේතුව දැනගනියිද,- අභාවය වෙයිද,- අභාවය දැනගනියිද,- ආනිශංස වෙයිද,- ආනිශංස දැනගනියිද,- ආදීනව වෙයිද,- ආදීනව දැනගනියිද,- නික්මීම වෙයිද,- නික්මීම දැනගනියිද? “සතලිස් ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පහළවීමේ හේතුව වෙයි. සතලිස් ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පහළවීමේ හේතුව දැනගනියි. සතලිස් ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ අභාවය වෙයි. සතලිස් ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ අභාවය දැනගනියි. පස්විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ ආනිශංස වෙයි. පස්විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ ආනිශංස දැනගනියි. පස්විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ ආදීනව වෙයි. පස්විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ ආදීනව දැනගනියි. එක්සිය අසූ ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ නික්මීම වෙයි. එක්සිය අසූ ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ නික්මීම දැනගනියි. [14] “කවර සතලිස් ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ ඇතිවීමේ හේතුව වෙයිද? කවර සතලිස් ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ ඉපදීමේ හේතුව දැනගනියිද? ශ්‍රද්ධාව පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ පහළවීම සද්ධින්ද්‍රියයාගේ පහළවීමට හේතුව වෙයි. ඇදහීම් වශයෙන් (ශ්‍රද්ධාව හා යෙදුණ) ඡන්දයාගේ පහළවීම සද්ධින්ද්‍රියයාගේ පහළවීමට හේතුව වෙයි. ඇදහීම් වශයෙන් මනසිකාර චෛතසිකය පහළවීම සද්ධින්ද්‍රිය ඉපදීමට හේතුව වෙයි. සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් එක් අරමුණෙහි දැඩිව පිහිටීම සද්ධින්ද්‍රියාගේ පහළවීමට හේතුව වෙයි. [15] “සිත එසවීම පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ පහළවීම විරියින්ද්‍රියයාගේ පහළවීමට හේතුව වෙයි. වීර්ය වශයෙන් (වීර්යය හා යෙදුණ) ඡන්දය පහළවීම විරියින්ද්‍රියයාගේ පහළ වීමට හේතුව වෙයි. වීර්ය වශයෙන් මනසිකාර චෛතසිකය පහළවීම විරියින්ද්‍රිය පහළවීමට හේතුව වෙයි. විරියින්ද්‍රිය වශයෙන් එක් අරමුණෙහි දැඩිව පිහිටීම විරියින්ද්‍රිය පහළවීමට හේතුව වෙයි. [16] සිහි කිරීම පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ පහළවීම සතින්ද්‍රියගේ පහළවීමට හේතුව වෙයි. සිහි කිරීම් වශයෙන් ඡන්දයාගේ පහළවීම සතින්ද්‍රිය පහළවීමට හේතුව වෙයි. සිහි කිරීම් වශයෙන් මනසිකාර චෛතසිකයාගේ පහළවීම සතින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. සතින්ද්‍රිය වශයෙන් එක් අරමුණෙහි දැඩිව පිහිටීම සතින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. [17] “සමාධිය පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ පහළවීම සමාධින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. සමාධි වශයෙන් ඡන්දයාගේ පහළවීම සමාධින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍යවෙයි. සමාධි වශයෙන් මනසිකාරයාගේ පහළවීම සමාධින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. සමාධින්ද්‍රිය වශයෙන් එක් අරමුණෙහි දැඩිව පිහිටීම සමාධින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. [18] “නුවණින් දැකීම පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ පහළවීම පඤ්ඤින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍යවෙයි. දැකීම් වශයෙන් ඡන්දයාගේ පහළවීම පඤ්ඤින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. දැකීම් වශයෙන් මනසිකාර චෛතසිකය පහළවීම පඤ්ඤින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. පඤ්ඤින්ද්‍රිය වශයෙන් එක් අරමුණෙහි දැඩිව පිහිටීම පඤ්ඤින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. [19] “ඇදහීම් පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ පහළවීම සද්ධින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍යවේ. සිත එසවීම පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ පහළවීම විරියින්ද්‍රියයට ප්‍රත්‍ය වෙයි. සිහි කිරීම පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ පහළවීම සතින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍යවේ. සමාධිය පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ පහළවීම සමාධින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. දැකීම පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ පහළවීම පඤ්ඤින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍යවෙයි. ඇදහීම් වශයෙන් ඡන්දයාගේ පහළවීම සද්ධින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍යවෙයි. සිත එසවීම් වශයෙන් ඡන්දයාගේ පහළවීම විරියින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍යවෙයි. සිහි කිරීම් වශයෙන් ඡන්දයාගේ පහළවීම සතින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. සමාධි වශයෙන් ඡන්දයාගේ පහළවීම සමාධින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍යවෙයි. දැකීම් වශයෙන් ඡන්දයාගේ පහළවීම පඤ්ඤින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. [20] “ඇදහීම් වශයෙන් මනසිකාර චෛතසිකයාගේ පහළවීම සද්ධින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. සිත එසවීම් වශයෙන් මනසිකාර චෛතසිකයාගේ පහළවීම විරියින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. සිහිකිරීම් වශයෙන් මනසිකාර චෛතසිකයාගේ පහළවීම සතින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. සමාධි වශයෙන් මනසිකාර චෛතසිකයාගේ පහළවීම සමාධින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍යවෙයි. දැකීම් වශයෙන් මනසිකාර චෛතසිකයාගේ පහළවීම පඤ්ඤින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. [21] “සද්ධින්ද්‍රිය (ii) වශයෙන් එක් අරමුණෙහි දැඩිව පිහිටීම (iii) සද්ධින්ද්‍රියයට ප්‍රත්‍යවෙයි. විරියින්ද්‍රිය (මෙහි (ii) විරියින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍ය වෙයි. සතින්ද්‍රිය (මෙහි (ii) සතින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍යවෙයි. සමාධින්ද්‍රිය මෙහි (ii) සමාධින්ද්‍රිය ප්‍රත්‍ය වෙයි. පඤ්ඤින්ද්‍රිය (මෙහි (ii) පඤ්ඤින්ද්‍රියට ප්‍රත්‍යවෙයි. (iv) මේ සතලිස්ආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ ඉපදීමට ප්‍රත්‍යවේ. (v) (මෙහි (iv) දැනගනියි. [22] (i) කවර සතලිස් ආකාරයකින් පංචඉන්ද්‍රියයන්ගේ අස්තංගමය (අභාවය) (ii) වෙයිද (මෙහි (i) දැනගනියිද? ඇදහීම පිණිස පවත්නා ආවර්ජන චිත්තයාගේ (iii) අභාවය සද්ධින්ද්‍රියාගේ අභාවය වෙයි. (iv) ඇදහීම් වශයෙන් පවත්නා ඡන්දයාගේ (මෙහි (iii) ඇදහීම් වශයෙන් පවත්නා මනසිකාර චෛතසිකයාගේ (මෙහි) (iii) සද්ධින්ද්‍රිය වශයෙන් එක් අරමුණෙක නොපිහිටීම සද්ධින්ද්‍රියයාගේ අභාවය වෙයි. [23] සිත එසවීම පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ (ii) අභාවය විරියින්ද්‍රියයාගේ අභාවය වෙයි. (iii) සිත එසවීම් වශයෙන් පවත්නා ඡන්දයාගේ (මෙහි (ii) සිත එසවීම් වශයෙන් පවත්නා මනසිකාරයාගේ (මෙහි (ii) විරියින්ද්‍රිය වශයෙන් එක් අරමුණක නොපිහිටීම විරියින්ද්‍රියයාගේ අභාවය වෙයි. [24] සිහි කිරීම පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ ආභාවය (ii) සතින්ද්‍රියයාගේ අභාවය වෙයි. (iii) සිහි කිරීම් වශයෙන් ඡන්දයාගේ නොපැවැත්ම (මෙහි (ii) සිහි කිරීම් වශයෙන් මනසිකාරයාගේ නොපැවැත්ම (මෙහි (ii) සතින්ද්‍රිය වශයෙන් එක් අරමුණෙක්හි නොපිහිටීම (මෙහි (ii) [25] “සමාධිය පිණිස පවත්නා ආවර්ජන චිත්තයාගේ අභාවය (ii) සමාධින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. (iii) සමාධි වශයෙන් ඡන්දයාගේ නොපැවැත්ම (මෙහි (ii) සමාධි වශයෙන් මනසිකාරයාගේ නොපැවැත්ම (මෙහි (ii) සමාධින්ද්‍රිය වශයෙන් එක් අරමුණෙහි නොපිහිටීම (මෙහි (ii) [26] දැකීම පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ නොපැවැත්ම (ii) පඤ්ඤින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. (iii) දැකීම් වශයෙන් ඡන්දයාගේ නොපැවැත්ම (මෙහි (ii) දැකීම් වශයෙන් මනසිකාරයාගේ නොපැවැත්ම (මෙහි (ii) පඤ්ඤින්ද්‍රිය වශයෙන් එක් අරමුණෙක නොපිහිටීම (මෙහි ii) [27] ඇදහීම පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ නොපැවැත්ම සද්ධින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. සිත එසවීම පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ නොපැවැත්ම විරියින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. සිහිකිරීම පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ නොපැවැත්ම සතින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. සමාධිය පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ නොපැවැත්ම සමාධින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. දැකීම පිණිස ආවර්ජන චිත්තයාගේ නොපැවැත්ම පඤ්ඤින්ද්‍රියගේ අභාවයවෙයි. [28] ඇදහීම් වශයෙන් ඡන්දයාගේ නොපැවැත්ම සද්ධින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. සිත එසවීම් වශයෙන් ඡන්දයාගේ නොපැවැත්ම විරියින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. සිහි කිරීම් වශයෙන් ඡන්දයාගේ නොපැවැත්ම සතින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. සමාධි වශයෙන් ඡන්දයාගේ නොපැවැත්ම සමාධින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. දැකීම් වශයෙන් ඡන්දයාගේ නොපැවැත්ම පඤ්ඤින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. [29] ඇදහීම් වශයෙන් මනසිකාරයාගේ නොපැවැත්ම සද්ධින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. සිත එසවීම් වශයෙන් මනසිකාරයාගේ නොපැවැත්ම විරියින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. සිහිකිරීම් වශයෙන් මනසිකාරයාගේ නොපැවැත්ම සතින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. සමාධි වශයෙන් මනසිකාරයාගේ නොපැවැත්ම සමාධින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. දැකීම් වශයෙන් මනසිකාරයාගේ නොපැවැත්ම පඤ්ඤින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. [30] සද්ධින්ද්‍රිය වශයෙන් එක් අරමුණෙක්හි නොපිහිටීම සද්ධින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. විරියින්ද්‍රිය වශයෙන් එක් අරමුණෙක නොපිහිටීම විරියින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. සතින්ද්‍රිය වශයෙන් එක් අරමුණෙක්හි නොපිහිටීම සතින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. සමාධින්ද්‍රිය වශයෙන් එක් අරමුණෙක්හි නොපිහිටීම සමාධින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. පඤ්ඤින්ද්‍රිය වශයෙන් එක් අරමුණෙක්හි නොපිහිටීම පඤ්ඤින්ද්‍රියගේ අභාවය වෙයි. (i) මේ සතලිස් ආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ අභාවය වෙයි. (ii) (මෙහි (i) දැනගනියි.
189 කතමෙහි පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අස්සාදො හොති; කතමෙහි පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අස්සාදං පජානාති? අස්සද්ධියස්ස අනුපට්ඨානං සද්ධින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, අස්සද්ධියපරිළාහස්ස අනුපට්ඨානං සද්ධින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, අධිමොක්ඛචරියාය වෙසාරජ්ජං සද්ධින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, සන්තො ච විහාරාධිගමො සද්ධින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, යං සද්ධින්ද්‍රියං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං අයං සද්ධින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො. කොසජ්ජස්ස අනුපට්ඨානං වීරියින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, කොසජ්ජපරිළාහස්ස අනුපට්ඨානං වීරියින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, පග්ගහචරියාය වෙසාරජ්ජං වීරියින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, සන්තො ච විහාරාධිගමො වීරියින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, යං වීරියින්ද්‍රියං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං අයං වීරියින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො. පමාදස්ස අනුපට්ඨානං සතින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, පමාදපරිළාහස්ස අනුපට්ඨානං සතින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, උපට්ඨානචරියාය වෙසාරජ්ජං සතින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, සන්තො ච විහාරාධිගමො සතින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, යං සතින්ද්‍රියං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං අයං සතින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො. උද්ධච්චස්ස අනුපට්ඨානං සමාධින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, උද්ධච්චපරිළාහස්ස අනුපට්ඨානං සමාධින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, අවික්ඛෙපචරියාය වෙසාරජ්ජං සමාධින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, සන්තො ච විහාරාධිගමො සමාධින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, යං සමාධින්ද්‍රියං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං අයං සමාධින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො. අවිජ්ජාය අනුපට්ඨානං පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, අවිජ්ජාපරිළාහස්ස අනුපට්ඨානං පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, දස්සනචරියාය වෙසාරජ්ජං පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති , සන්තො ච විහාරාධිගමො පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො හොති, යං පඤ්ඤින්ද්‍රියං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං අයං පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අස්සාදො. ඉමෙහි පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අස්සාදො හොති; ඉමෙහි පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං අස්සාදං පජානාති.	189 [31] (i) කවර පස්විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ ආස්වාදය (ආනිශංසය) (ii) වෙයිද? (මෙහි (i) දැනගනියිද? අශ්‍රද්ධාවගේ නොපහළවීම (ii) සද්ධින්ද්‍රියගේ ආස්වාදය (ආනිසංසය) වෙයි. (iv) අශ්‍රද්ධාවෙන් උපදනා දැවීම් නොපහළවීම (මෙහි (iii) ශ්‍රද්ධාවගේ පැවැත්මෙහි විශාරද බව (මෙහි (iii) ශාන්තවූ සමථ විදර්ශනාවන්ට පැමිණීම (මෙහි (iii) සද්ධින්ද්‍රිය කරුණුකොට යම් සුඛයක් සොම්නසක් උපදියිද, මෙය (මෙහි (iii) [32] කුසීත බව නොපහළවීම (ii) විරියින්ද්‍රියයාගේ ආස්වාදය වෙයි. (iii) කුසීත බව නිසා උපදින දාහය නොපහළවීම (මෙහි (ii) වීර්යයාගේ පැවැත්මෙහි විසාරද බව (මෙහි (ii) ශාන්තවූ සමථ විදර්ශනාවන්ට පැමිණීම (මෙහි (ii) විරියින්ද්‍රිය කරුණු කොට යම් සුඛයක් සොම්නසක් උපදියිද මෙය (මෙහි (ii) [32] ප්‍රමාදය නොපහළවීම (ii) සතින්ද්‍රියගේ ආස්වාදය වෙයි. (iii) ප්‍රමාදය නිසා උපදනා දැවීම නොපහළවීම (මෙහි (ii) සතියගේ පැවැත්මෙහි විශාරද බව (මෙහි (ii) සතින්ද්‍රිය කරුණුකොට යම් සුඛයක් සොම්නසක් උපදියිද, මෙය (මෙහි (ii) [34] “උද්ධච්චයාගේ නොපහළවීම (ii) සමාධින්ද්‍රියගේ ආශ්වාදය වෙයි. (iii) උද්ධච්චය නිසා පවත්නා දැවීම නොපහළවීම (මෙහි (ii) සමාධියගේ පැවැත්මෙහි විශාරද බව මෙහි (iii) ශාන්තවූ සමථ විදර්ශනාවට පැමිණීම (මෙහි (ii) සමාධින්ද්‍රිය කරුණු කොට යම් සුඛයක් සොම්නසක් උපදියිද මෙය (මෙහි (iii) [35] අවිද්‍යාව පහළනොවීම (ii) පඤ්ඤින්ද්‍රියගේ ආශ්වාදය වෙයි. (ii) අවිද්‍යාව නිසා උපදින දැවීම පහළනොවීම (මෙහි (ii) නුවණින් දැක්ම පැවැත්මෙහි විශාරද බව (මෙහි (ii) ශාන්තවූ සමථ විදර්ශනාවන්ට පැමිණීම (මෙහි (ii) පඤ්ඤින්ද්‍රිය නිසා යම් සුඛයක් සොම්නසක් උපදියිද මෙය (මෙහි (ii) (iv) මේ පස්විසි ආකාරයෙන් පංචඉන්ද්‍රියයන්ගේ ආශ්වාදය වෙයි. (v) (මෙහි (iv) දැනගනියි.
190 කතමෙහි පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං ආදීනවො හොති; කතමෙහි පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං ආදීනවං පජානාති? අස්සද්ධියස්ස උපට්ඨානං සද්ධින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, අස්සද්ධියපරිළාහස්ස උපට්ඨානං සද්ධින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, අනිච්චට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, දුක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, අනත්තට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති. කොසජ්ජස්ස උපට්ඨානං වීරියින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, කොසජ්ජපරිළාහස්ස උපට්ඨානං වීරියින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, අනිච්චට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, දුක්ඛට්ඨෙන...පෙ.... අනත්තට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති. පමාදස්ස උපට්ඨානං සතින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, පමාදපරිළාහස්ස උපට්ඨානං සතින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, අනිච්චට්ඨෙන සතින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, දුක්ඛට්ඨෙන...පෙ.... අනත්තට්ඨෙන සතින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති. උද්ධච්චස්ස උපට්ඨානං සමාධින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, උද්ධච්චපරිළාහස්ස උපට්ඨානං සමාධින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, අනිච්චට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, දුක්ඛට්ඨෙන...පෙ.... අනත්තට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති. අවිජ්ජාය උපට්ඨානං පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, අවිජ්ජාපරිළාහස්ස උපට්ඨානං පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, අනිච්චට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, දුක්ඛට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති, අනත්තට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස ආදීනවො හොති. ඉමෙහි පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං ආදීනවො හොති; ඉමෙහි පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං ආදීනවං පජානාති.	190 [36] (i) කවර පස්විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ ආදීනවය (ii) වෙයිද? (මෙහි (i) දැනගනීද? [37] අශ්‍රද්ධාව පහළවීම (ii) සද්ධින්ද්‍රියගේ ආදීනවය වෙයි. (iii) අශ්‍රද්ධාව නිසා උපදින දැවීම ඉපදීම (මෙහි (ii) අනිත්‍ය ස්වභාවයෙන් (මෙහි (ii) දුක්ඛ ස්වභාවයෙන් (මෙහි (ii) අනාත්ම ස්වභාවයෙන් (මෙහි (ii) [38] කුසීත බව පහළවීම (ii) විරියින්ද්‍රියගේ ආදීනවය වෙයි. (ii) කුසීත බව නිසා පහළවන දැවීම පහළවීම (මෙහි (ii) අනිත්‍ය ස්වභාවයෙන් (මෙහි (ii) දුක්ඛ ස්වභාවයෙන් (මෙහි ii) අනාත්ම ස්වභාවයෙන් (මෙහි (ii) [39] ප්‍රමාදය පහළවීම (ii) සතින්ද්‍රියගේ ආදීනවය වෙයි. (iii) ප්‍රමාදය නිසා උපදින දැවීම පහළවීම (මෙහි (ii) අනිත්‍ය ස්වභාවයෙන් (මෙහි (ii) දුක්ඛ ස්වභාවයෙන් (මෙහි (ii) අනාත්ම ස්වභාවයෙන් (මෙහි (ii) [40] උද්ධච්චය පහළවීම (ii) සමාධින්ද්‍රියගේ ආදීනවය වෙයි. (iii) උද්ධච්චය නිසා පහළවන දැවීම පහළවීම (මෙහි (ii) අනිත්‍ය ස්වභාවයෙන් (මෙහි (ii) දුක්ඛ ස්වභාවයෙන් (මෙහි (ii) අනාත්ම ස්වභාවයෙන් (මෙහි (ii) [41] අවිද්‍යාව පහළවීම (ii) පඤ්ඤින්ද්‍රියගේ ආදීනවය වෙයි. (iii) අවිද්‍යාව නිසා පහළවන දැවීම ඉපදීම (මෙහි (ii) අනිත්‍ය ස්වභාවයෙන් (මෙහි (ii) දුක්ඛ ස්වභාවයෙන් (මෙහි (ii) අනාත්ම ස්වභාවයෙන් (මෙහි (ii) (iv) මේ පස්විසි ආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ ආදීනවය (v) වෙයි. (මෙහි (iv) දැනගනියි.
191 කතමෙහි අසීතිසතං ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං නිස්සරණං හොති; කතමෙහි අසීතිසතං ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං නිස්සරණං පජානාති? අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං අස්සද්ධියා නිස්සටං හොති, අස්සද්ධියපරිළාහා නිස්සටං හොති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච නිස්සටං හොති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි නිස්සටං හොති, තතො පණීතතරසද්ධින්ද්‍රියස්ස පටිලාභා පුරිමතරසද්ධින්ද්‍රියා නිස්සටං හොති; පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං කොසජ්ජා නිස්සටං හොති, කොසජ්ජපරිළාහා නිස්සටං හොති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච නිස්සටං හොති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි නිස්සටං හොති, තතො පණීතතරවීරියින්ද්‍රියස්ස පටිලාභා පුරිමතරවීරියින්ද්‍රියා නිස්සටං හොති; උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං පමාදා නිස්සටං හොති, පමාදපරිළාහා නිස්සටං හොති , තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච නිස්සටං හොති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි නිස්සටං හොති, තතො පණීතතරසතින්ද්‍රියස්ස පටිලාභා පුරිමතරසතින්ද්‍රියා නිස්සටං හොති; අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං උද්ධච්චා නිස්සටං හොති, උද්ධච්චපරිළාහා නිස්සටං හොති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච නිස්සටං හොති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි නිස්සටං හොති, තතො පණීතතරසමාධින්ද්‍රියස්ස පටිලාභා පුරිමතරසමාධින්ද්‍රියා නිස්සටං හොති; දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අවිජ්ජාය නිස්සටං හොති, අවිජ්ජාපරිළාහා නිස්සටං හොති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච නිස්සටං හොති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි නිස්සටං හොති, තතො පණීතතරපඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස පටිලාභා පුරිමතරපඤ්ඤින්ද්‍රියා නිස්සටං හොති.	191 [42] (i) කවර එක්සිය අසූආකාරයකින් පංචඉන්ද්‍රියයන්ගේ නිස්සරණය (නික්මීම) (ii) වෙයිද? (මෙහි (i) දැනගනියිද? ඇදහීම් ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය අශ්‍රද්ධාවෙන් නික්මුණේ වෙයි. අශ්‍රද්ධාව නිසා උපදනා දැවීමෙන් නික්මුණේ වෙයි. ඒ අනුව පවත්නා ක්ලේශයන්ගෙන්ද ස්කන්ධයන්ගෙන්ද නික්මුණේ වෙයි. බාහිර සියලු සංඛාර නිමිති කෙරෙන්ද නික්මුණේ වෙයි. ඊට වඩා ප්‍රණීත සද්ධින්ද්‍රිය ලැබීම හේතුකොට ගෙන පූර්වභාග සද්ධින්ද්‍රිය කෙරෙන් නික්මුණේ වෙයි. (43-45 දක්වා ඡේදවල ඒ ඒ වාක්‍ය අගට “නික්මුණේ වෙයි” කියා යෙදිය යුතුයි) [43] උත්සාහ ස්වභාවයෙන් විරියින්ද්‍රිය කුසීත බවෙන් නික්මුණේ වෙයි. කුසීත බව නිසා උපදනා දැවීමෙන්- ඒ අනුව පවත්නා ක්ලේශයන් කෙරෙන්ද ස්කන්ධයන් කෙරෙන්ද- බාහිර සියලු සංඛාර නිමිති කෙරෙන්ද- ඊට වඩා ප්‍රණීත විරියින්ද්‍රිය ලැබීම නිසා පූර්වභාග විරියින්ද්‍රියයෙන්- සිහිකිරීම් ස්වභාවයෙන් සතින්ද්‍රිය ප්‍රමාදයෙන්- ප්‍රමාදය නිසා උපදිනා දැවීමෙන්- ඒ අනුව පවත්නා ක්ලේශයන් කෙරෙන්ද ස්කන්ධයන් කෙරෙන්ද-බාහිර සියලු සංඛාර නිමිති කෙරෙන්ද ඊට වඩා ප්‍රණීතවූ සතින්ද්‍රිය ලැබූ හෙයින් පූර්වභාග සතින්ද්‍රිය කෙරෙන් නික්මුණේ වෙයි. [44] නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රිය උද්ධච්චයෙන්- උද්ධච්චය නිසා උපදනා දැවීමෙන්- ඒ අනුව පවත්නා ක්ලේශයන්ගෙන්ද ස්කන්ධයන්ගෙන්ද- බාහිර සියලු සංඛාර නිමිති කෙරෙන්ද මිදුණේ වෙයි. ඊටවඩා ප්‍රණීතවූ සමාධින්ද්‍රිය ලැබූ හෙයින් පූර්වභාග සමාධින්ද්‍රියෙන් නික්මුණේ වෙයි. [45] දැකීම් ස්වභාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය අවිද්‍යාව කෙරෙන්-අවිද්‍යාව නිසා උපදනා දැවීමෙන්- ඒ අනුව පවත්නා ක්ලේශයන් කෙරෙන්ද ස්කන්ධයන් කෙරෙන්ද- බාහිර සියලු නිමිති කෙරෙන්- ඊට වඩා ප්‍රණීත පඤ්ඤින්ද්‍රිය ලැබූ හෙයින් පූර්වභාග පඤ්ඤින්ද්‍රියෙන් නික්මුණේ වෙයි.
192 පුබ්බභාගෙ පඤ්චහි ඉන්ද්‍රියෙහි පඨමජ්ඣානවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, පඨමෙ ඣානෙ පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි දුතියජ්ඣානවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, දුතියෙ ඣානෙ පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි තතියජ්ඣානවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, තතියෙ ඣානෙ පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි චතුත්ථජ්ඣානවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, චතුත්ථෙ ඣානෙ පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති , ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි අනිච්චානුපස්සනාවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති. අනිච්චානුපස්සනා පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි දුක්ඛානුපස්සනාවසෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, දුක්ඛානුපස්සනා පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි අනත්තානුපස්සනාවසෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, අනත්තානුපස්සනා පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි නිබ්බිදානුපස්සනාවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, නිබ්බිදානුපස්සනාය පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි විරාගානුපස්සනාවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, විරාගානුපස්සනාය පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි නිරොධානුපස්සනාවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, නිරොධානුපස්සනාය පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි ඛයානුපස්සනාවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, ඛයානුපස්සනාය පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි වයානුපස්සනාවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, වයානුපස්සනාය පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි විපරිණාමානුපස්සනාවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, විපරිණාමානුපස්සනාය පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි අනිමිත්තානුපස්සනාවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, අනිමිත්තානුපස්සනාය පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි අප්පණිහිතානුපස්සනාවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, අප්පණිහිතානුපස්සනාය පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි සුඤ්ඤතානුපස්සනාවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති සුඤ්ඤතානුපස්සනාය පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති. අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාය පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි යථාභූතඤාණදස්සනවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, යථාභූතඤාණදස්සනෙ පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි ආදීනවානුපස්සනාවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, ආදීනවානුපස්සනාය පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි පටිසඞ්ඛානුපස්සනාවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි විවට්ටනානුපස්සනාවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති. විවට්ටනානුපස්සනාය පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි සොතාපත්තිමග්ගවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති. සොතාපත්තිමග්ගෙ පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි සොතාපත්තිඵලසමාපත්තිවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, සොතාපත්තිඵලසමාපත්තියා පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි සකදාගාමිමග්ගවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, සකදාගාමිමග්ගෙ පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි සකදාගාමිඵලසමාපත්තිවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, සකදාගාමිඵලසමාපත්තියා පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි අනාගාමිමග්ගවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, අනාගාමිමග්ගෙ පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි අනාගාමිඵලසමාපත්තිවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, අනාගාමිඵලසමාපත්තියා පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි අරහත්තමග්ගවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති, අරහත්තමග්ගෙ පඤ්චහින්ද්‍රියෙහි අරහත්තඵලසමාපත්තිවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි හොන්ති. නෙක්ඛම්මෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි කාමච්ඡන්දතො නිස්සටානි හොන්ති, අබ්‍යාපාදෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි බ්‍යාපාදතො නිස්සටානි හොන්ති, ආලොකසඤ්ඤාය පඤ්චින්ද්‍රියානි ථිනමිද්ධතො නිස්සටානි හොන්ති, අවික්ඛෙපෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි උද්ධච්චතො නිස්සටානි හොන්ති, ධම්මවවත්ථානෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි විචිකිච්ඡාය නිස්සටානි හොන්ති, ඤාණෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි අවිජ්ජාය නිස්සටානි හොන්ති, පාමොජ්ජෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි අරතියා නිස්සටානි හොන්ති.	192 (46-47 මේ ඡේදවල ඒ ඒ වාක්‍ය අගට “පංච ඉන්ද්‍රියයෝ නික්මුණාහු වෙති” කියා යොදන්න) [46] පූර්වභාග අවස්ථාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් ප්‍රථම ධ්‍යාන වශයෙන්වූ- ප්‍රථම ධ්‍යානයෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් ද්විතීය ධ්‍යාන වශයෙන්වූ- ද්විතීයධ්‍යානයෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් තෘතීය ධ්‍යාන වශයෙන්වූ- තෘතීය ධ්‍යානයෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් චතුර්ථධ්‍යාන වශයෙන්වූ- චතුර්ථධ්‍යානයෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්ති වශයෙන්වූ ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තියෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්ති වශයෙන්වූ-විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තියෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්ති වශයෙන්වූ-ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්ති වශයෙන්වූ පංච ඉන්ද්‍රියයෝ නික්මුණාහු වෙත්. [47] නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තියෙහිවූ පංචඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් අනිච්චානුපස්සනා වශයෙන්වූ-අනිච්චානුපස්සනාවෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දුක්ඛානුපස්සනා වශයෙන්වූ- දුක්ඛානුපස්සනාවෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් අනාත්මානුපස්සනා වශයෙන්වූ- අනාත්මානුපස්සනාවෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් නිබ්බිදානුපස්සනා වශයෙන්වූ-නිබ්බිදානුපස්සනාවෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් විරාගානුපස්සනා වශයෙන්වූ- විරාගානුපස්සනාවෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් නිරෝධානුපස්සනා වශයෙන්වූ-නිරෝධානුපස්සනාවෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා වශයෙන්වූ-පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාවෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් ඛයානුපස්සනාවෙහිවූ- ඛයානුපස්සනාවෙහිවූ පංචඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් ඛයානුපස්සනා වශයෙන්වූ- ඛයානුපස්සනාවෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් විපරිණාමානුපස්සනා වශයෙන්වූ-විපරිණාමානුපස්සනාවෙහිවූ පංචඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් අනිමිත්තානුපස්සනා වශයෙන්වූ- අනිමිත්තානුපස්සනාවෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් අප්පණිහිතානුපස්සනා වශයෙන්වූ-අප්පණිහිතානුපස්සනා වෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් සුඤ්ඤතානුපස්සනා වශයෙන්වූ- සුඤ්ඤතානුපස්සනාවෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් අධිපඤ්ඤා ධම්ම විපස්සනා වශයෙන්වූ- අධිපඤ්ඤා ධම්ම විපස්සනා වෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් යථාභූත ඥානදර්ශන වශයෙන්වූ- යථාභූත ඥානදර්ශනයෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් ආදීනවානුපස්සනා වශයෙන්වූ- ආදීනවානුපස්සනාවෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් පටිසංඛානුප්සනා වශයෙන්වූ-පටිසංඛානුපස්සනාවෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් විවට්ටානුපස්සනා වශයෙන්වූ- විවට්ටානුපස්සනාවෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් සෝවාන් මාර්ග වශයෙන්වූ- සෝවාන් මාර්ගයෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් සෝවාන්ඵල සමාපත්ති වශයෙන්වූ- සෝවාන්ඵල සමාපත්තියෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් සකෘදාගාමි මාර්ග වශයෙන්වූ- සකෘදාගාමි මාර්ගයෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් සකෘදාගාමිඵල සමාපත්තියෙහිවූ- සකෘදාගාමි ඵල සමාපත්තියෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් අනාගාමි මාර්ග වශයෙන්වූ- අනාගාමි මාර්ගයෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් අනාගාමිඵල සමාපත්ති වශයෙන්වූ- අනාගාමි ඵල සමාපත්තියෙහිවූ පංචඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් අර්හත් මාර්ග වශයෙන්වූ- අර්හත් මාර්ගයෙහිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයන් කෙරෙන් අර්හත් ඵල සමාපත්ති වශයෙන්වූ පංච ඉන්ද්‍රියයෝ නික්මුණාහු වෙති. (48-49 ඡේදවල ඒ ඒ වාක්‍ය අගට “නික්මුණාහු වෙත්” යොදන්න) [48] නෛෂ්ක්‍රම්‍යයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ කාමච්ඡන්දය කෙරෙන්- අව්‍යාපාදයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ ව්‍යාපාදය කෙරෙන්-ආලෝකසඤ්ඤාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ ථිනමිද්ධය කෙරෙන්-සමාධියෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ උද්ධච්චය කෙරෙන්- ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීමෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ විචිකිච්ඡාව කෙරෙන්-ඤාණයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ අවිද්‍යාවෙන්- ප්‍රමොද්‍යයෙහි පංචඉන්ද්‍රියයෝ අරතියෙන් (ධර්මයෙහි නොඇල්මෙන්) වෙන්වූවාහු වෙත්.
193 පඨමෙ ඣානෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි නීවරණෙහි නිස්සටානි හොන්ති, දුතියෙ ඣානෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි විතක්කවිචාරෙහි නිස්සටානි හොන්ති, තතියෙ ඣානෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි පීතියා නිස්සටානි හොන්ති, චතුත්ථෙ ඣානෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි සුඛදුක්ඛෙහි නිස්සටානි හොන්ති, ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා පඤ්චින්ද්‍රියානි රූපසඤ්ඤාය පටිඝසඤ්ඤාය නානත්තසඤ්ඤාය නිස්සටානි හොන්ති, විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා පඤ්චින්ද්‍රියානි ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාය නිස්සටානි හොන්ති, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා පඤ්චින්ද්‍රියානි විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාය නිස්සටානි හොන්ති, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා පඤ්චින්ද්‍රියානි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය නිස්සටානි හොන්ති. අනිච්චානුපස්සනා පඤ්චින්ද්‍රියානි නිච්චසඤ්ඤාය නිස්සටානි හොන්ති, දුක්ඛානුපස්සනා පඤ්චින්ද්‍රියානි සුඛසඤ්ඤාය නිස්සටානි හොන්ති, අනත්තානුපස්සනා පඤ්චින්ද්‍රියානි අත්තසඤ්ඤාය නිස්සටානි හොන්ති, නිබ්බිදානුපස්සනාය පඤ්චින්ද්‍රියානි නන්දියා නිස්සටානි හොන්ති, විරාගානුපස්සනාය පඤ්චින්ද්‍රියානි රාගතො නිස්සටානි හොන්ති, නිරොධානුපස්සනාය පඤ්චින්ද්‍රියානි සමුදයතො නිස්සටානි හොන්ති, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය පඤ්චින්ද්‍රියානි ආදානතො නිස්සටානි හොන්ති, ඛයානුපස්සනාය පඤ්චින්ද්‍රියානි ඝනසඤ්ඤාය නිස්සටානි හොන්ති , වයානුපස්සනාය පඤ්චින්ද්‍රියානි ආයූහනතො නිස්සටානි හොන්ති, විපරිණාමානුපස්සනාය පඤ්චින්ද්‍රියානි ධුවසඤ්ඤාය නිස්සටානි හොන්ති, අනිමිත්තානුපස්සනාය පඤ්චින්ද්‍රියානි නිමිත්තතො නිස්සටානි හොන්ති, අප්පණිහිතානුපස්සනාය පඤ්චින්ද්‍රියානි පණිධියා නිස්සටානි හොන්ති, සුඤ්ඤතානුපස්සනාය පඤ්චින්ද්‍රියානි අභිනිවෙසතො නිස්සටානි හොන්ති. අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාය පඤ්චින්ද්‍රියානි සාරාදානාභිනිවෙසතො නිස්සටානි හොන්ති, යථාභූතඤාණදස්සනෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි සම්මොහාභිනිවෙසතො නිස්සටානි හොන්ති, ආදීනවානුපස්සනාය පඤ්චින්ද්‍රියානි ආලයාභිනිවෙසතො නිස්සටානි හොන්ති, පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය පඤ්චින්ද්‍රියානි අප්පටිසඞ්ඛාය නිස්සටානි හොන්ති, විවට්ටනානුපස්සනාය පඤ්චින්ද්‍රියානි සඤ්ඤොගාභිනිවෙසතො නිස්සටානි හොන්ති. සොතාපත්තිමග්ගෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි දිට්ඨෙකට්ඨෙහි කිලෙසෙහි නිස්සටානි හොන්ති, සකදාගාමිමග්ගෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි ඔළාරිකෙහි කිලෙසෙහි නිස්සටානි හොන්ති, අනාගාමිමග්ගෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි අනුසහගතෙහි කිලෙසෙහි නිස්සටානි හොන්ති, අරහත්තමග්ගෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි සබ්බකිලෙසෙහි නිස්සටානි හොන්ති, සබ්බෙසඤ්ඤෙව ඛීණාසවානං තත්ථ තත්ථ පඤ්චින්ද්‍රියානි නිස්සටානි චෙව හොන්ති සුනිස්සටානි ච පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි ච. ඉමෙහි අසීතිසතං ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං නිස්සරණං හොති; ඉමෙහි අසීතිසතං ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං නිස්සරණං පජානාති.	193 ප්‍රථම ධ්‍යානයෙහි පංචඉන්ද්‍රියයෝ නීවරණයන් කෙරෙන්- ද්විතීය ධ්‍යානයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ විතර්ක විචාරයන් කෙරෙන්- තෘතීය ධ්‍යානයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ ප්‍රීතියෙන්- චතුර්ථධ්‍යානයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ සුඛ දුක්ඛයන් කෙරෙන් නික්මුණාහු වෙත්. [49] “ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තියෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ රූපසඤ්ඤාවෙන් පටිඝසඤ්ඤාවෙන් නානත්තසඤ්ඤාවෙන්- විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තියෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ ආකාසානඤ්චායතන සඤ්ඤාවෙන්-ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ විඤ්ඤාණඤ්චායතන සඤ්ඤාවෙන්-නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තියෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සඤ්ඤාවෙන්- අනිච්චානු පස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ නිත්‍ය සංඥාවෙන්- දුක්ඛානු පස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ සුඛසඤ්ඤාවෙන්- අනත්තානු පස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ ආත්ම සංඥාවෙන්- නිබ්බිදානු පස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ තෘෂ්ණා සතුටෙන්- විරාගානු පස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ රාගය කෙරෙන්- නිරෝධානු පස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ සමුදය කෙරෙන්- පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ අල්වාගැනීමෙන්-ඛයානුපස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ ඝනසඤ්ඤාවෙන්-වයානුපස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ කර්ම රැස්කිරීමෙන්-විපරිණාමානුපස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ ධ්‍රව (ස්ථිර) සංඥාවෙන්- අනිමිත්තානුපස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ සංඛාර නිමිත්ත කෙරෙන්- අප්පණිහිතානුපස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ ප්‍රණිධියෙන් (තෘෂ්ණාප්‍රාර්ථනයෙන්)- සුඤ්ඤතානුපස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ මමයයි වරදවා ගැනීමෙන්-අධිපඤ්ඤා ධම්ම විපස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ සාරයයි ගැනීමෙන්- යථාභූත ඥානදර්ශනයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ සම්මොහ වශයෙන් ගැනීමෙන්- ආදිනවානුපස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ ආලය වශයෙන් ගැනීමෙන්- පටිසංඛානුපස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ නුවණින් නොබැලීමෙන්-විවට්ටානුපස්සනාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ සංයෝග වශයෙන් ගැනීමෙන්- සෝවාන් මාර්ගයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දෘෂ්ටිය හා එක්ව පැවැත්තාවූ ක්ලේශයන් කෙරෙන්- සකෘදාගාමි මාර්ගයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ ඖදාරික ක්ලේශයන් කෙරෙන්- අනාගාමි මාර්ගයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ තුනීවූ ක්ලේශයන් කෙරෙන්-අර්හත් මාර්ගයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ සියලු ක්ලේශයන් කෙරෙන්- සියලු ක්ෂීණාශ්‍රවයන්ගේ ඒ ඒ තන්හිවූ පංච ඉන්ද්‍රියයෝ නික්මුණාහුද වෙත්. මනාකොට සංසිඳුණාහුද වෙත්. මේ එක්සිය අසූ ආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ නිස්සරණය වෙයි. මේ එක්සිය අසූ ආකාරයෙන් පංචඉන්ද්‍රියයන්ගේ නිස්සරණය දැනගනියි.
3. තතියසුත්තන්තනිද්දෙසො	3. තතියසුත්තන්තනිද්දෙසො
194 සාවත්ථිනිදානං (සං. නි. 5.478-479 පස්සිතබ්බා). ‘‘පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්‍රියානි. කතමානි පඤ්ච? සද්ධින්ද්‍රියං, වීරියින්ද්‍රියං, සතින්ද්‍රියං, සමාධින්ද්‍රියං, පඤ්ඤින්ද්‍රියං. කත්ථ ච, භික්ඛවෙ, සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං? චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසු - එත්ථ සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. කත්ථ ච, භික්ඛවෙ, වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං? චතූසු සම්මප්පධානෙසු - එත්ථ වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. කත්ථ ච , භික්ඛවෙ, සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං? චතූසු සතිපට්ඨානෙසු - එත්ථ සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. කත්ථ ච, භික්ඛවෙ, සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං? චතූසු ඣානෙසු - එත්ථ සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. කත්ථ ච, භික්ඛවෙ, පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං? චතූසු අරියසච්චෙසු - එත්ථ පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං’’. චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසු සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතිහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි? චතූසු සම්මප්පධානෙසු වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතිහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි? චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතිහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි? චතූසු ඣානෙසු සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතිහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි? චතූසු අරියසච්චෙසු පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතිහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි? චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසු සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි. චතූසු සම්මප්පධානෙසු වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි. චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි. චතූසු ඣානෙසු සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි. චතූසු අරියසච්චෙසු පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි.	194 [50] සැවැත්නුවර නිදානය වෙයි. “මහණෙනි, මේ ඉන්ද්‍රිය පසකි. කවර පසක්ද? සද්ධින්ද්‍රියද විරියින්ද්‍රියද සතින්ද්‍රියද සමාධින්ද්‍රියද පඤ්ඤින්ද්‍රියද වෙත්. “මහණෙනි කොතැනෙක්හි සද්ධින්ද්‍රිය දතයුතුද? සතර සොතාපත්ති අංගයන්හි යන මෙහි සද්ධින්ද්‍රිය දතයුතුය. මහණෙනි, කොතැන්හි විරියින්ද්‍රිය දතයුතුද? සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයන්හි යන මෙහි විරියින්ද්‍රිය දතයුතුය. මහණෙනි, කොතැන්හි සතින්ද්‍රිය දතයුතුද? සතර සතිපට්ඨානයන්හි යන මෙහි සතින්ද්‍රිය දතයුතුය. මහණෙනි, කොතැන්හි සමාධින්ද්‍රිය දතයුතුද? සතර ධ්‍යානයන්හි යන මෙහි සමාධි ඉන්ද්‍රිය දතයුතුය. මහණෙනි, කොතැන්හි පඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුද? සතර ආර්ය සත්‍යයන්හි යන මෙහි පඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය. [51] “සතර සොතාපත්තිඅංගයන්හි සද්ධින්ද්‍රියයාගේ (ii) වශයෙන් කෙතෙක් ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහුද? (iii) සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයන්හි විරියින්ද්‍රියාගේ (මෙහි (ii) සතර සතිපට්ඨානයන්හි සතින්ද්‍රියයාගේ (මෙහි (ii) සතර ධ්‍යානයන්හි සමාධින්ද්‍රියයාගේ (මෙහි (ii) සතර ආර්ය සත්‍යයන්හි පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ (මෙහි (ii) සතර සොතාපත්ති අංගයන්හි සද්ධින්ද්‍රියයාගේ (iv) විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහ. (v) සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයන්හි විරීයින්ද්‍රියයාගේ (මෙහි (iv) සතර සතිපට්ඨානයන්හි සතින්ද්‍රියයාගේ (මෙහි (iv) සතර ධ්‍යානයන්හි සමාධින්ද්‍රියයාගේ (මෙහි (iv) සතර ආර්ය සත්‍යයන්හි පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහ.
195 චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසු සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි? සප්පුරිසසංසෙවෙ සොතාපත්තියඞ්ගෙ අධිමොක්ඛාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං , දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං; සද්ධම්මසවනෙ සොතාපත්තියඞ්ගෙ... යොනිසොමනසිකාරෙ සොතාපත්තියඞ්ගෙ... ධම්මානුධම්මපටිපත්තියා සොතාපත්තියඞ්ගෙ අධිමොක්ඛාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසු සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි. චතූසු සම්මප්පධානෙසු වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි? අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය සම්මප්පධානෙ පග්ගහාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. උප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං පහානාය සම්මප්පධානෙ...පෙ.... අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය සම්මප්පධානෙ...පෙ.... උප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං ඨිතියා අසම්මොසාය භිය්‍යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සම්මප්පධානෙ පග්ගහාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. චතූසු සම්මප්පධානෙසු වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි. චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි? කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙ උපට්ඨානාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙ...පෙ.... චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙ... ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙ උපට්ඨානාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි. චතූසු ඣානෙසු සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි? පඨමෙ ඣානෙ අවික්ඛෙපාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. දුතියෙ ඣානෙ...පෙ.... තතියෙ ඣානෙ... චතුත්ථෙ ඣානෙ අවික්ඛෙපාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. චතූසු ඣානෙසු සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි. චතූසු අරියසච්චෙසු පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි? දුක්ඛෙ අරියසච්චෙ දස්සනාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. දුක්ඛසමුදයෙ අරියසච්චෙ...පෙ.... දුක්ඛනිරොධෙ අරියසච්චෙ... දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අරියසච්චෙ දස්සනාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. චතූසු අරියසච්චෙසු පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චින්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි.	195 [52] සතර සොතාපත්තිඅංගයන්හි සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් කවර විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දත යුත්තාහුද? සත්පුරුෂ සේවනයයි කියන ලද සොතාපත්ති-අංගයෙහි-(ii) ස්ථිරව ඇදහීම් වශයෙන් අධිපතිභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය දතයුතුය. සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් උත්සාහ කිරීම් ස්වභාවයෙන් විරියින්ද්‍රිය දතයුතුය. (iii) සිහිකිරීම් ස්වභාවයෙන් සතින්ද්‍රිය දතයුතුය. නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රිය දතයුතුය, දැකීම් ස්වභාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය. (iv) සද්ධර්මශ්‍රවණයයි කියන ලද සොතාපත්ති අංගයෙහි යොනිසොමනසිකාරයයි කියන ලද සොතාපත්ති අංගයෙහි ධර්මානුධර්ම ප්‍රතිපත්තියයි කියන ලද සොතාපත්තිඅංගයෙහි (මෙහි (ii) (iii) යොදන්න) සතර සොතාපත්තිඅංගයන්හි සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් මෙ විසි ආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුතුය. [53] සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයන්හි විරියින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් කවර විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහුද? නූපන් අකුශල ධර්මයන්ගේ නොඉපදීම පිණිස පවත්නා (ii) සම්‍යක් ප්‍රධානයෙහි උත්සාහ වශයෙන් අධිපතිභාවයෙන් විරියින්ද්‍රිය දතයුතුය. විරියින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් (මෙහි 52 (ii) ඇදහීම් ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රය දතයුතුය. (iii) උපන් අකුශල ධර්මයන්ගේ ප්‍රහාණය පිණිස පවත්නා (මෙහි (ii) නූපන් කුශල ධර්මයන්ගේ ඉපදීම පිණිස පවත්නා සම්‍යක් ප්‍රධානයෙහි උපන් කුශල ධර්මයන්ගේ පැවැත්ම පිණිස නුමුළාව පිණිස බොහෝ බව පිණිස මහත් බව පිණිස වැඩීම පිණිස පිරීම පිණිස පවත්නා (මෙහි (ii) සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයන්හි විරියින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් මේ විසි ආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහ. [54] සතර සතිපට්ඨානයන්හි සතින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් කවර විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහුද? කයෙහි කායානුපස්සනා සතිපට්ඨානයෙහි (ii) සිහි කිරීම් වහයෙන් අධිපති භාවයෙන් සතින්ද්‍රිය දතයුතුය. සතින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රිය දතයුතුය, දැකීම් ස්වභාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය, ඇදහීම් ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රියද දතයුතුය. උත්සාහ ස්වභාවයෙන් විරියින්ද්‍රිය දතයුතුය. (iii) වේදනාවන්හි වේදනා පස්සනා සතිපට්ඨානයෙහි චිත්තයෙහි චිත්තානුපස්සනා සතිපට්ඨානයෙහි ධර්මයන්හි ධම්මානුපස්සනා සතිපට්ඨානයෙහි (මෙහි (ii) සතර සතිපට්ඨානයන්හි සතින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් මේ විසි ආකාරයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහ. [55] සතර ධ්‍යානයන්හි සමාධින්ද්‍රිය වශයෙන් කවර විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහුද? ප්‍රථමධ්‍යානයෙහි (ii) නොවිසිරයාම වශයෙන් අධිපති භාවයෙන් සමාධින්ද්‍රියද දතයුතුය, සමාධින්ද්‍රියගේ වශයෙන් දැකීම් ස්වභාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය. ඇදහීම් ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය දතයුතුය. උත්සාහ වශයෙන් විරියින්ද්‍රිය දතයුතුය. සිහිකිරීම් වශයෙන් සතින්ද්‍රිය දතයුතුය. (iii) ද්විතීය ධ්‍යානයෙහි (මෙහි (ii) තෘතීය ධ්‍යානයෙහි (මෙහි (ii) චතුර්ථධ්‍යානයෙහි (මෙහි (ii) සතර ධ්‍යානයන්හි සමාධින්ද්‍රියයගේ වශයෙන් මේ විසි ආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහ. [56] සතර ආර්ය සත්‍යයන්හි පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් කවර විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහුද? දුක්ඛාර්ය සත්‍යයෙහි (ii) දැකීම් වශයෙන් අධිපති භාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය. පඤ්ඤින්ද්‍රියගේ වශයෙන් ඇදහීම් ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය දතයුතුය. උත්සාහ ස්වභාවයෙන් විරියින්ද්‍රිය දතයුතුය. සිහිකිරීම් ස්වභාවයෙන් සතින්ද්‍රිය දතයුතුය. නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රිය දතයුතුය. (iii) දුක්ඛ සමුදය ආර්ය සත්‍යයෙහි (මෙහි (ii) දුක්ඛ නිරෝධ ආර්ය සත්‍යයෙහි (මෙහි (ii) දුක්ඛ නිරෝධගාමිනී පටිපදා ආර්ය සත්‍යයෙහි (මෙහි (ii) සතර ආර්ය සත්‍යයන්හි පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් මේ විසි ආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහ.
196 චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසු සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං චරියා දට්ඨබ්බා? චතූසු සම්මප්පධානෙසු...පෙ.... චතූසු සතිපට්ඨානෙසු... චතූසු ඣානෙසු... චතූසු අරියසච්චෙසු පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං චරියා දට්ඨබ්බා? චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසු සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං චරියා දට්ඨබ්බා. චතූසු සම්මප්පධානෙසු...පෙ.... චතූසු සතිපට්ඨානෙසු... චතූසු ඣානෙසු... චතූසු අරියසච්චෙසු පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං චරියා දට්ඨබ්බා. චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසු සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං චරියා දට්ඨබ්බා? සප්පුරිසසංසෙවෙ සොතාපත්තියඞ්ගෙ අධිමොක්ඛාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා. සද්ධම්මසවනෙ සොතාපත්තියඞ්ගෙ...පෙ.... යොනිසො මනසිකාරෙ සොතාපත්තියඞ්ගෙ... ධම්මානුධම්මපටිපත්තියා සොතාපත්තියඞ්ගෙ අධිමොක්ඛාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා. චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසු සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං චරියා දට්ඨබ්බා. චතූසු සම්මප්පධානෙසු වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං චරියා දට්ඨබ්බා? අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය සම්මප්පධානෙ පග්ගහාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා. උප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං පහානාය සම්මප්පධානෙ...පෙ.... අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය සම්මප්පධානෙ...පෙ.... උප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං ඨිතියා අසම්මොසාය භිය්‍යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සම්මප්පධානෙ පග්ගහාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා...පෙ.... චතූසු සම්මප්පධානෙසු වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං චරියා දට්ඨබ්බා. චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං චරියා දට්ඨබ්බා? කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙ උපට්ඨානාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සතින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා. වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙ...පෙ.... චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙ...පෙ.... ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙ උපට්ඨානාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සතින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා...පෙ.... චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං චරියා දට්ඨබ්බා. චතූසු ඣානෙසු සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං චරියා දට්ඨබ්බා? පඨමෙ ඣානෙ අවික්ඛෙපාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා. දුතියෙ ඣානෙ...පෙ.... තතියෙ ඣානෙ...පෙ.... චතුත්ථෙ ඣානෙ අවික්ඛෙපාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා...පෙ.... චතූසු ඣානෙසු සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං චරියා දට්ඨබ්බා. චතූසු අරියසච්චෙසු පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං චරියා දට්ඨබ්බා? දුක්ඛෙ අරියසච්චෙ දස්සනාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා. දුක්ඛසමුදයෙ අරියසච්චෙ...පෙ.... දුක්ඛනිරොධෙ අරියසච්චෙ... දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අරියසච්චෙ දස්සනාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියස්ස චරියා දට්ඨබ්බා. චතූසු අරියසච්චෙසු පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං චරියා දට්ඨබ්බා.	196 [57] සතර සොතාපත්තිඅංගයන්හි (ii) සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් කෙතෙක් ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ චර්යාව (පැවැත්ම) දතයුතුද? (iii) සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයන්හි (මෙහි (ii) සතර ධ්‍යානයන්හි (මෙහි (ii) සතර සතිපට්ඨානයන්හි (මෙහි (ii) සතර ධ්‍යානයන්හි සතර ආර්ය සත්‍යයන්හි පඤ්ඤින්ද්‍රිය වශයෙන් කෙතෙක් ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පැවැත්ම දතයුතුද? සතර සොතාපත්ති අංගයන්හි (iv) සතින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පැවැත්ම දතයුතුය. (v) සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයන්හි (මෙහි (iv) සතර සතිපට්ඨානයන්හි (මෙහි (iv) සතර ධ්‍යානයන්හි (මෙහි (iv) සතර ආර්ය සත්‍යයන්හි පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පැවැත්ම දතයුතුය. [58] සතර සොතාපත්තිඅංගයන්හි කවර විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පැවැත්ම දතයුතුද? සත්පුරුෂ සංසෙවාසොතපත්ති අංගයෙහි (ii) ඇදහීම් වශයෙන් අධිපති ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රියයාගේ පැවැත්ම දතයුතුය. සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් උත්සාහ ස්වභාවයෙන් විරියින්ද්‍රියයාගේ පැවැත්ම දතයුතුය. සිහි කිරීම් වශයෙන් සතින්ද්‍රියයාගේ පැවැත්ම දතයුතුය. නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රියාගේ පැවැත්ම දතයුතුය. දැකීම් ස්වභාවයෙන් සඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ පැවැත්ම දතයුතුය. (iii) සද්ධර්ම ශ්‍රවණ සොතාපත්ති අංගයෙහි (මෙහි (ii) යොනිසොමනසිකාර සොතාපත්ති අංගයෙහි (මෙහි (ii) ධර්මානුධර්ම ප්‍රතිපත්ති සොතාපත්ති අංගයෙහි (මෙහි (ii) සතර සොතාපත්ති අංගයෙහි සද්ධින්ද්‍රිය වශයෙන් මේ විසි ආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පැවැත්ම දතයුතුය. [59] සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයන්හි විරියින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් කවර විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පැවැත්ම දතයුත්තේද? නූපන් අකුශල ධර්මයන්ගේ නොඉපදීම පිණිස පවත්නා සම්‍යක් ප්‍රධානයෙහි (ii) උත්සාහ වශයෙන් අධිපති ස්වභාවයෙන් විරියින්ද්‍රියයාගේ පැවැත්ම දතයුතුය. විරියින්ද්‍රියගේ වශයෙන් සිහිකිරීම් ස්වභාවයෙන් සතින්ද්‍රියගේ පැවැත්ම දතයුතුය. නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රියගේ පැවැත්ම දතයුතුය. දැකීම් ස්වභාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ පැවැත්ම දතයුතුය. ඇදහීම් ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රියගේ පැවැත්ම දතයුතුය. (iii) උපන් ලාමක අකුශල ධර්මයන්ගේ පහකිරීම පිණිසවූ සම්‍යක් ප්‍රධානයෙහි (මෙහි (ii) නූපන් කුශල ධර්මයන්ගේ ඉපදීම පිණිසවූ සම්‍යක් ප්‍රධානයෙහි උපන් කුශල ධර්මයන්ගේ පැවැත්ම පිණිස නුමුළාව පිණිස බොහෝ බව පිණිස මහත් බව පිණිස වැඩීම පිණිස පිරීම පිණිසවූ සම්‍යක් ප්‍රධානයෙහි (මෙහි (ii) සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයන්හි විරියින්ද්‍රිය වශයෙන් මේ විසි ආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පැවැත්ම දත යුතුය. [60] සතර සතිපට්ඨානයන්හි සතින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් කවර විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පැවැත්ම දතයුත්තේද? කායෙ කායානුපස්සනා සතිපට්ඨානයෙහි (ii) සිහිකිරීම් වශයෙන් අධිපති ස්වභාවයෙන් සතින්ද්‍රියගේ පැවැත්ම දත යුතුය. සතින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රියගේ පැවැත්ම දතයුතුය. දැකීම් ස්වභාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ පැවැත්ම දතයුතුය. ඇදහීම් ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රියගේ පැවැත්ම දතයුතුය. උත්සාහ වශයෙන් විරියින්ද්‍රියයාගේ පැවැත්ම දතයුතුය. (iii) වේදනාවන්හි වේදනානුපස්සනා සතිපට්ඨානයෙහි (මෙහි (ii) චිත්තයෙහි චිත්තානුපස්සනා සතිපට්ඨානයෙහි (මෙහි (ii) ධර්මයන්හි ධර්මානුපස්සනා සතිපට්ඨානයෙහි (මෙහි (ii) සතර සතිපට්ඨානයන්හි සතින්ද්‍රියගේ වශයෙන් මේ විසි ආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පැවැත්ම දතයුතුය. [61] සතර ධ්‍යානයන්හි සමාධින්ද්‍රියගේ වශයෙන් කවර විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියන්ගේ පැවැත්ම දතයුත්තේද? ප්‍රථම ධ්‍යානයෙහි (ii) නොවිසිරයාමගේ අධිපති ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රියගේ පැවැත්ම දතයුතුය. සමාධින්ද්‍රියගේ වශයෙන් දැකීම් ස්වභාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රියගේ පැවැත්ම දතයුතුය. ඇදහීම් ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රියාගේ පැවැත්ම දතයුතුය. උත්සාහ ස්වභාවයෙන් විරියින්ද්‍රියයාගේ පැවැත්ම දත යුතුය. සිහිකිරීම් ස්වභාවයෙන් සතින්ද්‍රියගේ පැවැත්ම දත යුතුය. (iii) ද්විතීය ධ්‍යානයෙහි (මෙහි (ii) තාතීය ධ්‍යානයෙහි (මෙහි (ii) චතුර්ථ ධ්‍යානයෙහි (මෙහි (ii) සතර ධ්‍යානයන්හි මේ විසි ආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පැවැත්ම දතයුතුය. [62] සතර ආර්ය සත්‍යයන්හි පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් කවර විසි ආකාරයකින් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පැවැත්ම දතයුත්තේද? දුක්ඛාර්ය සත්‍යයෙහි (ii) දර්ශනයාගේ අධිපතිභාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රියගේ පැවැත්ම දතයුතුය. පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් ඇදහීම් ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රියගේ පැවැත්ම දතයුතුය. උත්සාහ ස්වභාවයෙන් විරියින්ද්‍රියයාගේ පැවැත්ම දතයුතුය. සිහි කිරීම් ස්වභාවයෙන් සතින්ද්‍රියගේ පැවැත්ම දතයුතුය. නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රියගේ පැවැත්ම දතයුතුය. (iii) දුක්ඛසමුදයාර්ය සත්‍යයෙහි (මෙහි (ii) දුක්ඛ නිරෝධාර්ය සත්‍යයෙහි (මෙහි (ii) දුක්ඛ නිරෝධගාමිනී පටිපදාර්ය සත්‍යයෙහි (මෙහි (ii) සතර ආර්ය සත්‍යයන්හි මේ විසි ආකාරයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ පැවැත්ම දතයුතුය.
197 චාරො ච විහාරො ච අනුබුද්ධො හොති පටිවිද්ධො, යථාචරන්තං යථාවිහරන්තං විඤ්ඤූ සබ්‍රහ්මචාරී ගම්භීරෙසු ඨානෙසු ඔකප්පෙය්‍යුං - ‘‘අද්ධා, අයමායස්මා පත්තො වා පාපුණිස්සති වා’’. චරියාති අට්ඨ චරියායො - ඉරියාපථචරියා, ආයතනචරියා, සතිචරියා, සමාධිචරියා, ඤාණචරියා, මග්ගචරියා, පත්තිචරියා, ලොකත්ථචරියාති. ඉරියාපථචරියාති චතූසු ඉරියාපථෙසු. ආයතනචරියාති ඡසු අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ආයතනෙසු. සතිචරියාති චතූසු සතිපට්ඨානෙසු. සමාධිචරියාති චතූසු ඣානෙසු. ඤාණචරියාති චතූසු අරියසච්චෙසු. මග්ගචරියාති චතූසු අරියමග්ගෙසු. පත්තිචරියාති චතූසු සාමඤ්ඤඵලෙසු. ලොකත්ථචරියාති තථාගතෙසු අරහන්තෙසු සම්මාසම්බුද්ධෙසු, පදෙසෙ පච්චෙකබුද්ධෙසු, පදෙසෙ සාවකෙසු. ඉරියාපථචරියා ච පණිධිසම්පන්නානං, ආයතනචරියා ච ඉන්ද්‍රියෙසු ගුත්තද්වාරානං, සතිචරියා ච අප්පමාදවිහාරීනං, සමාධිචරියා ච අධිචිත්තමනුයුත්තානං, ඤාණචරියා ච බුද්ධිසම්පන්නානං, මග්ගචරියා ච සම්මාපටිපන්නානං, පත්තිචරියා ච අධිගතඵලානං, ලොකත්ථචරියා ච තථාගතානං අරහන්තානං සම්මාසම්බුද්ධානං, පදෙසෙ පච්චෙකබුද්ධානං, පදෙසෙ සාවකානං. ඉමා අට්ඨ චරියායො. අපරාපි අට්ඨ චරියායො. අධිමුච්චන්තො සද්ධාය චරති, පග්ගණ්හන්තො වීරියෙන චරති, උපට්ඨාපෙන්තො සතියා චරති, අවික්ඛෙපං කරොන්තො සමාධිනා චරති, පජානන්තො පඤ්ඤාය චරති, විජානන්තො විඤ්ඤාණචරියාය චරති, එවං පටිපන්නස්ස කුසලා ධම්මා ආයාපෙන්තීති ආයතනචරියාය චරති, එවං පටිපන්නො විසෙසමධිගච්ඡතීති විසෙසචරියාය චරති - ඉමා අට්ඨ චරියායො. අපරාපි අට්ඨ චරියායො. දස්සනචරියා ච සම්මාදිට්ඨියා, අභිනිරොපනචරියා ච සම්මාසඞ්කප්පස්ස, පරිග්ගහචරියා ච සම්මාවාචාය, සමුට්ඨානචරියා ච සම්මාකම්මන්තස්ස, වොදානචරියා ච සම්මාආජීවස්ස, පග්ගහචරියා ච සම්මාවායාමස්ස, උපට්ඨානචරියා ච සම්මාසතියා, අවික්ඛෙපචරියා ච සම්මාසමාධිස්ස - ඉමා අට්ඨ චරියායො. විහාරොති අධිමුච්චන්තො සද්ධාය විහරති, පග්ගණ්හන්තො වීරියෙන විහරති, උපට්ඨාපෙන්තො සතියා විහරති, අවික්ඛෙපං කරොන්තො සමාධිනා විහරති, පජානන්තො පඤ්ඤාය විහරති. අනුබුද්ධොති සද්ධින්ද්‍රියස්ස අධිමොක්ඛට්ඨො අනුබුද්ධො හොති, වීරියින්ද්‍රියස්ස පග්ගහට්ඨො අනුබුද්ධො හොති, සතින්ද්‍රියස්ස උපට්ඨානට්ඨො අනුබුද්ධො හොති, සමාධින්ද්‍රියස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අනුබුද්ධො හොති, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස දස්සනට්ඨො අනුබුද්ධො හොති. පටිවිද්ධොති සද්ධින්ද්‍රියස්ස අධිමොක්ඛට්ඨො පටිවිද්ධො හොති, වීරියින්ද්‍රියස්ස පග්ගහට්ඨො පටිවිද්ධො හොති, සතින්ද්‍රියස්ස උපට්ඨානට්ඨො පටිවිද්ධො හොති, සමාධින්ද්‍රියස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො පටිවිද්ධො හොති, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස දස්සනට්ඨො පටිවිද්ධො හොති. යථාචරන්තන්ති එවං සද්ධාය චරන්තං, එවං වීරියෙන චරන්තං, එවං සතියා චරන්තං, එවං සමාධිනා චරන්තං, එවං පඤ්ඤාය චරන්තං. යථාවිහරන්තන්ති එවං සද්ධාය විහරන්තං, එවං වීරියෙන විහරන්තං, එවං සතියා විහරන්තං, එවං සමාධිනා විහරන්තං, එවං පඤ්ඤාය විහරන්තං. විඤ්ඤූති විඤ්ඤූ විභාවී මෙධාවී පණ්ඩිතා බුද්ධිසම්පන්නා. සබ්‍රහ්මචාරීති එකකම්මං එකුද්දෙසො සමසික්ඛතා. ගම්භීරෙසු ඨානෙසූති ගම්භීරානි ඨානානි වුච්චන්ති ඣානා ච විමොක්ඛා ච සමාධී ච සමාපත්තියො ච මග්ගා ච ඵලානි ච අභිඤ්ඤායො ච පටිසම්භිදා ච. ඔකප්පෙය්‍යුන්ති සද්දහෙය්‍යුං අධිමුච්චෙය්‍යුං. අද්ධාති එකංසවචනමෙතං නිස්සංසයවචනමෙතං නික්කඞ්ඛවචනමෙතං අද්වෙජ්ඣවචනමෙතං අද්වෙළ්හකවචනමෙතං නියොගවචනමෙතං අපණ්ණකවචනමෙතං අවත්ථාපනවචනමෙතං - අද්ධාති. ආයස්මාති පියවචනමෙතං ගරුවචනමෙතං සගාරවසප්පතිස්සාධිවචනමෙතං - ආයස්මාති. පත්තො වාති අධිගතො වා. පාපුණිස්සති වාති අධිගමිස්සති වා.	197 [63] කවර පුද්ගලයෙක් චාර නම් වෙයිද, විහාර නම් වෙයිද යම්සේ හැසිරෙන්නෙකු යම්සේ වසන්නකු නුවණැති සබ්‍රහ්මචාරී භික්ෂූහු එකාන්තයෙන් මේ ආයුෂ්මත් තෙමේ මාර්ගයට පැමිණියේ හෝ වෙයි. පැමිණෙන්නේ හෝ වේයයි, ගැඹුරු තන්හිලා සලකන්නාහුද එසේ කවර පුද්ගලයෙක් අනුමාන බුද්ධියෙන් අවබෝධ කෙළේද ප්‍රත්‍යක්ෂ බුද්ධියෙන් අවබෝධ කෙළේද, [64] චරියා (හැසිරීම) යන මෙහි චරියා අටකි. ඉරියාපථ චරියා ආයතන චරියා සති චරියා සමාධිචරියා ඤාණචරියා මග්ගචරියා පත්තිචරියා ලොකත්ථචරියා යන මේ අටය. ඉරියාපථ චරියා යනු සතර ඉරියව්වෙහි දතයුතුය. ආයතන චරියා යනු සවැදෑරුම් අධ්‍යාත්මික බාහිර ආයතනයන්හි දතයුතුය. සති චරියා යනු සතර සතිපට්ඨානයන්හි දතයුතුය. සමාධිචර්යා යනු සතර ධ්‍යානයන්හි දතයුතුය. ඤාණ චරියා යනු සතර ආර්ය සත්‍යයන්හි දතයුතුය. මග්ග චරියා යනු සතර ආර්ය මාර්ගයන්හි දතයුතුය. පත්ති චරියා යනු සතර ඵලයන්හි දතයුතුය. ලොකත්ථ චරියා යනු අර්හත් සම්‍යක් සම්බුද්ධ තථාගතයන් වහන්සේලා කෙරෙහිද, එක දෙශ වශයෙන් පසේ බුදුවරයන් වහන්සේලා කෙරෙහිද එක දෙශ වශයෙන් ශ්‍රාවකයන් කෙරෙහිද දතයුතුය. [65] ඉරියාපථ චරියාව භික්ෂු භාවයට සුදුසුවූ ඉරියවු ඇතියන්ට වෙයි. ආයතන චරියාව ඉන්ද්‍රියයන්හි වැසූ දොර ඇති පුද්ගලයන්ට වෙයි. සති චරියාව අප්‍රමාද විහාරී පුද්ගලයන්ට වෙයි. සමාධි චරියාව සමාධියෙන් යුත් පුද්ගලයන්ට වෙයි. ඤාණ චරියාව විදර්ශනා ඥානයෙන් යුත් පුද්ගලයන්ට වෙයි. මාර්ග චරියාව මනාකොට පිළිපන්නවුන්ට (මාර්ග ක්ෂණයෙහි) වෙයි. පත්ති චරියාව ඵලයට පැමිණියවුන්ට වෙයි. ලොකත්ථචරියාව අර්හත් සම්‍යක් සම්බුද්ධ තථාගතයන් වහන්සේලාටද එක දෙශ වශයෙන් පසේ බුදුවරයන් වහන්සේලාටද එක දෙශ වශයෙන් ශ්‍රාවකයන්ටද වෙයි. මේ චරියා අටය. තවද චරියා අටකි. ස්ථිර වශයෙන් අදහන්නේ ශ්‍රද්ධාවෙන් හැසිරෙයි. උත්සාහ කරන්නේ වීර්යයෙන් හැසිරෙයි. සිහිකරන්නේ සතියෙන් හැසිරෙයි. සිත්හි නොවිසිරයාම ඇතිකරන්නේ සමාධියෙන් හැසිරෙයි. ප්‍රකාරයෙන් දැනගන්නේ ප්‍රඥාවෙන් හැසිරෙයි. විශේෂයෙන් දැනගන්නේ විඤ්ඤාණ චරියාවෙන් හැසිරෙයි. මෙසේ පිළිපන්නහුගේ කුශලධර්මයෝ දැඩිවෙත්යයි ආයතන චරියාවෙන් හැසිරෙයි. මෙසේ පිළිපන්නේ විශේෂයට පැමිණේයයි විශේෂ චරියාවෙන් හැසිරෙයි. මේ අට චරියා වෙත්. [66] තවද චරියා අටකි. සම්‍යක් දෘෂ්ටියගේ දැකීම් වශයෙන් පැවැත්ම සම්‍යක් සංකල්පයාගේ අරමුණට නැංවීම් වශයෙන් පැවැත්මද සම්‍යක් වාචාවගේ වාක් සුචරිතයන් වැළඳ ගැනීම් වශයෙන් පැවැත්මද සම්‍යක් කර්මාන්තයාගේ කාය සුචරිත පිහිටුවීම් වශයෙන් පැවැත්මද සම්‍යක් ආජීවයාගේ පිරිසිදු කිරීම් වශයෙන් පැවැත්මද සම්‍යක් ව්‍යායාමයාගේ උත්සාහ කිරීම් වශයෙන් පැවැත්මද සම්‍යක් සතියගේ සිහි කිරීම් වශයෙන් පැවැත්මද සම්‍යක් සමාධියගේ සිත නොවිසිරයාම් වශයෙන් පැවැත්මද වෙත්. මේ අට චරියාවෝ වෙත්. [67] විහාර (වාසය) යන මෙහි ස්ථිර වශයෙන් අදහන්නේ ශ්‍රද්ධාවෙන් වාසය කරයි. උත්සාහ කරන්නේ වීර්ය වශයෙන් වාසය කරයි. සිත අරමුණෙහි පිහිටුවන්නේ සිහියෙන් වාසය කරයි. සිත්හි නොවිසිරයාම ඇතිකරන්නේ සමාධියෙන් වාසය කරයි. ප්‍රකාරයෙන් දන්නේ ප්‍රඥාවෙන් වාසය කරයි. [68] අනුබොධ වශයෙන් අවබෝධ කරන ලද්දේ යන මෙහි සද්ධින්ද්‍රියයාගේ ස්ථිරව ඇදහීම් (ii) ස්වභාවය අනුබොධ කරන ලද්දේ වෙයි. (iii) විරියින්ද්‍රියයාගේ එසවීම් (මෙහි (ii) සතින්ද්‍රියයාගේ සිත අරමුණෙහි පිහිටුවීම් (මෙහි (ii) සමාධි ඉන්ද්‍රියයාගේ නොවිසිරයාම් (මෙහි (ii) පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ දැකීම් (මෙහි (ii) [69] ප්‍රතිවෙධ කරන ලද්දේ යන මෙහි සද්ධින්ද්‍රියයාගේ ස්ථිර ඇදහීම් (ii) ස්වභාවය ප්‍රතිවෙධ කරන ලද්දේ වෙයි. (iii) විරියින්ද්‍රියයාගේ උත්සාහ කිරීම් (මෙහි (ii) සතින්ද්‍රියයාගේ අරමුණට එළඹ සිටීම් (මෙහි (ii) සමාධින්ද්‍රියගේ නොවිසිරයාම් (මෙහි (ii) පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ දැකීම් අර්ථය ප්‍රතිවෙධ කරන ලද්දේ වෙයි. යම්සේ හැසිරෙන්නකු යන මෙහි (iv) මෙසේ ශ්‍රද්ධාවෙන් හැසිරෙන්නහු මෙසේ වීර්යයෙන් හැසිරෙන්නහු මෙසේ සිහියෙන් හැසිරෙන්නහු මෙසේ සමාධියෙන් හැසිරෙන්නහු මෙසේ ප්‍රඥාවෙන් හැසිරෙන්නහු යන අර්ථයි. (v) යම්සේ වසන්නෙකු යන මෙහි මෙසේ ශ්‍රද්ධාවෙන් වාසය කරන්නහු මෙසේ වීර්යයෙන් වාසය කරන්නහු මෙසේ සතියෙන් වාසය කරන්නහු මෙසේ සමාධියෙන් වාසය කරන්නහු මෙසේ ප්‍රඥාවෙන් වාසය කරන්නහු යන අර්ථයි. [70] ‘නුවණැති’ යන මෙහි යථාස්වභාවය දන්නාවූ යථා ස්වභාවය ප්‍රකට කරන්නාවූ කෙලෙස් නැති කරන ප්‍රඥාව ඇත්තාවූ පණ්ඩිතවූ බුද්ධියෙන් යුක්තවූ යන අර්ථයි. ‘සබ්‍රහ්මචාරීහු’ යන මෙහි එකට අප ලොකනාදි විනයකර්ම කරන්නාවූ එකට පාමොක් උදෙසන්නාවූ සමාන සීලය ඇති භික්ෂූහු යන අර්ථයි. ‘ගැඹුරු තන්හි’ යන මෙහි ධ්‍යානයෝද විමොක්ෂයෝද සමාධිද සමාපත්තීහුද මාර්ගයෝද ඵලයෝද අභිඥාද පටිසම්භිදාද යන ගැඹුරු කරුණු කියනු ලැබෙත්. ‘බැසගන්නාහුය’ යන මෙහි අදහන්නාහුය. ස්ථිර බවට පැමිණෙන්නාහුය යන අර්ථයි. අද්ධා යන මේ වචනය ඒකාන්ත වචනයි. නිසැක වචනයයි ස්ථිර වචනයයි, එකම වචනයයි. එසේද මෙසේද දෙහිතක් නැතිබව ප්‍රකාශවන වචනයයි. නියම වචනයයි. අවිරුද්ධ වචනයයි, නිශ්චය වචනයයි. ‘ආයුෂ්මත්හු’ යන මේ වචනය ප්‍රිය වචනයකි, ගරු වචනයකි, ගෞරවය යටත් බව ප්‍රකාශ වන වචනයකි. ‘පැමිණියේ හෝ වෙයි’ යනු අවබෝධ කෙළේය යන තේරුමයි. පැමිණෙන්නේ හෝ වෙයි යන අවබෝධ කරන්නේය යන තේරුමයි.
4. චතුත්ථසුත්තන්තනිද්දෙසො	4. චතුත්ථසුත්තන්තනිද්දෙසො
198 පුරිමනිදානං (පරිපුණ්ණනිදානං (ස්‍යා. ක.)). ‘‘පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්‍රියානි. කතමානි පඤ්ච? සද්ධින්ද්‍රියං, වීරියින්ද්‍රියං, සතින්ද්‍රියං, සමාධින්ද්‍රියං, පඤ්ඤින්ද්‍රියං - ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චින්ද්‍රියානි. ඉමානි පඤ්චින්ද්‍රියානි කතිහාකාරෙහි කෙනට්ඨෙන දට්ඨබ්බානි? ඉමානි පඤ්චින්ද්‍රියානි ඡහාකාරෙහි තෙනට්ඨෙන දට්ඨබ්බානි - ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන ආදිවිසොධනට්ඨෙන අධිමත්තට්ඨෙන, අධිට්ඨානට්ඨෙන, පරියාදානට්ඨෙන, පතිට්ඨාපකට්ඨෙන’’.	198 කියනලද නිදානය මැයි. [71] “මහණෙනි මේ ඉන්ද්‍රිය පසකි. කවර පසක්ද? සද්ධින්ද්‍රියද විරියින්ද්‍රියද සතින්ද්‍රියද සමාධින්ද්‍රියද පඤ්ඤින්ද්‍රියද වෙත්. “මහණෙනි, මොහු පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයෝ වෙත්. මේ පඤ්චඉන්ද්‍රියයෝ කෙතෙක් ආකාරයෙන් කිනම් අර්ථයෙන් දතයුත්තාහුද? [72] “මේ පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයෝ සය ආකාරයකින් එම සය ආකාරයයි කියනලද අර්ථයෙන් දතයුත්තාහ. අධිපති අර්ථයෙන් මුල පිරිසිදු කිරීම් අර්ථයෙන් අධිකාර්ථයෙන් පිහිටීම් අර්ථයෙන් අධිකාර්ථයෙන් පිහිටීම් අර්ථයෙන් පිහිටුවීම් අර්ථයෙන් දතයුතුය.
199 කථං ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි? අස්සද්ධියං පජහතො අධිමොක්ඛාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. කොසජ්ජං පජහතො පග්ගහාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. පමාදං පජහතො උපට්ඨානාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. උද්ධච්චං පජහතො අවික්ඛෙපාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. අවිජ්ජං පජහතො දස්සනාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. කාමච්ඡන්දං පජහතො නෙක්ඛම්මවසෙන අධිමොක්ඛාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. කාමච්ඡන්දං පජහතො නෙක්ඛම්මවසෙන පග්ගහාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. කාමච්ඡන්දං පජහතො නෙක්ඛම්මවසෙන උපට්ඨානාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. කාමච්ඡන්දං පජහතො නෙක්ඛම්මවසෙන අවික්ඛෙපාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. කාමච්ඡන්දං පජහතො නෙක්ඛම්මවසෙන දස්සනාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. බ්‍යාපාදං පජහතො අබ්‍යාපාදවසෙන...පෙ.... ථිනමිද්ධං පජහතො ආලොකසඤ්ඤාවසෙන...පෙ.... සබ්බකිලෙසෙ පජහතො අරහත්තමග්ගවසෙන අධිමොක්ඛාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං...පෙ.... සබ්බකිලෙසෙ පජහතො අරහත්තමග්ගවසෙන දස්සනාධිපතෙය්‍යට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං දට්ඨබ්බං. එවං ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි.	199 [73] කෙසේ අධිපති අර්ථයෙන් ඉන්ද්‍රියයෝ දත යුත්තාහුද? අශ්‍රද්ධාව දුරු කරන්නාහට (ii) ඇදහීමගේ අධිපති භාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය දතයුතුය. (iii) සද්ධින්ද්‍රියගේ වශයෙන් උත්සාහ කිරීම් වශයෙන් විරියින්ද්‍රිය දත යුතුය. (iv) එළඹ සිටීම් ස්වභාවයෙන් සතින්ද්‍රිය දතයුතුය. (v) නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රිය දතයුතුය. (vi) දැකීම් ස්වභාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය. [74] කුසීත බව දුරු කරන්නාහට උත්සාහයාගේ අධිපති භාවයෙන් විරියින්ද්‍රිය දතයුතුය. විරියින්ද්‍රිය වශයෙන් අරමුණට එළඹ සිටීම් ස්වභාවයෙන් සතින්ද්‍රිය දතයුතුය. (මෙහි 73 (v) (vi) -(ii) ඇදහීම් ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය දතයුතුය. (iii) [75] ප්‍රමාදය දුරුකරන්නහුට අරමුණ එළඹ සිටීමගේ අධිපති භාවයෙන් සතින්ද්‍රිය දතයුතුය. සතින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් (මෙහි 73 (v) (vi) 74 (ii) -(ii) උත්සාහ ස්වභාවයෙන් විරියින්ද්‍රිය දතයුතුය. (iii) [76] උද්ධච්චය දුරු කරන්නාහට නොවිසිරයාමගේ අධිපති භාවයෙන් සමාධින්ද්‍රිය දතයුතුය. සමාධින්ද්‍රියගේ වශයෙන් (මෙහි 73 (vi) 74 (ii) 75 (ii) 73 (iv) යොදන්න.) [77] අවිද්‍යාව දුරුකරන්නාහට දර්ශනයාගේ අධිපති භාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය. පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් (මෙහි 74 (ii) 74 (ii) (iv) (v) [78] කාමච්ඡන්දය දුරුකරන්නාහට නෛෂ්ක්‍රම්‍ය වශයෙන් (ii) ඇදහීමගේ අධිපතිභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය දතයුතුය. සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් (මෙහි 75 (ii) 73 (iv) (v) (vi) කාමච්ඡන්දය දුරුකරන්නාහට නෛෂ්ක්‍රම්‍ය වශයෙන් උත්සාහයාගේ අධිපතිභාවයෙන් විරියින්ද්‍රිය දතයුතුය. විරියින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් (මෙහි 73 (iv) (v) (vi) 74 (ii) යොදන්න.) කාමච්ඡන්දය දුරුකරන්නහුට නෛෂ්ක්‍රම්‍ය වශයෙන් අරමුණට එළඹ සිටීමගේ අධිපති භාවයෙන් සතින්ද්‍රිය දතයුතුය. සතින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් (මෙහි 73 (v) (vi) 74 (ii) 75 (ii) කාමච්ඡන්දය දුරුකරන්නාහුට නෛෂ්ක්‍රම්‍ය වශයෙන් සිත්හි නොවිසිරයාම් ස්වභාවයාගේ අධිපති භාවයෙන් සමාධින්ද්‍රිය දතයුතුය. සමාධින්ද්‍රියයාගේ (මෙහි 73 (vi) 74 (ii) 75 (ii) 73 (iv) කාමච්ඡන්දය දුරුකරන්නහුට නෛෂ්ක්‍රම්‍ය වශයෙන් දර්ශනයාගේ අධිපති භාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය. පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් (මෙහි 74 (ii) 75 (ii) 73 (iv) (v) [79] ව්‍යාපාදය දුරුකරන්නහුට අව්‍යාපාද වශයෙන් (ii) ඇදහීමගේ අධිපති භාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය දතයුතුය. සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් (මෙහි 75 (ii) 73 (iv) (v) (vi) යොදන්න) ව්‍යාපාදය දුරුකරන්නාහුට අව්‍යාපාදය වශයෙන් උත්සාහයාගේ අධිපති භාවයෙන් විරියින්ද්‍රිය දතයුතුය. විරියින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් (මෙහි 73 (iv) (v) (vi) 74 (ii) යොදන්න.) ව්‍යාපාදය දුරුකරන්නහුට අව්‍යාපාද වශයෙන් අරමුණට එළඹ සිටීමගේ අධිපතිභාවයෙන් සතින්ද්‍රිය දතයුතුය. සතින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් (මෙහි 73 (v) (vi) 74 (ii) 75 (ii) යොදන්න.) ව්‍යාපාදය දුරුකරන්නහුට අව්‍යාපාදය වශයෙන් සිත්හි නොවිසිරයාම් ස්වභාවයාගේ අධිපති භාවයෙන් සමාධින්ද්‍රිය දතයුතුය. සමාධින්ද්‍රියයාගේ (මෙහි 73 (vi) 74 (ii) 75 (ii) 73 (iv) යෙදිය යුතුයි.) ව්‍යාපාදය දුරුකරන්නහුට අව්‍යාපාද වශයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය. පඤ්ඤින්ද්‍රියගේ වශයෙන් (මෙහි 74 (ii) 75 (ii) 73 (iv) (v) යොදන්න.) (iii) [80] ථිනමිද්ධය දුරුකරන්නාහුට ආලෝක සඤ්ඤා වශයෙන් (මෙහි 79 (ii) යෙදීමේදී ව්‍යාපාදය දුරුකරන්නහුට අව්‍යාපාද වශයෙන්” වෙනුවට “ථිනමිද්ධය දුරුකරන්නහුට ආලෝක සඤ්ඤා වශයෙන්” යන්න ගතයුතුයි.) [81] සියලු කෙලෙසුන් දුරුකරන්නහුට අර්හත් මාර්ගයාගේ වශයෙන් 79 (ii) යෙදීමේදී “ව්‍යාපාදය දුරුකරන්නහුට ව්‍යාපාද වශයෙන්” වෙනුවට “සියලු කෙලෙසුන් දුරුකරන්නහුට අර්හත් මාර්ගයාගේ වශයෙන්” යන්න යොදා ගතයුතුයි.) සියලු කෙලෙසුන් පහ කරන්නහුට අර්හත් මාර්ගයාගේ වශයෙන් දර්ශනයාගේ අධිපති භාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය. පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් ඇදහීම් ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය දතයුතුය. උත්සාහ ස්වභාවයෙන් විරියින්ද්‍රිය දතයුතුය. එළඹ සිටීම් ස්වභාවයෙන් සතින්ද්‍රිය දතයුතුය. නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රිය දතයුතුය. මෙසේ අධිපති අර්ථයෙන් ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහ.
200 කථං ආදිවිසොධනට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි? අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං, අස්සද්ධියසංවරට්ඨෙන (අස්සද්ධියං සංවරට්ඨෙන (ස්‍යා. ක.) එවමීදිසෙසු පදෙසුපි) සීලවිසුද්ධි - සද්ධින්ද්‍රියස්ස ආදිවිසොධනා. පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං, කොසජ්ජසංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි - වීරියින්ද්‍රියස්ස ආදිවිසොධනා. උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං, පමාදසංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි - සතින්ද්‍රියස්ස ආදිවිසොධනා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං, උද්ධච්චසංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි - සමාධින්ද්‍රියස්ස ආදිවිසොධනා. දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං, අවිජ්ජාසංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි - පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස ආදිවිසොධනා. නෙක්ඛම්මෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි, කාමච්ඡන්දසංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි - පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං ආදිවිසොධනා. අබ්‍යාපාදෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි, බ්‍යාපාදසංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි - පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං ආදිවිසොධනා...පෙ.... අරහත්තමග්ගෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි, සබ්බකිලෙසසංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි - පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං ආදිවිසොධනා. එවං ආදිවිසොධනට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි.	200 [82] කෙසේ මුල පිරිසිදු කිරීම් අර්ථයෙන් ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහුද? ඇදහීම් ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය, අශ්‍රද්ධාව සංවර කිරීම් ස්වභාවයෛන් පවත්නා සීල විසුද්ධිය, සද්ධින්ද්‍රියයාගේ මුල පිරිසිදු කිරිම් නමි. උත්සාහ ස්වභාවයෙන් විරියින්ද්‍රිය කුසීත බව සංවර කිරීම් ස්වභාවයෙන්වූ සීල විසුද්ධිය විරියින්ද්‍රියයාගේ මුල පිරිසිදු කිරිම් නම් වේ. අරමුණට එළඹ සිටීම් ස්වභාවයෙන් සතින්ද්‍රිය ප්‍රමාදය සංවර කිරීම් ස්වභාවයෙන්වූ සීල විසුද්ධිය සතින්ද්‍රියයාගේ මුල පිරිසිදු කිරීම නම් වේ. නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රිය උද්ධච්චය සංවර කිරීම් ස්වභාවයෙන්වූ සීල විසුද්ධිය සමාධින්ද්‍රියගේ මුල පිරිසිදු කිරීම් නම් වේ. දැකීම් ස්වභාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය අවිද්‍යාව සංවර කිරීම් ස්වභාවයෙන්වූ සීල විසුද්ධිය පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ මුල පිරිසිදු කිරීම නම් වේ. [83] නෛෂ්ක්‍රම්‍යයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ කාමච්ඡන්දය (ii) සංවර කිරීම් ස්වභාවයෙන්වූ සීල විසුද්ධිය පංච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ මුල පිරිසිදු කිරීම නම් වේ. (iii) අව්‍යාපාදයෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ ව්‍යාපාදය (මෙහි (ii) ආලෝක සඤ්ඤාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ ව්‍යාපාදය (මෙහි (ii) ආලෝක සඤ්ඤාවෙහි පංච ඉන්ද්‍රියයෝ ථීනමිද්ධය (මෙහි (ii) අර්හත් මාර්ගයාගේ පංච ඉන්ද්‍රියයෝ සියලු කෙලෙසුන් (මෙහි (ii) මෙසේ මුල පිරිසිදු කිරීම් ස්වභාවයෙන් ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහ.
201 කථං අධිමත්තට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි? සද්ධින්ද්‍රියස්ස භාවනාය ඡන්දො උප්පජ්ජති - ඡන්දවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති . ඡන්දවසෙන පාමොජ්ජං උප්පජ්ජති - පාමොජ්ජවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. පාමොජ්ජවසෙන පීති උප්පජ්ජති - පීතිවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. පීතිවසෙන පස්සද්ධි උප්පජ්ජති - පස්සද්ධිවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. පස්සද්ධිවසෙන සුඛං උප්පජ්ජති - සුඛවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. සුඛවසෙන ඔභාසො උප්පජ්ජති - ඔභාසවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. ඔභාසවසෙන සංවෙගො උප්පජ්ජති - සංවෙගවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. සංවෙජෙත්වා චිත්තං සමාදහති - සමාධිවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. තථා සමාහිතං චිත්තං සාධුකං පග්ගණ්හාති - පග්ගහවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. තථාපග්ගහිතං චිත්තං සාධුකං අජ්ඣුපෙක්ඛති - උපෙක්ඛාවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. උපෙක්ඛාවසෙන නානත්තකිලෙසෙහි චිත්තං විමුච්චති - විමොක්ඛවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. විමුත්තත්තා තෙ ධම්මා එකරසා හොන්ති - එකරසට්ඨෙන භාවනාවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. භාවිතත්තා තතො පණීතතරෙ විවට්ටන්ති - විවට්ටනාවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. විවට්ටිතත්තා තතො වොසජ්ජති (වොස්සජ්ජති (ස්‍යා. ක.)) - වොසග්ගවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. වොසජ්ජිතත්තා තතො නිරුජ්ඣන්ති - නිරොධවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. නිරොධවසෙන ද්වෙ වොසග්ගා - පරිච්චාගවොසග්ගො ච, පක්ඛන්දනවොසග්ගො ච. කිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච පරිච්චජතීති - පරිච්චාගවොසග්ගො. නිරොධනිබ්බානධාතුයා චිත්තං පක්ඛන්දතීති - පක්ඛන්දනවොසග්ගො. නිරොධවසෙන ඉමෙ ද්වෙ වොසග්ගා. අස්සද්ධියස්ස පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති...පෙ.... අස්සද්ධියපරිළාහස්ස පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති... දිට්ඨෙකට්ඨානං කිලෙසානං පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති... ඔළාරිකානං කිලෙසානං පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති... අනුසහගතානං කිලෙසානං පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති... සබ්බකිලෙසානං පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති - ඡන්දවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති...පෙ.... වීරියින්ද්‍රියස්ස භාවනාය ඡන්දො උප්පජ්ජති...පෙ.... කොසජ්ජස්ස පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති... කොසජ්ජපරිළාහස්ස පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති... දිට්ඨෙකට්ඨානං කිලෙසානං පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති...පෙ.... සබ්බකිලෙසානං පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති... සතින්ද්‍රියස්ස භාවනාය ඡන්දො උප්පජ්ජති...පෙ.... පමාදස්ස පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති... පමාදපරිළාහස්ස පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති...පෙ.... සබ්බකිලෙසානං පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති... සමාධින්ද්‍රියස්ස භාවනාය ඡන්දො උප්පජ්ජති...පෙ.... උද්ධච්චස්ස පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති උද්ධච්චපරිළාහස්ස පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති...පෙ.... සබ්බකිලෙසානං පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති... පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස භාවනාය ඡන්දො උප්පජ්ජති...පෙ.... අවිජ්ජාය පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති... අවිජ්ජාපරිළාහස්ස පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති... දිට්ඨෙකට්ඨානං කිලෙසානං පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති... ඔළාරිකානං කිලෙසානං පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති... අනුසහගතානං කිලෙසානං පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති... සබ්බකිලෙසානං පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජති - ඡන්දවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. ඡන්දවසෙන පාමොජ්ජං උප්පජ්ජති - පාමොජ්ජවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. පාමොජ්ජවසෙන පීති උප්පජ්ජති - පීතිවසෙන පඤ්ඤා වසෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. පීතිවසෙන පස්සද්ධි උප්පජ්ජති - පස්සද්ධිවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. පස්සද්ධිවසෙන සුඛං උප්පජ්ජති - සුඛවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. සුඛවසෙන ඔභාසො උප්පජ්ජති - ඔභාසවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. ඔභාසවසෙන සංවෙගො උප්පජ්ජති - සංවෙගවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. සංවෙජෙත්වා චිත්තං සමාදහති - සමාධිවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. තථාසමාහිතං චිත්තං සාධුකං පග්ගණ්හාති - පග්ගහවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. තථාපග්ගහිතං චිත්තං සාධුකං අජ්ඣුපෙක්ඛති - උපෙක්ඛාවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. උපෙක්ඛාවසෙන නානත්තකිලෙසෙහි චිත්තං විමුච්චති - විමොක්ඛවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. විමුත්තත්තා තෙ ධම්මා එකරසා හොන්ති - භාවනාවසෙන (එකරසට්ඨෙන භාවනාවසෙන (ස්‍යා. ක.) අට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බො) පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. භාවිතත්තා තතො පණීතතරෙ විවට්ටන්ති - විවට්ටනාවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. විවට්ටිතත්තා තතො වොසජ්ජති - වොසග්ගවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. වොසජ්ජිතත්තා තතො නිරුජ්ඣන්ති - නිරොධවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. නිරොධවසෙන ද්වෙ වොසග්ගා - පරිච්චාගවොසග්ගො ච, පක්ඛන්දනවොසග්ගො ච. කිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච පරිච්චජතීති - පරිච්චාගවොසග්ගො. නිරොධනිබ්බානධාතුයා චිත්තං පක්ඛන්දතීති - පක්ඛන්දනවොසග්ගො. නිරොධවසෙන ඉමෙ ද්වෙ වොසග්ගා. එවං අධිමත්තට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි.	201 [84] කෙසේ අධිකාර්ථයෙන් ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහුද? සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වැඩීමෙන් ඡන්දය උපදියි. ඡන්ද වශයෙන්ද (ii) ශ්‍රද්ධාවශයෙන්ද සද්ධින්ද්‍රිය අධික (බලවත් වෙයි) (iii) ඡන්දයාගේ වශයෙන් ප්‍රමොද්‍යය උපදියි. ප්‍රමොද්‍යයාගේ වශයෙන්ද (මෙහි (ii) ප්‍රමොද්‍යයාගේ වශයෙන් ප්‍රීතිය උපදියි. ප්‍රීති වශයෙන්ද (මෙහි (ii) ප්‍රීති වශයෙන් පස්සද්ධිය උපදියි. පස්සද්ධි වශයෙන්ද (මෙහි (ii) පස්සද්ධි වශයෙන් සුඛය උපදියි සුඛය වශයෙන් (මෙහි (ii) සුඛයාගේ වශයෙන් ආලෝකය උපදියි. ආලෝකයාගේ වශයෙන්ද (මෙහි (ii) ආලෝකයාගේ වශයෙන් සංවෙගය උපදියි. සංවෙගයාගේ වශයෙන්ද (මෙහි (ii) සංවෙගයට පැමිණ සිත්හි සමාධිය උපදියි. සමාධි වශයෙන්ද (මෙහි (ii) එසේ සමාධියට පැමිණි සිත මනාව උත්සාහ කරයි. උත්සාහ වශයෙන් (මෙහි (ii) එසේ උත්සාහවත්වූ සිත මනාව සමව බලයි උපෙක්ෂා වශයෙන්ද (මෙහි (ii) උපෙක්ෂා වශයෙන් නොයෙක් ස්වභාව ඇති කෙලෙසුන් කෙරෙන් සිත මිදෙයි. මිදීම් වශයෙන්ද (මෙහි (ii) මිදුණු හෙයින් ඒ ධර්මයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. සමාන කෘත්‍ය ඇති ස්වභාවයෙන් වැඩීම් වශයෙන්ද (මෙහි (ii) වඩන ලද හෙයින් ඊට වඩා ප්‍රණීතවූ නිවනට හරවයි. නිවනට හැරවීම් වශයෙන් (මෙහි (ii) නිවනට හැරුණු හෙයින් ඒ සංඛාරාරම්මණයෙන් වෙන්වෙයි. වෙන්වීම් වශයෙන් (මෙහි (ii) අත්හළ (වෙන්වුණු) හෙයින් ක්ලේශයෝ නිරුද්ධ වෙත්. නිරෝධයාගේ වශයෙන්ද ශ්‍රද්ධා වශයෙන්ද සද්ධින්ද්‍රිය බලවත් වෙයි. [85] නිරෝධ වශයෙන් පවත්නාවූ වොස්සග්ග (දුරු කිරීම්) දෙකකි. පරිච්චාග වොස්සග්ග, පක්ඛන්දන වොස්සග්ග යන දෙකය. ක්ලේශයන්ද ස්කන්ධයන්ද දුරුකෙරේනුයි පරිච්චාග වොස්සග්ග නමි. නිරෝධයවූ නිර්වාණ ධාතුවට සිත යවන හෙයින් පක්ඛන්දන වොස්සග්ග නමි. නිරෝධ වශයෙන් මේ දෙවැදෑරුම් වොස්සග්ගයෝ වෙති. (86-89 මේ ඡේදවල ඒ ඒ වාක්‍ය අගට “පහකිරීම් පිණිස ඡන්දය උපදියි” යන්න යොදන්න) [86] අශ්‍රද්ධාව-(ii) ඡන්ද වශයෙන්ද ශ්‍රද්ධා වශයෙන්ද සද්ධින්ද්‍රිය බලවත් වෙයි. (iii) අශ්‍රද්ධාවෙන් උපදින දැවීම-(මෙහි (ii) දෘෂ්ටිය හා එක්ව පවත්නාවූ කෙලෙසුන්- (මෙහි (ii) ඖදාරික ක්ලේශයන්- (මෙහි (ii) තුනීවූ කෙලෙසුන්- (මෙහි (ii) සියලු කෙලෙස්- ඡන්ද වශයෙන් ශ්‍රද්ධා වශයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය බලවත් වෙයි. විරියින්ද්‍රිය වැඩීම පිණිස ඡන්දය උපදියි. (මෙහි (ii) කුසීත බව- කුසීත බවෙන් උපදනා දැවීම- දෘෂ්ටිය එක්ව පවත්නා ක්ලේශයන්- සියලු කෙලෙස්- [87] සතින්ද්‍රිය වැඩීම පිණිස ඡන්දය උපදියි. ප්‍රමාදය ප්‍රමාදයෙන් උපදින දැවීම- සියලු කෙලෙස්-- [88] සමාධින්ද්‍රිය වැඩීම පිණිස ඡන්දය උපදියි. උද්ධච්චය-උද්ධච්චයෙන් උපදනා දැවීම- සියලු කෙලෙසුන්- [89] පඤ්ඤින්ද්‍රිය වැඩීම පිණිස ඡන්දය උපදියි. අවිද්‍යාව-අවිද්‍යාවෙන් උපදනා දැවීම- දෘෂ්ටිය හා එක්ව පවත්නා කෙලෙසුන්- ඖදාරික ක්ලේශයන්- තුනීවූ ක්ලේශයන්- සියලු කෙලෙසුන් පහකිරීම පිණිස ඡන්දය උපදියි. [90] ඡන්ද වශයෙන් (ii) ප්‍රඥා වශයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය බලවත් වෙයි. (iii) ඡන්දයාගේ වශයෙන් ප්‍රමොද්‍යය උපදියි. ප්‍රමොද්‍ය වශයෙන් (මෙහි (ii) ප්‍රමොද්‍යයාගේ වශයෙන් ප්‍රීතිය උපදියි. ප්‍රීතියගේ වශයෙන් (මෙහි (ii) ප්‍රීතියගේ වශයෙන් පස්සද්ධිය උපදියි. පස්සද්ධි වශයෙන් (මෙහි (ii) පස්සද්ධි වශයෙන් සුඛය උපදියි. සුඛවශයෙන් (මෙහි (ii) සුඛයාගේ වශයෙන් ප්‍රඥාලෝකය උපදියි. ප්‍රඥාලොක වශයෙන් (මෙහි (ii) ප්‍රඥා ලෝකයාගේ වශයෙන් ප්‍රඥාලෝකය උපදියි. සංවේග වශයෙන් (මෙහි (ii) සංවෙගයට පැමිණ සිත සමාධියට පැමිණෙයි. සමාධි වශයෙන් (මෙහි (ii) එසේ සමාධියට පැමිණි සිත මනාව වීර්යයෙන් ඔසවයි එසවීම් වශයෙන් (මෙහි (ii) එසේ ඔසවන ලද සිත මනාව මැදහත් වෙයි. උපෙක්ඛා වශයෙන් (මෙහි (ii) උපෙක්ෂා වශයෙන් නොයෙක් ස්වභාව ඇති ක්ලේශයන් කෙරෙන් සිත මිදෙයි. මිදීම් වශයෙන් (මෙහි (ii) මිදුණු හෙයින් ඒ ධර්මයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. සමාන කෘත්‍ය ඇති හෙයින් භාවනා වශයෙන් (මෙහි (ii) වඩනලද හෙයින් ඊට වඩා ප්‍රණීතවූ නිවනට හැරෙත්. නිවනට හැරීම් වශයෙන් (මෙහි (ii) හැරුණු හෙයින් ඒ ක්ලේශයන් කෙරෙන්ද ස්කන්ධයන් කෙරෙන්ද දුරුකරයි. දුරුකිරීම් වශයෙන් (මෙහි (ii) දුරුකරනලද හෙයින් ස්කන්ධයන් නිරුද්ධ කරත්. නිරෝධ වශයෙන් (මෙහි (ii) නිරෝධයාගේ වශයෙන් වොස්සග්ග දෙකකි. පරිච්චාග වොස්සග්ගය පක්ඛන්දන වොස්සග්ගය යනුයි. ක්ලේශයන්ද ස්කන්ධයන්ද දුරු කෙරෙත්නුයි පරිච්චාග වොස්සග්ග නමි. නිරෝධයවූ නිර්වාණයට සිත පැමිණේනුයි පක්ඛන්දන වොස්සග්ග නමි. නිරෝධයාගේ වශයෙන් මේ මේ දෙවදෑරුම් වොස්සග්ගයෝ වෙත්. මෙසේ අධිකාර්ථයෙන් (බලවත්වීම් ස්වභාවයෙන්) ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුතුය.
202 කථං අධිට්ඨානට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි? සද්ධින්ද්‍රියස්ස භාවනාය ඡන්දො උප්පජ්ජති - ඡන්දවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිට්ඨාති. ඡන්දවසෙන පාමොජ්ජං උප්පජ්ජති - පාමොජ්ජවසෙන සද්ධාවසෙන සද්ධින්ද්‍රියං අධිට්ඨාති...පෙ.... එවං අධිට්ඨානට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි.	202 [91] කෙසේ පිහිටීම් අර්ථයෙන් ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහුද? සද්ධින්ද්‍රිය වැඩීම පිණිස ඡන්දය උපදියි. ඡන්ද වශයෙන් (ii) ශ්‍රද්ධාව වශයෙන් සතින්ද්‍රිය පිහිටයි (iii) ඡන්දයාගේ වශයෙන් ප්‍රමොද්‍යය උපදියි. ප්‍රමොද්‍ය වශයෙන් (මෙහි (ii) මෙසේ පිහිටීම් වශයෙන් ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහ.
203 කථං පතිට්ඨාපකට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි? සද්ධො සද්ධින්ද්‍රියං අධිමොක්ඛෙ පතිට්ඨාපෙති, සද්ධස්ස සද්ධින්ද්‍රියං අධිමොක්ඛෙ පතිට්ඨාපෙති. වීරියවා වීරියින්ද්‍රියං පග්ගහෙ පතිට්ඨාපෙති, වීරියවතො වීරියින්ද්‍රියං පග්ගහෙ පතිට්ඨාපෙති. සතිමා සතින්ද්‍රියං උපට්ඨානෙ පතිට්ඨාපෙති, සතිමතො සතින්ද්‍රියං උපට්ඨානෙ පතිට්ඨාපෙති. සමාහිතො සමාධින්ද්‍රියං අවික්ඛෙපෙ පතිට්ඨාපෙති, සමාහිතස්ස සමාධින්ද්‍රියං අවික්ඛෙපෙ පතිට්ඨාපෙති. පඤ්ඤවා පඤ්ඤින්ද්‍රියං දස්සනෙ පතිට්ඨාපෙති, පඤ්ඤවතො පඤ්ඤින්ද්‍රියං දස්සනෙ පතිට්ඨාපෙති. යොගාවචරො පඤ්චින්ද්‍රියානි නෙක්ඛම්මෙ පතිට්ඨාපෙති, යොගාවචරස්ස පඤ්චින්ද්‍රියානි නෙක්ඛම්මෙ පතිට්ඨාපෙන්ති. යොගාවචරො පඤ්චින්ද්‍රියානි අබ්‍යාපාදෙ පතිට්ඨාපෙති, යොගාවචරස්ස පඤ්චින්ද්‍රියානි අබ්‍යාපාදෙ පතිට්ඨාපෙන්ති. යොගාවචරො පඤ්චින්ද්‍රියානි ආලොකසඤ්ඤාය පතිට්ඨාපෙති, යොගාවචරස්ස පඤ්චින්ද්‍රියානි ආලොකසඤ්ඤාය පතිට්ඨාපෙන්ති. යොගාවචරො පඤ්චින්ද්‍රියානි අවික්ඛෙපෙ පතිට්ඨාපෙති , යොගාවචරස්ස පඤ්චින්ද්‍රියානි අවික්ඛෙපෙ පතිට්ඨාපෙන්ති...පෙ.... යොගාවචරො පඤ්චින්ද්‍රියානි අරහත්තමග්ගෙ පතිට්ඨාපෙති, යොගාවචරස්ස පඤ්චින්ද්‍රියානි අරහත්තමග්ගෙ පතිට්ඨාපෙන්ති. එවං පතිට්ඨාපකට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියානි දට්ඨබ්බානි.	203 [94] කෙසේ පිහිටුවීම් අර්ථයෙන් ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහුද? ශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලතෙම (ii) සද්ධින්ද්‍රිය ඇදහීම් ස්වභාවයෙහි පිහිටුවයි (iii) ශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලයාගේ (මෙහි (ii) වීර්යවත් පුද්ගලතෙම (iv) විරියින්ද්‍රිය උත්සාහයෙහි පිහිටුවයි. (v) වීර්යවත්හුගේ (මෙහි (iv) සිහිය ඇති පුද්ගලතෙම (vi) සතින්ද්‍රියඑළඹ සිටීමෙහි පිහිටුවයි, (vii) සිහිය ඇති පුද්ගලයාගේ (මෙහි vi) සමාධියෙන් යුත් පුද්ගලතෙම (viii) සමාධින්ද්‍රිය නොවිසිරයාමෙහි පිහිටුවයි (ix) සමාධියෙන් යුත් පුද්ගලයාගේ (මෙහි (viii) ප්‍රඥාවත් පුද්ගලතෙම (x) පඤ්ඤින්ද්‍රිය දැකීමෙහි පිහිටුවයි (xi) ප්‍රඥාවත් පුද්ගලයාගේ (මෙහි ix) යොගාවචර තෙම (xii) පංචඉන්ද්‍රියයන් නෛෂ්ක්‍රම්‍යයෙහි පිහිටුවයි. (xiii) යොගාවචරයාගේ (මෙහි xii) යොගාවචරතෙම (xiv) පංච ඉන්ද්‍රියයන් අව්‍යාපාදයෙහි පිහිටුවයි. (xv) යොගාවචරයාගේ (මෙහි xiv) යොගාවචරතෙම (xvi) පංච ඉන්ද්‍රියයන් ආලෝක සඤ්ඤාවෙහි පිහිටුවයි. (xvii) යොගාවචරයාගේ (මෙහි xvi) යොගාවචරතෙම (xviii) පංච ඉන්ද්‍රියයන් නොවිසිරයාමෙහි පිහිටුවයි. (xix) යොගාවචරයාගේ (මෙහි xix) (මෙහි ii) ධම්ම වවත්ථානයෙහි පිහිටුවයි. (මෙහි (ii) ප්‍රථමධ්‍යානයෙහි පිහිටුවයි. යොගාවචරතෙම පංච ඉන්ද්‍රියයන් අර්හත් මාර්ගයෙහි පිහිටුවයි. යොගාවචරයාගේ ඉන්ද්‍රියයන් අර්හත් මාර්ගයෙහි පිහිටුවත්. (මෙහි xii) මෙසේ පිහිටුවීම් අර්ථයෙන් පංච ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහ.
5. ඉන්ද්‍රියසමොධානං	5. ඉන්ද්‍රියසමොධානං
204 පුථුජ්ජනො සමාධිං භාවෙන්තො කතිහාකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති? සෙක්ඛො සමාධිං භාවෙන්තො කතිහාකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති? වීතරාගො සමාධිං භාවෙන්තො කතිහාකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති? පුථුජ්ජනො සමාධිං භාවෙන්තො සත්තහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති. සෙක්ඛො සමාධිං භාවෙන්තො අට්ඨහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති. වීතරාගො සමාධිං භාවෙන්තො දසහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති. පුථුජ්ජනො සමාධිං භාවෙන්තො කතමෙහි සත්තහාකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති? ආවජ්ජිතත්තා ආරම්මණූපට්ඨානකුසලො හොති, සමථනිමිත්තූපට්ඨානකුසලො හොති, පග්ගහනිමිත්තූපට්ඨානකුසලො හොති, අවික්ඛෙපූපට්ඨානකුසලො හොති, ඔභාසූපට්ඨානකුසලො හොති, සම්පහංසනූපට්ඨානකුසලො හොති, උපෙක්ඛූපට්ඨානකුසලො හොති - පුථුජ්ජනො සමාධිං භාවෙන්තො ඉමෙහි සත්තහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති. සෙක්ඛො සමාධිං භාවෙන්තො කතමෙහි අට්ඨහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති? ආවජ්ජිතත්තා ආරම්මණූපට්ඨානකුසලො හොති, සමථනිමිත්තූපට්ඨානකුසලො හොති, පග්ගහනිමිත්තූපට්ඨානකුසලො හොති, අවික්ඛෙපූපට්ඨානකුසලො හොති, ඔභාසූපට්ඨානකුසලො හොති, සම්පහංසනූපට්ඨානකුසලො හොති, උපෙක්ඛූපට්ඨානකුසලො හොති, එකත්තූපට්ඨානකුසලො හොති - සෙක්ඛො සමාධිං භාවෙන්තො ඉමෙහි අට්ඨහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති. වීතරාගො සමාධිං භාවෙන්තො කතමෙහි දසහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති? ආවජ්ජිතත්තා ආරම්මණූපට්ඨානකුසලො හොති...පෙ.... එකත්තූපට්ඨානකුසලො හොති, ඤාණූපට්ඨානකුසලො හොති, විමුත්තූපට්ඨානකුසලො හොති - වීතරාගො සමාධිං භාවෙන්තො ඉමෙහි දසහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති.	204 [95] පෘථග්ජනතෙම (ii) සමාධිය වඩන්නේ කෙතෙක් ආකාරයකින් වැටහීමෙහි දක්ෂයෙක් වේද? (iii) ශෛක්ෂතෙම (මෙහි (ii) වීතරාගී අර්හත් පුද්ගලතෙම (මෙහි (ii) පෘථග්ජනතෙම සමාධිය වඩන්නේ සත් ආකාරයකින් (iv) වැටහීමෙහි දක්ෂයෙක් වෙයි. (v) ශෛක්ෂතෙම සමාධිය වඩන්නේ අට ආකාරයකින් (මෙහි (iv) වීතරාගී අර්හත් පුද්ගලතෙම සමාධිය වඩන්නේ දස ආකාරයකින් (මෙහි (iv) [96] පෘථග්ජනතෙම සමාධිය වඩන්නේ කවර සත් ආකාරයකින් වැටහීමෙහි දක්ෂයෙක් වේද? ආවර්ජනය කළ හෙයින් ආරම්මණය (ii) වැටහීමෙහි දක්ෂයෙක් වෙයි. (iii) (මේ වාක්‍ය අගට “වැටහීමෙහි දක්ෂයෙක් වෙයි” යොදන්න) සමථ නිමිත්ත- පග්ගහ නිමිත්ත- සමාධිය- ඤාණාලෝකය-සංපහංසනය (පැහැදීම)- උපෙක්ෂාව- පෘථග්ජනතෙම සමාධිය වඩන්නේ මේ සත් ආකාරයෙන් [97] ශෛක්ෂතෙම සමාධිය වඩන්නේ කවර අට ආකාරයකින් වැටහීමෙහි දක්ෂ වේද? (ii) ආවර්ජනය කළ හෙයින් ආරම්මණය වැටහීමෙහි දක්ෂ වෙයි. (මේ වාක්‍ය අගට “වැටහීමෙහි දක්ෂවෙයි” යොදන්න) සමථ නිමිත්ත- පග්ගහ නිමිත්ත- සමාධිය- ඤාණාලෝකය- සංපහංසනය- උපෙක්ෂාව නෛෂ්ක්‍රම්‍යාදීන්ගේ එකත්වය (iii) ශෛක්ෂතෙම සමාධිය වඩන්නේ මේ අට ආකාරයෙන් වැටහීමෙහි දක්ෂ වෙයි. [98] වීතරාගී අර්හත් පුද්ගලතෙම සමාධිය වඩන්නේ කවර දස ආකාරයෙන් වැටහීමෙහි දක්ෂ වේද? (මෙහි 97 (ii) යොදන්න) ඤාණය වැටහීමෙහි දක්ෂවෙයි. විමුක්තිය වැටහීමෙහි දක්ෂවෙයි. වීතරාගී පුද්ගලතෙම සමාධිය වඩන්නේ මේ දස ආකාරයෙන් වැටහීමෙහි දක්ෂවෙයි.
205 පුථුජ්ජනො විපස්සනං භාවෙන්තො කතිහාකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති, කතිහාකාරෙහි අනුපට්ඨානකුසලො හොති? සෙක්ඛො විපස්සනං භාවෙන්තො කතිහාකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති , කතිහාකාරෙහි අනුපට්ඨානකුසලො හොති? වීතරාගො විපස්සනං භාවෙන්තො කතිහාකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති, කතිහාකාරෙහි අනුපට්ඨානකුසලො හොති? පුථුජ්ජනො විපස්සනං භාවෙන්තො නවහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති, නවහි ආකාරෙහි අනුපට්ඨානකුසලො හොති. සෙක්ඛො විපස්සනං භාවෙන්තො දසහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති, දසහි ආකාරෙහි අනුපට්ඨානකුසලො හොති. වීතරාගො විපස්සනං භාවෙන්තො ද්වාදසහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති, ද්වාදසහි ආකාරෙහි අනුපට්ඨානකුසලො හොති. පුථුජ්ජනො විපස්සනං භාවෙන්තො කතමෙහි නවහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති, කතමෙහි නවහි ආකාරෙහි අනුපට්ඨානකුසලො හොති? අනිච්චතො උපට්ඨානකුසලො හොති, නිච්චතො අනුපට්ඨානකුසලො හොති. දුක්ඛතො උපට්ඨානකුසලො හොති, සුඛතො අනුපට්ඨානකුසලො හොති. අනත්තතො උපට්ඨානකුසලො හොති, අත්තතො අනුපට්ඨානකුසලො හොති. ඛයතො උපට්ඨානකුසලො හොති, ඝනතො අනුපට්ඨානකුසලො හොති. වයතො උපට්ඨානකුසලො හොති, ආයූහනානුපට්ඨානකුසලො හොති. විපරිණාමූපට්ඨානකුසලො හොති, ධුවතො අනුපට්ඨානකුසලො හොති. අනිමිත්තූපට්ඨානකුසලො හොති, නිමිත්තානුපට්ඨානකුසලො හොති. අප්පණිහිතූපට්ඨානකුසලො හොති, පණිධිඅනුපට්ඨානකුසලො (පණිධානුපට්ඨානකුසලො (ස්‍යා.)) හොති. සුඤ්ඤතූපට්ඨානකුසලො හොති, අභිනිවෙසානුපට්ඨානකුසලො හොති - පුථුජ්ජනො විපස්සනං භාවෙන්තො ඉමෙහි නවහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති, ඉමෙහි නවහි ආකාරෙහි අනුපට්ඨානකුසලො හොති.	205 [99] පෘථග්ජනතෙම (ii) විදර්ශනා වඩන්නේ කෙතෙක් ආකාරයකින් වැටහීමෙහි දක්ෂවේද, කෙතෙක් ආකාරයකින් නොවැටහීමෙහි දක්ෂ වේද? (iii) ශෛක්ෂතෙම (මෙහි (ii) වීතරාගී පුද්ගලතෙම (මෙහි (ii) පෘථග්ජනතෙම විදර්ශනා වඩන්නේ නව ආකාරයකින් වැටහීමෙහි දක්ෂවෙයි. නව ආකාරයකින් නොවැටහීමෙහි දක්ෂ වෙයි. ශෛක්ෂතෙම විදර්ශනා වඩන්නේ දස ආකාරයකින් වැටහීමෙහි දක්ෂවෙයි. දස ආකාරයකින් නොවැටහීමෙහි දක්ෂවෙයි. වීතරාගී පුද්ගලතෙම විදර්ශනා වඩන්නේ දොළොස් ආකාරයකින් වැටහීමෙහි දක්ෂ වෙයි. දොළොස් ආකාරයකින් නොවැටහීමෙහි දක්ෂ වෙයි. [100] පෘථග්ජනතෙම විදර්ශනා වඩන්නේ කවර නව ආකාරයකින් වැටහීමෙහි දක්ෂ වෙයිද කවර නව ආකාරයකින් නොවැටහීමෙහි දක්ෂ වෙයිද? (ii) අනිත්‍ය වශයෙන් වැටහීමෙහි දක්ෂ වෙයි. (මේ වාක්‍ය අගට “වැටහීමෙහි දක්ෂවෙයි” යොදන්න) නිත්‍ය වශයෙන්- දුක්ඛ වශයෙන්- සුඛවශයෙන් අනාත්ම වශයෙන්- ආත්ම වශයෙන්- ක්ෂය වශයෙන්- ඝන වශයෙන් ම- ව්‍යය වශයෙන්- රැස්කිරීම් වශයෙන්ම විපරිණා වශයෙන්- ස්ථිර වශයෙන් ම- අනිමිත්ත වශයෙන්- නිමිත්ත වහයෙන් ම- අප්පණිහිත වශයෙන්- පණිධි වශයෙන් ම-සුඤ්ඤත වශයෙන්- ආත්මයයි ගැනීම් වශයෙන් ම-(iii) මේ නව ආකාරයෙන් වැටහීමෙහි දක්ෂ වෙයි. පෘථග්ජනතෙම විදර්ශනා වඩන්නේ මේ නව ආකාරයෙන් නොවැටහීමෙහි දක්ෂ වෙයි.
206 සෙක්ඛො විපස්සනං භාවෙන්තො කතමෙහි දසහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති, කතමෙහි දසහි ආකාරෙහි අනුපට්ඨානකුසලො හොති? අනිච්චතො උපට්ඨානකුසලො හොති, නිච්චතො අනුපට්ඨානකුසලො හොති...පෙ.... සුඤ්ඤතූපට්ඨානකුසලො හොති, අභිනිවෙසානූපට්ඨානකුසලො හොති. ඤාණූපට්ඨානකුසලො හොති, අඤාණඅනුපට්ඨානකුසලො හොති - සෙක්ඛො විපස්සනං භාවෙන්තො ඉමෙහි දසහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති, ඉමෙහි දසහි ආකාරෙහි අනුපට්ඨානකුසලො හොති. වීතරාගො විපස්සනං භාවෙන්තො කතමෙහි ද්වාදසහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති, කතමෙහි ද්වාදසහි ආකාරෙහි අනුපට්ඨානකුසලො හොති? අනිච්චතො උපට්ඨානකුසලො හොති, නිච්චතො අනුපට්ඨානකුසලො හොති...පෙ.... ඤාණූපට්ඨානකුසලො හොති, අඤාණානුපට්ඨානකුසලො හොති. විසඤ්ඤොගූපට්ඨානකුසලො හොති, සඤ්ඤොගානුපට්ඨානකුසලො හොති. නිරොධූපට්ඨානකුසලො හොති, සඞ්ඛාරානුපට්ඨානකුසලො හොති - වීතරාගො විපස්සනං භාවෙන්තො ඉමෙහි ද්වාදසහි ආකාරෙහි උපට්ඨානකුසලො හොති, ඉමෙහි ද්වාදසහි ආකාරෙහි අනුපට්ඨානකුසලො හොති. ආවජ්ජිතත්තා ආරම්මණූපට්ඨානකුසලවසෙන ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති, ගොචරඤ්ච පජානාති, සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣති...පෙ.... ධම්මෙ සමොධානෙති, ගොචරඤ්ච පජානාති, සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣති. ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙතීති කථං ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති? අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං සමොධානෙති...පෙ.... සමථනිමිත්තූපට්ඨානකුසලවසෙන, පග්ගහනිමිත්තූපට්ඨානකුසලවසෙන, අවික්ඛෙපූපට්ඨානකුසලවසෙන, ඔභාසූපට්ඨානකුසලවසෙන, සම්පහංසනූපට්ඨානකුසලවසෙන, උපෙක්ඛූපට්ඨානකුසලවසෙන , එකත්තූපට්ඨානකුසලවසෙන, ඤාණූපට්ඨානකුසලවසෙන, විමුත්තූපට්ඨානකුසලවසෙන. අනිච්චතො උපට්ඨානකුසලවසෙන, නිච්චතො අනුපට්ඨානකුසලවසෙන, දුක්ඛතො උපට්ඨානකුසලවසෙන, සුඛතො අනුපට්ඨානකුසලවසෙන, අනත්තතො උපට්ඨානකුසලවසෙන, අත්තතො අනුපට්ඨානකුසලවසෙන, ඛයතො උපට්ඨානකුසලවසෙන, ඝනතො අනුපට්ඨානකුසලවසෙන, වයතො උපට්ඨානකුසලවසෙන, ආයූහනානුපට්ඨානකුසලවසෙන, විපරිණාමූපට්ඨානකුසලවසෙන, ධුවතො අනුපට්ඨානකුසලවසෙන, අනිමිත්තූපට්ඨානකුසලවසෙන, නිමිත්තානුපට්ඨානකුසලවසෙන, අප්පණිහිතූපට්ඨානකුසලවසෙන, පණිධිඅනුපට්ඨානකුසලවසෙන, සුඤ්ඤතූපට්ඨානකුසලවසෙන, අභිනිවෙසානුපට්ඨානකුසලවසෙන, ඤාණූපට්ඨානකුසලවසෙන, අඤාණානුපට්ඨානකුසලවසෙන, විසඤ්ඤොගූපට්ඨානකුසලවසෙන, සඤ්ඤොගානුපට්ඨානකුසලවසෙන , නිරොධූපට්ඨානකුසලවසෙන, සඞ්ඛාරානුපට්ඨානකුසලවසෙන ඉන්ද්‍රියානි සමොධානෙති, ගොචරඤ්ච පජානාති, සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣති.	206 [101] ශෛක්ෂතෙම විදර්ශනා වඩන්නේ කවර දස ආකාරයකින් වැටහීමෙහි දක්ෂ වේද කවර දශ ආකාරයකින් නොවැටහීමෙහි දක්ෂ වේද? (මෙහි 100 (ii) යොදන්න) ඤාණ වශයෙන් වැටහීමෙහි දක්ෂ වෙයි, අඤ්ඤාණ වශයෙන් නොවැටහීමෙහි දක්ෂ වෙයි. ශෛක්ෂතෙම විදර්ශනා වඩන්නේ මේ දශ ආකාරයෙන් වැටහීමෙහි දක්ෂ වෙයි. මේ දශ ආකාරයෙන් නොවැටහීමෙහි දක්ෂ වෙයි. [102] වීතරාගීතෙම විදර්ශනා වඩන්නේ කවර දොළොස් ආකාරයකින් වැටහීමෙහි දක්ෂවේද, කවර දොළොස් ආකාරයකින් නොවැටහීමෙහි දක්ෂ වේද? (මෙහි 100 (ii) යොදන්න.) (මෙහි 101 (ii) විසඤ්ඤොග වශයෙන් (ii) වැටහීමෙහි දක්ෂ වෙයි (iii) සඤ්ඤොග වශයෙන් නො (මෙහි 101 (ii) නිරෝධ වශයෙන් (102 (ii) සංඛාර වශයෙන් නො (102 (ii) වීතරාගීතෙම විදර්ශනා වඩන්නේ මේ දොළොස් ආකාරයෙන් (102 (ii) මේ දොළොස් ආකාරයෙන් නො (102 (ii) [103] (i) ආවර්ජනය කරන ලද හෙයින් ආරම්මණයාගේ වැටහීමෙහි දක්ෂතා වශයෙන් ඉන්ද්‍රියයන් පිහිටුවයි අරමුණද දැනගනියි. සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධද කරයි. (ii) (මෙහි (i) ධර්මයන් පිහිටුවයි. අරමුණද දැනගනියි. සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කරයි. [104] ඉන්ද්‍රියයන් පිහිටුවයි යන මෙහි කෙසේ ඉන්ද්‍රියයන් පිහිටුවයිද? ඇදහීම් වශයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය පිහිටුවයි. සමථ නිමිත්ත වැටහීමෙහි දක්ෂතාවයාගේ වශයෙන් (මේ වාක්‍ය අගට “වැටහීමෙහි දක්ෂතාවයාගේ වශයෙන්” යොදන්න) පග්ගහ නිමිත්ත- අවික්ඛෙප නිමිත්ත- සංපහංසනය- උපෙක්ෂාව-සමාන බව- ඤාණය- විමුක්තිය- අනිත්‍ය වශයෙන්- නිත්‍ය වශයෙන්- දුක්ඛ වශයෙන්- සුඛ වශයෙන්ම- අනාත්ම වශයෙන්-ආත්ම වශයෙන් ම- බය වශයෙන් - ඝන වශයෙන් ම- වය වශයෙන්- රැස්කිරීම් වශයෙන් ම- විපරිණාම වශයෙන්- ස්ථිර වශයෙන් ම- අනිමිත්ත වශයෙන්- නිමිත්ත වශයෙන් ම-අප්පණිහිත වශයෙන්- පණිධි වශයෙන් ම- සුඤ්ඤත වශයෙන්-ආත්මයයි ගැනීම ම- ඥානය- අඤ්ඤාණය ම- විසඤ්ඤොගය-සඤ්ඤොගය ම- නිරෝධය- සංඛාරය ම- ඉන්ද්‍රියන් පිහිටුවයි. අරමුණද දැනගනියි. සම බවද අර්ථයද ප්‍රතිවෙධ කරයි.
207 චතුසට්ඨියා ආකාරෙහි තිණ්ණන්නං ඉන්ද්‍රියානං වසීභාවතාපඤ්ඤා ආසවානං ඛයෙ ඤාණං. කතමෙසං තිණ්ණන්නං ඉන්ද්‍රියානං? අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්‍රියස්ස, අඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස, අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රියස්ස. අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්‍රියං කති ඨානානි ගච්ඡති? අඤ්ඤින්ද්‍රියං කති ඨානානි ගච්ඡති? අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රියං කති ඨානානි ගච්ඡති? අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්‍රියං එකං ඨානං ගච්ඡති - සොතාපත්තිමග්ගං. අඤ්ඤින්ද්‍රියං ඡ ඨානානි ගච්ඡති - සොතාපත්තිඵලං, සකදාගාමිමග්ගං, සකදාගාමිඵලං, අනාගාමිමග්ගං, අනාගාමිඵලං, අරහත්තමග්ගං. අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රියං එකං ඨානං ගච්ඡති - අරහත්තඵලං. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්‍රියස්ස සද්ධින්ද්‍රියං අධිමොක්ඛපරිවාරං හොති, වීරියින්ද්‍රියං පග්ගහපරිවාරං හොති, සතින්ද්‍රියං උපට්ඨානපරිවාරං හොති, සමාධින්ද්‍රියං අවික්ඛෙපපරිවාරං හොති, පඤ්ඤින්ද්‍රියං දස්සනපරිවාරං හොති, මනින්ද්‍රියං විජානනපරිවාරං හොති, සොමනස්සින්ද්‍රියං අභිසන්දනපරිවාරං හොති, ජීවිතින්ද්‍රියං පවත්තසන්තතාධිපතෙය්‍යපරිවාරං හොති. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ ජාතා ධම්මා, ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානං රූපං, සබ්බෙව කුසලා හොන්ති, සබ්බෙව අනාසවා හොන්ති, සබ්බෙව නිය්‍යානිකා හොන්ති, සබ්බෙව අපචයගාමිනො හොන්ති, සබ්බෙව ලොකුත්තරා හොන්ති, සබ්බෙව නිබ්බානාරම්මණා හොන්ති. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්‍රියස්ස ඉමානි අට්ඨින්ද්‍රියානි සහජාතපරිවාරා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපරිවාරා හොන්ති, නිස්සයපරිවාරා හොන්ති, සම්පයුත්තපරිවාරා හොන්ති, සහගතා හොන්ති, සහජාතා හොන්ති, සංසට්ඨා හොන්ති, සම්පයුත්තා හොන්ති. තෙව තස්ස ආකාරා චෙව හොන්ති පරිවාරා ච. සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ...පෙ.... අරහත්තඵලක්ඛණෙ අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රියස්ස සද්ධින්ද්‍රියං අධිමොක්ඛපරිවාරං හොති...පෙ.... ජීවිතින්ද්‍රියං පවත්තසන්තතාධිපතෙය්‍යපරිවාරං හොති. අරහත්තඵලක්ඛණෙ ජාතා ධම්මා සබ්බෙව අබ්‍යාකතා හොන්ති, ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානං රූපං සබ්බෙව අනාසවා හොන්ති, සබ්බෙව ලොකුත්තරා හොන්ති, සබ්බෙව නිබ්බානාරම්මණා හොන්ති. අරහත්තඵලක්ඛණෙ අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රියස්ස ඉමානි අට්ඨින්ද්‍රියානි සහජාතපරිවාරා හොන්ති . තෙව තස්ස ආකාරා චෙව හොන්ති පරිවාරා ච. ඉති ඉමානි අට්ඨ අට්ඨකානි චතුසට්ඨි හොන්ති. ආසවාති කතමෙ තෙ ආසවා? කාමාසවො, භවාසවො, දිට්ඨාසවො, අවිජ්ජාසවො. කත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති (ඛිය්‍යන්ති (ක.))? සොතාපත්තිමග්ගෙන අනවසෙසො දිට්ඨාසවො ඛීයති. අපායගමනීයො කාමාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො භවාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අනාගාමිමග්ගෙන අනවසෙසො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අරහත්තමග්ගෙන අනවසෙසො භවාසවො ඛීයති, අනවසෙසො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති.	207 [105] සූසැට ආකාරයකින් තුන්වැදෑරුම් ඉන්ද්‍රියයන් පුරුදු කිරීම් වශයෙන්වූ ප්‍රඥාව ආශ්‍රවයන් ක්ෂය කිරීමෙහි ඤාණය වෙයි. කවර තුන්වැදෑරුම් ඉන්ද්‍රියයන්ගේද? අනඤ්ඤා තඤ්ඤස්සාමිතින්ද්‍රියගේද, අඤ්ඤින්ද්‍රියගේද, අඤ්ඤතාවින්ද්‍රියගේද වෙයි. අනඤ්ඤාතඤ්ඤාස්සාමිතින්ද්‍රිය (ii) කෙතෙක් තැනකට පැමිණෙයිද? (iii) අඤ්ඤිතාවින්ද්‍රිය (මෙහි (ii) අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රිය (මෙහි (ii) අනඤ්ඤාතඤ්ඤාස්සාවිතින්ද්‍රිය එක් තැනකට පැමිණෙයි එනම් සොතාපත්ති මාර්ගයයි අඤ්ඤින්ද්‍රිය සය තැනකට පැමිණෙයි. එනම් සොතාපත්ති ඵලයද සකෘදාගාමි මාර්ගයද සකෘදාගාමි ඵලයද අනාගාමි මාර්ගයද අනාගාමි ඵලයද අර්හත් මාර්ගයද වෙයි. අඤ්ඤිතාවින්ද්‍රිය එක් තැනකට පැමිණෙයි එනම් අර්හත් ඵලයයි. [106] සොතාපත්ති මාර්ග ක්ෂණයෙහි අනඤ්ඤාතඤ්ඤාස්සා මිතින්ද්‍රියට (i) සද්ධින්ද්‍රිය ඇදහීම් (ii) වශයෙන් පිරිවර වෙයි. (iii) විරියින්ද්‍රිය උත්සාහ (මෙහි (ii) සතින්ද්‍රිය එළඹ සිටීම් (මෙහි (ii) සමාධින්ද්‍රිය නොවිසිරයාම් (මෙහි (ii) පඤ්ඤින්ද්‍රිය දැකීම් (මෙහි (ii) මනින්ද්‍රිය දැකීම් (මෙහි (ii) සොමනස්සින්ද්‍රිය නොවියලුණු ස්වභාවය (මෙහි (ii) ජීවිතින්ද්‍රිය පවත්නා සන්තතියට අධිපති (මෙහි (ii) සෝවාන් මාර්ගක්ෂණයෙහි (iv) හටගත් චිත්තජ රූප හැර සියලු ධර්මයෝ කුසල් වෙත්. සියලු ධර්මයෝ ආශ්‍රව රහිතවූවාහු වෙත්. සියලු ධර්මයෝ නිවනට පමුණුවන්නාහු වෙත්. සියලු ධර්මයෝ චුති ප්‍රතිසන්ධි දෙක සිඳිමින් යන්නාහු වෙත්. සියලු ධර්මයෝ ලොකොත්තර වෙත්. සියලු ධර්මයෝ නිවන් අරමුණු කොට ඇත්තාහු වෙත්. [107] සොවාන් මාර්ග ක්ෂණයෙහි (ii) අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමිතින්ද්‍රියට මේ ඉන්ද්‍රියයන් අටදෙන එකට උපදින පිරිවර වෙත්. ඔවුනොවුන්ට පිරිවර වෙත්. නිශ්‍රය වන්නාවූ පිරිවර වෙත්. සම්ප්‍රයුක්ත පිරිවර වෙත්. එකට යෙදෙන්නාහු වෙත්. එකට උපදින්නාහු වෙත්. මිශ්‍රවූවාහු වෙත්. සම්ප්‍රයුක්ත වෙත්. ඒ ඉන්ද්‍රියයෝද ඒ මාර්ගයාගේ ආකාර ඇත්තාහුද පිරිවරවූවාහුද වෙත්. (iii) [108] සොතාපත්ති ඵලයෙහි (මෙහි 106 (ii) යොදන්න) සොතාපත්තිඵලයෙහි (මෙහි 106 (iv) යොදන්න) සොතාපත්ති ඵලයෙහි (මෙහි 107 (ii) අර්හත් ඵල ඤාණයෙහි අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රියට (මෙහි 106 (ii) යොදන්න) ජීවිතින්ද්‍රිය පවත්නා සන්තතියට අධිපතිභාවයෙන් පිරිවර වෙයි. අර්හත් ඵල ක්ෂණයෙහි උපන් සියලු ධර්මයෝ අව්‍යාකෘත වෙත්. චිත්තජ රූප හැර සියලු ධර්මයෝ ආශ්‍රව රහිත වෙත්. සියලු ධර්මයෝ ලොකොත්තර වෙත්. සියලු ධර්මයෝ නිවන් අරමුණුකොට ඇත්තාහු වෙත්. අර්හත් ඵල ක්ෂණයෙහි අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රියට මේ අට ඉන්ද්‍රියයෝ එකට උපදින පිරිවර වෙත්. ඒ ඉන්ද්‍රියයෝ ඒ අර්හත් ඵලයාගේ ආකාර ඇත්තාහුද පිරිවරවූවාහුද වෙත්. මෙසේ මේ අෂ්ටක අටහැටහතරක් වෙත්. [109] ආසව යන මෙහි ඒ ආශ්‍රවයෝ කවරහුද? කාමාශ්‍රවය, භවාශ්‍රය, දෘෂ්ටි ආශ්‍රවය. අවිද්‍යා ආශ්‍රවය යන මොහුය. කොතැන්හි ඒ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්ද? ශ්‍රොතාපත්ති මාර්ගයෙන් නිරවශෙෂ වශයෙන් දෘෂ්ටි ආශ්‍රවය ක්ෂය වෙයි. (මේ වාක්‍ය අගට “ආශ්‍රවය ක්ෂය වෙයි” යොදන්න) අපායෙහි හෙළන කාම- අපායෙහි හෙළන භව- අපායෙහි හෙළන අවිද්‍යා- මෙහි ඒ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්. සකෘදාගාමි මාර්ගයෙන් ඖදාරික කාම- ඊට සමානවූ භව-ඊට සමානවූ අවිද්‍යා- මෙහි ඒ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්. අනාගාමි මාර්ගයෙන් නිරවශෙෂ වශයෙන් කාම- ඊට සමානවූ භව- ඊට සමානවූ අවිද්‍යා- මෙහි මේ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්. අර්හත් මාර්ගයෙන් නිරවශෙෂ වශයෙන් භව- නිරවශෙෂ වශයෙන් අවිද්‍යා- මෙහි මේ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්.
208 න තස්ස අද්දිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චි, අථො අවිඤ්ඤාතමජානිතබ්බං; සබ්බං අභිඤ්ඤාසි යදත්ථි නෙය්‍යං, තථාගතො තෙන සමන්තචක්ඛූති. සමන්තචක්ඛූති කෙනට්ඨෙන සමන්තචක්ඛු? චුද්දස බුද්ධඤාණානි - දුක්ඛෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං...පෙ.... සබ්බඤ්ඤුතඤාණං බුද්ධඤාණං, අනාවරණඤාණං බුද්ධඤාණං. ඉමානි චුද්දස බුද්ධඤාණානි. ඉමෙසං චුද්දසන්නං බුද්ධඤාණානං අට්ඨ ඤාණානි සාවකසාධාරණානි, ඡ ඤාණානි අසාධාරණානි සාවකෙහි. යාවතා දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො ඤාතො, අඤ්ඤාතො දුක්ඛට්ඨො නත්ථීති - සමන්තචක්ඛු. යං සමන්තචක්ඛු තං පඤ්ඤින්ද්‍රියං. පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං. යාවතා දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො දිට්ඨො විදිතො සච්ඡිකතො ඵස්සිතො පඤ්ඤාය; අඵස්සිතො පඤ්ඤාය දුක්ඛට්ඨො නත්ථීති - සමන්තචක්ඛු. යං සමන්තචක්ඛු තං පඤ්ඤින්ද්‍රියං. පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං. යාවතා සමුදයස්ස සමුදයට්ඨො...පෙ.... යාවතා නිරොධස්ස නිරොධට්ඨො... යාවතා මග්ගස්ස මග්ගට්ඨො... යාවතා අත්ථපටිසම්භිදාය අත්ථපටිසම්භිදට්ඨො... යාවතා ධම්මපටිසම්භිදාය ධම්මපටිසම්භිදට්ඨො... යාවතා නිරුත්තිපටිසම්භිදාය නිරුත්තිපටිසම්භිදට්ඨො... යාවතා පටිභානපටිසම්භිදාය පටිභානපටිසම්භිදට්ඨො... යාවතා ඉන්ද්‍රියපරොපරියත්තෙ ඤාණං... යාවතා සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං... යාවතා යමකපාටිහීරෙ ඤාණං... යාවතා මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං... යාවතා සදෙවකස්ස ලොකස්ස සමාරකස්ස සබ්‍රහ්මකස්ස සස්සමණබ්‍රාහ්මණියා පජාය සදෙවමනුස්සාය දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, තං ඤාතං දිට්ඨං විදිතං සච්ඡිකතං ඵස්සිතං පඤ්ඤාය. අඵස්සිතං පඤ්ඤාය නත්ථීති - සමන්තචක්ඛු. යං සමන්තචක්ඛු තං පඤ්ඤින්ද්‍රියං. පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං. සද්දහන්තො පග්ගණ්හාති, පග්ගණ්හන්තො සද්දහති. සද්දහන්තො උපට්ඨාපෙති, උපට්ඨාපෙන්තො සද්දහති. සද්දහන්තො සමාදහති, සමාදහන්තො සද්දහති. සද්දහන්තො පජානාති, පජානන්තො සද්දහති. පග්ගණ්හන්තො උපට්ඨාපෙති, උපට්ඨාපෙන්තො පග්ගණ්හාති. පග්ගණ්හන්තො සමාදහති, සමාදහන්තො පග්ගණ්හාති. පග්ගණ්හන්තො පජානාති, පජානන්තො පග්ගණ්හාති. පග්ගණ්හන්තො සද්දහති, සද්දහන්තො පග්ගණ්හාති. උපට්ඨාපෙන්තො සමාදහති, සමාදහන්තො උපට්ඨාපෙති. උපට්ඨාපෙන්තො පජානාති, පජානන්තො උපට්ඨාපෙති. උපට්ඨාපෙන්තො සද්දහති, සද්දහන්තො උපට්ඨාපෙති. උපට්ඨාපෙන්තො පග්ගණ්හාති, පග්ගණ්හන්තො උපට්ඨාපෙති. සමාදහන්තො පජානාති, පජානන්තො සමාදහති. සමාදහන්තො සද්දහති, සද්දහන්තො සමාදහති. සමාදහන්තො පග්ගණ්හාති, පග්ගණ්හන්තො සමාදහති. සමාදහන්තො උපට්ඨාපෙති, උපට්ඨාපෙන්තො සමාදහති. පජානන්තො සද්දහති, සද්දහන්තො පජානාති. පජානන්තො පග්ගණ්හාති, පග්ගණ්හන්තො පජානාති. පජානන්තො උපට්ඨාපෙති, උපට්ඨාපෙන්තො පජානාති. පජානන්තො සමාදහති, සමාදහන්තො පජානාති. සද්දහිතත්තා පග්ගහිතං, පග්ගහිතත්තා සද්දහිතං. සද්දහිතත්තා උපට්ඨාපිතං, උපට්ඨාපිතත්තා සද්දහිතං. සද්දහිතත්තා සමාදහිතං, සමාදහිතත්තා සද්දහිතං. සද්දහිතත්තා පජානිතං, පජානිතත්තා සද්දහිතං. පග්ගහිතත්තා උපට්ඨාපිතං , උපට්ඨාපිතත්තා පග්ගහිතං. පග්ගහිතත්තා සමාදහිතං, සමාදහිතත්තා පග්ගහිතං. පග්ගහිතත්තා පජානිතං පජානිතත්තා පග්ගහිතං. පග්ගහිතත්තා සද්දහිතං, සද්දහිතත්තා පග්ගහිතං. උපට්ඨාපිතත්තා සමාදහිතං, සමාදහිතත්තා උපට්ඨාපිතං. උපට්ඨාපිතත්තා පජානිතං, පජානිතත්තා උපට්ඨාපිතං. උපට්ඨාපිතත්තා සද්දහිතං, සද්දහිතත්තා උපට්ඨාපිතං. උපට්ඨාපිතත්තා පග්ගහිතං, පග්ගහිතත්තා උපට්ඨාපිතං. සමාදහිතත්තා පජානිතං, පජානිතත්තා සමාදහිතං. සමාදහිතත්තා සද්දහිතං, සද්දහිතත්තා සමාදහිතං. සමාදහිතත්තා පග්ගහිතං, පග්ගහිතත්තා සමාදහිතං. සමාදහිතත්තා උපට්ඨාපිතං, උපට්ඨාපිතත්තා සමාදහිතං. පජානිතත්තා සද්දහිතං, සද්දහිතත්තා පජානිතං. පජානිතත්තා පග්ගහිතං, පග්ගහිතත්තා පජානිතං. පජානිතත්තා උපට්ඨාපිතං, උපට්ඨාපිතත්තා පජානිතං. පජානිතත්තා සමාදහිතං, සමාදහිතත්තා පජානිතං. යං බුද්ධචක්ඛු තං බුද්ධඤාණං, යං බුද්ධඤාණං තං බුද්ධචක්ඛු, යෙන චක්ඛුනා තථාගතො සත්තෙ පස්සති අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙ තික්ඛින්ද්‍රියෙ මුදින්ද්‍රියෙ ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙ සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙ අප්පෙකච්චෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො (පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනෙ (ස්‍යා. ක.)), අප්පෙකච්චෙ නපරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො. අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙති සද්ධො පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, අස්සද්ධො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. ආරද්ධවීරියො පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, කුසීතො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. උපට්ඨිතස්සති පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, මුට්ඨස්සති පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. සමාහිතො පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, අසමාහිතො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. පඤ්ඤවා පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. තික්ඛින්ද්‍රියෙ මුදින්ද්‍රියෙති සද්ධො පුග්ගලො තික්ඛින්ද්‍රියො, අස්සද්ධො පුග්ගලො මුදින්ද්‍රියො...පෙ.... පඤ්ඤවා පුග්ගලො තික්ඛින්ද්‍රියො, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො මුදින්ද්‍රියො. ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙති සද්ධො පුග්ගලො ස්වාකාරො, අස්සද්ධො පුග්ගලො ද්වාකාරො...පෙ.... පඤ්ඤවා පුග්ගලො ස්වාකාරො, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො ද්වාකාරො. සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙති සද්ධො පුග්ගලො සුවිඤ්ඤාපයො, අස්සද්ධො පුග්ගලො දුවිඤ්ඤාපයො...පෙ.... පඤ්ඤවා පුග්ගලො සුවිඤ්ඤාපයො, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො දුවිඤ්ඤාපයො. අප්පෙකච්චෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො, අප්පෙකච්චෙ නපරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනොති සද්ධො පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී, අස්සද්ධො පුග්ගලො නපරලොකවජ්ජභයදස්සාවී. ආරද්ධවීරියො පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී , කුසීතො පුග්ගලො නපරලොකවජ්ජභයදස්සාවී...පෙ.... පඤ්ඤවා පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො නපරලොකවජ්ජභයදස්සාවී. ලොකොති ඛන්ධලොකො ධාතුලොකො ආයතනලොකො විපත්තිභවලොකො විපත්තිසම්භවලොකො සම්පත්තිභවලොකො සම්පත්තිසම්භවලොකො. එකො ලොකො - සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා. ද්වෙ ලොකා - නාමඤ්ච රූපඤ්ච. තයො ලොකා - තිස්සො වෙදනා. චත්තාරො ලොකා - චත්තාරො ආහාරා. පඤ්ච ලොකා - පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ඡ ලොකා - ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි. සත්ත ලොකා - සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො. අට්ඨ ලොකා - අට්ඨ ලොකධම්මා. නව ලොකා - නව සත්තාවාසා. දස ලොකා - දසායතනානි. ද්වාදස ලොකා - ද්වාදසායතනානි. අට්ඨාරස ලොකා - අට්ඨාරස ධාතුයො. වජ්ජන්ති සබ්බෙ කිලෙසා වජ්ජා, සබ්බෙ දුච්චරිතා වජ්ජා, සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරා වජ්ජා, සබ්බෙ භවගාමිකම්මා වජ්ජා. ඉති ඉමස්මිඤ්ච ලොකෙ ඉමස්මිඤ්ච වජ්ජෙ තිබ්බා භයසඤ්ඤා පච්චුපට්ඨිතා හොන්ති, සෙය්‍යථාපි උක්ඛිත්තාසිකෙ වධකෙ. ඉමෙහි පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි ඉමානි පඤ්චින්ද්‍රියානි ජානාති පස්සති අඤ්ඤාති පටිවිජ්ඣතීති.	208 [110] “උන්වහන්සේ විසින් වර්තමාන කාලයෙහිවූ (ii) නොදක්නා ලද කිසිවක් නැත. (iii) තවද අතීතයෙහිවූ (මෙහි (ii) අනාගතයෙහිවූ (මෙහි (ii) දතයුතුවූ යම්තාක් දේ වෙද්ද ඒ සියල්ල දැනගත්සේක. එහෙයින් තථාගතයන් වහන්සේ සමන්තචක්ඛු නම් වනසේක. “සමන්ත චක්ඛු” යන මෙහි කිනම් අර්ථයකින් සමන්ත චක්ඛු නම් වෙයිද? බුද්ධඥාන තුදුසකි. දුක්ඛය (ii) දක්නා ඥානය බුද්ධ ඥානයකි. (iii) දුක්ඛ සමුදය (මෙහි (ii) (ඤාණ කථාවල 248 ඡේදය යොදන්න) සර්වඥතාඥානය බුද්ධ ඥානයකි. අනාවරණ ඥානය බුද්ධ ඥානයකි. මොව්හු තුදුස් බුද්ධ ඥානයෝ නම් වෙත්. මේ තුදුස් බුද්ධ ඥානයන් අතුරෙන් ඤාන අටක් ශ්‍රාවකයන්ට සාධාරණ වෙත්. ඤාණ සයක් ශ්‍රාවකයන්ට සාධාරණ නොවෙත්. [111] දුක්ඛයාගේ යම් පමණවූ දුක්ඛාර්ථ වෙයිද (ii) ඒ සියල්ල දක්නා ලදී. දන්නා ලදී. නොදැනගන්නා ලද දුක්ඛාර්ථයක් නැත. එහෙයින් සමන්ත චක්ඛු නම් වෙයි. යමක් සමන්ත චක්ඛු වෙයිද එය පඤ්ඤින්ද්‍රිය නමි. පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් ඇදහීම් ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය වෙයි. උත්සාහ ස්වභාවයෙන් විරියින්ද්‍රිය වෙයි. එළඹ සිටීම් ස්වභාවයෙන් සතින්ද්‍රිය වෙයි. නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රිය වෙයි. (iii) දුක්ඛයාගේ යම්තාක් දුක්ඛාර්ථ ස්වභාවයක් වෙයිද (මෙහි (ii) [112] සමුදයාර්ථ යම්තාක් වෙයිද, (මෙහි 111 (ii) නිරෝධයාගේ නිරෝධාර්ථ යම්තාක්ද, (මේ වාක්‍ය අගට ‘යම්තාක්ද’ යොදන්න) මාර්ගයාගේ මාර්ගර්ථ-අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදායෙහි අර්ථ ප්‍රතිසම්භිදාර්ථ- ධර්ම ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ධර්මප්‍රතිසම්භිදාර්ථ නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි නිරුක්ති ප්‍රතිසම්භිදාර්ථ- ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදාවෙහි ප්‍රතිභාන ප්‍රතිසම්භිදාර්ථ- ඉන්ද්‍රිය පරොපර්යත්තයෙහි ඤාණ-සත්වයන්ගේ ආසය- අනුසයන්හි ඤාණ- යමක ප්‍රාතිහාර්යයෙහි ඤාණ- මහාකරුණා සමාපත්තියෙහි ඤාණ- දෙවියන් සහිත මරුන් සහිත බඹුන් සහිත ලෝකයා විසින් මහණ බමුණන් සහිත දෙවි මිනිසුන් සහිත ප්‍රජාව විසින් ඇසින් දුටුවාවූද, කණින් ඇසුවාවූද, නැහැයෙන්, දිවෙන් කයින් දැනගන්නා ලද්දාවූද, සිතින් දැනගන්නා ලද්දාවූද පැමිණෙන ලද්දාවූද සොයන ලද්දාවූද සිතින් හැසිරෙන ලද්දාවූද, යම්තාක් දෙයක් වෙයිද, ඒ සියල්ල දැනගන්නා ලදී. දක්නා ලදී. ප්‍රත්‍යක්ෂකරන ලදී. නුවණින් ස්පර්ශ කරන ලදී. නුවණින් ස්පර්ශනොකරනලද්දක් නැත. [113] එහෙයින් සමන්ත චක්ඛු නමි. යමක් සමන්ත චක්ඛු නම් වේද එය පඤ්ඤින්ද්‍රිය නමි. පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් ඇදහීම් ස්වභාවයෙන් සධින්ද්‍රිය වෙයි. උත්සාහ ස්වභාවයෙන් විරියින්ද්‍රිය වෙයි. එළඹ සිටීම් ස්වභාවයෙන් සතින්ද්‍රිය වෙමියි. නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රිය වෙයි. අදහන්නේ උත්සාහ කරයි. උත්සාහ කරන්නේ අදහයි. අදහන්නේ සිහිය එළවයි. සිහිය එළවන්නේ අදහයි. අදහන්නේ සිත එකඟ කරයි. සිත එකඟ කරන්නේ අදහයි. අදහන්නේ ප්‍රකාරයෙන් දනියි. ප්‍රකාරයෙන් දන්නේ අදහයි. උත්සාහ කරන්නේ සිහිය එළවයි. සිහි එළවන්නේ උත්සාහ කරයි. උත්සාහ කරන්නේ සිත එකඟ කරයි. සිත එකඟ කරන්නේ උත්සාහ කරයි. උත්සාහ කරන්නේ ප්‍රකාරයෙන් දනියි. ප්‍රකාරයෙන් දන්නේ උත්සාහ කරයි. උත්සාහ කරන්නේ අදහයි. අදහන්නේ උත්සාහ කරයි. සිහි එළවන්නේ සිත එකඟ කරයි. සිත එකඟ කරන්නේ සිහි එළවයි. සිහි එළවන්නේ ප්‍රකාරයෙන් දනියි. ප්‍රකාරයෙන් දන්නේ සිහි එළවයි. සිහි එළවන්නේ අදහයි. අදහන්නේ සිහි එළවයි. සිහි එළවන්නේ උත්සාහ කරයි. උත්සාහ කරන්නේ සිහි එළවයි. සිත එකඟ කරන්නේ ප්‍රකාරයෙන් දනියි. ප්‍රකාරයෙන් දන්නේ සිත එකඟ කරයි. සිත එකඟ කරන්නේ අදහයි. අදහන්නේ සිත එකඟ කරයි. සිත එකඟ කරන්නේ උත්සාහ කරයි. උත්සාහ කරන්නේ සිත එකඟ කරයි. ප්‍රකාරයෙන් දනියි. ප්‍රකාරයෙන් දන්නේ සිහි එළවයි. සිහි එළවන්නේ ප්‍රකාරයෙන් දනියි. ප්‍රකාරයෙන් දන්නේ සිත එකඟ කරයි. සිත එකඟ කරන්නේ ප්‍රකාරයෙන් දනියි. [114] අදහන ලද හෙයින් උත්සාහ කරන ලදී. උත්සාහ කරන ලද හෙයින් අදහන ලදී. අදහන ලද හෙයින් සිහි එළවන ලදී. සිහි එළවන ලද හෙයින් අදහන ලදී. අදහන ලද හෙයින් සිත එකඟ කරන ලදී. සිත එකඟ කරන ලද හෙයින් අදහන ලදී. අදහන ලද හෙයින් ප්‍රකාරයෙන් දැනගන්නා ලදී. ප්‍රකාරයෙන් දැනගන්නා ලද හෙයින් අදහන ලදී. උත්සාහ කරන ලද හෙයින් සිහි එළවන ලදී. සිහි එළවන ලද හෙයින් උත්සාහ කරන ලදී. උත්සාහ කරන ලද හෙයින් සිත එකඟ කරන ලදී. සිත එකඟ කරන ලද හෙයින් උත්සාහ කරන ලදී. උත්සාහ කරන ලද හෙයින් දැනගන්නා ලදී. දැනගන්නා ලද හෙයින් උත්සාහ කරන ලදී. උත්සාහ කරන ලද හෙයින් අදහන ලදී. අදහන ලද හෙයින් උත්සාහ කරන ලදී. සිහි එළවන ලද හෙයින් සිත එකඟ කරන ලදී. සිත එකඟ කරන ලද හෙයින් සිහි එළවන ලදී. සිහි එළවන ලද හෙයින් දැනගන්නා ලදී. දැනගන්නා ලද හෙයින් සිහි එළවන ලදී. සිහි එළවන ලද හෙයින් අදහන ලදී. අදහන ලද හෙයින් සිහි එළවන ලදී. සිහි එළවන ලද හෙයින් උත්සාහ කරන ලදී. උත්සාහ කරන ලද හෙයින් සිහි එළවන ලදී. සිත එකඟ කරන ලද හෙයින් දැනගන්නා ලදී. දැනගන්නා ලද හෙයින් සිත එකඟ කරන ලදී. සිත එකඟ කරන ලද හෙයින් අදහන ලදී. අදහන ලද හෙයින් සිත එකඟ කරන ලදී. සිත එකඟ කරන ලද හෙයින් උත්සාහ කරන ලදී. උත්සාහ කරන ලද හෙයින් සිත එකඟ කරන ලදී. සිත එකඟ කරන ලද හෙයින් සිහි එළවන ලදී. සිහි එළවන ලද හෙයින් සිත එකඟ කරන ලදී. දැනගන්නා ලද හෙයින් අදහන ලදී. අදහන ලද හෙයින් දැනගන්නා ලදී. දැනගන්නා ලද හෙයින් උත්සාහ කරන ලදී. උත්සාහ කරන ලද හෙයින් දැනගන්නා ලදී. දැනගන්නා ලද හෙයින් සිහි එළවන ලදී. සිහි එළවන ලද හෙයින් දැනගන්නා ලදී. දැනගන්නා ලද හෙයින් සිත එකඟ කරන ලදී. සිත එකඟ කරන ලද හෙයින් දැනගන්නා ලදී. [115] යමක් බුද්ධ චක්ඛු වෙයිද එය බුද්ධඥාන නමි. යමක් බුද්ධඥාන වෙයිද එය බුද්ධ චක්ඛු නමි. යම් චක්ෂුසකින් තථාගතයන් වහන්සේ විසින් අල්ප (ii) රජස් සහිත ඉන්ද්‍රියයන් (iii) ඇත්තාවූද, මහත් (මෙහි (ii) ඇත්තාවූද, තියුණු ඉන්ද්‍රිය ඇත්තාවූද, මෘදු ඉන්ද්‍රිය ඇත්තාවූද, යහපත් ආකාර ඇත්තාවූද, අයහපත් ආකාර ඇත්තාවූද, පහසුවෙන් අවබෝධ කළ හැක්කාවූද, පහසුවෙන් අවබෝධ කළ නොහැක්කාවූද සත්වයන් පරලොව භය දක්නාවූ ඇතැම් සත්වයන්ද, පරලොව භය නොදක්නාවූ ඇතැම් සත්වයන්ද, දකියිද එය බුද්ධ චක්ඛු නමි. [116] අල්ප (ii) ඇති මහත් (මෙහි 115 (ii) යන මෙහි ශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලතෙම අල්ප (මෙහි (ii) ඇත්තේ වෙයි. අශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලතෙම මහත් (මෙහි 115 (ii) ඇත්තේ වෙයි. එළඹ සිටි සිහිය ඇති පුද්ගලතෙම අප්පරජක්ඛ පුද්ගල නමි. පටන්ගත් වීර්ය ඇති පුද්ගලතෙම අප්පරජක්ඛ නමි. පටන්ගත් වීර්ය නැති පුද්ගලතෙම මහරජක්ඛ නමි. එළඹ සිටි සිහිය ඇති පුද්ගලතෙම අප්පරජක්ඛ නමි. මුළාවූ සිහිය ඇති පුද්ගල තෙම මහාරජක්ඛ නමි. සමාධිය ඇති පුද්ගලතෙම අප්පරජක්ඛ නමි. සමාධිය නැති පුද්ගලතෙම මහාරජක්ඛ නමි. ප්‍රඥාවත් පුද්ගලතෙම අප්පරජක්ඛ නමි. දුශ්ප්‍රාඥ පුද්ගලතෙම මහාරජක්ඛ නමි. තියුණු ඉන්ද්‍රිය ඇති මෘදු ඉන්ද්‍රිය ඇති යන මෙහි ශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලතෙම තික්ඛීන්ද්‍රිය (තියුණු ඉන්ද්‍රිය ඇත්තේ) නමි. ශ්‍රද්ධා නැති පුද්ගලතෙම මුදින්ද්‍රිය (මෘදු ඉන්ද්‍රිය ඇත්තේ) නමි. එළඹ සිටි සිහිය ඇති පුද්ගලතෙම නික්ඛින්ද්‍රිය නමි. මුළාවූ සිහිය ඇති පුද්ගලතෙම මුදින්ද්‍රීය නමි. පටන්ගත් වීර්ය ඇති පුද්ගලතෙම තික්ඛීන්ද්‍රිය නමි. සමාධිය ඇති පුද්ගල තෙම මුදින්ද්‍රිය නමි. ප්‍රඥාවත් පුද්ගලතෙම තික්ඛීන්ද්‍රිය නමි. දුශ්ප්‍රාඥ පුද්ගලතෙම මුදින්ද්‍රිය නමි. [117] යහපත් ආකාර ඇති අයහපත් ආකාර ඇති යන මෙහි ශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලතෙම ස්වාකාර (යහපත් ආකාර ඇත්තේ) නමි. අශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලතෙම ද්වාකාර (අයහපත් ආකාර ඇත්තේ) නමි. ප්‍රඥාවත් පුද්ගලතෙම ස්වාකාර නමි. දුශ්ප්‍රාඥ පුද්ගලතෙම් ද්වාකාර නමි. පහසුවෙන් අවබෝධ කළ හැකි පහසුවෙන් අවබෝධ නොකළ හැකි (සුවිඤ්ඤාපය දුවිඤ්ඤාපය) යන මෙහි ශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලතෙම සුවිඤ්ඤාපය නමි. ප්‍රඥාවත් පුද්ගලතෙම සුවිඤ්ඤාපය නමි. දුප්පඤ්ඤ පුද්ගලතෙම දුවිඤ්ඤාපය නමි. [118] පරලොව භය දක්නා ඇතැම් සත්වයන් පරලොව භය නොදක්නා ඇතැම් සත්වයන් යන මෙහි ශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගල තෙම (ii) පරලොව භය දක්නේ වෙයි. (iii) අශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලතෙම (iv) පරලොව භය නොදක්නේ වෙයි. (v) පටන් ගත් වීර්ය ඇති පුද්ගලතෙම (මෙහි (ii) කුසීත පුද්ගලතෙම (මෙහි (iv) ප්‍රඥාවත් පුද්ගලතෙම (මෙහි (ii) දුප්පඤ්ඤ පුද්ගල තෙම (මෙහි (iv) [119] ලොක යන මෙහි ඛන්ධලෝකය ධාතුලෝකය ආයතනලෝකය විපත්ති ලෝකය විපත්තිසම්භව ලෝකය සම්පත්තිලෝකය සම්පත්ති සම්භව ලෝකය එක් ලෝකයකි. සියලු සත්වයෝ ආහාරය නිසා පවත්නාහුය. ලොක දෙකකි. නාමයද රූපයද වෙයි. ලොක තුනකි. ත්‍රිවිධ වේදනාවෝයි. ලොක සතරකි, සතර ආහාරයෝයි ලොක පසකි, පඤ්ච උපාදානස්කන්ධයෝයි. ලොක සයකි, අධ්‍යාත්මිකායතන සයය ලොක සතකි, විඥානස්ථිති සතය, ලොක අටකි, අෂ්ට ලොක ධර්මයෝයි. ලොක නවයකි, නව සත්වාවාසයෝයි. ලොක දසයකි, දස ආයතනයෝයි. ලොක දොළසකි. දොළොස් ආයතනයෝයි. ලොක අටළොසකි. අටළොස් ධාතූහුය, යන මොහු ලොක නම් වෙත්. [120] “වරද” යන මෙහි සියලු ක්ලේශයෝ වරද වෙත්. සියලු දුශ්චරිතද වරද වෙත්. සියලු කර්ම වරද වෙත්. සියලු භවගාමීකර්ම වරදවෙත්. මෙසේ මේ ලෝකයෙහිද මේ වරදෙහිද තියුණුවූ භය සඤ්ඤාව ඔසවන ලද කඩුව ඇති වධකයෙකු කෙරෙහි යම්සේද එසේ තියුණුවූ භය සඤ්ඤාව වැටහෙන ලද්දී වෙයි. මේ පනස් ආකාරයෙන් මේ පංච ඉන්ද්‍රියයන් දකියි, දනියි, ප්‍රතිවෙධ කරයි.
5. විමොක්ඛකථා	5. විමොක්ඛ කථා
1. උද්දෙසො	1. උද්දෙසො
209 පුරිමනිදානං . ‘‘තයොමෙ , භික්ඛවෙ, විමොක්ඛා. කතමෙ තයො? සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො, අනිමිත්තො විමොක්ඛො, අප්පණිහිතො විමොක්ඛො - ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, තයො විමොක්ඛා. ‘‘අපි ච, අට්ඨසට්ඨි විමොක්ඛා - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො, අනිමිත්තො විමොක්ඛො, අප්පණිහිතො විමොක්ඛො; අජ්ඣත්තවුට්ඨානො විමොක්ඛො, බහිද්ධාවුට්ඨානො විමොක්ඛො, දුභතො වුට්ඨානො විමොක්ඛො; අජ්ඣත්තවුට්ඨානා චත්තාරො විමොක්ඛා, බහිද්ධාවුට්ඨානා චත්තාරො විමොක්ඛා, දුභතො වුට්ඨානා චත්තාරො විමොක්ඛා; අජ්ඣත්තවුට්ඨානානං අනුලොමා චත්තාරො විමොක්ඛා, බහිද්ධාවුට්ඨානානං අනුලොමා චත්තාරො විමොක්ඛා, දුභතො වුට්ඨානානං අනුලොමා චත්තාරො විමොක්ඛා; අජ්ඣත්තවුට්ඨානපටිප්පස්සද්ධී (අජ්ඣත්තවුට්ඨානා පටිප්පස්ස්ද්ධී (ස්‍යා.)) චත්තාරො විමොක්ඛා, බහිද්ධාවුට්ඨානපටිප්පස්සද්ධී චත්තාරො විමොක්ඛා, දුභතො වුට්ඨානපටිප්පස්සද්ධී චත්තාරො විමොක්ඛා; රූපී රූපානි පස්සතීති විමොක්ඛො, අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සතීති විමොක්ඛො, සුභං තෙව අධිමුත්තො හොතීති විමොක්ඛො; ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති විමොක්ඛො, විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති විමොක්ඛො, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති විමොක්ඛො; නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති විමොක්ඛො, සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධසමාපත්ති විමොක්ඛො; සමයවිමොක්ඛො, අසමයවිමොක්ඛො; සාමයිකො විමොක්ඛො, අසාමයිකො විමොක්ඛො; කුප්පො විමොක්ඛො, අකුප්පො විමොක්ඛො; ලොකියො විමොක්ඛො, ලොකුත්තරො විමොක්ඛො; සාසවො විමොක්ඛො, අනාසවො විමොක්ඛො; සාමිසො විමොක්ඛො, නිරාමිසො විමොක්ඛො; නිරාමිසානිරාමිසතරො විමොක්ඛො, පණිහිතො විමොක්ඛො, අප්පණිහිතො විමොක්ඛො, පණිහිතප්පටිප්පස්සද්ධි විමොක්ඛො; සඤ්ඤුත්තො විමොක්ඛො, විසඤ්ඤුත්තො විමොක්ඛො; එකත්තවිමොක්ඛො, නානත්තවිමොක්ඛො , සඤ්ඤාවිමොක්ඛො, ඤාණවිමොක්ඛො; සීතිසියාවිමොක්ඛො (සීතීසියාවිමොක්ඛො (සී. අට්ඨ.)), ඣානවිමොක්ඛො, අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො’’.	209 [1] සම්පූර්ණවූ (යට කියන ලද) නිදානය වෙයි. “මහණෙනි, විමොක්ෂ තුනකි. කවර තුනක්ද? සුඤ්ඤත විමොක්ෂයද අනිමිත්ත විමොක්ෂයද අප්පණිහිත විමොක්ෂයද වෙත්. මහණෙනි, මොව්හු විමොක්ෂ තුන නම් වෙත්. [2] තවද විමොක්ෂ සත් සැට 67 කි. (මේ වචන අගට “විමොක්ෂය” යොදන්න) සුඤ්ඤත විමොක්ෂය අනිමිත්ත-අප්පණිහිත- අජ්ඣත්තවුට්ඨාන- බහිද්ධා වුට්ඨාන- දුභතො වුට්ඨාන- අජ්ඣත වුට්ඨාන විමොක්ෂ සතර (මේ වාක්‍ය අගට “විමොක්ෂ සතර” යොදන්න) බහිද්ධා වුට්ඨාන- දුහතො වුට්ඨාන-අධ්‍යාත්ම සන්තානයෙන් නැගිටින්නාවූ යොගාවචරයන්ට අනුකූලවූ-බහිද්ධා සන්තානයෙන් නැගිටින්නාවූ යොගාවචරයන්ට අනුකූලවූ- එ දෙයාකාරයෙන් නැගිටින්නාවූ යොගාවචරයන්ට අනුකූලවූ-අධ්‍යාත්ම සන්තානයෙන් නැගිටීමෙන් සංසිඳෙන්නාවූ- බහිද්ධා සන්තානයෙන් නැගිටීමෙන් සංසිඳෙන්නාවූ- ඒ දෙයාකාරයෙන් නැගිටීමෙන් සංසිඳෙන්නාවූ- රූප ධ්‍යාන ඇත්තෙක්ව කසිණාදී රූප බලන්නේය යන අර්ථයෙන්වූ විමොක්ෂය අධ්‍යාත්මික දෙයකින් උපදවන ලද රූප ධ්‍යාන නැත්තෙක්ව බාහිර රූප බලන්නේය (ii) යන අර්ථයෙන්වූ විමොක්ෂය සුභයයිම මෙනෙහි කරන්නේ වෙයි. යන අර්ථයෙන්වූ විමොක්ෂය (මේ වාක්‍ය අගට “විමොක්ෂය” යොදන්න) ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්ති-විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්ති-ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්ති-නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන-සඤ්ඤාවෙදයිත නිරෝධ සමාපත්ති- සමය- අසමය- සාමයික- අසාමයික- කුප්ප- අකුප්ප-ලොකිය- ලොකුත්තර- සාසව- අනාසව- සාමිස- නිරාමිස-නිරාමිසනිරාමිසතර- පණිහිත- අප්පණිහිත- පණිහිත පටිප්පස්සද්ධි- සඤ්ඤුත්ත- විසඤ්ඤුත්ත- සඤ්ඤා- ඤාණ-සීතිසියා- ඣාන- අනුප්පාදචිත්ත විමොක්ෂය යන මොහුය.
2. නිද්දෙසො	2. නිද්දෙසො
210 කතමො සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො? ඉධ භික්ඛු අරඤ්ඤගතො වා රුක්ඛමූලගතො වා සුඤ්ඤාගාරගතො වා ඉති පටිසඤ්චික්ඛති - ‘‘සුඤ්ඤමිදං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා’’ති. සො තත්ථ අභිනිවෙසං න කරොතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. අයං සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. කතමො අනිමිත්තො විමොක්ඛො? ඉධ භික්ඛු අරඤ්ඤගතො වා රුක්ඛමූලගතො වා සුඤ්ඤාගාරගතො වා ඉති පටිසඤ්චික්ඛති - ‘‘සුඤ්ඤමිදං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා’’ති. සො තත්ථ නිමිත්තං න කරොතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. අයං අනිමිත්තො විමොක්ඛො. කතමො අප්පණිහිතො විමොක්ඛො? ඉධ භික්ඛු අරඤ්ඤගතො වා රුක්ඛමූලගතො වා සුඤ්ඤාගාරගතො වා ඉති පටිසඤ්චික්ඛති - ‘‘සුඤ්ඤමිදං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා’’ති. සො තත්ථ පණිධිං න කරොතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. අයං අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. කතමො අජ්ඣත්තවුට්ඨානො විමොක්ඛො? චත්තාරි ඣානානි - අයං අජ්ඣත්තවුට්ඨානො විමොක්ඛො. කතමො බහිද්ධාවුට්ඨානො විමොක්ඛො? චතස්සො අරූපසමාපත්තියො - අයං බහිද්ධාවුට්ඨානො විමොක්ඛො. කතමො දුභතො වුට්ඨානො විමොක්ඛො? චත්තාරො අරියමග්ගා - අයං දුභතො වුට්ඨානො විමොක්ඛො. කතමෙ අජ්ඣත්තවුට්ඨානා චත්තාරො විමොක්ඛා? පඨමං ඣානං නීවරණෙහි වුට්ඨාති. දුතියං ඣානං විතක්කවිචාරෙහි වුට්ඨාති. තතියං ඣානං පීතියා වුට්ඨාති. චතුත්ථං ඣානං සුඛදුක්ඛෙහි වුට්ඨාති. ඉමෙ අජ්ඣත්තවුට්ඨානා චත්තාරො විමොක්ඛා. කතමෙ බහිද්ධාවුට්ඨානා චත්තාරො විමොක්ඛා? ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති රූපසඤ්ඤාය පටිඝසඤ්ඤාය නානත්තසඤ්ඤාය වුට්ඨාති. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාය වුට්ඨාති. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාය වුට්ඨාති. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය වුට්ඨාති. ඉමෙ බහිද්ධාවුට්ඨානා චත්තාරො විමොක්ඛා. කතමෙ දුභතො වුට්ඨානා චත්තාරො විමොක්ඛා? සොතාපත්තිමග්ගො සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසා දිට්ඨානුසයා විචිකිච්ඡානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. සකදාගාමිමග්ගො ඔළාරිකා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා ඔළාරිකා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති . අනාගාමිමග්ගො අනුසහගතා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා අනුසහගතා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. අරහත්තමග්ගො රූපරාගා අරූපරාගා මානා උද්ධච්චා අවිජ්ජාය මානානුසයා භවරාගානුසයා අවිජ්ජානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. ඉමෙ දුභතො වුට්ඨානා චත්තාරො විමොක්ඛා.	210 [3] සුඤ්ඤත විමොක්ෂය කවරේද? (ii) මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම අරණ්‍යයට පැමිණියේ හෝ වෘක්ෂ මූලයකට පැමිණියේ හෝ සූන්‍යාගාරයකට පැමිණියේ හෝ මේ ස්කන්ධ පංචකය මමයයි ගතයුත්තකින් හෝ මගේයයි ගතයුත්තකින් හෝ සූන්‍යයයි (iii) අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. හෙතෙම ඒ ස්කන්ධ පංචකයෙහි මමයයි ගැනීමක් නොකරයි. එහෙයින් සුඤ්ඤත විමොක්ෂ නමි. මෙය සුඤ්ඤත විමොක්ෂ නම් වෙයි. [4] අනිමිත්ත විමොක්ෂය කවරේද? (මෙහි 3 (ii) යොදන්න) අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. හෙතෙම එහි නිත්‍ය නිමිත්තක් නැතැයි නොකරන්නේනුයි අනිමිත්ත විමොක්ෂ නමි. මෙය අනිමිත්ත විමොක්ෂ නම් වෙයි. [5] අප්පණිහිත විමොක්ෂය කවරේද? (මෙහි 3 (ii) යොදන්න) සූන්‍යයයි දුක්ඛ වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. හෙතෙම ඒ ස්කන්ධ පංචකයෙහි ආශා නොකෙරේනුයි අප්පණිහිත විමොක්ෂ නමි. මේ අප්පණිහිත විමොක්ෂ නම් වෙයි. [6] අජ්ඣත්ත වුට්ඨාන විමොක්ෂය කවරේද? සතර ධ්‍යානයෝයි. මේ අජ්ක්ධත්ත වුට්ඨාන විමොක්ෂ නමි. බහිද්ධා වුට්ඨාන විමොක්ෂය කවරේද? සතර අරූප සමාපත්තීහුය. මෙය බහිද්ධා වුට්ඨාන විමොක්ෂ නමි. දුහතො වුට්ඨාන විමොක්ෂය කවරේද? සතර ආර්ය මාර්ගයෝයි. මේ දුහතො (අධ්‍යාත්ම බහිද්ධායන දෙයාකාරයෙන්) වුට්ඨාන විමොක්ෂ නමි. [7] අධ්‍යාත්ම සන්තානයෙන් නැගිටින්නාවූ සතර විමොක්ෂයෝ කවරහුද? ප්‍රථමධ්‍යානය නීවරණයන් කෙරෙන් නැගිටියි. ද්විතීයධ්‍යානය විතර්ක විචාරයන් කෙරෙන් නැගිටියි. තෘතීය ධ්‍යානය ප්‍රීතියෙන් නැගිටියි. චතුර්ථ ධ්‍යානය සුඛ දුක්ඛයන් කෙරෙන් නැගිටියි. මොව්හු අධ්‍යාත්මයෙන් නැගිටින්නාවූ සතර විමොක්ෂයෝයි. [8] බහිද්ධා සන්තානයෙන් නැගිටින්නාවූ සතර විමොක්ෂයෝ කවරහුද? ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය රූප සඤ්ඤාවෙන්ද පටිඝසඤ්ඤාවෙන්ද නානත්තසඤ්ඤාවෙන්ද නැගිටියි. විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තියෙන් නැගිටියි. ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය විඤ්ඤාණඤ්චායතන සඤ්ඤාවෙන් නැගිටියි. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සඤ්ඤාව ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සඤ්ඤාවෙන් නැගිටියි. මොව්හු බහිද්ධාසන්තානයෙන් නැගිටින්නාවූ සතර විමොක්ෂයෝයි. [9] දෙයාකාරයෙන් නැගිටින්නාවූ සතර විමොක්ෂයෝ කවරහුද? සොතාපත්ති මාර්ගය සක්කායදිට්ඨි විචිකිච්ඡා සීලබ්බත පරාමාසයන් කෙරෙන්ද, දිට්ඨි අනුසය කෙරෙන්ද, විචිකිච්ඡා අනුසය කෙරෙන්ද නැගිටියි. (මේ වාක්‍ය අගට “කෙරෙන්ද නැගිටියි” යොදන්න) ඒ අනුව පවත්නා ක්ලේශයන් කෙරෙන්ද ස්කන්ධයන්- බාහිර සියලු සංඛාර නිමිති- සකෘදාගාමි මාර්ගය ඖදාරික කාමරාගානුසය- පටිඝානුසය- ඒ අනුව පවත්නා ක්ලේශයන්- ස්කන්ධයන්- බාහිර සියලු සංඛාර නිමිති-අනාගාමි මාර්ගය තුනීවූ කාමරාග සංයෝජනය- පටිඝ සංයෝජනය- තුනීවූ කාමරාගානුසය- පටිඝානුසය- බාහිර සියලු සංඛාර නිමිති- අර්හත් මාර්ගය රූපරාගය- අරූපරාගය-මානයෙන්ද, උද්ධච්චයෙන්ද, අවිද්‍යාවෙන්ද, මානානුසය- භව රාගානුසය- අවිද්‍යානුසය- ඒ අනුව පවත්නා ක්ලේශයන්-ස්කන්ධයන්- බාහිර සියලු සංඛාර නිමිති- මොව්හු දෙයාකාරයෙන් නැගිටින්නාවූ සතර විමොක්ෂයෝයි.
211 කතමෙ අජ්ඣත්තවුට්ඨානානං අනුලොමා චත්තාරො විමොක්ඛා? පඨමං ඣානං පටිලාභත්ථාය විතක්කො ච විචාරො ච පීති ච සුඛඤ්ච චිත්තෙකග්ගතා ච, දුතියං ඣානං පටිලාභත්ථාය...පෙ.... තතියං ඣානං පටිලාභත්ථාය...පෙ.... චතුත්ථං ඣානං පටිලාභත්ථාය විතක්කො ච විචාරො ච පීති ච සුඛඤ්ච චිත්තෙකග්ගතා ච - ඉමෙ අජ්ඣත්තවුට්ඨානානං අනුලොමා චත්තාරො විමොක්ඛා. කතමෙ බහිද්ධාවුට්ඨානානං අනුලොමා චත්තාරො විමොක්ඛා? ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය විතක්කො ච විචාරො ච පීති ච සුඛඤ්ච චිත්තෙකග්ගතා ච, විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං...පෙ.... ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං ...පෙ.... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය විතක්කො ච විචාරො ච පීති ච සුඛඤ්ච චිත්තෙකග්ගතා ච - ඉමෙ බහිද්ධාවුට්ඨානානං අනුලොමා චත්තාරො විමොක්ඛා. කතමෙ දුභතො වුට්ඨානානං අනුලොමා චත්තාරො විමොක්ඛා? සොතාපත්තිමග්ගං පටිලාභත්ථාය අනිච්චානුපස්සනා, දුක්ඛානුපස්සනා, අනත්තානුපස්සනා. සකදාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය...පෙ.... අනාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය...පෙ.... අරහත්තමග්ගං පටිලාභත්ථාය අනිච්චානුපස්සනා, දුක්ඛානුපස්සනා, අනත්තානුපස්සනා - ඉමෙ දුභතො වුට්ඨානානං අනුලොමා චත්තාරො විමොක්ඛා. කතමෙ අජ්ඣත්තවුට්ඨානපටිප්පස්සද්ධී චත්තාරො විමොක්ඛා? පඨමස්ස ඣානස්ස පටිලාභො වා විපාකො වා, දුතියස්ස ඣානස්ස...පෙ.... තතියස්ස ඣානස්ස...පෙ.... චතුත්ථස්ස ඣානස්ස පටිලාභො වා විපාකො වා - ඉමෙ අජ්ඣත්තවුට්ඨානපටිප්පස්සද්ධී චත්තාරො විමොක්ඛා. කතමෙ බහිද්ධාවුට්ඨානපටිප්පස්සද්ධී චත්තාරො විමොක්ඛා? ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා පටිලාභො වා විපාකො වා, විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා...පෙ.... ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා...පෙ.... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා පටිලාභො වා විපාකො වා - ඉමෙ බහිද්ධාවුට්ඨානපටිප්පස්සද්ධී චත්තාරො විමොක්ඛා. කතමෙ දුභතො වුට්ඨානපටිප්පස්සද්ධී චත්තාරො විමොක්ඛා? සොතාපත්තිමග්ගස්ස සොතාපත්තිඵලං, සකදාගාමිමග්ගස්ස සකදාගාමිඵලං , අනාගාමිමග්ගස්ස අනාගාමිඵලං, අරහත්තමග්ගස්ස අරහත්තඵලං - ඉමෙ දුභතො වුට්ඨානපටිප්පස්සද්ධී චත්තාරො විමොක්ඛා.	211 [10] අධ්‍යාත්මයෙන් නැගින්නවුන්ට අනුකූල සතර විමොක්ෂයෝ කවරහුද? ප්‍රථම ධ්‍යානය (ii) ලැබීම පිණිස පවත්නාවූ විතර්කයද විචාරයද ප්‍රීතියද සුඛයද එකාග්‍රතාවද (iii) ද්විතීය ධ්‍යානය (මෙහි (ii) තෘතීය ධ්‍යානය (මෙහි (ii) චතුර්ථධ්‍යානය (මෙහි (ii) වෙත්. මොව්හු අධ්‍යාත්මයෙන් නැගිටින්නාවුන්ට අනුකූලවූ සතර විමොක්ෂයෝයි. [11] බහිද්ධා සන්තානයෙන් නැගිගන්නවුන්ට අනුකූලවූ සතර විමොක්ෂයෝ කවරහුද? ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය (මෙහි 10 (ii) විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය (මෙහි10 (ii) ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය (මෙහි 10 (ii) නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය වෙත්. මොව්හු බහිද්ධාසන්තායෙන් නැගිටින්නහුට අනුකූලවූ සතර විමොක්ෂයෝයි. [12] දෙයාකාරයෙන් නැගිටින්නහුට අනුකූලවූ සතර විමොක්ෂයෝ කවරහුද? සොතාපත්ති මාර්ගය (ii) ලැබීම පිණිස පවත්නා අනිත්‍ය වශයෙන් ලැබීම, දුක් වශයෙන් බැලීම, අනාත්ම වශයෙන් බැලීමද (iii) සකෘදාගාමි මාර්ගය (මෙහි (ii) අනාගාමි මාර්ගය (මෙහි (ii) අර්හත් මාර්ගය (මෙහි (ii) වෙත්. මොව්හු දෙයාකාරයෙන් නැගිටින්නහුට අනුකූලවූ සතර විමොක්ෂයෝයි. [13] අධ්‍යාත්මයෙන් නැගිටීමෙන් සංසිඳෙන්නාවූ විමොක්ෂ සතර කවරහුද? ප්‍රථමධ්‍යානය (ii) ලැබීම හෝ විපාකය හෝ (iii) ද්විතීයධ්‍යානය (මෙහි (ii) තෘතීයධ්‍යානය (මෙහි (ii) චතුර්ථධ්‍යානය (මෙහි (ii) වෙත්. (iv) මොව්හු අධ්‍යාත්මයෙන් නැගිටීමෙන් සංසිඳෙන්නාවූ සතර විමොක්ෂයෝයි. [14] බහිද්ධා සන්තානයෙන් නැගිටීමෙන් සංසිඳෙන්නාවූ විමොක්ෂ සතර කවරහුද? (i) ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය (ii) ලැබීම හෝ විපාකය හෝ (iii) විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය (මෙහි (ii) ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය (මෙහි (ii) නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය (මෙහි (ii) වෙත්. (iv) මොව්හු බහිද්ධා සන්තානයෙන් නැගිටීමෙන් සංසිඳෙන්නාවූ සතර විමොක්ෂයෝයි. [15] දෙයාකාරයෙන් නැගිටීමෙන් සංසිඳෙන්නාවූ විමොක්ෂ සතර කවරහුද? සොතාපත්ති මාර්ගයාගේ සොතාපත්තිඵලයද සකෘදාගාමි මාර්ගයාගේ සකෘදාගාමි ඵලයද අනාගාමි මාර්ගයාගේ අනාගාමි ඵලයද අර්හත් මාර්ගයාගේ අර්හත් ඵලයද වෙත්. මොව්හු දෙයාකාරයෙන් නැගිටීමෙන් සංසිඳෙන්නාවූ සතර විමොක්ෂයෝයි.
212 කථං රූපී රූපානි පස්සතීති - විමොක්ඛො? ඉධෙකච්චො අජ්ඣත්තං පච්චත්තං නීලනිමිත්තං මනසිකරොති, නීලසඤ්ඤං පටිලභති. සො තං නිමිත්තං සුග්ගහිතං කරොති, සූපධාරිතං උපධාරෙති, ස්වාවත්ථිතං අවත්ථාපෙති. සො තං නිමිත්තං සුග්ගහිතං කත්වා සූපධාරිතං (සුපධාරිතං (ක.)) උපධාරෙත්වා ස්වාවත්ථිතං අවත්ථාපෙත්වා බහිද්ධා නීලනිමිත්තෙ චිත්තං උපසංහරති, නීලසඤ්ඤං පටිලභති. සො තං නිමිත්තං සුග්ගහිතං කරොති, සූපධාරිතං උපධාරෙති, ස්වාවත්ථිතං අවත්ථාපෙති. සො තං නිමිත්තං සුග්ගහිතං කත්වා උපධාරෙත්වා ස්වාවත්ථිතං අවත්ථාපෙත්වා ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා ච උභයමිදං රූප’’න්ති, රූපසඤ්ඤී හොති. ඉධෙකච්චො අජ්ඣත්තං පච්චත්තං පීතනිමිත්තං...පෙ.... ලොහිතනිමිත්තං...පෙ.... ඔදාතනිමිත්තං මනසිකරොති, ඔදාතසඤ්ඤං පටිලභති. සො තං නිමිත්තං සුග්ගහිතං කරොති, සූපධාරිතං උපධාරෙති, ස්වාවත්ථිතං අවත්ථාපෙති. සො තං නිමිත්තං සුග්ගහිතං කත්වා සූපධාරිතං උපධාරෙත්වා ස්වාවත්ථිතං අවත්ථාපෙත්වා බහිද්ධා ඔදාතනිමිත්තෙ චිත්තං උපසංහරති, ඔදාතසඤ්ඤං පටිලභති. සො තං නිමිත්තං සුග්ගහිතං කරොති, සූපධාරිතං උපධාරෙති, ස්වාවත්ථිතං අවත්ථාපෙති. සො තං නිමිත්තං සුග්ගහිතං කත්වා සූපධාරිතං උපධාරෙත්වා ස්වාවත්ථිතං අවත්ථාපෙත්වා ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා ච උභයමිදං රූප’’න්ති, රූපසඤ්ඤී හොති. එවං රූපී රූපානි පස්සතීති - විමොක්ඛො. කථං අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සතීති - විමොක්ඛො? ඉධෙකච්චො අජ්ඣත්තං පච්චත්තං නීලනිමිත්තං න මනසිකරොති, නීලසඤ්ඤං න පටිලභති; බහිද්ධා නීලනිමිත්තෙ චිත්තං උපසංහරති, නීලසඤ්ඤං පටිලභති. සො තං නිමිත්තං සුග්ගහිතං කරොති, සූපධාරිතං උපධාරෙති, ස්වාවත්ථිතං අවත්ථාපෙති. සො තං නිමිත්තං සුග්ගහිතං කත්වා සූපධාරිතං උපධාරෙත්වා ස්වාවත්ථිතං අවත්ථාපෙත්වා ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අජ්ඣත්තං අරූපං, බහිද්ධා රූපමිද’’න්ති, රූපසඤ්ඤී හොති. ඉධෙකච්චො අජ්ඣත්තං පච්චත්තං පීතනිමිත්තං...පෙ.... ලොහිතනිමිත්තං...පෙ.... ඔදාතනිමිත්තං න මනසිකරොති, ඔදාතසඤ්ඤං න පටිලභති; බහිද්ධා ඔදාතනිමිත්තෙ චිත්තං උපසංහරති, ඔදාතසඤ්ඤං පටිලභති. සො තං නිමිත්තං සුග්ගහිතං කරොති, සූපධාරිතං උපධාරෙති, ස්වාවත්ථිතං අවත්ථාපෙති. සො තං නිමිත්තං සුග්ගහිතං කත්වා සූපධාරිතං උපධාරෙත්වා ස්වාවත්ථිතං අවත්ථාපෙත්වා ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති. තස්ස එවං හොති - ‘‘අජ්ඣත්තං අරූපං බහිද්ධා රූපමිද’’න්ති, රූපසඤ්ඤී හොති. එවං අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සතීති - විමොක්ඛො. කථං ‘‘සුභ’’න්තෙව අධිමුත්තො හොතීති - විමොක්ඛො? ඉධ භික්ඛු මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති, තථා දුතියං, තථා තතියං, තථා චතුත්ථං. ඉති උද්ධමධො තිරියං සබ්බධි සබ්බත්තතාය සබ්බාවන්තං ලොකං මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා විපුලෙන මහග්ගතෙන අප්පමාණෙන අවෙරෙන අබ්‍යාපජ්ජෙන (අබ්‍යාපජ්ඣෙන (ස්‍යා.)) ඵරිත්වා විහරති. මෙත්තාය භාවිතත්තා සත්තා අප්පටිකූලා හොන්ති. කරුණාසහගතෙන චෙතසා...පෙ.... කරුණාය භාවිතත්තා සත්තා අප්පටිකූලා හොන්ති. මුදිතාසහගතෙන චෙතසා...පෙ.... මුදිතාය භාවිතත්තා සත්තා අප්පටිකූලා හොන්ති. උපෙක්ඛාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති...පෙ.... උපෙක්ඛාය භාවිතත්තා සත්තා අප්පටිකූලා හොන්ති. එවං ‘‘සුභං’’ තෙව අධිමුත්තො හොතීති - විමොක්ඛො.	212 [16] කෙසේ රූප ධ්‍යාන ඇත්තේ රූප බලන්නේනුයි විමොක්ෂ නම් වේද? (i) මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම තමා කෙරෙහි වූ නීල නිමිත්තක් මෙනෙහි කරයි. නීල සංඥාව ලබයි. හෙතෙම ඒ නිමිත්ත (ii) මනාකොට ගන්නාලද්දක් කරයි. මනාකොට දරන ලද්දක් කරයි. මනාකොට විනිශ්චය කරන ලද්දක් කරයි. හෙතෙම ඒ නිමිත්ත මනාව ගන්නා ලද්දක් කොට මනාව දරන ලද්දක් කොට මනාව විනිශ්චය කරන ලද්දක් කොට (ii) පිටත්හිවූ නීල නිමිත්තක් කෙරෙහි සිත අභිමුඛකොට එළවයි. නීල සඤ්ඤාව ලබයි. හෙතෙම ඒ නිමිත්ත (මෙහි (ii) යොදන්න) සේවනය කරයි. වඩයි. බහුල කරයි. ඔහුට තමා කෙරෙහිද පිටත්හිද යන දෙකම රූප නම් වේ යයි අදහස් වෙයි. මෙසේ රූප සඤ්ඤා ඇත්තේ වෙයි. [17] (මෙහි 16 (i) (ii) (iii) යෙදීමේදී “නීල” වෙනුවට “පීත” ද “ලොහිත” ද “ ඕදාත” ද පිළිවෙලට යෙදිය යුතුයි.) මෙසේ රූප ධ්‍යාන ඇත්තේ රූප බලන්නේනුයි විමොක්ෂ නමි. [18] කෙසේ තමා කෙරෙහිවූ නිමිත්තකින් ලැබූ රූප ධ්‍යාන නැත්තේ රූප බලන්නේනුයි විමොක්ෂ නම් වේද, (i) මේ ශාසනයෙහි ඇතමෙක් තමා කෙරෙහිවූ නීල නිමිත්තක් මෙනෙහි නොකරයි. නීල සඤ්ඤාව නොලබයි. පිටත්හිවූ නීල නිමිත්තක් කෙරෙහි සිත අභිමුඛ කොට එළවයි. නීල සඤ්ඤාව ලබයි හෙතෙම ඒ නිමිත්ත (ii) (මෙහි 16 (ii) යොදන්න) (iii) සෙවනය කරයි, වඩයි, බහුල කරයි. ඔහුට මෙය තමා කෙරෙහිවූ රූප නිමිත්තක් නොවේ. පිටත්හිවූ රූප නිමිත්තකැයි අදහස් වෙයි. මෙසේ රූප සඤ්ඤා ඇත්තේ වෙයි. [19] (මෙහි 16 (i) (ii) (iii) යෙදීමේදී “නීල” වෙනුවට “පීත” ද “ලොහිත” ද “ඔදාත” ද පිළිවෙලට යෙදිය යුතුයි.) මෙසේ තමා කෙරෙහි අරූප සඤ්ඤා ඇත්තේ පිටත්හි රූප බලන්නේනුයි විමොක්ෂ නම් වෙයි. [20] කෙසේ නම් සුභයයි මෙනෙහි කරන්නේනුයි විමොක්ෂ නම් වේද? (i) මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම මෛත්‍රී සහගත සිතින් (ii) එක් දිශාවක් පතුරුවා වාසය කරයි. එසේ දෙවන දිශාවද එසේ තුන්වැනි දිශාවද එසේ සතරවැනි දිශාවද පතුරුවා වාසය කරයි. මෙසේ උඩද යටද සරසද සියලු තන්හි සියලු සත්වයන් කෙරෙහි සමානව සියලු සත්වයන් සහිත ලෝකය විපුලවූ මහත් බවට ගියාවූ අප්‍රමාණවූ වෛර නැත්තාවූ ව්‍යාපාද නැත්තාවූ මෛත්‍රී සහගත සිතින් පතුරුවා වාසය කරයි. (iii) මෛත්‍රීය වඩන ලද හෙයින් සත්වයෝ පිළිකුල් නොකරන්නාහු වෙත්. (iii) (මෙහි මේ ඡේදයේ (i) (ii) යෙදීමේදී “මෛත්‍රී” වෙනුවට “කරුණා” “මුදිතා” “උපෙක්ඛා” පිළිවෙලින් යෙදිය යුතුයි) මෙසේ සුභයම මෙනෙහි කරන්නේනුයි විමොක්ෂ නමි.
213 කතමො ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති විමොක්ඛො? ඉධ භික්ඛු සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා ‘‘අනන්තො ආකාසො’’ති ආකාසානඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති - අයං ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති විමොක්ඛො. කතමො විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති විමොක්ඛො? ඉධ භික්ඛු සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති - අයං විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති විමොක්ඛො. කතමො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති විමොක්ඛො? ඉධ භික්ඛු සබ්බසො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘‘නත්ථි කිඤ්චී’’ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති - අයං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති විමොක්ඛො . කතමො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති විමොක්ඛො? ඉධ භික්ඛු සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති - අයං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති විමොක්ඛො. කතමො සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධසමාපත්ති විමොක්ඛො? ඉධ භික්ඛු සබ්බසො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං උපසම්පජ්ජ විහරති - අයං සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධසමාපත්ති විමොක්ඛො. කතමො සමයවිමොක්ඛො? චත්තාරි ච ඣානානි චතස්සො ච අරූපසමාපත්තියො - අයං සමයවිමොක්ඛො. කතමො අසමයවිමොක්ඛො? චත්තාරො ච අරියමග්ගා, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, නිබ්බානඤ්ච - අයං අසමයවිමොක්ඛො. කතමො සාමයිකො විමොක්ඛො? චත්තාරි ච ඣානානි, චතස්සො ච අරූපසමාපත්තියො - අයං සාමයිකො විමොක්ඛො. කතමො අසාමයිකො විමොක්ඛො? චත්තාරො ච අරියමග්ගා, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, නිබ්බානඤ්ච - අයං අසාමයිකො විමොක්ඛො. කතමො කුප්පො විමොක්ඛො? චත්තාරි ච ඣානානි, චතස්සො ච අරූපසමාපත්තියො - අයං කුප්පො විමොක්ඛො. කතමො අකුප්පො විමොක්ඛො? චත්තාරො ච අරියමග්ගා, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, නිබ්බානඤ්ච - අයං අකුප්පො විමොක්ඛො. කතමො ලොකියො විමොක්ඛො? චත්තාරි ච ඣානානි, චතස්සො ච අරූපසමාපත්තියො - අයං ලොකියො විමොක්ඛො. කතමො ලොකුත්තරො විමොක්ඛො? චත්තාරො ච අරියමග්ගා, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, නිබ්බානඤ්ච - අයං ලොකුත්තරො විමොක්ඛො. කතමො සාසවො විමොක්ඛො? චත්තාරි ච ඣානානි, චතස්සො ච අරූපසමාපත්තියො - අයං සාසවො විමොක්ඛො. කතමො අනාසවො විමොක්ඛො? චත්තාරො ච අරියමග්ගා, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, නිබ්බානඤ්ච - අයං අනාසවො විමොක්ඛො. කතමො සාමිසො විමොක්ඛො? රූපප්පටිසඤ්ඤුත්තො විමොක්ඛො - අයං සාමිසො විමොක්ඛො. කතමො නිරාමිසො විමොක්ඛො? අරූපප්පටිසඤ්ඤුත්තො විමොක්ඛො - අයං නිරාමිසො විමොක්ඛො. කතමො නිරාමිසා නිරාමිසතරො විමොක්ඛො? චත්තාරො ච අරියමග්ගා, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, නිබ්බානඤ්ච - අයං නිරාමිසානිරාමිසතරො විමොක්ඛො. කතමො පණිහිතො විමොක්ඛො? චත්තාරි ච ඣානානි, චතස්සො ච අරූපසමාපත්තියො - අයං පණිහිතො විමොක්ඛො. කතමො අප්පණිහිතො විමොක්ඛො? චත්තාරො ච අරියමග්ගා, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, නිබ්බානඤ්ච - අයං අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. කතමො පණිහිතප්පටිප්පස්සද්ධි විමොක්ඛො? පඨමස්ස ඣානස්ස පටිලාභො වා විපාකො වා ...පෙ.... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා පටිලාභො වා විපාකො වා - අයං පණිහිතප්පටිප්පස්සද්ධි විමොක්ඛො. කතමො සඤ්ඤුත්තො විමොක්ඛො? චත්තාරි ච ඣානානි, චතස්සො ච අරූපසමාපත්තියො - අයං සඤ්ඤුත්තො විමොක්ඛො. කතමො විසඤ්ඤුත්තො විමොක්ඛො? චත්තාරො ච අරියමග්ගා, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, නිබ්බානඤ්ච - අයං විසඤ්ඤුත්තො විමොක්ඛො. කතමො එකත්තවිමොක්ඛො? චත්තාරො ච අරියමග්ගා, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, නිබ්බානඤ්ච - අයං එකත්තවිමොක්ඛො. කතමො නානත්තවිමොක්ඛො? චත්තාරි ච ඣානානි, චතස්සො ච අරූපසමාපත්තියො - අයං නානත්තවිමොක්ඛො.	213 [21] අකාසානඤ්චායතන සමාපත්ති විමොක්ෂය කවරේද? මහණෙනි, මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම සියලු ආකාරයෙන් රූප සඤ්ඤාවන්ගේ ඉක්මවීමෙන්ද පටිඝසඤ්ඤාවන් දුරු කිරීමෙන්ද නානත්ත සඤ්ඤාවන් නොමෙනෙහි කිරීමෙන් ආකාශය අනන්තයයි මෙනෙහි කොට ආකාසඤ්චායතන ධ්‍යානයට පැමිණ වාසය කරයි. මෙය ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්ති විමොක්ෂ නමි. [22] විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්ති විමොක්ෂය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම සියලු ආකාරයෙන් ආකාසානඤ්චායතනය ඉක්මවා විඤ්ඤාණය අනන්තයයි මෙනෙහි කොට විඤ්ඤාණඤ්චායතන ධ්‍යානයට පැමිණ වාසය කරයි. මේ විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්ති විමොක්ෂ නමි. [23] ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්ති විමොක්ෂය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම සියලු ආකාරයෙන් විඤ්ඤාණඤ්චායතනය ඉක්මවා කිසිවක් නැතැයි මෙනෙහි කොට ආකිඤ්චඤ්ඤායතන ධ්‍යානයට පැමිණ වාසය කරයි. මෙය ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්ති විමොක්ෂ නමි. [24] නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්ති විමොක්ෂය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම සියලු ආකාරයෙන් ආකිඤ්චඤ්ඤායතනය ඉක්මවා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනයට පැමිණ වාසය කරයි. මෙය නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්ති විමොක්ෂ නමි. [25] සඤ්ඤාවෙදයිත නිරෝධ සමාපත්ති විමොක්ෂය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම සියලු ආකාරයෙන් නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනය ඉක්මවා සඤ්ඤාවෙදයිත නිරෝධයට පැමිණ වාසය කරයි. මෙය සඤ්ඤාවෙදයිත නිරෝධ සමාපත්ති විමොක්ෂ නමි. [26] සමය විමොක්ෂය කවරේද? සතර ධ්‍යානයෝද සතර අරූප සමාපත්තීහුද වෙත්. මෙය සමය විමොක්ෂ නමි. අසමය විමොක්ෂය කවරේද? ආර්ය මාර්ග සතරද සාමඤ්ඤඵල සතරද නිර්වාණයද වෙත්. මෙය අසමය විමොක්ෂ නමි. [27] සාමයික විමොක්ෂය කවරේද? සතර ධ්‍යානයෝද අරූප සමාපත්ති සතරද වෙත්. මෙය සාමයික විමොක්ෂය නමි. අසාමයික විමොක්ෂය කවරේද? සතර ආර්ය මාර්ගයෝද සාමඤ්ඤ ඵල සතරද නිර්වාණයද වෙත්. මෙය අසාමයික විමොක්ෂ නමි. [28] කුප්ප (විනාශවන්නාවූ) විමොක්ෂය කවරේද? සතර ධ්‍යානයෝද අරූප ධ්‍යානයෝද අරූප සමාපත්ති සතරද වෙත්. මෙය කුප්ප විමොක්ෂ නමි. අකුප්ප (විනාශ නොවන) විමොක්ෂය කවරේද? සතර ආර්ය මාර්ගයෝද, සාමඤ්ඤ ඵල සතරද නිර්වාණයද වෙත්. මෙය අකුප්ප විමොක්ෂ නමි. [29] ලොකිය විමොක්ෂය කවරේද? සතර ධ්‍යානයෝද, සතර අරූප සමාපත්තීහුද වෙත්. මෙය ලොකිය විමොක්ෂ නමි. ලොකොත්තර විමොක්ෂය කවරේද? සතර ආර්ය මාර්ගයෝද සතර සාමඤ්ඤ ඵලද නිර්වාණයද වෙත්. මෙය ලොකොත්තර විමොක්ෂ නමි. [30] සාසව විමොක්ෂය කවරේද? සතර ධ්‍යානයෝද සතර අරූප සමාපත්තීහුද වෙත්. මෙය සාසව විමොක්ෂ නමි. අනාසව විමොක්ෂය කවරේද? සතර ආර්ය මාර්ගයෝද සතර සාමඤ්ඤ ඵලද නිර්වාණයද වෙත්. මෙය අනාසව විමොක්ෂ නමි. [31] සාමිස විමොක්ෂය කවරේද? රූපයන් පිළිබඳ විමොක්ෂය වෙයි. මෙය සාමිස විමොක්ෂ නමි. නිරාමිස විමොක්ෂය කවරේද? අරූපය පිළිබඳ විමොක්ෂයයි. මෙය නිරාමිස විමොක්ෂ නමි. [32] නිරාමිසානිරාමි සතර විමොක්ෂය කවරේද? සතර ආර්ය මාර්ගයෝද, සතර සාමඤ්ඤ ඵලද නිර්වාණයද වෙත්. මෙය නිරාමිසා නිරාමි සතර විමොක්ෂ නමි. [33] පණිහිත විමොක්ෂය කවරේද? සතර ධ්‍යානයෝද සතර අරූප සමාපත්තීහුද වෙත්. මෙය පණිහිත විමොක්ෂ නමි. අප්පණිහිත විමොක්ෂය කවරේද? සතර ආර්ය මාර්ගයෝද සතර සාමඤ්ඤ ඵලද නිර්වාණයද වෙත්. මෙය අප්පණිහිත විමොක්ෂ නමි. [34] පණිහිත පටිප්පස්සද්ධි විමොක්ෂය කවරේද? ප්‍රථම ධ්‍යානයාගේ (මෙහි 13 (ii) (iii) 14 (i) (ii) (iii) (iv) යොදන්න) මෙය පණිහිත පටිප්පස්සද්ධි විමොක්ෂ නමි. සඤ්ඤුත්ත විමොක්ෂය කවරේද? සතර ධ්‍යානයෝද අරූප සමාපත්ති සතරද වෙත්. මෙය සඤ්ඤුත්ත විමොක්ෂ නමි. [35] විසඤ්ඤුත්ත විමොක්ෂය කවරේද? (ii) සතර ආර්ය මාර්ගයෝද, සතර සාමඤ්ඤ ඵලයෝද නිර්වාණයද වෙත්. (iii) මෙය විසඤ්ඤුත විමොක්ෂ නමි. එකත්ත විමොක්ෂය කවරේද? (මෙහි (ii) මෙය එකත්ත විමොක්ෂ නමි. නානත්ත විමොක්ෂය කවරේද? සතර ධ්‍යානයෝද සතර අරූප සමාපත්තීහුද වෙත්. මෙය නානත්ත විමොක්ෂ නමි.
214 කතමො සඤ්ඤාවිමොක්ඛො? සියා එකො සඤ්ඤාවිමොක්ඛො දස සඤ්ඤාවිමොක්ඛා හොන්ති, දස සඤ්ඤාවිමොක්ඛා එකො සඤ්ඤාවිමොක්ඛො හොති, වත්ථුවසෙන පරියායෙන. කථඤ්ච සියා? අනිච්චානුපස්සනාඤාං නිච්චතො සඤ්ඤාය මුච්චතීති - සඤ්ඤාවිමොක්ඛො . දුක්ඛානුපස්සනාඤාං සුඛතො සඤ්ඤාය මුච්චතීති - සඤ්ඤාවිමොක්ඛො. අනත්තානුපස්සනාඤාණං අත්තතො සඤ්ඤාය මුච්චතීති - සඤ්ඤාවිමොක්ඛො. නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං නන්දියා සඤ්ඤාය මුච්චතීති - සඤ්ඤාවිමොක්ඛො. විරාගානුපස්සනාඤාණං රාගතො සඤ්ඤාය මුච්චතීති - සඤ්ඤාවිමොක්ඛො. නිරොධානුපස්සනාඤාණං සමුදයතො සඤ්ඤාය මුච්චතීති - සඤ්ඤාවිමොක්ඛො. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාඤාණං ආදානතො සඤ්ඤාය මුච්චතීති - සඤ්ඤාවිමොක්ඛො. අනිමිත්තානුපස්සනාඤාණං නිමිත්තතො සඤ්ඤාය මුච්චතීති - සඤ්ඤාවිමොක්ඛො. අප්පණිහිතානුපස්සනාඤාණං පණිධියා සඤ්ඤාය මුච්චතීති - සඤ්ඤාවිමොක්ඛො. සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං අභිනිවෙසතො සඤ්ඤාය මුච්චතීති - සඤ්ඤාවිමොක්ඛො. එවං සියා එකො සඤ්ඤාවිමොක්ඛො දස සඤ්ඤාවිමොක්ඛා හොන්ති, දස සඤ්ඤාවිමොක්ඛා එකො සඤ්ඤාවිමොක්ඛො හොති වත්ථුවසෙන පරියායෙන. රූපෙ අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො සඤ්ඤාය මුච්චතීති - සඤ්ඤාවිමොක්ඛො...පෙ.... රූපෙ සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං අභිනිවෙසතො සඤ්ඤාය මුච්චතීති - සඤ්ඤාවිමොක්ඛො. එවං සියා එකො සඤ්ඤාවිමොක්ඛො දස සඤ්ඤාවිමොක්ඛා හොන්ති, දස සඤ්ඤාවිමොක්ඛා එකො සඤ්ඤාවිමොක්ඛො හොති වත්ථුවසෙන පරියායෙන. වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරෙසු... විඤ්ඤාණෙ... චක්ඛුස්මිං...පෙ.... ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො සඤ්ඤාය මුච්චතීති - සඤ්ඤාවිමොක්ඛො...පෙ.... ජරාමරණෙ සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං අභිනිවෙසතො සඤ්ඤාය මුච්චතීති - සඤ්ඤාවිමොක්ඛො . එවං සියා, එකො සඤ්ඤාවිමොක්ඛො දස සඤ්ඤාවිමොක්ඛා හොන්ති, දස සඤ්ඤාවිමොක්ඛා එකො සඤ්ඤාවිමොක්ඛො හොති වත්ථුවසෙන පරියායෙන - අයං සඤ්ඤාවිමොක්ඛො.	214 [36] සඤ්ඤා විමොක්ෂය කවරේද? වස්තු වශයෙන්ද කරුණු වශයෙන්ද එක් සඤ්ඤා විමොක්ෂයක් සඤ්ඤා විමොක්ෂ දසයක් වෙත්. දස සඤ්ඤා විමොක්ෂය එක්සඤ්ඤා විමොක්ෂයක් වෙයි. යන ක්‍රමය වන්නේය. කෙසේ වන්නේද? (i) අනිත්‍ය වශයෙන් දක්නා ඤාණය නිත්‍ය (ii) සංඥාවෙන් මිදේනුයි, සඤ්ඤා විමොක්ෂ නමි (iii) දුක් වශයෙන් දක්නා ඤාණය සුඛ (මෙහි (ii) (iii) අනාත්ම වශයෙන් දක්නා ඥානය ආත්ම (මෙහි (ii) කලකිරීම් වශයෙන් දක්නා ඤාණය නන්දී (මෙහි (ii) විරාග වශයෙන් දක්නා ඤාණය රාග (මෙහි (ii) නිරෝධ වශයෙන් දක්නා ඤාණය සමුදය (මෙහි (ii) පටිනිස්සග්ග වශයෙන් දක්නා ඤාණය ආදාන (මෙහි (ii) අනිමිත්ත වශයෙන් දක්නා ඤාණය නිමිත්ත (මෙහි (ii) අප්පණිහිත වශයෙන් දක්නා ඤාණය පණිධි (මෙහි (ii) සුඤ්ඤතානුපස්සනා ඤාණය අභිනිවෙස (මෙහි (ii) මෙසේ වස්තු වශයෙන්ද කරුණු වශයෙන්ද එක් සඤ්ඤා විමොක්ෂයක් සඤ්ඤා විමොක්ෂ දශයක් වෙත්. දස සඤ්ඤා විමොක්ෂය එක් සඤ්ඤා විමොක්ෂයක් වෙයි. යන ක්‍රමය වන්නේය. (v) දස සඤ්ඤා විමොක්ෂය එක් සඤ්ඤා විමොක්ෂයක් වෙයි. [37] රූපයෙහි (මෙහි (i) (ii) (iii) (iv) යොදන්න.) (මේ වචන අගට 35 (i) (ii) (iii) (iv) යොදන්න) වේදනාවෙහි-සඤ්ඤාවෙහි- සංඛාරයන්හි- විඤ්ඤාණයෙහි- ඇසෙහි-කණෙහි- නාසයෙහි- දිවෙහි- කයෙහි- සිතෙහි- ජරාමරණයෙහි”-මෙය සඤ්ඤා විමොක්ෂ නමි.
215 කතමො ඤාණවිමොක්ඛො? සියා එකො ඤාණවිමොක්ඛො දස ඤාණවිමොක්ඛා හොන්ති, දස ඤාණවිමොක්ඛා එකො ඤාණවිමොක්ඛො හොති වත්ථුවසෙන පරියායෙන සියාති . කථඤ්ච සියා? අනිච්චානුපස්සනා යථාභූතං ඤාණං නිච්චතො සම්මොහා අඤ්ඤාණා මුච්චතීති - ඤාණවිමොක්ඛො. දුක්ඛානුපස්සනා යථාභූතං ඤාණං සුඛතො සම්මොහා අඤ්ඤාණා මුච්චතීති - ඤාණවිමොක්ඛො. අනත්තානුපස්සනා යථාභූතං ඤාණං අත්තතො සම්මොහා අඤ්ඤාණා මුච්චතීති - ඤාණවිමොක්ඛො. නිබ්බිදානුපස්සනා යථාභූතං ඤාණං නන්දියා සම්මොහා අඤ්ඤාණා මුච්චතීති - ඤාණවිමොක්ඛො. විරාගානුපස්සනා යථාභූතං ඤාණං රාගතො සම්මොහා අඤ්ඤාණා මුච්චතීති - ඤාණවිමොක්ඛො. නිරොධානුපස්සනා යථාභූතං ඤාණං සමුදයතො සම්මොහා අඤ්ඤාණා මුච්චතීති - ඤාණවිමොක්ඛො. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා යථාභූතං ඤාණං ආදානතො සම්මොහා අඤ්ඤාණා මුච්චතීති - ඤාණවිමොක්ඛො. අනිමිත්තානුපස්සනා යථාභූතං ඤාණං නිමිත්තතො සම්මොහා අඤ්ඤාණා මුච්චතීති - ඤාණවිමොක්ඛො. අප්පණිහිතානුපස්සනා ථාභූතං ඤාණං පණිධියා සම්මොහා අඤ්ඤාණා මුච්චතීති - ඤාණවිමොක්ඛො. සුඤ්ඤතානුපස්සනා යථාභූතං ඤාණං අභිනිවෙසතො සම්මොහා අඤ්ඤාණා මුච්චතීති - ඤාණවිමොක්ඛො. එවං සියා එකො ඤාණවිමොක්ඛො දස ඤාණවිමොක්ඛා හොන්ති, දස ඤාණවිමොක්ඛා එකො ඤාණවිමොක්ඛො හොති වත්ථුවසෙන පරියායෙන. රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා යථාභූතං ඤාණං නිච්චතො සම්මොහා අඤ්ඤාණා මුච්චතීති - ඤාණවිමොක්ඛො...පෙ.... රූපෙ සුඤ්ඤතානුපස්සනා යථාභූතං ඤාණං අභිනිවෙසතො සම්මොහා අඤ්ඤාණා මුච්චතීති - ඤාණවිමොක්ඛො. එවං සියා එකො ඤාණවිමොක්ඛො දස ඤාණවිමොක්ඛා හොන්ති, දස ඤාණවිමොක්ඛා එකො ඤාණවිමොක්ඛො හොති වත්ථුවසෙන පරියායෙන. වෙදනාය ...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරෙසු... විඤ්ඤාණෙ... චක්ඛුස්මිං...පෙ.... ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා යථාභූතං ඤාණං නිච්චතො සම්මොහා අඤ්ඤාණා මුච්චතීති - ඤාණවිමොක්ඛො...පෙ.... ජරාමරණෙ සුඤ්ඤතානුපස්සනා යථාභූතං ඤාණං අභිනිවෙසතො සම්මොහා අඤ්ඤාණා මුච්චතීති - ඤාණවිමොක්ඛො. එවං සියා එකො ඤාණවිමොක්ඛො දස ඤාණවිමොක්ඛා හොන්ති, දස ඤාණවිමොක්ඛා එකො ඤාණවිමොක්ඛො හොති වත්ථුවසෙන පරියායෙන - අයං ඤාණවිමොක්ඛො.	215 [38] ඤාණ විමොක්ෂය කවරේද? (i) වස්තු වශයෙන්ද කරුණු වශයෙන්ද එක් ඤාණවිමොක්ෂයක් ඤාණ විමොක්ෂ දසයක් වෙත්. ඤාණවිමොක්ෂ දසයක් එක් ඤාණ විමොක්ෂයක් වෙයි. යන ක්‍රමය වන්නේය. (ii) කෙසේ වන්නේද? (iii) අනිත්‍ය වශයෙන් දක්නා යථාභූත ඥානය නිත්‍ය වශයෙන් සලකන්නාවූ (iv) මුළාවෙන් නුනුවණින් මිදේනුයි ඥාන විමොක්ෂ නමි. (v) දුක් වශයෙන් දක්නා යථාභූත ඥානය සැප වශයෙන් සලකන්නාවූ (මෙහි (iv) අනාත්ම වශයෙන් දක්නා යථාභූත ඥානය ආත්ම වශයෙන් සලකන්නාවූ (මෙහි (iv) කලකිරීම් වශයෙන් දක්නා යථාභූත ඥානය තෘෂ්ණා සහගත සතුටෙන් සතුටුවන්නාවූ (මෙහි (iv) විරාග වශයෙන් දක්නා යථාභූත ඥානය රාගයෙන් ඇලෙන්නාවූ (මෙහි (iv) නිරෝධ වශයෙන් දක්නා යථාභූත ඥානය ඉපදීමේ හේතුව නොදක්නා (මෙහි (iv) පටිනිස්සග්ග වශයෙන් දක්නා යථාභූත ඥානය අල්වා ගැනීම් වශයෙන් පවත්නා (මෙහි (iv) අනිමිත්තවශයෙන් දක්නා යථාභූත ඥානය නිමිත්ත වශයෙන් දක්නා (මෙහි (iv) අප්පණිහිත වශයෙන් දක්නා යථාභූත ඥානය පණිධි වශයෙන් දක්නා (මෙහි (iv) සුඤ්ඤත වශයෙන් දක්නා යථාභූත ඥානය අභිනිවෙස වශයෙන් දක්නා (මෙහි (iv) වශයෙන්ද (මෙහි (i) යොදන්න) [39] රූපයෙහි (මෙහි 38 (iii) සිට අගට යොදන්න.) “වේදනාවෙහි” ‘සඤ්ඤාවෙහි’ ‘සංඛාරයන්හි’ ‘විඤ්ඤාණයෙහි’ ‘ඇසෙහි’ කණෙහි’ ‘නාසයෙහි’ ‘දිවෙහි’ ‘කයෙහි’ ‘සිතෙහි’ ‘ජරාමරණයෙහි’ මෙය ඥාන විමොක්ෂ නමි.
216 කතමො සීතිසියාවිමොක්ඛො? සියා එකො සීතිසියාවිමොක්ඛො දස සීතිසියාවිමොක්ඛා හොන්ති, දස සීතිසියාවිමොක්ඛා එකො සීතිසියාවිමොක්ඛො හොති වත්ථුවසෙන පරියායෙන සියාති. කථඤ්ච සියා? අනිච්චානුපස්සනා අනුත්තරං සීතිභාවං ඤාණං නිච්චතො සන්තාපපරිළාහදරථා මුච්චතීති - සීතිසියාවිමොක්ඛො. දුක්ඛානුපස්සනා අනුත්තරං සීතිභාවං ඤාණං සුඛතො සන්තාපපරිළාහදරථා මුච්චතීති - සීතිසියාවිමොක්ඛො. අනත්තානුපස්සනා අනුත්තරං සීතිභාවං ඤාණං අත්තතො සන්තාපපරිළාහදරථා මුච්චතීති - සීතිසියාවිමොක්ඛො. නිබ්බිදානුපස්සනා අනුත්තරං සීතිභාවං ඤාණං නන්දියා සන්තාපපරිළාහදරථා මුච්චතීති - සීතිසියාවිමොක්ඛො. විරාගානුපස්සනා අනුත්තරං සීතිභාවං ඤාණං රාගතො සන්තාපපරිළාහදරථා මුච්චතීති - සීතිසියාවිමොක්ඛො . නිරොධානුපස්සනා අනුත්තරං සීතිභාවං ඤාණං සමුදයතො සන්තාපපරිළාහදරථා මුච්චතීති - සීතිසියාවිමොක්ඛො. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා අනුත්තරං සීතිභාවං ඤාණං ආදානතො සන්තාපපරිළාහදරථා මුච්චතීති - සීතිසියාවිමොක්ඛො. අනිමිත්තානුපස්සනා අනුත්තරං සීතිභාවං ඤාණං නිමිත්තතො සන්තාපපරිළාහදරථා මුච්චතීති - සීතිසියාවිමොක්ඛො. අප්පණිහිතානුපස්සනා අනුත්තරං සීතිභාවං ඤාණං පණිධියා සන්තාපපරිළාහදරථා මුච්චතීති - සීතිසියාවිමොක්ඛො. සුඤ්ඤතානුපස්සනා අනුත්තරං සීතිභාවං ඤාණං අභිනිවෙසතො සන්තාපපරිළාහදරථා මුච්චතීති - සීතිසියාවිමොක්ඛො. එවං සියා එකො සීතිසියාවිමොක්ඛො දස සීතිසියාවිමොක්ඛා හොන්ති, දස සීතිසියාවිමොක්ඛා එකො සීතිසියාවිමොක්ඛො හොති වත්ථුවසෙන පරියායෙන. රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා අනුත්තරං සීතිභාවං ඤාණං නිච්චතො සන්තාපපරිළාහදරථා මුච්චතීති - සීතිසියාවිමොක්ඛො...පෙ.... රූපෙ සුඤ්ඤතානුපස්සනා අනුත්තරං සීතිභාවං ඤාණං අභිනිවෙසතො සන්තාපපරිළාහදරථා මුච්චතීති - සීතිසියාවිමොක්ඛො. එවං සියා එකො සීතිසියාවිමොක්ඛො දස සීතිසියාවිමොක්ඛා හොන්ති, දස සීතිසියාවිමොක්ඛා එකො සීතිසියාවිමොක්ඛො හොති වත්ථුවසෙන පරියායෙන. වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරෙසු... විඤ්ඤාණෙ... චක්ඛුස්මිං...පෙ.... ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා අනුත්තරං සීතිභාවං ඤාණං නිච්චතො සන්තාපපරිළාහදරථා මුච්චතීති - සීතිසියාවිමොක්ඛො...පෙ.... ජරාමරණෙ සුඤ්ඤතානුපස්සනා අනුත්තරං සීතිභාවං ඤාණං අභිනිවෙසතො සන්තාපපරිළාහදරථා මුච්චතීති - සීතිසියාවිමොක්ඛො. එවං සියා එකො සීතිසියාවිමොක්ඛො දස සීතිසියාවිමොක්ඛා හොන්ති, දස සීතිසියාවිමොක්ඛා එකො සීතිසියාවිමොක්ඛො හොති වත්ථුවසෙන පරියායෙන - අයං සීතිසියාවිමොක්ඛො.	216 [40] සීතිසියා විමොක්ෂය (සිසිල් බව වන්නේ යයි පවත්නා විමොක්ෂය) කවරේද? (i) වස්තු වශයෙන් කරුණු වශයෙන් එක් සීතිසියා විමොක්ෂයක් සීතිසියා විමොක්ෂ දසයක් වෙත්. සීතිසියා විමොක්ෂ දසය එක් සීතිසියා විමොක්ෂයක් වෙයි. යන ක්‍රමය වන්නේය. (ii) කෙසේ වන්නේද? (iii) අනිත්‍ය වශයෙන් දක්නා උතුම් සීතිභාව (සිසිල් බව ඇති කරන්නාවූ) ඤාණය නිත්‍ය වශයෙන් ගැනීමෙන් (iv) පවත්නා තැවීම් දැවීම් දාහයන් කෙරෙන් මිදේනුයි සීතිසියා විමොක්ෂ නමි. (v) දුක් වශයෙන් දක්නා උතුම් සීතිභාව ඤාණය සුඛ වශයෙන් (මෙහි (iv) දැකීමෙන් අනාත්ම වශයෙන් දක්නා උතුම් සීතිභාව ඤාණය ආත්ම වශයෙන් ගැනීමෙන් (මෙහි (iv) කලකිරීම් වශයෙන් දක්නා උතුම් සීතිභාව ඥානය තෘෂ්ණා සහගත සතුටෙන් (මෙහි (iv) විරාග වශයෙන් දක්නා උතුම් සීතිභාව ඥානය රාගයෙන් (මෙහි (iv) නිරෝධ වශයෙන් දක්නා උතුම් සීතිභාව ඥානය ඉපදීම් වශයෙන් (මෙහි (iv) පටිනිස්සග්ග වශයෙන් දක්නා උතුම් සීතිභාව ඥානය අල්වා ගැනීමෙන් (මෙහි (iv) අනිමිත්ත වශයෙන් දක්නා උතුම් සීතිභාව ඥානය නිමිති වශයෙන් ගැනීමෙන් (මෙහි (iv) අප්පණිහිත වශයෙන් දක්නා උතුම් සීතිභාව ඥානය ප්‍රණිධියෙන් (මෙහි (iv) සූන්‍ය වශයෙන් දක්නා උතුම් සීතිභාව ඥානය ආත්ම වශයෙන් ගැනීමෙන් (මෙහි (iv) (i) [41] රූපයෙහි (මෙහි 10 (iii) (i) යොදන්න) (මේ වාක්‍ය අගට 40 ඡේදයේ (iii) (i) යොදන්න) “වේදනාවෙහි, සඤ්ඤාවෙහි, සංඛාරයන්හි, විඤ්ඤාණයෙහි, ඇසෙහි, කණෙහි, නාසයෙහි, දිවෙහි, කයෙහි, සිතෙහි, ජරාමරණයෙහි” මිදේනුයි මෙය සීතිසියා විමොක්ෂ නමි.
217 කතමො ඣානවිමොක්ඛො? නෙක්ඛම්මං ඣායතීති (ජායතීති (ස්‍යා.)) ඣානං. කාමච්ඡන්දං ඣාපෙතීති - ඣානං. ඣායන්තො (ජායන්තො (ස්‍යා.)) මුච්චතීති - ඣානවිමොක්ඛො. ඣාපෙන්තො මුච්චතීති - ඣානවිමොක්ඛො. ඣායන්තීති - ධම්මා. ඣාපෙතීති - කිලෙසෙ. ඣාතෙ ච ඣාපෙ ච ජානාතීති - ඣානවිමොක්ඛො. අබ්‍යාපාදො ඣායතීති - ඣානං. බ්‍යාපාදං ඣාපෙතීති - ඣානං. ඣායන්තො මුච්චතීති - ඣානවිමොක්ඛො. ඣාපෙන්තො මුච්චතීති - ඣානවිමොක්ඛො. ඣායන්තීති - ධම්මා. ඣාපෙතීති - කිලෙසෙ. ඣාතෙ ච ඣාපෙ ච ජානාතීති - ඣානවිමොක්ඛො. ආලොකසඤ්ඤා ඣායතීති - ඣානං. ථිනමිද්ධං ඣාපෙතීති - ඣානං...පෙ.... අවික්ඛෙපො ඣායතීති - ඣානං. උද්ධච්චං ඣාපෙතීති - ඣානං. ධම්මවවත්ථානං ඣායතීති - ඣානං. විචිකිච්ඡං ඣාපෙතීති - ඣානං. ඤාණං ඣායතීති - ඣානං. අවිජ්ජං ඣාපෙතීති - ඣානං. පාමොජ්ජං ඣායතීති - ඣානං. අරතිං ඣාපෙතීති - ඣානං. පඨමං ඣානං ඣායතීති - ඣානං. නීවරණෙ ඣාපෙතීති - ඣානං...පෙ.... අරහත්තමග්ගො ඣායතීති - ඣානං. සබ්බකිලෙසෙ ඣාපෙතීති - ඣානං. ඣායන්තො මුච්චතීති - ඣානවිමොක්ඛො. ඣාපෙන්තො මුච්චතීති - ඣානවිමොක්ඛො. ඣායන්තීති - ධම්මා. ඣාපෙතීති - කිලෙසෙ. ඣාතෙ ච ඣාපෙ ච ජානාතීති - ඣානවිමොක්ඛො - අයං ඣානවිමොක්ඛො.	217 [42] ධ්‍යාන විමොක්ෂය කවරේද? දවයි යන අර්ථයෙන් නෛෂ්ක්‍රම්‍යය ඣාන නමි. කාමච්ඡන්දය දවනු ලබන හෙයින් ක්ධාන නමි. දවමින් මිදෙන හෙයින් ක්ධාන විමොක්ෂ නමි. දවනුලබමින් මිදෙන හෙයින් ක්ධාන විමොක්ඛ නමි. ධර්මයෙහි දවන්නෝයි ක්ලේශයෝ දවනු ලබන්නෝයි දවන ධර්මයන්ද දවනු ලබන ක්ලේශයන්ද ප්‍රකාරයෙන් දනීනුයි ක්ධාන විමොක්ඛ නමි. දවන හෙයින් ඣාන නමි. ව්‍යාපාදය දවනු ලබන හෙයින් ඣාන නමි. දවමින් (ii) මිදෙන හෙයින් ක්ධාන විමොක්ඛ නමි. (iii) දවනු ලබන (මෙහි (ii) දවත් යනු ධර්මයෝ දවනු ලබත් යනු ක්ලේශයෝයි. දවන්නන්ද දවනු ලබන්නන්ද දනිනුයි ක්ධාන විමොක්ඛ නමි. දවන හෙයින් ආලෝක සංඥාව ක්ධාන නමි. ථිනමිද්ධය දවනු ලබන හෙයින් ඣාන නමි. සමාධිය (iv) දවන හෙයින් ඣාන නමි. (v) උද්ධච්චය (vi) දවනු ලබන හෙයින් ඣාන නමි. (vii) ධර්මයන් පිරිසිඳ දැකීම් (මෙහි (iv) විචිකිච්ඡාව (මෙහි (vi) ඥානය (මෙහි (iv) අවිද්‍යාව (මෙහි (vi) ප්‍රමොද්‍යය (මෙහි (iv) නොඇල්ම (මෙහි (vi) ප්‍රථම ධ්‍යානය (මෙහි (iv) නීවරණයන් (මෙහි (vi) අර්හත් මාර්ගය (මෙහි (iv) සියලු ක්ලේශයන් (මෙහි (vi) දවමින් මිදේනුයි ක්ධාන විමොක්ඛ නමි, දවනු ලබමින් මිදෙන හෙයින් ක්ධාන විමොක්ඛ නමි. දවන්නන්ද දවනු ලබන්නන්ද දනීනුයි ඣාන විමොක්ඛ නමි. මෙය ධ්‍යාන විමොක්ෂ නමි.
218 කතමො අනුපාදා චිත්තස්ස විමොක්ඛො? සියා එකො අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො දස අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛා හොන්ති, දස අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛා එකො අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො හොති වත්ථුවසෙන පරියායෙන සියාති . කථඤ්ච සියා? අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො උපාදානා මුච්චතීති - අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො. දුක්ඛානුපස්සනාඤාණං සුඛතො උපාදානා මුච්චතීති - අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො. අනත්තානුපස්සනාඤාණං අත්තතො උපාදානා මුච්චතීති - අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො. නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං නන්දියා උපාදානා මුච්චතීති - අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො. විරාගානුපස්සනාඤාණං රාගතො උපාදානා මුච්චතීති - අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො. නිරොධානුපස්සනාඤාණං සමුදයතො උපාදානා මුච්චතීති - අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාඤාණං ආදානතො උපාදානා මුච්චතීති - අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො. අනිමිත්තානුපස්සනාඤාණං නිමිත්තතො උපාදානා මුච්චතීති - අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො. අප්පණිහිතානුපස්සනාඤාණං පණිධියා උපාදානා මුච්චතීති - අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො. සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං අභිනිවෙසතො උපාදානා මුච්චතීති - අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො. එවං සියා එකො අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො දස අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛා හොන්ති, දස අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛා එකො අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො හොති වත්ථුවසෙන පරියායෙන. රූපෙ අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො උපාදානා මුච්චතීති - අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො...පෙ.... රූපෙ සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං අභිනිවෙසතො උපාදානා මුච්චතීති - අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො. එවං සියා එකො අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො දස අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛා හොන්ති, දස අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛා එකො අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො හොති වත්ථුවසෙන පරියායෙන. වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරෙසු... විඤ්ඤාණෙ... චක්ඛුස්මිං...පෙ.... ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො උපාදානා මුච්චතීති - අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො...පෙ.... ජරාමරණෙ සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං අභිනිවෙසතො උපාදානා මුච්චතීති - අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො. එවං සියා එකො අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො දස අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛා හොන්ති , දස අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛා එකො අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො හොති වත්ථුවසෙන පරියායෙන. අනිච්චානුපස්සනාඤාණං කතිහුපාදානෙහි මුච්චති? දුක්ඛානුපස්සනාඤාණං කතිහුපාදානෙහි මුච්චති? අනත්තානුපස්සනාඤාණං කතිහුපාදානෙහි මුච්චති? නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං...පෙ.... විරාගානුපස්සනාඤාණං... නිරොධානුපස්සනාඤාණං... පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාඤාණං... අනිමිත්තානුපස්සනාඤාණං... අප්පණිහිතානුපස්සනාඤාණං... සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං කතිහුපාදානෙහි මුච්චතීති? අනිච්චානුපස්සනාඤාණං තීහුපාදානෙහි මුච්චති. දුක්ඛානුපස්සනාඤාණං එකුපාදානා මුච්චති. අනත්තානුපස්සනාඤාණං තීහුපාදානෙහි මුච්චති. නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං එකුපාදානා මුච්චති. විරාගානුපස්සනාඤාණං එකුපාදානා මුච්චති. නිරොධානුපස්සනාඤාණං චතූහුපාදානෙහි මුච්චති. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාඤාණං චතූහුපාදානෙහි මුච්චති. අනිමිත්තානුපස්සනාඤාණං තීහුපාදානෙහි මුච්චති. අප්පණිහිතානුපස්සනාඤාණං එකුපාදානා මුච්චති. සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං තීහුපාදානෙහි මුච්චති. අනිච්චානුපස්සනාඤාණං කතමෙහි තීහුපාදානෙහි මුච්චති? දිට්ඨුපාදානා, සීලබ්බතුපාදානා, අත්තවාදුපාදානා - අනිච්චානුපස්සනාඤාණං ඉමෙහි තීහුපාදානෙහි මුච්චති. දුක්ඛානුපස්සනාඤාණං කතමා එකුපාදානා (එකූපාදානා (සී. අට්ඨ.)) මුච්චති? කාමුපාදානා - දුක්ඛානුපස්සනාඤාණං ඉදං එකුපාදානා මුච්චති. (ඉමා එකුපාදානා (ස්‍යා.)) අනත්තානුපස්සනාඤාණං කතමෙහි තීහුපාදානෙහි මුච්චති? දිට්ඨුපාදානා, සීලබ්බතුපාදානා, අත්තවාදුපාදානා - අනත්තානුපස්සනාඤාණං ඉමෙහි තීහුපාදානෙහි මුච්චති. නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං කතමා එකුපාදානා මුච්චති? කාමුපාදානා - නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං ඉදං එකුපාදානා මුච්චති. විරාගානුපස්සනාඤාණං කතමා එකුපාදානා මුච්චති? කාමුපාදානා - විරාගානුපස්සනාඤාණං ඉදං එකුපාදානා මුච්චති. නිරොධානුපස්සනාඤාණං කතමෙහි චතූහුපාදානෙහි මුච්චති? කාමුපාදානා, දිට්ඨුපාදානා, සීලබ්බතුපාදානා, අත්තවාදුපාදානා - නිරොධානුපස්සනාඤාණං ඉමෙහි චතූහුපාදානෙහි මුච්චති. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාඤාණං කතමෙහි චතූහුපාදානෙහි මුච්චති? කාමුපාදානා, දිට්ඨුපාදානා, සීලබ්බතුපාදානා, අත්තවාදුපාදානා - පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාඤාණං ඉමෙහි චතූහුපාදානෙහි මුච්චති. අනිමිත්තානුපස්සනාඤාණං කතමෙහි තීහුපාදානෙහි මුච්චති? දිට්ඨුපාදානා, සීලබ්බතුපාදානා, අත්තවාදුපාදානා - අනිමිත්තානුපස්සනාඤාණං ඉමෙහි තීහුපාදානෙහි මුච්චති. අප්පණිහිතානුපස්සනාඤාණං කතමා එකුපාදානා මුච්චති? කාමුපාදානා - අප්පණිහිතානුපස්සනාඤාණං ඉදං එකුපාදානා මුච්චති. සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං කතමෙහි තීහුපාදානෙහි මුච්චති? දිට්ඨුපාදානා, සීලබ්බතුපාදානා, අත්තවාදුපාදානා - සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං ඉමෙහි තීහුපාදානෙහි මුච්චති. යඤ්ච අනිච්චානුපස්සනාඤාණං, යඤ්ච අනත්තානුපස්සනාඤාණං, යඤ්ච අනිමිත්තානුපස්සනාඤාණං, යඤ්ච සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං - ඉමානි චත්තාරි ඤාණානි තීහුපාදානෙහි මුච්චන්ති - දිට්ඨුපාදානා, සීලබ්බතුපාදානා, අත්තවාදුපාදානා. යඤ්ච දුක්ඛානුපස්සනාඤාණං, යං ච නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං, යඤ්ච විරාගානුපස්සනාඤාණං, යඤ්ච අප්පණිහිතානුපස්සනාඤාණං - ඉමානි චත්තාරි ඤාණානි එකුපාදානා මුච්චන්ති - කාමුපාදානා. යඤ්ච නිරොධානුපස්සනාඤාණං, යඤ්ච පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාඤාණං - ඉමානි ද්වෙ ඤාණානි චතූහුපාදානෙහි මුච්චන්ති - කාමුපාදානා, දිට්ඨුපාදානා, සීලබ්බතුපාදානා, අත්තවාදුපාදානා - අයං අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො.	218 [43] උපාදානයන් කෙරෙන් සිත මිදෙන්නාවූ විමොක්ෂය (අනුපාද චිත්ත විමොක්ෂය) කවරේද? (i) වස්තු වශයෙන් කරුණු වශයෙන් එක් අනුපාදා චිත්ත විමොක්ෂයක් අනුපාදා චිත්ත විමොක්ෂ දසයක් වෙත්. අනුපාදා චිත්ත විමොක්ෂ දසයක් එක් අනුපාදා චිත්ත විමොක්ෂයක් වෙයි. යන ක්‍රමය වන්නේය. (ii) කෙසේ වන්නේද? (iii) අනිත්‍ය වශයෙන් දක්නා ඤාණය නිත්‍ය වශයෙන් ගන්නා (iv) උපාදානයෙන් මිදේනුයි අනුපාදා චිත්ත විමොක්ෂ නමි. (v) දුක් වශයෙන් දක්නා ඤාණය සුඛ වශයෙන් ගන්නා (මෙහි (iv) අනාත්ම වශයෙන් දක්නා ඤාණය ආත්ම වශයෙන් ගන්නා (මෙහි (iv) කලකිරීම් වශයෙන් දක්නා ඤාණය තෘෂ්ණා සහගත සතුට වශයෙන් පවත්නා (මෙහි (iv) විරාග වශයෙන් දක්නා ඤාණය රාග වශයෙන් පවත්නා (මෙහි (iv) නිරෝධ වශයෙන් දක්නා ඤාණය ඉපදීම් වශයෙන් පවත්නා (මෙහි (iv) පටිනිස්සග්ග වශයෙන් පවත්නා ඤාණය අල්වා ගැනීම් වශයෙන් පවත්නා (මෙහි (iv) අනිමිත්ත වශයෙන් දක්නා ඤාණය නිමිත්ත වශයෙන් ගන්නා (මෙහි (iv) අප්පණිහිත වශයෙන් දක්නා ඤාණය ප්‍රණිධි වශයෙන් පවත්නා (මෙහි (iv) (i) යොදන්න) සුඤ්ඤත වශයෙන් පවත්නා ඤාණය ආත්මයයි ගන්නා මෙහි (iv) [44] රූපයෙහි (මෙහි 43 (iii) සිට ඡේදය අග දක්වා යොදන්න) (මේ වචන අගට 43 (iii) සිට අග දක්වා යොදන්න) වේදනාවෙහි, සඤ්ඤාවෙහි, සංඛාරයන්හි, විඤ්ඤාණයෙහි, ඇසෙහි, කණෙහි, නාසයෙහි, දිවෙහි, කයෙහි, සිතෙහි, ජරාමරණයෙහි [45] අනිත්‍ය වශයෙන් දක්නා ඤාණය කෙතෙක් උපාදානයන් කෙරෙන් මිදෙයිද? දුක් වශයෙන් දක්නා ඤාණය කෙතෙක් උපාදානයන් කෙරෙන් මිදෙයිද? අනාත්ම වශයෙන් දක්නා ඤාණය කෙතෙක් උපාදානයන් කෙරෙන් මිදෙයිද? කලකිරීම් වශයෙන් දක්නා ඤාණය, විරාග වශයෙන් දක්නා ඤාණය, නිරෝධ වශයෙන් දක්නා ඤාණය, පටිනිස්සග්ග වශයෙන් දක්නා ඤාණය, නිමිත්ත වශයෙන් දක්නා ඤාණය අප්පණිහිත වශයෙන් දක්නා ඤාණය, සුඤ්ඤත වශයෙන් දක්නා ඤාණය කෙතෙතක් උපාදානයන් කෙරෙන් මිදෙයිද? [46] අනිත්‍ය වශයෙන් දක්නා ඤාණය උපාදාන තුනක් කෙරෙන් මිදෙයි. දුක් වශයෙන් දක්නා ඤාණය එක් උපාදනයකින් මිදෙයි, අනාත්ම වශයෙන් දක්නා ඤාණය උපාදාන තුනක් කෙරෙන් මිදෙයි, කලකිරීම් වශයෙන් දක්නා ඤාණය එක් උපාදානයකින් මිදෙයි, විරාග වශයෙන් දක්නා ඤාණය එක් උපාදානයකින් මිදෙයි. නිරෝධ වශයෙන් දක්නා ඤාණය උපාදාන සතරකින් මිදෙයි. පටිනිස්සග්ග වශයෙන් දක්නා ඤාණය උපාදාන සතරකින් මිදෙයි. අනිමිත්ත වශයෙන් දක්නා ඤාණය උපාදාන තුනකින් මිදෙයි. අප්පණිහිත වශයෙන් දක්නා ඤාණය එක් උපාදනයකින් මිදෙයි. සුඤ්ඤත වශයෙන් දක්නා ඤාණය උපාදාන තුනකින් මිදෙයි. [47] (i) අනිත්‍ය වශයෙන් දක්නා ඤාණය (ii) කවර උපාදාන තුනකින් මිදෙයිද? (iii) දිට්ඨි උපාදානයෙන්ද, සීලබ්බත උපාදනයෙන්ද, අත්තවාද උපාදානයෙන්ද වෙයි. (මෙහි (ii) මේ උපාදාන තුනෙන් මිදෙයි. [48] දුක් වශයෙන් දක්නා ඤාණය (ii) කවර එක් උපාදානයකින් මිදෙයිද? කාමූපාදානයෙන් මිදෙයි. [49] දුක් වශයෙන් දක්නා මේ එක් උපාදානයෙන් මිදෙයි. [50] (i) අනාත්ම වශයෙන් දක්නා ඤාණය (ii) කවර තුන් උපාදානයකින් මිදෙයිද? දිට්ඨි උපාදානයෙන්ද, සීලබ්බත උපාදානයෙන්ද, අපවාද උපාදානයෙන්ද මිදෙයි. (මෙහි (i) මේ තුන් උපාදානයන් කෙරෙන් මිදෙයි. [51] කලකිරීම් වශයෙන් දක්නා ඤාණය (ii) 47 (ii) කාමූපාදානයෙන් මිදෙයි. [52] (i) කලකිරීම් වශයෙන් දක්නා ඤාණය (ii) මේ එක් උපාදානයෙන් මිදෙයි. [53] (i) නිරෝධ වශයෙන් දක්නා ඤාණය (ii) කවර උපාදාන සතරකින් මිදෙයිද? (iii) කාම උපාදානයෙන්ද, දිට්ඨි උපාදානයෙන්ද සීලබ්බත උපාදානය කෙරෙන්ද, අත්තවාද උපාදානය කෙරෙන්ද මිදෙයි. (මෙහි (i) මේ උපාදාන සතර කෙරෙන් මිදෙයි. [54] (i) පටිනිස්සග්ග වශයෙන් දක්නා ඤාණය (ii) (මෙහි 53 (ii) කාමූපාදානය කෙරෙන්ද දිට්ඨි උපාදානය කෙරෙන්ද, සීලබ්බත උපාදානය කෙරෙන්ද, අත්තවාද උපාදානය කෙරෙන්ද මිදෙයි. (මෙහි (i) මේ සතර උපාදානයන් කෙරෙන් මිදෙයි. [55] (i) අනිමිත්ත වශයෙන් දක්නා ඤාණය (ii) කවර කිනම් උපාදාන තුනකින් මිදෙයිද? දිට්ඨි උපාදානයෙන්ද සීලබ්බත උපාදානයෙන්ද, අත්තවාද උපාදානයෙන්ද මිදෙයි. මෙහි (i) මේ උපාදාන තුනෙන් මිදෙයි. [56] අප්පණිහිත වශයෙන් දක්නා ඥානය (ii) කවර එක් උපාදානයකින් මිදෙයිද? කාමූපාදානයෙන් මිදෙයි (මෙහි (i) මේ එක් උපාදානයෙන් මිදෙයි. [57] (i) සුඤ්ඤත වශයෙන් දක්නා ඤාණය (ii) (මෙහි 47 (ii) (iii) දිට්ඨි උපාදානයෙන්ද, සීලබ්බතපරාමාස උපාදානයෙන්ද, අත්තවාද උපාදානයෙන්ද මිදෙයි. (මෙහි (i) මේ තුන් උපාදානයෙන් මිදෙයි. [58] යම් අනිත්‍ය වශයෙන් දක්නා ඤාණයක් වේද, යම් අනාත්ම වශයෙන් දක්නා ඤාණයක් වේද, යම් අනිමිත්ත වශයෙන් දක්නා ඤාණයක් වේද, යම් සුඤ්ඤත වශයෙන් දක්නා ඤාණයක් වේද, මේ ඤාණ සතර දිට්ඨි උපාදාන සීලබ්බත උපාදාන අත්තවාද උපාදාන යන මේ උපාදාන තුනෙන් මිදෙත්. [59] දුක් වශයෙන් දක්නා යම් ඤාණයක් වේද කලකිරීම් වශයෙන් දක්නා යම් ඤාණයක් වේද, විරාග වශයෙන් දක්නා යම් ඤාණයක් වේද, අප්පණිහිත වශයෙන් දක්නා යම් ඤාණයක් වේද මේ ඥාණ සතර කාමූපාදානයවූ එක් උපාදානයකින් මිදෙයි. [60] යම් නිරෝධානු වහයෙන් දක්නා ඤාණයක් වේද, යම් පටිනිස්සග්ග වශයෙන් දක්නා ඤාණයක් වේද, මේ ඤාණ දෙක කාමූපාදානයෙන්ද දිට්ඨි උපාදානයෙන්ද සීලබ්බත උපාදානයෙන්ද, අත්තවාද උපාදානයෙන්ද යන සතර උපාදානයන් කෙරෙන් මිදෙයි. මෙය අනූප්පදා චිත්ත විමොක්ෂ නමි.
219 තීණි ඛො පනිමානි විමොක්ඛමුඛානි ලොකනිය්‍යානාය සංවත්තන්ති. සබ්බසඞ්ඛාරෙ පරිච්ඡෙදපරිවටුමතො (පරිච්ඡෙදපරිවට්ටුමතො (ස්‍යා.)) සමනුපස්සනතාය අනිමිත්තාය ච ධාතුයා චිත්තසම්පක්ඛන්දනතාය, සබ්බසඞ්ඛාරෙසු මනොසමුත්තෙජනතාය අප්පණිහිතාය ච ධාතුයා චිත්තසම්පක්ඛන්දනතාය, සබ්බධම්මෙ පරතො සමනුපස්සනතාය සුඤ්ඤතාය ච ධාතුයා චිත්තසම්පක්ඛන්දනතාය - ඉමානි තීණි විමොක්ඛමුඛානි ලොකනිය්‍යානාය සංවත්තන්ති. අනිච්චතො මනසිකරොතො කථං සඞ්ඛාරා උපට්ඨන්ති? දුක්ඛතො මනසිකරොතො කථං සඞ්ඛාරා උපට්ඨන්ති? අනත්තතො මනසිකරොතො කථං සඞ්ඛාරා උපට්ඨන්ති? අනිච්චතො මනසිකරොතො ඛයතො සඞ්ඛාරා උපට්ඨන්ති, දුක්ඛතො මනසිකරොතො භයතො සඞ්ඛාරා උපට්ඨන්ති, අනත්තතො මනසිකරොතො සුඤ්ඤතො සඞ්ඛාරා උපට්ඨන්ති. අනිච්චතො මනසිකරොතො කිං බහුලං චිත්තං හොති? දුක්ඛතො මනසිකරොතො කිං බහුලං චිත්තං හොති? අනත්තතො මනසිකරොතො කිං බහුලං චිත්තං හොති? අනිච්චතො මනසිකරොතො අධිමොක්ඛබහුලං චිත්තං හොති . දුක්ඛතො මනසිකරොතො පස්සද්ධිබහුලං චිත්තං හොති. අනත්තතො මනසිකරොතො වෙදබහුලං චිත්තං හොති. අනිච්චතො මනසිකරොන්තො අධිමොක්ඛබහුලො කතමින්ද්‍රියං පටිලභති? දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො පස්සද්ධිබහුලො කතමින්ද්‍රියං පටිලභති? අනත්තතො මනසිකරොන්තො වෙදබහුලො කතමින්ද්‍රියං පටිලභති? අනිච්චතො මනසිකරොන්තො අධිමොක්ඛබහුලො සද්ධින්ද්‍රියං පටිලභති. දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො පස්සද්ධිබහුලො සමාධින්ද්‍රියං පටිලභති. අනත්තතො මනසිකරොන්තො වෙදබහුලො පඤ්ඤින්ද්‍රියං පටිලභති. අනිච්චතො මනසිකරොතො අධිමොක්ඛබහුලස්ස කතමින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති, භාවනාය කතින්ද්‍රියානි තදන්වයා (තදන්වයානි (ස්‍යා.)) හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, කෙනට්ඨෙන භාවනා, කො භාවෙති? දුක්ඛතො මනසිකරොතො පස්සද්ධිබහුලස්ස කතමින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති, භාවනාය කතින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, කෙනට්ඨෙන භාවනා, කො භාවෙති? අනත්තතො මනසිකරොතො වෙදබහුලස්ස කතමින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති, භාවනාය කතින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, කෙනට්ඨෙන භාවනා, කො භාවෙති? අනිච්චතො මනසිකරොතො අධිමොක්ඛබහුලස්ස සද්ධින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති. භාවනාය චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති. එකරසට්ඨෙන භාවනා. යො සම්මාපටිපන්නො සො භාවෙති; නත්ථි මිච්ඡාපටිපන්නස්ස ඉන්ද්‍රියභාවනා. දුක්ඛතො මනසිකරොතො පස්සද්ධිබහුලස්ස සමාධින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති. භාවනාය චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති , සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති , එකරසා හොන්ති. එකරසට්ඨෙන භාවනා. යො සම්මාපටිපන්නො සො භාවෙති; නත්ථි මිච්ඡාපටිපන්නස්ස ඉන්ද්‍රියභාවනා. අනත්තතො මනසිකරොතො වෙදබහුලස්ස පඤ්ඤින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති. භාවනාය චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති. එකරසට්ඨෙන භාවනා. යො සම්මාපටිපන්නො සො භාවෙති; නත්ථි මිච්ඡාපටිපන්නස්ස ඉන්ද්‍රියභාවනා.	219 [61] මහණෙනි, මේ විමොක්ෂ මුඛ තුනක් ලෝකයෙන් එතෙරවීම පිණිස පවතිත්, සියලු සංස්කාරයන් ඉපදීම් බිඳීම් දෙකින් පිරිසිඳී පවත්නේයයි දක්නා ස්වභාවයෙන්ද අනිමිත්ත ධාතුවට සිත යවන ස්වභාවයෙන්ද ලෝකයෙන් එතර වෙයි. සියලු සංස්කාරයන් කෙරෙහි සංවේගය ඇතිකිරීම් වශයෙන්ද අප්පණිහිත ධාතුවට සිත යවන ස්වභාවයෙන්ද ලෝකයෙන් එතෙරවෙයි සියලු ධර්මයන් තමා නොවන ආකාරයෙන් දැකීම් වශයෙන්ද සුඤ්ඤත ධාතුවට සිත යවන ස්වභාවයෙන්ද ලෝකයෙන් එතර වෙයි. [62] අනිත්‍ය (ii) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට සංස්කාරයෝ කෙසේ වැටහෙත්ද? (iii) දුක් (මෙහි (ii) අනාත්ම (මෙහි (ii) අනිත්‍ය (iv) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට සංස්කාරයෝ (v) ක්ෂයවීම් වශයෙන් වැටහෙත්. දුක් (මෙහි (iv) භය වශයෙන් වැටහෙත්. අනාත්ම (මෙහි (iv) සූන්‍ය වශයෙන් වැටහෙත්. [63] අනිත්‍ය (ii) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට කුමක් බහුල සිතක් පවත්නේද (iii) දුක් (මෙහි (ii) අනාත්ම (මෙහි (ii) අනිත්‍ය (iv) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (v) ශ්‍රද්ධාව බහුල සිත් වෙයි. දුක් (මෙහි (iv) පස්සද්ධිය බහුල සිත් වෙයි. අනාත්ම (මෙහි (iv) ප්‍රඥාව බහුල සිත්වෙයි. [64] අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ ශ්‍රද්ධාව (ii) බහුලවූ පුද්ගලතෙම කිනම් ඉන්ද්‍රියයක් ලබයිද? (iii) දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ පස්සද්ධිය (මෙහි (ii) අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවවූ ප්‍රඥාව (මෙහි (ii) අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ ශ්‍රද්ධාව බහුල පුද්ගලයා සද්ධින්ද්‍රිය ලබයි. දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහු පස්සද්ධිය බහුල පුද්ගලයා සමාධින්ද්‍රිය ලබයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ ප්‍රඥාව බහුල පුද්ගලයා පඤ්ඤින්ද්‍රිය ලබයි. [65] අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ ශ්‍රද්ධාව (ii) බහුල පුද්ලයාට කිනම් ඉන්ද්‍රියයක් අධිපති වෙයිද? (iii) දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ පස්සද්ධිය (මෙහි (ii) අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ පඤ්ඤින්ද්‍රිය (මෙහි (ii) යොදන්න) (iv) භාවනාවෙහි කෙතෙක් ඉන්ද්‍රියයෝ ඊට අනුගත වෙත්ද? සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, අඤ්ඤ මඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, නිශ්‍රය ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, සම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්ද, කිනම් ස්වභාවයෙක් භාවනා (වැඩීම) වෙයිද? කවරෙක් වඩයිද? (v) [66] දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ පස්සද්ධි (මෙහි (ii) (iv) යොදන්න) [67] අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ ප්‍රඥාව බහුල පුද්ගලයාහට කිනම් ඉන්ද්‍රියයක් අධිපති වෙයිද? (මෙහි 65 (iv) යොදන්න) [68] අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ ශ්‍රද්ධා බහුල පුද්ගලයාහට සද්ධින්ද්‍රිය අධිපති වෙයි. (ii) භාවනාවෙහි ඉන්ද්‍රිය සතරක් ඊට අනුගත වෙත්. සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්, අඤ්ඤමඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්. නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත්. සම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්. සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. සමාන කෘත්‍ය ස්වභාවයෙන් වැඩීම වෙයි, යමෙක් මනාව පිළිපන්නේද හෙතෙම වඩයි. වරදවා පිළිපන් පුද්ගලයාට ඉන්ද්‍රිය භාවනාවක් නැත. [69] දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ පස්සද්ධිය බහුල පුද්ගලයාහට සමාධින්ද්‍රිය අධිපති වෙයි. (මෙහි 68 (ii) යොදන්න) [70] අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ ප්‍රඥාව බහුල පුද්ගලයාහට පඤ්ඤින්ද්‍රිය අධිපති වෙයි. (මෙහි 68 (ii) යොදන්න)
220 අනිච්චතො මනසිකරොතො අධිමොක්ඛබහුලස්ස කතමින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති? භාවනාය කතින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති? පටිවෙධකාලෙ කතමින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති? පටිවෙධාය කතින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති? කෙනට්ඨෙන භාවනා? කෙනට්ඨෙන පටිවෙධො? දුක්ඛතො මනසිකරොතො පස්සද්ධිබහුලස්ස කතමින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති? භාවනාය කතින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති , අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති? පටිවෙධකාලෙ කතමින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති? පටිවෙධාය කතින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති? කෙනට්ඨෙන භාවනා? කෙනට්ඨෙන පටිවෙධො? අනත්තතො මනසිකරොතො වෙදබහුලස්ස කතමින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති? භාවනාය කතින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති? පටිවෙධකාලෙ කතමින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති? පටිවෙධාය කතින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති? කෙනට්ඨෙන භාවනා? කෙනට්ඨෙන පටිවෙධො? අනිච්චතො මනසිකරොතො අධිමොක්ඛබහුලස්ස සද්ධින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති. භාවනාය චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති , සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිවෙධකාලෙ පඤ්ඤින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති. පටිවෙධාය චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති. එකරසට්ඨෙන භාවනා. දස්සනට්ඨෙන පටිවෙධො. එවං පටිවිජ්ඣන්තොපි භාවෙති, භාවෙන්තොපි පටිවිජ්ඣති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො පස්සද්ධිබහුලස්ස සමාධින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති. භාවනාය චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිවෙධකාලෙ පඤ්ඤින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති. පටිවෙධාය චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති. එකරසට්ඨෙන භාවනා. දස්සනට්ඨෙන පටිවෙධො. එවං පටිවිජ්ඣන්තොපි භාවෙති, භාවෙන්තොපි පටිවිජ්ඣති. අනත්තතො මනසිකරොතො වෙදබහුලස්ස පඤ්ඤින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති. භාවනාය චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිවෙධකාලෙපි පඤ්ඤින්ද්‍රියං ආධිපතෙය්‍යං හොති. පටිවෙධාය චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති. එකරසට්ඨෙන භාවනා. දස්සනට්ඨෙන පටිවෙධො. එවං පටිවිජ්ඣන්තොපි භාවෙති, භාවෙන්තොපි පටිවිජ්ඣති.	220 [71] අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ ශ්‍රද්ධාව (ii) බහුල පුද්ගලයාහට කිනම් ඉන්ද්‍රියයක් අධිපති වෙයිද භාවනාවෙහි කෙතෙක් ඉන්ද්‍රියයෝ ඊට අනුගත වෙත්ද? සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, අඤ්ඤමඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, සම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, (චතුස්සත්‍ය) ප්‍රතිවෙධ කාලයෙහි කිනම් ඉන්ද්‍රියයක් අධිපතිවෙයිද ප්‍රතිවෙධය පිණිස කෙතෙක් ඉන්ද්‍රියයෝ ඊට අනුගත වෙත්ද? සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, අඤ්ඤ මඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, සම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්ද, කිනම් ස්වභාවයෙන් වැඩීම වෙයිද කිනම් ස්වභාවයෙන් ප්‍රතිවෙධය වෙයිද? (iii) දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ පස්සද්ධිය (මෙහි 71 (ii) යොදන්න) [72] අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ ශ්‍රද්ධාව බහුල පුද්ගලයාට සද්ධින්ද්‍රිය අධිපති වෙයි (ii) භාවනාවෙහි ඉන්ද්‍රිය සතරක් ඊට අනුගත වෙත්. සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්, අඤ්ඤ මඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්. නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත්. සම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්. ප්‍රතිවෙධ කාලයෙහි පඤ්ඤින්ද්‍රිය අධිපති වෙයි. ප්‍රතිවෙධය පිණිස ඉන්ද්‍රිය සතරක් ඊට අනුගත වෙත්, සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්, (iii) සම්ප්‍රයුත්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්, නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත්, සම්ප්‍රයුත්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්, සමාන කෘත්‍ය ස්වභාවයෙන් වැඩීම වෙයි, චතුස්සත්‍ය දැකීම් ස්වභාවයෙන් ප්‍රතිවෙධය වෙයි. මෙසේ ප්‍රතිවෙධ කරන්නේද ඉන්ද්‍රියයන් වඩයි. ඉන්ද්‍රියයන් වඩන්නේද ප්‍රතිවෙධ කරයි. [73] දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ පස්සද්ධි බහුල පුද්ගලයාහට සමාධින්ද්‍රිය අධිපති වෙයි. (මෙහි 72 (ii) යොදන්න) අඤ්ඤ මඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්. නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත්. සම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්. සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. සමාන කෘත්‍ය ස්වභාවයෙන් වැඩීම වෙයි. සත්‍ය දැකීම් ස්වභාවයෙන් ප්‍රතිවෙධය වෙයි. මෙසේ ප්‍රතිවෙධ කරන්නේද ඉන්ද්‍රියයන් වඩයි, ඉන්ද්‍රියයන් වඩන්නේද ප්‍රතිවෙධ කරයි. [74] අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ ප්‍රඥාව බහුල පුද්ගලයාහට පඤ්ඤින්ද්‍රිය අධිපති වෙයි. (මෙහි 72 (ii) යොදන්න) අඤ්ඤමඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්, නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත්. සම්ප්‍රයුත්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්. සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. සමාන කෘත්‍ය ස්වභාවයෙන් වැඩීම වෙයි, සත්‍යය දැකීම් ස්වභාවයෙන් ප්‍රතිවෙධය වෙයි. මෙසේ ප්‍රතිවෙධ කරන්නේද ඉන්ද්‍රියයන් වඩයි. ඉන්ද්‍රියයන් වඩන්නේද ප්‍රතිවෙධ කරයි.
221 අනිච්චතො මනසිකරොතො කතමින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති? කතමින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා සද්ධාවිමුත්තො (සද්ධාධිමුත්තො (ස්‍යා.)) හොති? දුක්ඛතො මනසිකරොතො කතමින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති? කතමින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා කායසක්ඛී (කායසක්ඛි (ස්‍යා. ක.) අභි. පු. ප. 95 පස්සිතබ්බා) හොති? අනත්තතො මනසිකරොතො කතමින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති? කතමින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා දිට්ඨිප්පත්තො හොති? අනිච්චතො මනසිකරොතො සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. සද්ධින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා සද්ධාවිමුත්තො හොති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො සමාධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. සමාධින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා කායසක්ඛී හොති. අනත්තතො මනසිකරොතො පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා දිට්ඨිප්පත්තො හොති. සද්දහන්තො විමුත්තොති - සද්ධාවිමුත්තො. ඵුට්ඨත්තා සච්ඡිකතොති (සච්ඡිකරොතීති (ස්‍යා. පී.)) - කායසක්ඛී. දිට්ඨත්තා පත්තොති - දිට්ඨිප්පත්තො. සද්දහන්තො විමුච්චතීති - සද්ධාවිමුත්තො. ඣානඵස්සං පඨමං ඵුසති, පච්ඡා නිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකරොතීති - කායසක්ඛී. ‘‘දුක්ඛා සඞ්ඛාරා, සුඛො නිරොධො’’ති ඤාතං හොති දිට්ඨං විදිතං සච්ඡිකතං ඵස්සිතං පඤ්ඤායාති - දිට්ඨිප්පත්තො. යො චායං පුග්ගලො සද්ධාවිමුත්තො, යො ච කායසක්ඛී, යො ච දිට්ඨිප්පත්තො, සියා ඉමෙ තයො පුග්ගලා සද්ධාවිමුත්තාපි කායසක්ඛීපි දිට්ඨිප්පත්තාපි වත්ථුවසෙන පරියායෙන සියාති. කථඤ්ච සියා? අනිච්චතො මනසිකරොතො සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. සද්ධින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා සද්ධාවිමුත්තො හොති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. සද්ධින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා සද්ධාවිමුත්තො හොති. අනත්තතො මනසිකරොතො සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. සද්ධින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා සද්ධාවිමුත්තො හොති. එවං ඉමෙ තයො පුග්ගලා සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන සද්ධාවිමුත්තා. දුක්ඛතො මනසිකරොතො සමාධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. සමාධින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා කායසක්ඛී හොති. අනත්තතො මනසිකරොතො සමාධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. සමාධින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා කායසක්ඛී හොති. අනිච්චතො මනසිකරොතො සමාධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. සමාධින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා කායසක්ඛී හොති. එවං ඉමෙ තයො පුග්ගලා සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කායසක්ඛී. අනත්තතො මනසිකරොතො පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා දිට්ඨිප්පත්තො හොති. අනිච්චතො මනසිකරොතො පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා දිට්ඨිප්පත්තො හොති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා දිට්ඨිප්පත්තො හොති. එවං ඉමෙ තයො පුග්ගලා පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන දිට්ඨිප්පත්තා. යො චායං පුග්ගලො සද්ධාවිමුත්තො, යො ච කායසක්ඛී, යො ච දිට්ඨිප්පත්තො, එවං සියා ඉමෙ තයො පුග්ගලා සද්ධාවිමුත්තාපි කායසක්ඛීපි දිට්ඨිප්පත්තාපි වත්ථුවසෙන පරියායෙන. යො චායං පුග්ගලො සද්ධාවිමුත්තො, යො ච කායසක්ඛී, යො ච දිට්ඨිප්පත්තො, සියා ඉමෙ තයො පුග්ගලා...පෙ.... අඤ්ඤොයෙව සද්ධාවිමුත්තො, අඤ්ඤො කායසක්ඛී, අඤ්ඤො දිට්ඨිප්පත්තො සියාති. කථඤ්ච සියා? අනිච්චතො මනසිකරොතො සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. සද්ධින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා සද්ධාවිමුත්තො හොති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො සමාධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. සමාධින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා කායසක්ඛී හොති. අනත්තතො මනසිකරොතො පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති. පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා දිට්ඨිප්පත්තො හොති. යො චායං පුග්ගලො සද්ධාවිමුත්තො, යො ච කායසක්ඛී, යො ච දිට්ඨිප්පත්තො, එවං සියා ඉමෙ තයො පුග්ගලා සද්ධාවිමුත්තාපි කායසක්ඛීපි දිට්ඨිප්පත්තාපි වත්ථුවසෙන පරියායෙන. අඤ්ඤොයෙව සද්ධාවිමුත්තො, අඤ්ඤො කායසක්ඛී, අඤ්ඤො දිට්ඨිප්පත්තො. අනිච්චතො මනසිකරොතො සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති, සද්ධින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා සොතාපත්තිමග්ගං පටිලභති; තෙන වුච්චති - ‘‘සද්ධානුසාරී’’. චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන චතුන්නං ඉන්ද්‍රියානං භාවනා හොති. යෙ හි කෙචි සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන සොතාපත්තිමග්ගං පටිලභන්ති , සබ්බෙ තෙ සද්ධානුසාරිනො. අනිච්චතො මනසිකරොතො සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති, සද්ධින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකතං හොති; තෙන වුච්චති - ‘‘සද්ධාවිමුත්තො’’. චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන චත්තාරින්ද්‍රියානි භාවිතානි හොන්ති සුභාවිතානි . යෙහි කෙචි සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකතා, සබ්බෙ තෙ සද්ධාවිමුත්තා. අනිච්චතො මනසිකරොතො සද්ධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති, සද්ධින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා සකදාගාමිමග්ගං පටිලභති...පෙ.... සකදාගාමිඵලං සච්ඡිකතං හොති...පෙ.... අනාගාමිමග්ගං පටිලභති... අනාගාමිඵලං සච්ඡිකතං හොති...පෙ.... අරහත්තමග්ගං පටිලභති... අරහත්තං (අරහත්තඵලං (ස්‍යා. ක.) අට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා) සච්ඡිකතං හොති; තෙන වුච්චති - ‘‘සද්ධාවිමුත්තො’’. චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති...පෙ.... සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන චත්තාරින්ද්‍රියානි භාවිතානි හොන්ති සුභාවිතානි. යෙහි කෙචි සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන අරහත්තං සච්ඡිකතා, සබ්බෙ තෙ සද්ධාවිමුත්තා. දුක්ඛතො මනසිකරොතො සමාධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති, සමාධින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා සොතාපත්තිමග්ගං පටිලභති; තෙන වුච්චති - ‘‘කායසක්ඛී’’. චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති , සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන චතුන්නං ඉන්ද්‍රියානං භාවනා හොති. යෙ හි කෙචි සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන සොතාපත්තිමග්ගං පටිලභන්ති, සබ්බෙ තෙ කායසක්ඛී. දුක්ඛතො මනසිකරොතො සමාධින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති, සමාධින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකතං හොති...පෙ.... සකදාගාමිමග්ගං පටිලභති...පෙ.... සකදාගාමිඵලං සච්ඡිකතං හොති...පෙ.... අනාගාමිමග්ගං පටිලභති...පෙ.... අනාගාමිඵලං සච්ඡිකතං හොති...පෙ.... අරහත්තමග්ගං පටිලභති...පෙ.... අරහත්තං සච්ඡිකතං හොති; තෙන වුච්චති - ‘‘කායසක්ඛී’’. චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන චත්තාරින්ද්‍රියානි භාවිතානි හොන්ති සුභාවිතානි. යෙහි කෙචි සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන අරහත්තං සච්ඡිකතා, සබ්බෙ තෙ කායසක්ඛී. අනත්තතො මනසිකරොතො පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා සොතාපත්තිමග්ගං පටිලභති; තෙන වුච්චති - ‘‘ධම්මානුසාරී’’. චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති...පෙ.... සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන චතුන්නං ඉන්ද්‍රියානං භාවනා හොති. යෙ හි කෙචි පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන සොතාපත්තිමග්ගං පටිලභන්ති, සබ්බෙ තෙ ධම්මානුසාරිනො. අනත්තතො මනසිකරොතො පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකතං හොති; තෙන වුච්චති - ‘‘දිට්ඨිප්පත්තො’’. චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති...පෙ.... සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන චත්තාරින්ද්‍රියානි භාවිතානි හොන්ති සුභාවිතානි. යෙහි කෙචි පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකතා, සබ්බෙ තෙ දිට්ඨිප්පත්තා. අනත්තතො මනසිකරොතො පඤ්ඤින්ද්‍රියං අධිමත්තං හොති, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස අධිමත්තත්තා සකදාගාමිමග්ගං පටිලභති...පෙ.... සකදාගාමිඵලං සච්ඡිකතං හොති...පෙ.... අනාගාමිමග්ගං පටිලභති...පෙ.... අනාගාමිඵලං සච්ඡිකතං හොති...පෙ.... අරහත්තමග්ගං පටිලභති...පෙ.... අරහත්තං සච්ඡිකතං හොති; තෙන වුච්චති - ‘‘දිට්ඨිප්පත්තො’’. චත්තාරින්ද්‍රියානි තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන චත්තාරින්ද්‍රියානි භාවිතානි හොන්ති සුභාවිතානි. යෙහි කෙචි පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන අරහත්තං සච්ඡිකතා, සබ්බෙ තෙ දිට්ඨිප්පත්තා.	221 [75] අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට කිනම් ඉන්ද්‍රියයක් අධික වෙයිද, කිනම් ඉන්ද්‍රියයක් අධිකවූ හෙයින් සද්ධා විමුක්ත නම් වේද, දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට කිනම් ඉන්ද්‍රියයක් අධික වෙයිද, කිනම් ඉන්ද්‍රියයක් අධිකවූ හෙයින් කාය සක්ඛී නම් වේද, අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට කිනම් ඉන්ද්‍රියයක් අධික වෙයිද? කිනම් ඉන්ද්‍රියයක් අධිකවූ හෙයින් දිට්ඨිප්පත්ත නම් වේද? අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට සද්ධින්ද්‍රිය අධික වෙයි. සද්ධින්ද්‍රිය අධිකවූ හෙයින් සද්ධාවිමුත්ත නම් වෙයි. දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට සමාධින්ද්‍රිය අධික වෙයි. සමාධින්ද්‍රිය අධිකවූ හෙයින් කායසක්ඛි නම් වෙයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට පඤ්ඤින්ද්‍රිය අධික වෙයි, පඤ්ඤින්ද්‍රිය අධිකවූ හෙයින් දිට්ඨිප්පත්ත නම් වෙයි. [76] ශ්‍රද්ධාවෙන් ඇදහීමෙන් මිදුණේනුයි සද්ධාවිමුත්ත නම් නුවණින් ස්පර්ශ කරනලද හෙයින් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ලද හෙයින් කාය සක්ඛී නමි. දක්නා ලද හෙයින් පැමිණියේනුයි දිට්ඨිප්පත්ත නමි. අදහමින් මිදෙනුයි සද්ධාවිමුක්ත නමි. ධ්‍යාන ස්පර්ශය පළමුව ස්පර්ශ කරයි. පසුව නිරෝධයවූ නිර්වාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ කෙරේනුයි කාය සක්ඛී නමි. සංස්කාරයෝ දුක් සහ නිරෝධය සැපයයි දැනගන්නා ලද්දේ වෙයි. දක්නා ලද්දේ වෙයි. දැනගන්නා ලද්දේ වෙයි. ප්‍රත්‍ය කරන ලද්දේ වෙයි, ප්‍රඥාවෙන් ස්පර්ශ කරන ලද්දේනුයි. දිට්ඨිප්පත්ත නමි. යම් පුද්ගලයෙක් සද්ධවිමුත්ත නම් වෙයිද, යම් පුද්ගලයෙක් කාය සක්ඛීනම් වෙයිද, යම් ඒ පුද්ගලයෙක් දිට්ඨිප්පත්ත නම් වෙයිද, යම් පුද්ගලයෝ තිදෙන වස්තු වශයෙන් පර්යාය වශයෙන් සද්ධාවිමුත්ත වූවාහුද, කායසක්ඛී වූවාහුද, දිට්ඨිප්පත්ත වූවාහුද වෙති. කෙසේ වන්නාහුද? [77] අනිත්‍ය වශයෙන් (ii) මෙනෙහි කරන්නාහට සද්ධින්ද්‍රිය අධික වේද, සද්ධින්ද්‍රිය අධිකවූ හෙයින් සද්ධාවිමුත්ත නම් වෙයි. (ii) දුක් වශයෙන් (මෙහි (ii) අනාත්ම වශයෙන් (මෙහි (ii) මෙසේ මේ පුද්ගලයෝ තිදෙන සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් සද්ධා විමුත්ත නම් වෙත්. [78] දුක් වශයෙන් (ii) මෙනෙහි කරන්නාහට සමාධීන්ද්‍රිය බලවත් වේද, සමාධින්ද්‍රිය අධිකවූ හෙයින් කාය සක්ඛී නම් වෙයි. (iii) අනාත්ම වශයෙන් (මෙහි (ii) අනිත්‍ය වශයෙන් (මෙහි (ii) මෙසේ මේ පුද්ගලයෝ තිදෙන සමාධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් කාය සක්ඛී නම් වෙත්. [79] අනාත්ම වශයෙන් (ii) මෙනෙහි කරන්නාහට පඤ්ඤින්ද්‍රිය අධික වෙයි. පඤ්ඤින්ද්‍රිය අධිකවූ හෙයින් දිට්ඨිප්පත්ත නම් වෙයි. (iii) අනිත්‍ය වශයෙන් (මෙහි (ii) දුක් වශයෙන් (මෙහි (ii) මෙසේ පුද්ගලයෝ තිදෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් දිට්ඨප්පත්ත නම් වෙත්. [80] (i) යම් පුද්ගලයෙක් සද්ධාවිමුත්ත නම් වෙයිද, යම් ඒ පුද්ගලයෙක් කාය සක්ඛී නම් වෙයිද, යම් ඒ පුද්ගලයෙක් දිට්ඨප්පත්ත නම් වෙයිද, මෙසේ මේ පුද්ගලයෝ තිදෙන වස්තු වශයෙන් කරුණු වශයෙන් සද්ධාවිමුත්ත වූවාහුද කාය සක්ඛී වූවාහුද දිට්ඨප්පත්ත වූවාහුද (ii) වෙත්. (මෙහි (i) යොදන්න) (iii) අනිකෙක්ම සද්ධා විමුත්ත නම් වූවාහුද වෙයි. අනිකෙක්ම කාය සක්ඛී නම් වෙයි. අනිකෙක්ම දිට්ඨප්පත්ත නම් වෙයි. [81] කෙසේ වන්නේද? අනිත්‍ය වශයෙන් (ii) මෙනෙහි කරන්නාහට සද්ධින්ද්‍රිය අධික වෙයි. සද්ධින්ද්‍රිය අධිකවූ හෙයින් සද්ධා විමුත්ත නම් වෙයි. දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට සමාධින්ද්‍රිය අධික වෙයි. සමාධින්ද්‍රිය අධිකවූ හෙයින් කාය සක්ඛී නම් වෙයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට පඤ්ඤින්ද්‍රිය අධික වෙයි. පඤ්ඤින්ද්‍රිය අධිකවූ හෙයින් දිට්ඨප්පත්ත නම් වෙයි. (මෙහි 80 (i) (iii) යොදන්න) [82] අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට සද්ධින්ද්‍රිය අධික වෙයි. සද්ධින්ද්‍රිය අධිකවූ හෙයින් සොතාපත්ති මාර්ගය ලබයිද, (i) එහෙයින් සද්ධානුසාරී පුද්ගලයායයි කියනු ලැබේ. (ii) අනෙක් ඉන්ද්‍රියයන් සතර ඊට අනුගත වෙත්. සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්. අඤ්ඤමඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්. නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත්. සම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්. සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් ඉතිරි සතර ඉන්ද්‍රියයන්ගේ වැඩීම වෙයි. (iii) යම්කිසි කෙනෙක් සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් සොතාපත්ති මාර්ගය ලබත් නම් ඒ සියල්ලෝ සද්ධානුසාරී නම් වෙත්. [83] (i) අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට සද්ධින්ද්‍රිය අධික වේද, සද්ධින්ද්‍රිය අධිකවූ හෙයින් (ii) සොතාපත්ති ඵලය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ලද්දේ වෙයිද එහෙයින් සද්ධාවිමුත්ත යයි කියනු ලැබේ. (මෙහි 82 (ii) මනාව වඩන ලද්දාහු වෙත්. යම්කිසි කෙනෙකු විසින් සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් සොතාපත්ති ඵලය ප්‍රත්‍ය කරන ලද්දේද ඒ සියල්ලෝ සද්ධාවිමුත්ත නම් වෙත්. [84] (මෙහි 82, 83 ඡේද යෙදීමේදී “සොතාපත්ති” වෙනුවට පිළිවෙලින් සකෘදාගාමි, අනාගාමි, අර්හත් යන වචන යෙදිය යුතුයි.) [85] දුක් වශයෙන් (i) මෙනෙහි කරන්නාහට සමාධින්ද්‍රිය අධික වෙයි. සමාධින්ද්‍රිය අධිකවූ හෙයින් සොතාපත්ති මාර්ග ලබයිද (ii) එහෙයින් කායසක්ඛීයයි කියනු ලැබේ. (iii) සතර ඉන්ද්‍රියයෝ අනුගත වෙත්, සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්, අඤ්ඤමඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්, නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත්, සම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්. (iv) සමාධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් සතර ඉන්ද්‍රියයන්ගේ වැඩීම වෙයි. (iv) යම්කිසි කෙනෙක් සමාධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් සොතාපත්ති මාර්ගය ලබත්ද ඒ සියල්ලෝ කායසක්ඛී නම් වෙත්. [86] දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් සමාධින්ද්‍රිය අධික වෙයි. සමාධින්ද්‍රිය අධිකවූ හෙයින් සොතාපත්තිඵලය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ලද්දේ වෙයිද, (ii) සකෘදාගාමි මාර්ගය ලබයිද, සකෘදාගාමි ඵලය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ලද්දේ වේද අනාගාමි මාර්ගය ලබයිද අනාගාමි ඵලය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ලද්දේ වෙයිද, අර්හත් මාර්ගය ලබයිද අර්හත් ඵලය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ලද්දේ වෙයිද (iii) (මෙහි 85 (ii) (iii) යොදන්න) සම්ප්‍රයුත්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්. සමාධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් සතර ඉන්ද්‍රියයෝ වඩන ලද්දාහු මනාව වඩන ලද්දාහු වෙත්. යම්කිසිවෙකු විසින් සමාධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් අර්හත් ඵලය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ලද්දේද ඒ සියල්ලෝ කායසක්ඛී නම් වෙත්. [87] (i) අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට පඤ්ඤින්ද්‍රිය අධික වෙයි. පඤ්ඤින්ද්‍රිය අධිකවූ හෙයින් සොතාපත්ති මාර්ගය ලබයිද (iii) එහෙයින් ධම්මානුසාරීයයි කියනු ලැබේ. මෙහි (85) (ii) යොදන්න) (මෙහි 82 (iii) [88] (මෙහි 87 (i) ඵලය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ලද්දේද එහෙයින් දිට්ඨපත්තයයි කියනු ලැබේ. (මෙහි 85 (iii) යොදන්න) පඤ්ඤින්ද්‍රියගේ වශයෙන් සතර ඉන්ද්‍රියයෝ වඩන ලද්දාහු මනාව වඩන ලද්දාහු වෙත්. යම්කිසිවෙකු විසින් පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් (iii) සොතාපත්ති ඵලය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ලද්දේ ඒ සියල්ලෝ දිට්ඨප්පත්ත නම් වෙත්. [89] අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට පඤ්ඤින්ද්‍රිය අධික වෙයි. පඤ්ඤින්ද්‍රිය අධිකවූ හෙයින් (මෙහි 86 (ii) එහෙයින් දිට්ඨප්පත්තයයි කියනු ලැබේ. (මෙහි 85 (iii) මෙහි 86 (ii) යොදන්න) අර්හත් ඵලය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ලද්දේද ඒ සියල්ලෝ දිට්ඨප්පත්ත නම් වෙත්.
222 යෙ හි කෙචි නෙක්ඛම්මං භාවිතා වා භාවෙන්ති වා භාවිස්සන්ති වා, අධිගතා වා අධිගච්ඡන්ති වා අධිගමිස්සන්ති වා, පත්තා වා පාපුණන්ති වා පාපුණිස්සන්ති වා, පටිලද්ධා වා පටිලභන්ති වා පටිලභිස්සන්ති වා, පටිවිද්ධා වා පටිවිජ්ඣන්ති වා පටිවිජ්ඣිස්සන්ති වා, සච්ඡිකතා වා සච්ඡිකරොන්ති වා සච්ඡිකරිස්සන්ති වා, ඵස්සිතා වා ඵස්සන්ති වා ඵස්සිස්සන්ති වා, වසිප්පත්තා වා පාපුණන්ති වා පාපුණිස්සන්ති වා, පාරමිප්පත්තා වා පාපුණන්ති වා පාපුණිස්සන්ති වා, වෙසාරජ්ජප්පත්තා වා පාපුණන්ති වා පාපුණිස්සන්ති වා, සබ්බෙ තෙ සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන සද්ධාවිමුත්තා, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කායසක්ඛී, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන දිට්ඨිප්පත්තා. යෙ හි කෙචි අබ්‍යාපාදං...පෙ.... ආලොකසඤ්ඤං... අවික්ඛෙපං... ධම්මවවත්ථානං... ඤාණං... පාමොජ්ජං... පඨමං ඣානං... දුතියං ඣානං... තතියං ඣානං... චතුත්ථං ඣානං... ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං... විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං ... ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං... අනිච්චානුපස්සනං... දුක්ඛානුපස්සනං... අනත්තානුපස්සනං... නිබ්බිදානුපස්සනං... විරාගානුපස්සනං ... නිරොධානුපස්සනං... පටිනිස්සග්ගානුපස්සනං... ඛයානුපස්සනං... වයානුපස්සනං... විපරිණාමානුපස්සනං... අනිමිත්තානුපස්සනං... අප්පණිහිතානුපස්සනං... සුඤ්ඤතානුපස්සනං... අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනං... යථාභූතඤාණදස්සනං... ආදීනවානුපස්සනං... පටිසඞ්ඛානුපස්සනං... විවට්ටනානුපස්සනං... සොතාපත්තිමග්ගං... සකදාගාමිමග්ගං... අනාගාමිමග්ගං... අරහත්තමග්ගං.... යෙ හි කෙචි චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ... චත්තාරො සම්මප්පධානෙ... චත්තාරො ඉද්ධිපාදෙ... පඤ්චින්ද්‍රියානි... පඤ්ච බලානි... සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ... අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං... යෙ හි කෙචි අට්ඨ විමොක්ඛෙ භාවිතා වා භාවෙන්ති වා භාවිස්සන්ති වා, අධිගතා වා අධිගච්ඡන්ති වා අධිගමිස්සන්ති වා, පත්තා වා පාපුණන්ති වා පාපුණිස්සන්ති වා, පටිලද්ධා වා පටිලභන්ති වා පටිලභිස්සන්ති වා, පටිවිද්ධා වා පටිවිජ්ඣන්ති වා පටිවිජ්ඣිස්සන්ති වා, සච්ඡිකතා වා සච්ඡිකරොන්ති වා සච්ඡිකරිස්සන්ති වා, ඵස්සිතා වා ඵස්සන්ති වා ඵස්සිස්සන්ති වා, වසිප්පත්තා වා පාපුණන්ති වා පාපුණිස්සන්ති වා පාරමිප්පත්තා වා පාපුණන්ති වා පාපුණිස්සන්ති වා, වෙසාරජ්ජප්පත්තා වා පාපුණන්ති වා පාපුණිස්සන්ති වා, සබ්බෙ තෙ සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන සද්ධාවිමුත්තා, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කායසක්ඛී, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන දිට්ඨිප්පත්තා. යෙ හි කෙචි චතස්සො පටිසම්භිදා පත්තා වා පාපුණන්ති වා පාපුණිස්සන්ති වා...පෙ.... සබ්බෙ තෙ සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන සද්ධාවිමුත්තා, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කායසක්ඛී, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන දිට්ඨිප්පත්තා. යෙ හි කෙචි තිස්සො විජ්ජා පටිවිද්ධා වා පටිවිජ්ඣන්ති වා පටිවිජ්ඣිස්සන්ති වා...පෙ.... සබ්බෙ තෙ සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන සද්ධාවිමුත්තා, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කායසක්ඛී, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන දිට්ඨිප්පත්තා. යෙ හි කෙචි තිස්සො සික්ඛා සික්ඛිතා වා සික්ඛන්ති වා සික්ඛිස්සන්ති වා, සච්ඡිකතා වා සච්ඡිකරොන්ති වා සච්ඡිකරිස්සන්ති වා, ඵස්සිතා වා ඵස්සන්ති වා ඵස්සිස්සන්ති වා, වසිප්පත්තා වා පාපුණන්ති වා පාපුණිස්සන්ති වා, පාරමිප්පත්තා වා පාපුණන්ති වා පාපුණිස්සන්ති වා, වෙසාරජ්ජප්පත්තා වා පාපුණන්ති වා පාපුණිස්සන්ති වා, සබ්බෙ තෙ සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන සද්ධාවිමුත්තා, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කායසක්ඛී, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන දිට්ඨිප්පත්තා. යෙ හි කෙචි දුක්ඛං පරිජානන්ති සමුදයං පජහන්ති නිරොධං සච්ඡිකරොන්ති මග්ගං භාවෙන්ති, සබ්බෙ තෙ සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන සද්ධාවිමුත්තා, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කායසක්ඛී, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන දිට්ඨිප්පත්තා. කතිහාකාරෙහි සච්චප්පටිවෙධො හොති? කතිහාකාරෙහි සච්චානි පටිවිජ්ඣති? චතූහාකාරෙහි සච්චප්පටිවෙධො හොති. චතූහාකාරෙහි සච්චානි පටිවිජ්ඣති. දුක්ඛසච්චං පරිඤ්ඤාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති, සමුදයසච්චං පහානප්පටිවෙධං පටිවිජ්ඣති, නිරොධසච්චං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති, මග්ගසච්චං භාවනාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති. ඉමෙහි චතූහාකාරෙහි සච්චප්පටිවෙධො හොති. ඉමෙහි චතූහාකාරෙහි සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තො සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන සද්ධාවිමුත්තො, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කායසක්ඛී, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන දිට්ඨිප්පත්තො. කතිහාකාරෙහි සච්චප්පටිවෙධො හොති? කතිහාකාරෙහි සච්චානි පටිවිජ්ඣති ? නවහාකාරෙහි සච්චප්පටිවෙධො හොති, නවහාකාරෙහි සච්චානි පටිවිජ්ඣති. දුක්ඛසච්චං පරිඤ්ඤාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති, සමුදයසච්චං පහානප්පටිවෙධං පටිවිජ්ඣති, නිරොධසච්චං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති, මග්ගසච්චං භාවනාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති. අභිඤ්ඤාපටිවෙධො ච සබ්බධම්මානං, පරිඤ්ඤාපටිවෙධො ච සබ්බසඞ්ඛාරානං, පහානප්පටිවෙධො ච සබ්බාකුසලානං, භාවනාපටිවෙධො ච චතුන්නං මග්ගානං, සච්ඡිකිරියාපටිවෙධො ච නිරොධස්ස. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි සච්චප්පටිවෙධො හොති. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තො සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන සද්ධාවිමුත්තො, සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන කායසක්ඛී, පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන දිට්ඨිප්පත්තො.	222 [90] යම්කිසි කෙනෙක් නෛෂ්ක්‍රම්‍යය (ii) වැඩුවාහුද වඩත්ද වඩන්නාහුද අවබෝධ කළාහුද අවබෝධ කරත්ද අවබෝධ කරන්නාහුද (iii) පැමිණියාහුද පැමිණෙත්ද පැමිණෙන්නාහුද ලැබුවාහුද ලබත්ද ලබන්නාහුද ප්‍රතිවෙධ කළාහුද ප්‍රතිවෙධ කරත්ද ප්‍රතිවෙධ කරන්නාහුද ප්‍රත්‍යක්ෂ කළාහුද ප්‍රත්‍යක්ෂ කරත්ද ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නාහුද ස්පර්ශ කළාහුද ස්පර්ශ කරත්ද ස්පර්ශ කරන්නාහුද අධිපතිබවට (iv) පැමිණියාහුද පැමිණෙත්ද පැමිණෙන්නාහුද (v) කෙළවරට (මෙහි (iv) විසාරද බවට (මෙහි (iv) ඒ සියල්ලෝ සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් සද්ධාවිමුත්ත නම් වෙත්. සමාධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් කාය සක්ඛී නම් වෙත්. පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් දිට්ඨප්පත්ත නම් වෙත්. [91] (i) යම්කිසි කෙනෙක් අව්‍යාපාදය ආලෝක සඤ්ඤාව (ii) අවික්ෂෙපය ධර්මයන් පිරිසිඳීම ඤාණය ප්‍රමොද්‍යය ප්‍රථම ධ්‍යානය ද්විතීයධ්‍යානය තෘතීයධ්‍යානය චතුර්ථධ්‍යානය ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය අනිච්චානු පස්සනාව දුක්ඛානුපස්සනාව අනත්තානුපස්සනාව නිබ්බිදානුපස්සනාව විරාගානුපස්සනාව නිරෝධානුපස්සනාව පටිනිස්සග්ගානු පස්සනාව ඛයානුපස්සනාව වයානුපස්සනාව විපරිණාමානුපස්සනාව අනිමිත්තානුපස්සනාව අප්පණිහිතානුපස්සනාව සුඤ්ඤතානුපස්සනාව අධිපඤ්ඤා ධම්ම විපස්සනාව යථාභූතඥාන දර්ශනය ආදීනවානුපස්සනාව පටිසංඛානුපස්සනාව විවට්ටානුපස්සනාව සොතාපත්ති මාර්ගය සකෘදාගාමි මාර්ගය අනාගාමි මාර්ගය අර්හත් මාර්ගය (මෙහි 90 (ii) (iii) යොදන්න) [92] යම්කිසි කෙනෙක් සතර සතිපට්ඨානයන් සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයන් සතර ඍද්ධිපාදයන් පංච ඉන්ද්‍රියයන් පංච බලයන් සප්ත බොජ්ක්ධංගයන් ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය (මෙහි 90 (ii) (iii) (iv) යොදන්න) [93] යම්කිසි කෙනෙක් අෂ්ට විමොක්ෂයන් (මෙහි 90 (ii) (iii) (iv) යොදන්න) [94] යම්කිසි කෙනෙක් ප්‍රතිසම්භිදාවන්ට (මෙහි 90 (iii) යොදන්න) යම්කිසි කෙනෙක් ත්‍රිවිද්‍යාවෝ අවබෝධ කළාහුද අවබෝධ කරත්ද, අවබෝධ කරන්නාහුද (මෙහි 90 (iii) යෙදීමේදී “සද්ධින්ද්‍රියයාගේ” වෙනුවට “පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ” යොදන්න) යම්කිසි කෙනෙක් ත්‍රිශික්ෂාවන්හි (මෙහි 90 (ii) (iii) (iv) යොදන්න) යම්කිසි කෙනෙක් දුක පිරිසිඳ දනිත්ද සමුදය පහකරත්ද නිරෝධය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරත්ද මාර්ගය වඩත්ද, (මෙහි 90 (iv) යොදන්න) [95] (i) කෙතෙක් ආකාරයකින් සත්‍ය ප්‍රතිවෙධය (ii) වෙයිද? (මෙහි (i) කරයිද? (iii) සතර ආකාරයකින් සත්‍යප්‍රතිවෙධය (iv) වෙයි (මෙහි (iii) කරයි. දුක්ඛ සත්‍යය පිරිසිඳ දැනගන්නාවූ (v) ප්‍රතිවෙධයෙන් ප්‍රතිවෙධ කරයි. (vi) සමුදය සත්‍යය පහකරන්නාවූ (මෙහි (v) නිරෝධසත්‍යය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නාවූ (මෙහි (v) මාර්ග සත්‍යය වඩන්නාවූ (මෙහි (v) මේ සතර ආකාරයෙන් සත්‍ය ප්‍රතිවෙධය වෙයි. මේ සතර ආකාරයෙන් සත්‍යයන් ප්‍රතිවෙධ කරන්නේ (vii) (මෙහි 90 (iv) සද්ධාවිමුත්ත නම් වෙත්. සමාධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් කාය සක්ඛී නම් වෙත්. පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් දිට්ඨප්පත්ත නම් වෙත්. (v) [96] (මෙහි 95 (i) වෙයිද, කරයිද? (i) නව ආකාරයකින් සත්‍ය ප්‍රතිවෙධය (ii) වෙයි. (මෙහි (i) කරයි. දුක්ඛ සත්‍යය පිරිසිඳ දන්නා (iii) ප්‍රතිවෙධයයන් ප්‍රතිවෙධ කරයි. (iii) සමුදය සත්‍යය පහකරන්නාවූ (මෙහි (iii) නිරෝධ සත්‍යය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නාවූ (මෙහි (iii) මාර්ග සත්‍යය වඩන්නාවූ (මෙහි (iii) විශේෂයෙන් දැනීම් වශයෙන් සියලු ධර්මයන්ගේ (iv) ප්‍රතිවෙධය වෙයි (v) පිරිසිඳ දැනීම් වශයෙන් සියලු සංස්කාරයන්ගේ (මෙහි (iv) පහකිරීම් වශයෙන් සියලු අකුසලයන්ගේ (මෙහි (iv) වැඩීම් වශයෙන් සියලු මාර්ගයන්ගේ (මෙහි (iv) ප්‍රත්‍යක්ෂ කිරීම් වශයෙන් නිරෝධයාගේ (මෙහි (iv) මේ නව ආකාරයෙන් සත්‍ය (මෙහි (v) මේ නව ආකාරයෙන් සත්‍යයන් ප්‍රතිවෙධ කරන්නේ (මෙහි (90) (iv) යොදන්න)
223 අනිච්චතො මනසිකරොතො කථං සඞ්ඛාරා උපට්ඨන්ති? දුක්ඛතො මනසිකරොතො කථං සඞ්ඛාරා උපට්ඨන්ති? අනත්තතො මනසිකරොතො කථං සඞ්ඛාරා උපට්ඨන්ති? අනිච්චතො මනසිකරොතො ඛයතො සඞ්ඛාරා උපට්ඨන්ති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො භයතො සඞ්ඛාරා උපට්ඨන්ති. අනත්තතො මනසිකරොතො සුඤ්ඤතො සඞ්ඛාරා උපට්ඨන්ති. අනිච්චතො මනසිකරොතො කිං බහුලං චිත්තං හොති? දුක්ඛතො මනසිකරොතො කිං බහුලං චිත්තං හොති? අනත්තතො මනසිකරොතො කිං බහුලං චිත්තං හොති? අනිච්චතො මනසිකරොතො අධිමොක්ඛබහුලං චිත්තං හොති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො පස්සද්ධිබහුලං චිත්තං හොති. අනත්තතො මනසිකරොතො වෙදබහුලං චිත්තං හොති. අනිච්චතො මනසිකරොන්තො අධිමොක්ඛබහුලො කතමං විමොක්ඛං පටිලභති? දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො පස්සද්ධිබහුලො කතමං විමොක්ඛං පටිලභති? අනත්තතො මනසිකරොන්තො වෙදබහුලො කතමං විමොක්ඛං පටිලභති? අනිච්චතො මනසිකරොන්තො අධිමොක්ඛබහුලො අනිමිත්තං විමොක්ඛං පටිලභති. දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො පස්සද්ධිබහුලො අප්පණිහිතං විමොක්ඛං පටිලභති. අනත්තතො මනසිකරොන්තො වෙදබහුලො සුඤ්ඤතං විමොක්ඛං පටිලභති.	223 [97] අනිත්‍ය (ii) වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් කෙසේ සංස්කාරයෝ වැටහෙත්ද? (iii) දුක් (මෙහි (ii) අනාත්ම (මෙහි (ii) අනිත්‍ය (iv) වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් සංස්කාරයෝ (v) ක්ෂය වශයෙන් වැටහෙත්. දුක් (මෙහි (iv) භය වශයෙන් වැටහෙත්. අනාත්ම (මෙහි (iv) සූන්‍ය වශයෙන් වැටහෙත්. [98] අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට කුමක් (ii) බහුල සිත් වෙයිද? (iii) දුක් (මෙහි (ii) අනාත්ම (මෙහි (ii) අනිත්‍ය (iv) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (v) ශ්‍රද්ධාව බහුල සිත් වෙයි. දුක් (මෙහි (iv) පස්සද්ධිය බහුල සිත් වෙයි. අනාත්ම (මෙහි (iv) ප්‍රඥාව බහුල සිත් වෙයි. [99] අනිත්‍ය (ii) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාවූ ශ්‍රද්ධාව බහුල පුද්ගලයා කිනම් විමොක්ෂයක් ලබයිද (iii) දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් පස්සද්ධිය (මෙහි (ii) අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් ප්‍රඥාව (මෙහි (ii) අනිත්‍ය (iv) වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් ශ්‍රද්ධාව බහුල පුද්ගලතෙම අනිමිත්ත විමොක්ෂය ලබයි. දුක් (මෙහි (iv) පස්සද්ධිය බහුල පුද්ගලතෙම අප්පණිහිත විමොක්ෂය ලබයි. අනාත්ම (මෙහි (iv) ප්‍රඥාව බහුල පුද්ගලතෙම සුඤ්ඤත විමොක්ෂය ලබයි.
224 අනිච්චතො මනසිකරොතො අධිමොක්ඛබහුලස්ස කතමො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, භාවනාය කති විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, කෙනට්ඨෙන භාවනා, කො භාවෙති? දුක්ඛතො මනසිකරොතො පස්සද්ධිබහුලස්ස කතමො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, භාවනාය කති විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, කෙනට්ඨෙන භාවනා, කො භාවෙති? අනත්තතො මනසිකරොතො වෙදබහුලස්ස කතමො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, භාවනාය කති විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති , සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, කෙනට්ඨෙන භාවනා, කො භාවෙති? අනිච්චතො මනසිකරොතො අධිමොක්ඛබහුලස්ස අනිමිත්තො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති. භාවනාය ද්වෙ විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති. එකරසට්ඨෙන භාවනා. යො සම්මාපටිපන්නො සො භාවෙති; නත්ථි මිච්ඡාපටිපන්නස්ස විමොක්ඛභාවනා. දුක්ඛතො මනසිකරොතො පස්සද්ධිබහුලස්ස අප්පණිහිතො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති. භාවනාය ද්වෙ විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති. එකරසට්ඨෙන භාවනා. යො සම්මාපටිපන්නො සො භාවෙති; නත්ථි මිච්ඡාපටිපන්නස්ස විමොක්ඛභාවනා. අනත්තතො මනසිකරොතො වෙදබහුලස්ස සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති. භාවනාය ද්වෙ විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති. එකරසට්ඨෙන භාවනා. යො සම්මාපටිපන්නො සො භාවෙති; නත්ථි මිච්ඡාපටිපන්නස්ස විමොක්ඛභාවනා. අනිච්චතො මනසිකරොතො අධිමොක්ඛබහුලස්ස කතමො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, භාවනාය කති විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, පටිවෙධකාලෙ කතමො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, පටිවෙධාය කති විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, කෙනට්ඨෙන භාවනා, කෙනට්ඨෙන පටිවෙධො? දුක්ඛතො මනසිකරොතො පස්සද්ධිබහුලස්ස කතමො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, භාවනාය කති විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, පටිවෙධකාලෙ කතමො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, පටිවෙධාය කති විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, කෙනට්ඨෙන භාවනා, කෙනට්ඨෙන පටිවෙධො? අනත්තතො මනසිකරොතො වෙදබහුලස්ස කතමො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, භාවනාය කති විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, පටිවෙධකාලෙ කතමො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, පටිවෙධාය කතිවිමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති , නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, කෙනට්ඨෙන භාවනා, කෙනට්ඨෙන පටිවෙධො?	224 [100] අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් ශ්‍රද්ධාව (ii) බහුල පුද්ගලයාහට කිනම් විමොක්ෂයක් අධිපති වේද? භාවනාවෙහි කෙතෙක් විමොක්ෂයෝ ඊට අනුගත වෙත්ද? සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, අඤ්ඤමඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, සම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්ද? කිනම් අර්ථයකින් භාවනා නම් වෙයිද, කවරෙක් වඩයිද, දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් පස්සද්ධිය බහුල (මෙහි (ii) අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් ප්‍රඥාව බහුල මෙහි (ii) අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් ශ්‍රද්ධාව බහුල පුද්ගලයාහට අනිමිත්ත විමොක්ෂය අපෙති වෙයි. (iv) භාවනාවෙහි විමොක්ෂ දෙකක් ඊට අනුගත වෙත්, සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්, අඤ්ඤමඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්, නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත්, සම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්. සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහුවෙත් සමාන කෘත්‍යාර්ථයෙන් භාවනා නම් වෙයි. යමෙක් මනාව පිළිපන්නේ වෙයිද හෙතෙම වඩයි. වරදවා පිළිපන්නහුට විමොක්ෂ භාවනාවක් නැත. දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් පස්සද්ධිය බහුල පුද්ගලයාහට අප්පණිහිත විමොක්ෂය අධිපති වෙයි. (මෙහි (iv) අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් ප්‍රඥාව බහුල පුද්ගලයා හට සුඤ්ඤත විමොක්ෂය අධිපති වෙයි මෙහි (iv) [101] අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් ශ්‍රද්ධා (මෙහි 100 (ii) ‘කිනම් අර්ථයකින්’ දක්වා යොදන්න) ප්‍රතිවෙධ කාලයෙහි 100 (ii) ‘කිනම් විමොක්ෂයක්’ යන තැන සිට යොදන්න) කිනම් අර්ථයකින් ප්‍රතිවෙධ නම් වෙයිද? දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් පස්සද්ධිය බහුල (මෙහි (ii) ‘කිනම් අර්ථයකින්’ දක්වා යොදන්න) ප්‍රතිවෙධ කාලයෙහි මෙහි 100 (ii) ‘කෙතෙක් විමොක්ෂයෝ’ සිට කිනම් අර්ථයකින් දක්වා යොදන්න) ප්‍රතිවෙධ නම් වෙයිද? අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් ප්‍රඥාව (මෙහි 100 (ii) ‘කිනම් අර්ථයකින් දක්වා යොදන්න) ප්‍රතිවෙධ කාලයෙහි කිනම් විමොක්ෂයක් අධිපතිවෙයිද ප්‍රතිවෙධය පිණිස කෙතෙක් විමොක්ෂ ඊට අනුගත වෙත්ද, සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, අඤ්ඤමඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්ද සම්පයුත්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්ද සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්ද (මෙහි (ii) නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත්ද, සම්පයුත්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්ද සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්ද, කිනම් අර්ථයෙන් භාවනා වෙයිද, කිනම් අර්ථයෙන් ප්‍රතිවෙධය වෙයිද?
225 අනිච්චතො මනසිකරොතො අධිමොක්ඛබහුලස්ස අනිමිත්තො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, භාවනාය ද්වෙ විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, පටිවෙධකාලෙපි අනිමිත්තො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, පටිවෙධාය ද්වෙ විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, එකරසට්ඨෙන භාවනා, දස්සනට්ඨෙන පටිවෙධො, එවං පටිවිජ්ඣන්තොපි භාවෙති, භාවෙන්තොපි පටිවිජ්ඣති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො පස්සද්ධිබහුලස්ස අප්පණිහිතො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, භාවනාය ද්වෙ විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, පටිවෙධකාලෙපි අප්පණිහිතො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, පටිවෙධාය ද්වෙ විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, එකරසට්ඨෙන භාවනා, දස්සනට්ඨෙන පටිවෙධො, එවං පටිවිජ්ඣන්තොපි භාවෙති, භාවෙන්තොපි පටිවිජ්ඣති. අනත්තතො මනසිකරොතො වෙදබහුලස්ස සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, භාවනාය ද්වෙ විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, පටිවෙධකාලෙපි සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, පටිවෙධාය ද්වෙ විමොක්ඛා තදන්වයා හොන්ති, සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, එකරසා හොන්ති, එකරසට්ඨෙන භාවනා, දස්සනට්ඨෙන පටිවෙධො, එවං පටිවිජ්ඣන්තොපි භාවෙති, භාවෙන්තොපි පටිවිජ්ඣති.	225 [102] අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් ශ්‍රද්ධාව බහුල පුද්ගලයාහට අනිමිත්ත විමොක්ෂය අධිපති වෙයි. භාවනාවෙහි (ii) විමොක්ෂ දෙකක් ඊට අනුගත වෙත්. සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්, අඤ්ඤමඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්. නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත්. සම්ප්‍රයුත්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්. (iii) ප්‍රතිවෙධ කාලයෙහිද අනිමිත්ත විමොක්ෂය අධිපති වෙයි. (iv) ප්‍රතිවෙධය පිණිස (මෙහි (ii) (iii) සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. සමාන කෘත්‍යාර්ථයෙන් භාවනා වෙයි, දැකීම් අර්ථයෙන් ප්‍රතිවෙධය වෙයි. මෙසේ ප්‍රතිවෙධ කරන්නේද වඩයි. වඩන්නේද ප්‍රතිවෙධ කරයි. (v) [103] දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් පස්සද්ධිය බහුලවූ පුද්ගලයාහට අප්පණිහිත විමොක්ෂය අධිපති වෙයි. භාවනාවෙහි (මෙහි 102 (ii) ප්‍රතිවෙධ කාලයෙහිද අප්පණිහිත විමොක්ෂය අධිපති වෙයි. (මෙහි 102 (ii) (iii) යොදන්න) [104] අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් ප්‍රඥාව බහුල පුද්ගලයා හට සුඤ්ඤත (මෙහි 102 (ii) ප්‍රතිවෙධ කාලයෙහිද සුඤ්ඤත විමොක්ෂය අධිපති වෙයි. ප්‍රතිවෙධය පිණිස (මෙහි 102 (ii) (v)
226 අනිච්චතො මනසිකරොතො කතමො විමොක්ඛො අධිමත්තො හොති? කතමවිමොක්ඛස්ස අධිමත්තත්තා සද්ධාවිමුත්තො හොති ? දුක්ඛතො මනසිකරොතො කතමො විමොක්ඛො අධිමත්තො හොති? කතමවිමොක්ඛස්ස අධිමත්තත්තා කායසක්ඛී හොති? අනත්තතො මනසිකරොතො කතමො විමොක්ඛො අධිමත්තො හොති? කතමවිමොක්ඛස්ස අධිමත්තත්තා දිට්ඨිප්පත්තො හොති? අනිච්චතො මනසිකරොතො අනිමිත්තො විමොක්ඛො අධිමත්තො හොති. අනිමිත්තවිමොක්ඛස්ස අධිමත්තත්තා සද්ධාවිමුත්තො හොති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො අප්පණිහිතො විමොක්ඛො අධිමත්තො හොති. අප්පණිහිතවිමොක්ඛස්ස අධිමත්තත්තා කායසක්ඛී හොති. අනත්තතො මනසිකරොතො සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො අධිමත්තො හොති. සුඤ්ඤතවිමොක්ඛස්ස අධිමත්තත්තා දිට්ඨිප්පත්තො හොති. සද්දහන්තො විමුත්තොති - සද්ධාවිමුත්තො. ඵුට්ඨත්තා සච්ඡිකතොති - කායසක්ඛී. දිට්ඨත්තා පත්තොති - දිට්ඨිප්පත්තො. සද්දහන්තො විමුච්චතීති - සද්ධාවිමුත්තො. ඣානඵස්සං පඨමං ඵුසති, පච්ඡා නිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකරොතීති - කායසක්ඛී. ‘‘දුක්ඛා සඞ්ඛාරා, සුඛො නිරොධො’’ති විඤ්ඤාතං හොති දිට්ඨං විදිතං සච්ඡිකතං ඵස්සිතං පඤ්ඤායාති - දිට්ඨිප්පත්තො...පෙ.... යෙ හි කෙචි නෙක්ඛම්මං භාවිතා වා භාවෙන්ති වා භාවිස්සන්ති වා...පෙ.... සබ්බෙ තෙ අනිමිත්තවිමොක්ඛස්ස වසෙන සද්ධාවිමුත්තා, අප්පණිහිතවිමොක්ඛස්ස වසෙන කායසක්ඛී, සුඤ්ඤතවිමොක්ඛස්ස වසෙන දිට්ඨිප්පත්තා. යෙ හි කෙචි අබ්‍යාපාදං... ආලොකසඤ්ඤං... අවික්ඛෙපං... යෙ හි කෙචි දුක්ඛං පරිජානන්ති, සමුදයං පජහන්ති, නිරොධං සච්ඡිකරොන්ති, මග්ගං භාවෙන්ති, සබ්බෙ තෙ අනිමිත්තවිමොක්ඛස්ස වසෙන සද්ධාවිමුත්තා, අප්පණිහිතවිමොක්ඛස්ස වසෙන කායසක්ඛී, සුඤ්ඤතවිමොක්ඛස්ස වසෙන දිට්ඨිප්පත්තා. කතිහාකාරෙහි සච්චප්පටිවෙධො හොති? කතිහාකාරෙහි සච්චානි පටිවිජ්ඣති? චතූහාකාරෙහි සච්චප්පටිවෙධො හොති. චතූහාකාරෙහි සච්චානි පටිවිජ්ඣති. දුක්ඛසච්චං පරිඤ්ඤාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති, සමුදයසච්චං පහානපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති. නිරොධසච්චං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති. මග්ගසච්චං භාවනාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති. ඉමෙහි චතූහාකාරෙහි සච්චප්පටිවෙධො හොති. ඉමෙහි චතූහාකාරෙහි සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තො අනිමිත්තවිමොක්ඛස්ස වසෙන සද්ධාවිමුත්තො, අප්පණිහිතවිමොක්ඛස්ස වසෙන කායසක්ඛී, සුඤ්ඤතවිමොක්ඛස්ස වසෙන දිට්ඨිප්පත්තො. කතිහාකාරෙහි සච්චප්පටිවෙධො හොති? කතිහාකාරෙහි සච්චානි පටිවිජ්ඣති? නවහාකාරෙහි සච්චප්පටිවෙධො හොති. නවහාකාරෙහි සච්චානි පටිවිජ්ඣති. දුක්ඛසච්චං පරිඤ්ඤාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති...පෙ.... සච්ඡිකිරියාපටිවෙධො ච නිරොධස්ස. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි සච්චප්පටිවෙධො හොති. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තො අනිමිත්තවිමොක්ඛස්ස වසෙන සද්ධාවිමුත්තො, අප්පණිහිතවිමොක්ඛස්ස වසෙන කායසක්ඛී, සුඤ්ඤතවිමොක්ඛස්ස වසෙන දිට්ඨිප්පත්තො.	226 [105] අනිත්‍ය (ii) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට කිනම් විමොක්ෂයක් අධික වෙයිද? කවර විමොක්ෂයක් අධිකවූ හෙයින් (ii) සද්ධා විමුත්ත නම් වෙයිද, දුක් (මෙහි (ii) කාය සක්ඛී නම් වේද (මෙහි (ii) අනාත්ම දිට්ඨප්පත්ත නම් වේද? [106] අනිත්‍ය (ii) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (iii) අනිමිත්ත විමොක්ෂය අධික වෙයි. අනිමිත්ත විමොක්ෂය අධිකවූ හෙයින් සද්ධා විමුත්ත නම් වෙයි. දුක් (මෙහි (ii) අප්පණිහිත විමොක්ෂය අධික වෙයි. අප්පණිහිත විමොක්ෂය අධිකවූ හෙයින් කායසක්ඛී නම් වෙයි. අනාත්ම (මෙහි (ii) සුඤ්ඤත විමොක්ෂය අධිකවෙයි. සුඤ්ඤත විමොක්ෂය අධිකවූ හෙයින් දිට්ඨප්පත්ත නම් වෙයි. [107] (i) ශ්‍රද්ධාවෙන් මිදුණේනුයි සද්ධා විමුත්ත නමි. (ii) නුවණින් ස්පර්ශ කරන ලද හෙයින් (iii) ප්‍රත්‍යක්ෂ කෙළේනුයි කාය සක්ඛී නමි. (iv) දක්නා ලද හෙයින් පැමිණියේ නුයි දිට්ඨප්පත්ත නමි. (මෙහි (ii) පළමුව ධ්‍යාන ස්පර්ශය ස්පර්ශ කරයි. පසුව නිරෝධයවූ නිර්වාණය (මෙහි (iii) සංස්කාරයෝ දුකයහ. නිරෝධය සැපයයි දැනගන්නාලද්දේ වෙයි. දක්නා ලද්දේවෙයි. ප්‍රකට කරන ලද්දේ වෙයි. ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ලද්දේ වෙයි. (මෙහි (ii) එහෙයින් දිට්ඨප්පත්ත නම් වෙයි. [108] (මෙහි 90 (i) (ii) (iii) යොදන්න.) ඒ සියල්ලෝ (ii) අනිමිත්ත විමොක්ෂයාගේ වශයෙන් සද්ධා විමුත්ති නම් වෙත්. අප්පණිහිත විමොක්ෂයාගේ වශයෙන් කායසක්ඛී නම් වෙත්. සුඤ්ඤත විමොක්ෂයාගේ වශයෙන් දිට්ඨප්පත්ත නම් වෙත්. (iii) [109] යම්කිසි කෙනෙක් අව්‍යාපාදය (මෙහි 90 (ii) (iii) (iv) අලොක සඤ්ඤාව (මෙහි 91 (ii) [110] යම්කිසි කෙනෙක් දුක පිරිසිඳ දනිත්ද සමුදය පහකරත්ද නිරෝධය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරත්ද මාර්ගය වඩත්ද සියල්ලෝ (108 (ii) යොදන්න) (ii) සතර ආකාරයකින් සත්‍ය ප්‍රතිවෙධය වෙයි. (iii) සතර ආකාරයකින් සත්‍ය ප්‍රතිවෙධ කරයි. [111] දුක්ඛ සත්‍යය පිරිසිඳ දැනීම් (ii) ප්‍රතිවෙධයෙන් ප්‍රතිවෙධ කරයි. (iii) සමුදය සත්‍යය පහකිරීම් (මෙහි (ii) නිරෝධ සත්‍යය ප්‍රත්‍යක්ෂ කිරීම් (මෙහි (ii) මාර්ග සත්‍යය වැඩීම් මෙහි (ii) (මෙහි 110 (ii) මේ සතර ආකාරයෙන් සත්‍යයන් ප්‍රතිවෙධ කරන්නේ (මෙහි 108 (ii) යොදන්න.) [112] (i) තෙකෙක් ආකාරයෙන් සත්‍ය ප්‍රතිවෙධය (ii) වෙයිද? මෙහි (i) (iii) නව ආකාරයෙන් සත්‍ය ප්‍රතිවෙධය (iv) වෙයි (මෙහි (iii) කරයි. දුක්ඛ සත්‍යය (v) පිරිසිඳ දැනීම් ප්‍රතිවෙධයෙන් ප්‍රතිවෙධ කරයි. (මෙහි 111 ඡේදයේ මුල සිට මේ සතර යන තැනට යොදන්න) නිරෝධ සත්‍යයාගේ ප්‍රත්‍යක්ෂ කිරීම් ප්‍රතිවෙධය වෙයි. මේ නව ආකාරයෙන් සත්‍ය ප්‍රතිවෙධය වෙයි. මේ නව ආකාරයෙන් සත්‍යයන් ප්‍රතිවෙධ කරන්නේ (මෙහි 108 (ii) යොදන්න)
227 අනිච්චතො මනසිකරොන්තො කතමෙ ධම්මෙ යථාභූතං ජානාති පස්සති? කථං සම්මාදස්සනං හොති? කථං තදන්වයෙන සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චතො සුදිට්ඨා හොන්ති? කත්ථ කඞ්ඛා පහීයති? දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො කතමෙ ධම්මෙ යථාභූතං ජානාති පස්සති? කථං සම්මාදස්සනං හොති? කථං තදන්වයෙන සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛතො සුදිට්ඨා හොන්ති? කත්ථ කඞ්ඛා පහීයති? අනත්තතො මනසිකරොන්තො කතමෙ ධම්මෙ යථාභූතං ජානාති පස්සති? කථං සම්මාදස්සනං හොති? කථං තදන්වයෙන සබ්බෙ ධම්මා අනත්තතො සුදිට්ඨා හොන්ති? කත්ථ කඞ්ඛා පහීයති? අනිච්චතො මනසිකරොන්තො නිමිත්තං යථාභූතං ජානාති පස්සති; තෙන වුච්චති - සම්මාදස්සනං. එවං තදන්වයෙන සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චතො සුදිට්ඨා හොන්ති. එත්ථ කඞ්ඛා පහීයති. දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො පවත්තං යථාභූතං ජානාති පස්සති; තෙන වුච්චති - සම්මාදස්සනං. එවං තදන්වයෙන සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛතො සුදිට්ඨා හොන්ති. එත්ථ කඞ්ඛා පහීයති. අනත්තතො මනසිකරොන්තො නිමිත්තඤ්ච පවත්තඤ්ච යථාභූතං ජානාති පස්සති; තෙන වුච්චති - සම්මාදස්සනං. එවං තදන්වයෙන සබ්බෙ ධම්මා අනත්තතො සුදිට්ඨා හොන්ති. එත්ථ කඞ්ඛා පහීයති. යඤ්ච යථාභූතං ඤාණං යඤ්ච සම්මාදස්සනං යා ච කඞ්ඛාවිතරණා, ඉමෙ ධම්මා නානත්ථා චෙව නානාබ්‍යඤ්ජනා ච, උදාහු එකත්ථා, බ්‍යඤ්ජනමෙව නානන්ති? යඤ්ච යථාභූතං ඤාණං යඤ්ච සම්මාදස්සනං යා ච කඞ්ඛාවිතරණා, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, බ්‍යඤ්ජනමෙව නානං. අනිච්චතො මනසිකරොතො කිං භයතො උපට්ඨාති? දුක්ඛතො මනසිකරොතො කිං භයතො උපට්ඨාති? අනත්තතො මනසිකරොතො කිං භයතො උපට්ඨාති? අනිච්චතො මනසිකරොතො නිමිත්තං භයතො උපට්ඨාති . දුක්ඛතො මනසිකරොතො පවත්තං භයතො උපට්ඨාති. අනත්තතො මනසිකරොතො නිමිත්තඤ්ච පවත්තඤ්ච භයතො උපට්ඨාති. යා ච භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා යඤ්ච ආදීනවෙ ඤාණං යා ච නිබ්බිදා, ඉමෙ ධම්මා නානත්ථා චෙව නානාබ්‍යඤ්ජනා ච, උදාහු එකත්ථා, බ්‍යඤ්ජනමෙව නානන්ති? යා ච භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා යඤ්ච ආදීනවෙ ඤාණං යා ච නිබ්බිදා, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, බ්‍යඤ්ජනමෙව නානං. යා ච අනත්තානුපස්සනා යා ච සුඤ්ඤතානුපස්සනා, ඉමෙ ධම්මා නානත්ථා චෙව නානාබ්‍යඤ්ජනා ච, උදාහු එකත්ථා, බ්‍යඤ්ජනමෙව නානන්ති? යා ච අනත්තානුපස්සනා යා ච සුඤ්ඤතානුපස්සනා, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, බ්‍යඤ්ජනමෙව නානං. අනිච්චතො මනසිකරොතො කිං පටිසඞ්ඛා ඤාණං උප්පජ්ජති? දුක්ඛතො මනසිකරොතො කිං පටිසඞ්ඛා ඤාණං උප්පජ්ජති? අනත්තතො මනසිකරොතො කිං පටිසඞ්ඛා ඤාණං උප්පජ්ජති? අනිච්චතො මනසිකරොතො නිමිත්තං පටිසඞ්ඛා ඤාණං උප්පජ්ජති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො පවත්තං පටිසඞ්ඛා ඤාණං උප්පජ්ජති. අනත්තතො මනසිකරොතො නිමිත්තඤ්ච පවත්තඤ්ච පටිසඞ්ඛා ඤාණං උප්පජ්ජති. යා ච මුච්චිතුකම්‍යතා යා ච පටිසඞ්ඛානුපස්සනා යා ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, ඉමෙ ධම්මා නානත්ථා චෙව නානාබ්‍යඤ්ජනා ච, උදාහු එකත්ථා, බ්‍යඤ්ජනමෙව නානන්ති? යා ච මුච්චිතුකම්‍යතා යා ච පටිසඞ්ඛානුපස්සනා යා ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, බ්‍යඤ්ජනමෙව නානං. අනිච්චතො මනසිකරොතො කුතො චිත්තං වුට්ඨාති, කත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති? දුක්ඛතො මනසිකරොතො කුතො චිත්තං වුට්ඨාති, කත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති? අනත්තතො මනසිකරොතො කුතො චිත්තං වුට්ඨාති, කත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති? අනිච්චතො මනසිකරොතො නිමිත්තා චිත්තං වුට්ඨාති, අනිමිත්තෙ චිත්තං පක්ඛන්දති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො පවත්තා චිත්තං වුට්ඨාති, අප්පවත්තෙ චිත්තං පක්ඛන්දති. අනත්තතො මනසිකරොතො නිමිත්තා ච පවත්තා ච චිත්තං වුට්ඨාති, අනිමිත්තෙ අප්පවත්තෙ නිරොධෙ නිබ්බානධාතුයා (නිරොධනිබ්බානධාතුයා (සී.)) චිත්තං පක්ඛන්දති. යා ච බහිද්ධාවුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා යෙ ච ගොත්‍රභූ ධම්මා, ඉමෙ ධම්මා නානත්ථා චෙව නානාබ්‍යඤ්ජනා ච, උදාහු එකත්ථා, බ්‍යඤ්ජනමෙව නානන්ති? යා ච බහිද්ධාවුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා යෙ ච ගොත්‍රභූ ධම්මා, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, බ්‍යඤ්ජනමෙව නානං. අනිච්චතො මනසිකරොන්තො කතමෙන විමොක්ඛෙන විමුච්චති? දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො කතමෙන විමොක්ඛෙන විමුච්චති? අනත්තතො මනසිකරොන්තො කතමෙන විමොක්ඛෙන විමුච්චති? අනිච්චතො මනසිකරොන්තො අනිමිත්තවිමොක්ඛෙන විමුච්චති. දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො අප්පණිහිතවිමොක්ඛෙන විමුච්චති. අනත්තතො මනසිකරොන්තො සුඤ්ඤතවිමොක්ඛෙන විමුච්චති. යා ච දුභතොවුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා යඤ්ච මග්ගෙ ඤාණං , ඉමෙ ධම්මා නානත්ථා චෙව නානාබ්‍යඤ්ජනා ච, උදාහු එකත්ථා, බ්‍යඤ්ජනමෙව නානන්ති? යා ච දුභතොවුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා යඤ්ච මග්ගෙ ඤාණං, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, බ්‍යඤ්ජනමෙව නානං.	227 [113] අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ (ii) කිනම් ධර්මයන් තත්වාකාරයෙන් දනියිද දකියිද? කෙසේ මනාව දැකීම් වෙයිද කෙසේ ඊට අනුව සියලු සංස්කාරයෝ (iii) අනිත්‍ය වශයෙන් (iv) මනාකොට දක්නා ලද්දාහු වෙත්ද කොතැන්හි සැකය පහවෙයිද? (v) දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ (මෙහි (ii) දුක් වශයෙන් (මෙහි (iv) අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ (මෙහි (ii) අනාත්මයයි (මෙහි (iv) [114] අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ නිමිත්ත (ii) තත්වාකාරයෙන් දනියි දකියි එයින් මනාව දැකීමයයි කියනු ලැබේ. මෙසේ ඊට අනුව (iii) සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍ය වශයෙන් (iv) මනාව දක්නා ලද්දාහු වෙත්. මේ අනිත්‍ය ස්වභාවයෙහි සැකය පහවෙයි. දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ පැවැත්ම (මෙහි (ii) සංස්කාරයෝ දුක් වශයෙන් මනාව දක්නා ලද්දාහු වෙත්. මේ දුක්ඛ ස්වභාවයෙහි සැකය පහවෙයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ නිමිත්තද පැවැත්මද (මෙහි (ii) සියලු ධර්මයෝ අනාත්ම වශයෙන් මනාව දක්නාලද්දාහු වෙත්. මේ අනාත්ම ස්වභාවයෙහි සැකය පහවෙයි. [115] යථාභූතඥානය (ii) යන යමක් වෙයිද, (iii) සම්‍යක් දර්ශනය මෙහි (ii) කංඛාවිතරණය (මෙහි (ii) (iv) මේ ධර්මයෝ වෙත් වෙන්වූ අර්ථ ඇති වෙන් වෙන් අක්ෂර ඇති වචනයෝද නොහොත් සමාන අර්ථ ඇති අක්ෂරයෙන් පමණක් වෙන්වූ වචනයෝද (v) යථාභූතඥානය සම්‍යක් දර්ශනය සංඛාවිතරණය යන (vi) මේ ධර්මයෝ සමාන අර්ථ ඇත්තාහුය. (vi) අක්ෂරයෙන් පමණක් වෙනස්වූවෝය. (vii) [116] අනිත්‍ය (ii) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට කුමක් භය වශයෙන් වැටහෙයිද? (iii) දුක් (මෙහි (ii) අනාත්ම (මෙහි (ii) අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට සංඛාර නිමිත්ත (iv) භය වශයෙන් වැටහෙයි (v) දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට පැවැත්ම (මෙහි (iv) අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට නිමිත්තද පැවැත්මද (මෙහි (iv) [117] භයතුපට්ඨාන භය වශයෙන් වැටහෙන්නාවූ යම් ඥානයක් වෙයිද ආදීනව ඤාණ ආදීනව දක්නා යම් ඤාණයක් වෙයිද නිබ්බිදා ඤාණ කලකිරෙන්නාවූ යම් ඤාණයක් වේද, (මෙහි 115 (iv) යම් භයතුපට්ඨාන ඤාණයක් වේද, යම් ආදීනව ඤාණයක් වේද, නිබ්බිදා ඤාණයක් වේද, (මෙහි 115 (vi) [118] යම් අනත්තානුපස්සනාවක් වෙයිද යම් සුඤ්ඤතානුපස්සනාවක් වෙයිද (මෙහි 115 (iv) යම් අනත්තානු පස්සනාවක් වෙයිද, යම් සුඤ්ඤතානුපස්සනාවක් වෙයිද, (මෙහි 115 (vi) [119] අනිත්‍ය (ii) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට කිනම් පටිසංඛා ඤාණයක් උපදියිද? (iii) දුක් (මෙහි (ii) අනාත්ම (මෙහි (ii) සංඛාර නිමිත්ත අනිත්‍යයයි (iv) දක්නා පටිසංඛා ඤාණය උපදියි. (v) දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට පැවැත්ම දුකයයි (මෙහි (iv) අනාත්ම වහයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට නිමිත්තද පැවැත්ම අනාත්මයයි මෙහි (iv) යම් මුඤ්විතුකම්‍යතා ඤාණයක් වෙයිද, යම් පටිසංඛානුපස්සනා ඤාණයක් වෙයිද, යම් සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයක් වෙයිද, (මෙහි 115 iv) (vi) [120] අනිත්‍ය (ii) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නහුගේ සිත කුමකින් නැගිටියිද, සිත කොතැන්හි බැසගනියිද (iii) දුක් (මෙහි (ii) අනාත්ම (මෙහි (ii) අනිත්‍ය (iv) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නහුගේ සිත (v) සංස්කාර නිමිත්ත කෙරෙන් නැගිටියි. අනිමිත්ත නිර්වාණයෙහි සිත බැසගනියි. දුක් (මෙහි (iv) පැවැත්මෙන් නැගිටියි. නොපැවැත්මවූ නිවණෙහි බැස ගනියි. අනාත්ම (මෙහි (iv) නිමිත්තෙන්ද පැවැත්මෙන්ද නැගිටියි. අනිමිත්තවූද අප්පවත්තවූද නිරෝධ සංඛ්‍යාත නිර්වාණ ධාතුයෙහි සිත බැසගනියි. [121] යම් බහිද්ධා වුට්ඨාන විවට්ටනෙ ප්‍රඥාවත් වේද, යම් ගොත්‍රභූ ධර්ම කෙනෙක් වෙද්ද (මෙහි 115 (iv) යම් බහිද්ධා වුට්ඨාන විවට්ටනෙ ප්‍රඥාවක් වෙයිද යම් ගොත්‍රභූ ධර්මකෙනෙක් වෙත්ද (මෙහි 115 (vi) [122] අනිත්‍ය (ii) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ කිනම් විමොක්ෂයකින් මිදෙයිද (iii) දුක් (මෙහි (ii) අනාත්ම (මෙහි (ii) අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ අනිමිත්ත විමොක්ෂයෙන් මිදෙයි. දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ අප්පණිහිත විමොක්ෂයෙන් මිදෙයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ සුඤ්ඤත විමොක්ෂයෙන් මිදෙයි. යම් දුභතොවුට්ඨාන විවට්ටනෙ ප්‍රඥාවක් වෙයිද යම් මාර්ගයෙහි ඤාණයක් වෙයිද (මෙහි 115 (iv) යම් දුභතො වුට්ඨාන විවට්ටනෙ ප්‍රඥාවක් වෙයිද යම් මාර්ගයෙහි ඤාණයක් වෙයිද (මෙහි 115 (vi)
228 කතිහාකාරෙහි තයො විමොක්ඛා නානාක්ඛණෙ (නානාඛණෙ (ස්‍යා. ක.)) හොන්ති? කතිහාකාරෙහි තයො විමොක්ඛා එකක්ඛණෙ හොන්ති? චතූහාකාරෙහි තයො විමොක්ඛා නානාක්ඛණෙ හොන්ති. සත්තහාකාරෙහි තයො විමොක්ඛා එකක්ඛණෙ හොන්ති. කතමෙහි චතූහාකාරෙහි තයො විමොක්ඛා නානාක්ඛණෙ හොන්ති? ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන, අධිට්ඨානට්ඨෙන, අභිනීහාරට්ඨෙන, නිය්‍යානට්ඨෙන. කථං ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන තයො විමොක්ඛා නානාක්ඛණෙ හොන්ති? අනිච්චතො මනසිකරොතො අනිමිත්තො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, දුක්ඛතො මනසිකරොතො අප්පණිහිතො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති, අනත්තතො මනසිකරොතො සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො ආධිපතෙය්‍යො හොති. එවං ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන තයො විමොක්ඛා නානාක්ඛණෙ හොන්ති. කථං අධිට්ඨානට්ඨෙන තයො විමොක්ඛා නානාක්ඛණෙ හොන්ති? අනිච්චතො මනසිකරොන්තො අනිමිත්තවිමොක්ඛස්ස වසෙන චිත්තං අධිට්ඨාති, දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො අප්පණිහිතවිමොක්ඛස්ස වසෙන චිත්තං අධිට්ඨාති, අනත්තතො මනසිකරොන්තො සුඤ්ඤතවිමොක්ඛස්ස වසෙන චිත්තං අධිට්ඨාති. එවං අධිට්ඨානට්ඨෙන තයො විමොක්ඛා නානාක්ඛණෙ හොන්ති. කථං අභිනීහාරට්ඨෙන තයො විමොක්ඛා නානාක්ඛණෙ හොන්ති? අනිච්චතො මනසිකරොන්තො අනිමිත්තවිමොක්ඛස්ස වසෙන චිත්තං අභිනීහරති, දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො අප්පණිහිතවිමොක්ඛස්ස වසෙන චිත්තං අභිනීහරති, අනත්තතො මනසිකරොන්තො සුඤ්ඤතවිමොක්ඛස්ස වසෙන චිත්තං අභිනීහරති. එවං අභිනීහාරට්ඨෙන තයො විමොක්ඛා නානාක්ඛණෙ හොන්ති. කථං නිය්‍යානට්ඨෙන තයො විමොක්ඛා නානාක්ඛණෙ හොන්ති? අනිච්චතො මනසිකරොන්තො අනිමිත්තවිමොක්ඛස්ස වසෙන නිරොධං නිබ්බානං නිය්‍යාති, දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො අප්පණිහිතවිමොක්ඛස්ස වසෙන නිරොධං නිබ්බානං නිය්‍යාති, අනත්තතො මනසිකරොන්තො සුඤ්ඤතවිමොක්ඛස්ස වසෙන නිරොධං නිබ්බානං නිය්‍යාති. එවං නිය්‍යානට්ඨෙන තයො විමොක්ඛා නානාක්ඛණෙ හොන්ති. ඉමෙහි චතූහාකාරෙහි තයො විමොක්ඛා නානාක්ඛණෙ හොන්ති. කතමෙහි සත්තහාකාරෙහි තයො විමොක්ඛා එකක්ඛණෙ හොන්ති ? සමොධානට්ඨෙන, අධිගමනට්ඨෙන, පටිලාභට්ඨෙන පටිවෙධට්ඨෙන, සච්ඡිකිරියට්ඨෙන, ඵස්සනට්ඨෙන, අභිසමයට්ඨෙන. කථං සමොධානට්ඨෙන අධිගමනට්ඨෙන පටිලාභට්ඨෙන පටිවෙධට්ඨෙන සච්ඡිකිරියට්ඨෙන ඵස්සනට්ඨෙන අභිසමයට්ඨෙන තයො විමොක්ඛා එකක්ඛණෙ හොන්ති? අනිච්චතො මනසිකරොන්තො නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. යතො මුච්චති, තත්ථ න පණිදහතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. යත්ථ න පණිදහති, තෙන සුඤ්ඤොති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. යෙන සුඤ්ඤො, තෙන නිමිත්තෙන අනිමිත්තොති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. එවං සමොධානට්ඨෙන අධිගමනට්ඨෙන පටිලාභට්ඨෙන පටිවෙධට්ඨෙන සච්ඡිකිරියට්ඨෙන ඵස්සනට්ඨෙන අභිසමයට්ඨෙන තයො විමොක්ඛා එකක්ඛණෙ හොන්ති. දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො පණිධියා මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. යත්ථ න පණිදහති, තෙන සුඤ්ඤොති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. යෙන සුඤ්ඤො, තෙන නිමිත්තෙන අනිමිත්තොති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. යෙන නිමිත්තෙන අනිමිත්තො, තත්ථ න පණිදහතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. එවං සමොධානට්ඨෙන අධිගමනට්ඨෙන පටිලාභට්ඨෙන පටිවෙධට්ඨෙන සච්ඡිකිරියට්ඨෙන ඵස්සනට්ඨෙන අභිසමයට්ඨෙන තයො විමොක්ඛා එකක්ඛණෙ හොන්ති. අනත්තතො මනසිකරොන්තො අභිනිවෙසා මුච්චතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. යෙන සුඤ්ඤො, තෙන නිමිත්තෙන අනිමිත්තොති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. යෙන නිමිත්තෙන අනිමිත්තො, තත්ථ න පණිදහතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. යත්ථ න පණිදහති, තෙන සුඤ්ඤොති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. එවං සමොධානට්ඨෙන අධිගමනට්ඨෙන පටිලාභට්ඨෙන පටිවෙධට්ඨෙන සච්ඡිකිරියට්ඨෙන ඵස්සනට්ඨෙන අභිසමයට්ඨෙන තයො විමොක්ඛා එකක්ඛණෙ හොන්ති. ඉමෙහි සත්තහාකාරෙහි තයො විමොක්ඛා එකක්ඛණෙ හොන්ති.	228 [123] (i) කෙතෙක් ආකාරයෙන් ත්‍රිවිධ විමොක්ෂයෝ (ii) නානා ක්ෂණයෙහි වෙත්ද, (මෙහි (i) එක ක්ෂණයෙහි වෙත්ද සතර (iii) ආකාරයෙන් ත්‍රිවිධ විමොක්ෂයෝ (iv) නානා ක්ෂණයෙහි වෙත්. සත් (මෙහි (iii) එක ක්ෂණයෙහි වෙත්. [124] කවර සතර ආකාරයකින් (ii) ත්‍රිවිධ විමොක්ෂයෝ නානාක්ෂණයෙහි වෙත්ද? (iii) අධිපති අර්ථයෙන්ද පිහිටීම් අර්ථයෙන්ද ඉදිරියට පැමිණවීම් අර්ථයෙන්ද එතරකිරීම් අර්ථයෙන්ද වෙයි. කෙසේ අධිපති අර්ථයෙන් (මෙහි (ii) අනිත්‍ය (iv) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (v) අනිමිත්ත (vi) විමොක්ෂය අධිපති වෙයි. (vii) දුක් (මෙහි (iv) අප්පණිහිත මෙහි (vi) අනාත්ම (මෙහි (iv) සුඤ්ඤත (මෙහි (vi) මෙසේ අධිපති අර්ථයෙන් ත්‍රිවිධ විමොක්ෂයෝ නොයෙක් ක්ෂණයෙහි වෙත්. [125] කෙසේ පිහිටීම් අර්ථයෙන් (මෙහි 124 (ii) අනිත්‍ය (ii) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ (iii) අනිමිත්ත (iv) විමොක්ෂයාගේ වශයෙන් සිත පිහිටයි (v) දුක් (මෙහි (ii) අප්පණිහිත (මෙහි (iv) අනාත්ම (මෙහි (ii) සුඤ්ඤත (මෙහි (iv) මෙසේ පිහිටීම් (vi) අර්ථයෙන් ත්‍රිවිධ විමොක්ෂයෝ නොයෙක් ක්ෂණයෙහි වෙත්. [126] කෙසේ ඉදිරියට පැමිණවීම් අර්ථයෙන් (මෙහි 124 (ii) අනිත්‍ය මෙහි 125 (ii) අනිමිත්ත (ii) විමොක්ෂයාගේ වශයෙන් සිත ඉදිරියට පමුණුවයි. (iii) දුක් (මෙහි 125 (ii) අප්පණිහිත (මෙහි (ii) අනාත්ම (මෙහි 125 (ii) සුඤ්ඤත (මෙහි (ii) මෙසේ සිත ඉදිරියට පැමිණවීම් (මෙහි 125 (vi) [127] කෙසේ එතරකිරීම් අර්ථයෙන් මෙහි 124 (ii) අනිත්‍ය (ii) වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ (iii) අනිමිත්ත (iv) විමොක්ෂයාගේ වශයෙන් නිරෝධයවූ නිර්වාණයට පැමිණෙයි (v) දුක් (මෙහි (ii) අප්පණිහිත (මෙහි (iv) අනාත්ම (මෙහි (ii) සුඤ්ඤත හිත (මෙහි (iv) මෙසේ එතරවීම් අර්ථයෙන් ත්‍රිවිධ විමොක්ෂයෝ නොයෙක් ක්ෂණයෙහි වෙත්. [128] කවර සත් ආකාරයකින් (ii) ත්‍රිවිධ විමොක්ෂයෝ එක ක්ෂණයෙහි වෙත්ද, (iii) සමොධානාර්ථයෙන්ද අධිගම නාර්ථයෙන්ද, පටිලාභාර්ථයෙන්ද, පටිවෙධාර්ථයෙන්ද, සච්ඡිකිරියාර්ථයෙන්ද, ඵුසනාර්ථයෙන්ද, අභිසමයාර්ථයෙන් (iv) වෙත්. [129] කෙසේ (මෙහි 128 (iii) (ii) අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ නිමිත්ත කෙරෙන් මිදේනුයි අනිමිත්ත විමොක්ෂ නම් වේද? යම් නිමිත්තකින් මිදෙයිද එහි ආශා නොකෙරේනුයි අප්පණිහිත විමොක්ෂ නමි. යම් නිමිත්තක ආශා නොකරයිද ඒ නිමිත්තෙන් සූන්‍යනුයි සුඤ්ඤත විමොක්ෂ නමි. යම් නිමිත්තකින් සුන්‍යයද (iii) ඒ නිමිත්තෙන් අනිමිත්තවුයේ නූයි අනිමිත්ත විමොක්ෂ නමි. (iii) මෙසේ (මෙහි 128 (iii) (iv) ත්‍රිවිධ විමොක්ෂයෝ එක ක්ෂණයෙහි වෙත්. [130] දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ ආශාකිරීමෙන් මිදේනුයි අප්පණිහිත විමොක්ෂ නමි. යම් දුකෙක්හි ආශා නොකරයිද ඒ දුකින් සූන්‍යනුයි සුඤ්ඤත විමොක්ෂ නමි. යම් නිමිත්තකින් සූන්‍යද (මෙහි 129 (ii) යම් නිමිත්තකින් අනිමිත්තද එහි ආශා නොකෙරේනුයි අප්පණිහිත විමොක්ෂ නමි මෙසේ (මෙහි 128 (iii) ත්‍රිවිධ විමොක්ෂයෝ එකක්ෂණයෙහි වෙත්. [131] අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ ආත්ම යයි ගැනීමෙන් මිදේනුයි සුඤ්ඤත විමොක්ෂ නමි. යම් නිමිත්තකින් සූන්‍යද (මෙහි 129 (ii) යම් නිමිත්තකින් අනිමිත්තද එහි ආශා නොකෙරේනුයි අප්පණිහිත විමොක්ෂ නමි. යම් නිමිත්තක ආශා නොකරයිද, ඒ නිමිත්තෙන් සූන්‍යනුයි සුඤ්ඤත විමොක්ෂ නමි. මෙසේ ත්‍රිවිධ විමොක්ෂයෝ එක ක්ෂණයෙහි වෙත්. මේ සත් ආකාරයෙන් ත්‍රිවිධ විමොක්ෂයෝ එකක්ෂණයෙහි වෙත්.
229 අත්ථි විමොක්ඛො, අත්ථි මුඛං, අත්ථි විමොක්ඛමුඛං, අත්ථි විමොක්ඛපච්චනීකං, අත්ථි විමොක්ඛානුලොමං, අත්ථි විමොක්ඛවිවට්ටො, අත්ථි විමොක්ඛභාවනා, අත්ථි විමොක්ඛප්පටිප්පස්සද්ධි. කතමො විමොක්ඛො? සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො, අනිමිත්තො විමොක්ඛො, අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. කතමො සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො? අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො අභිනිවෙසා මුච්චතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. දුක්ඛානුපස්සනාඤාණං සුඛතො අභිනිවෙසා මුච්චතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. අනත්තානුපස්සනාඤාණං අත්තතො අභිනිවෙසා මුච්චතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං නන්දියා අභිනිවෙසා මුච්චතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. විරාගානුපස්සනාඤාණං රාගතො අභිනිවෙසා මුච්චතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. නිරොධානුපස්සනාඤාණං සමුදයතො අභිනිවෙසා මුච්චතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාඤාණං ආදානතො අභිනිවෙසා මුච්චතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. අනිමිත්තානුපස්සනාඤාණං නිමිත්තතො අභිනිවෙසා මුච්චතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. අප්පණිහිතානුපස්සනාඤාණං පණිධියා අභිනිවෙසා මුච්චතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං සබ්බාභිනිවෙසෙහි මුච්චතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. රූපෙ අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො අභිනිවෙසා මුච්චතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො...පෙ.... රූපෙ සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං සබ්බාභිනිවෙසෙහි මුච්චතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරෙසු... විඤ්ඤාණෙ... චක්ඛුස්මිං...පෙ.... ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො අභිනිවෙසා මුච්චතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො...පෙ.... ජරාමරණෙ සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං සබ්බාභිනිවෙසෙහි මුච්චතීති - සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. අයං සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. කතමො අනිමිත්තො විමොක්ඛො? අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. දුක්ඛානුපස්සනාඤාණං සුඛතො නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. අනත්තානුපස්සනාඤාණං අත්තතො නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං නන්දියා නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. විරාගානුපස්සනාඤාණං රාගතො නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. නිරොධානුපස්සනාඤාණං සමුදයතො නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාඤාණං ආදානතො නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. අනිමිත්තානුපස්සනාඤාණං සබ්බනිමිත්තෙහි මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. අප්පණිහිතානුපස්සනාඤාණං පණිධියා නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං අභිනිවෙසතො නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. රූපෙ අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො ...පෙ.... රූපෙ අනිමිත්තානුපස්සනාඤාණං සබ්බනිමිත්තෙහි මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. රූපෙ අප්පණිහිතානුපස්සනාඤාණං පණිධියා නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. රූපෙ සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං අභිනිවෙසතො නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරෙසු... විඤ්ඤාණෙ... චක්ඛුස්මිං...පෙ.... ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො...පෙ.... ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනාඤාණං සබ්බනිමිත්තෙහි මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. ජරාමරණෙ අප්පණිහිතානුපස්සනාඤාණං පණිධියා නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. ජරාමරණෙ සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං අභිනිවෙසතො නිමිත්තා මුච්චතීති - අනිමිත්තො විමොක්ඛො. අයං අනිමිත්තො විමොක්ඛො. කතමො අප්පණිහිතො විමොක්ඛො? අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො පණිධියා මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. දුක්ඛානුපස්සනාඤාණං සුඛතො පණිධියා මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. අනත්තානුපස්සනාඤාණං අත්තතො පණිධියා මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං නන්දියා පණිධියා මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. විරාගානුපස්සනාඤාණං රාගතො පණිධියා මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. නිරොධානුපස්සනාඤාණං සමුදයතො පණිධියා මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාඤාණං ආදානතො පණිධියා මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. අනිමිත්තානුපස්සනාඤාණං නිමිත්තතො පණිධියා මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. අප්පණිහිතානුපස්සනාඤාණං සබ්බපණිධීහි මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං අභිනිවෙසතො පණිධියා මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. රූපෙ අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො පණිධියා මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො...පෙ.... රූපෙ අප්පණිහිතානුපස්සනාඤාණං සබ්බපණිධීහි මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. රූපෙ සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං අභිනිවෙසතො පණිධියා මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරෙසු... විඤ්ඤාණෙ... චක්ඛුස්මිං...පෙ.... ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො පණිධියා මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො...පෙ.... ජරාමරණෙ අප්පණිහිතානුපස්සනාඤාණං සබ්බපණිධීහි මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. ජරාමරණෙ සුඤ්ඤතානුපස්සනාඤාණං අභිනිවෙසතො පණිධියා මුච්චතීති - අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. අයං අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. අයං විමොක්ඛො.	229 විමොක්ෂයක් ඇත්තේය. මුඛයක් ඇත්තේය. විමොක්ෂ මුඛයක් ඇත්තේය විමොක්ෂයට සතුරු ධර්මයක් ඇත්තේය. විමොක්ෂයට අනුකූල ධර්මයක් ඇත්තේය විමොක්ෂ මුඛයක් ඇත්තේය. විමොක්ෂ විවර්තයක් ඇත්තේය. විමොක්ෂ භාවනාවක් ඇත්තේය, විමොක්ෂ ප්‍රතිප්‍රශ්‍රබ්ධියක් ඇත්තේය. විමොක්ෂය කවරේද? සුඤ්ඤත විමොක්ෂයද අනිමිත්ත විමොක්ෂයද අප්පණිහිත විමොක්ෂයද වෙත්. සුඤ්ඤත විමොක්ෂය නම් කවරේද? [132] අනිත්‍ය වශයෙන් දක්නා ඥානය නිත්‍ය (ii) වශයෙන් ගැනීමෙන් මිදේනුයි සුඤ්ඤත විමොක්ඛ නමි. (iii) දුක් වශයෙන් දක්නා ඤාණය සැප (මෙහි (ii) අනාත්ම වශයෙන් දක්නා ඤාණය ආත්ම (මෙහි (ii) කලකිරීම් වශයෙන් දක්නා ඤාණය සතුටුවීම් (මෙහි (ii) විරාග වශයෙන් දක්නා ඤාණය රාග (මෙහි (ii) නිරෝධ වශයෙන් දක්නා ඤාණය ඉපදීම (මෙහි (ii) දුරුකිරීම් වශයෙන් දක්නා ඤාණය අල්වා ගැනීම් (මෙහි (ii) අනිමිත්ත වශයෙන් දක්නා ඤාණය නිමිත්ත (මෙහි (ii) අප්පණිහිත වශයෙන් දක්නා ඤාණය ආශාකළ යුත්තක් (මෙහි (ii) සුඤ්ඤත වශයෙන් දක්නා ඤාණය සියලු වරදවා ගැනීම් වලින් මිදේනුයි සුඤ්ඤත විමොක්ඛ නමි. [133] (මෙහි 132 ඡේදය යෙදීමේදී ‘අනිත්‍ය, දුක්, අනාත්ම, කලකිරීම්, විරාග, නිරෝධ, දුරුකිරීම්, අනිමිත්ත, අප්පණිහිත, සුඤ්ඤත’ යන වචන මුලට පිළිවෙලින් මේ වචන යොදාගත යුතුයි- ‘රූපයෙහි, වේදනාවෙහි, සඤ්ඤාවෙහි, සංඛාරයන්හි, විඤ්ඤාණයෙහි, ඇසෙහි, කණෙහි, නාසයෙහි, දිවෙහි, කයෙහි, සිතෙහි, ජරාමරණයෙහි, මෙහි දුක් අනාත්ම කලකිරීම්, විරාග, නිරෝධ, දුරුකිරීම්, අනිමිත්ත, අප්පණිහිත, සුඤ්ඤත යන වචන මුලට යොදා 132 ඡේදය යොදනු ජරාමරණයෙහි මේ සුඤ්ඤත විමොක්ෂයයි. [134] අනිමිත්ත විමොක්ෂය කවරේද? (i) අනිත්‍ය වශයෙන් දක්නා ඤාණය නිත්‍ය (ii) නිමිත්තෙන් මිදේනුයි අනිමිත්ත විමොක්ඛ නමි. (ii) දුක් වශයෙන් දක්නා ඤාණය සුඛ (මෙහි (ii) අනාත්ම වශයෙන් දක්නා ඤාණය ආත්ම (මෙහි (ii) කලකිරීම් වශයෙන් දක්නා ඤාණය නන්දි (මෙහි (ii) විරාගවශයෙන් දක්නා ඤාණය රාග (මෙහි (ii) නිරෝධ වශයෙන් දක්නා ඤාණය සමුදය (මෙහි (ii) දුරුකිරීම් වහයෙන් දක්නා ඤාණය ආදාන (මෙහි (ii) අනිමිත්ත වශයෙන් දක්නා ඤාණය සියලු නිමිති කෙරෙන් මිදේනුයි අනිමිත්ත විමොක්ඛ නමි. අප්පණිහිත වශයෙන් දක්නා ඤාණය පණිධි (මෙහි (ii) සුඤ්ඤත වශයෙන් දක්නා ඤාණය (ii) අභිනිවෙස (මෙහි (ii) [135] (මෙහි 134 (i) ඡේදය යෙදීමේදී 133 ඡේදයේ වචන ආකාරයට යොදාගත යුතුයි) [136] අප්පණිහිත විමොක්ෂය කවරේද? (i) (මෙහි 134, 135 ඡේද යෙදීමේදී ‘අනිමිත්ත’ වෙනුවට ‘අප්පණිහිතයයි’ යොදාගත යුතුයි)
230 කතමං මුඛං? යෙ තත්ථ ජාතා අනවජ්ජා කුසලා බොධිපක්ඛියාධම්මා, ඉදං මුඛං. කතමං විමොක්ඛමුඛං? යං තෙසං ධම්මානං ආරම්මණං නිරොධො නිබ්බානං, ඉදං විමොක්ඛමුඛං. විමොක්ඛඤ්ච මුඛඤ්ච විමොක්ඛමුඛං, ඉදං විමොක්ඛමුඛං. කතමං විමොක්ඛපච්චනීකං? තීණි අකුසලමූලානි විමොක්ඛපච්චනීකානි, තීණි දුච්චරිතානි විමොක්ඛපච්චනීකානි, සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා විමොක්ඛපච්චනීකා, ඉදං විමොක්ඛපච්චනීකං. කතමං විමොක්ඛානුලොමං? තීණි කුසලමූලානි විමොක්ඛානුලොමානි, තීණි සුචරිතානි විමොක්ඛානුලොමානි, සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා විමොක්ඛානුලොමා, ඉදං විමොක්ඛානුලොමං. කතමො විමොක්ඛවිවට්ටො? සඤ්ඤාවිවට්ටො, චෙතොවිවට්ටො, චිත්තවිවට්ටො, ඤාණවිවට්ටො, විමොක්ඛවිවට්ටො, සච්චවිවට්ටො. සඤ්ජානන්තො විවට්ටතීති - සඤ්ඤාවිවට්ටො. චෙතයන්තො විවට්ටතීති - චෙතොවිවට්ටො. විජානන්තො විවට්ටතීති - චිත්තවිවට්ටො. ඤාණං කරොන්තො විවට්ටතීති - ඤාණවිවට්ටො. වොසජ්ජන්තො විවට්ටතීති - විමොක්ඛවිවට්ටො. තථට්ඨෙන විවට්ටතීති - සච්චවිවට්ටො. යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො තත්ථ චෙතොවිවට්ටො, යත්ථ චෙතොවිවට්ටො තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො, යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො තත්ථ චිත්තවිවට්ටො, යත්ථ චිත්තවිවට්ටො තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො. යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො තත්ථ ඤාණවිවට්ටො, යත්ථ ඤාණවිවට්ටො තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො. යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො ඤාණවිවට්ටො තත්ථ විමොක්ඛවිවට්ටො, යත්ථ විමොක්ඛවිවට්ටො තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො ඤාණවිවට්ටො. යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො ඤාණවිවට්ටො විමොක්ඛවිවට්ටො තත්ථ සච්චවිවට්ටො, යත්ථ සච්චවිවට්ටො තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො ඤාණවිවට්ටො විමොක්ඛවිවට්ටො. අයං විමොක්ඛවිවට්ටො. කතමා විමොක්ඛභාවනා? පඨමස්ස ඣානස්ස ආසෙවනා භාවනා බහුලීකම්මං, දුතියස්ස ඣානස්ස ආසෙවනා භාවනා බහුලීකම්මං, තතියස්ස ඣානස්ස ආසෙවනා භාවනා බහුලීකම්මං, චතුත්ථස්ස ඣානස්ස ආසෙවනා භාවනා බහුලීකම්මං, ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා ආසෙවනා භාවනා බහුලීකම්මං, විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා...පෙ.... ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආසෙවනා භාවනා බහුලීකම්මං, සොතාපත්තිමග්ගස්ස ආසෙවනා භාවනා බහුලීකම්මං, සකදාගාමිමග්ගස්ස ආසෙවනා භාවනා බහුලීකම්මං, අනාගාමිමග්ගස්ස ආසෙවනා භාවනා බහුලීකම්මං, අරහත්තමග්ගස්ස ආසෙවනා භාවනා බහුලීකම්මං, අයං විමොක්ඛභාවනා. කතමා විමොක්ඛප්පටිප්පස්සද්ධි? පඨමස්ස ඣානස්ස පටිලාභො වා විපාකො වා, දුතියස්ස ඣානස්ස පටිලාභො වා විපාකො වා, තතියස්ස ඣානස්ස...පෙ.... චතුත්ථස්ස ඣානස්ස... ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා... විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා... ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා පටිලාභො වා විපාකො වා, සොතාපත්තිමග්ගස්ස සොතාපත්තිඵලං, සකදාගාමිමග්ගස්ස සකදාගාමිඵලං, අනාගාමිමග්ගස්ස අනාගාමිඵලං, අරහත්තමග්ගස්ස අරහත්තඵලං, අයං විමොක්ඛප්පටිප්පස්සද්ධීති.	230 [137] මුඛය කවරේද? ඒ විමොක්ෂයෙහි උපන් නිරවද්‍යවූ කුසලවූ යම් බොධිපාක්ෂික ධර්ම කෙනෙක් වෙත්ද මෙය මුඛ නමි. විමෝක්ෂ මුඛය කවරේද? ඒ ධර්මයන්ගේ ආරම්මණයවූ යම් නිරෝධයවූ නිර්වාණයක් වේද මෙය විමොක්ෂ මුඛ නමි. විමොක්ෂය වනුයේත් මුඛය වනුයේත් විමොක්ෂ මුඛ නමි. මෙය විමොක්ෂ මුඛයයි. [138] විමොක්ෂයට සතුරු ධර්මය කවරේද? ත්‍රිවිධ අකුසල මූලයෝ (ii) විමොක්ෂයට සතුරු ධර්මයෝ වෙත්. (iii) ත්‍රිවිධ දුශ්චරිතයෝ (මෙහි (ii) සියලු අකුසල ධර්මයෝ (මෙහි (ii) මෙය විමොක්ෂයට සතුරු ධර්ම නම් වෙයි. [139] විමොක්ෂයට අනුකූල ධර්මය කවරේද? ත්‍රිවිධ කුශල මූලයෝ (ii) විමොක්ෂයට අනුකූල ධර්මයෝ වෙති. (iii) ත්‍රිවිධ සුචරිත ධර්මයෝ (මෙහි (ii) සියලු කුසල ධර්මයෝ (මෙහි (ii) මෙය විමොක්ෂයට අනුකූල ධර්ම නම් වෙයි. [140] විමොක්ෂ විවර්තය (විමොක්ෂයාගේ පරිවර්තනය-වෙන්වීම) කවරේද? සඤ්ඤා විවට්ටයද චෙතො විවට්ටයද චිත්ත විවට්ටයද විමොක්ඛ විවට්ටයද සච්ච විවට්ටයද වෙත්. මනාව දැනගනිමින් වෙන්වෙයිනුයි සඤ්ඤා විවට්ට නමි. සිත මෙහෙයවමින් වෙන්වෙයිනුයි චෙතොවිවට්ට නමි. විශේෂයෙන් දකිමින් වෙන්වෙයිනුයි චිත්ත විවට්ට නමි. ඤාණය ඇතිකරමින් වෙන්වෙයිනුයි ඤාණ විවට්ට නමි. දුරුකරමින් වෙන්වෙයිනුයි විමොක්ඛ විවට්ට නමි. සත්‍යවූ ස්වභාවය කරණකොට වෙන්වෙයිනුයි සච්ච විවට්ට නමි. (ii) යම් අරමුණක සඤ්ඤා විවට්ටය වේද (iii) එහි චෙතො විවට්ටයද වෙයි. යම් අරමුණක චෙතො විවට්ටය වේද එහි සඤ්ඤා විවට්ටයද වෙයි. (මෙහි (ii) චෙතොවිවට්ටය වේද එහි චිත්ත විවට්ටයද වෙයි. යම් අරමුණක චිත්ත විවට්ටය වේද (iv) එහි සඤ්ඤා විවට්ටයද වෙයි. චෙතො විවට්ටයද වෙයි (v) (මෙහි (ii) චෙතො විවට්ටය වෙයිද චිත්ත විවට්ටය වෙයිද එහි ඤාණ විවට්ටයද වෙයි. යම් අරමුණක ඤාණ විවට්ටය වෙයිද (මෙහි (iv) චිත්ත විවට්ටයද වෙයි. යම් අරමුණක (vi) සඤ්ඤා විවට්ටයද චෙතො විවට්ටයද චිත්ත විවට්ටයද ඤාණ විවට්ටයද (vii) වෙයිද එහි විමොක්ඛ විවට්ටයද වෙයි. යම් අරමුණක විමොක්ඛ විවට්ටය වේද එහි (මෙහි (vi) වෙත්. යම් අරමුණක (මෙහි (vi) විමොක්ඛ විවට්ටයද වේද එහි සච්ච විවට්ටයද වෙයි. යම් අරමුණක සච්ච විවට්ටය වෙයිද එහි (මෙහි (vi) විමොක්ඛ විවට්ටයද වෙයි. මෙය විමොක්ඛ විවට්ට නමි. [141] විමොක්ඛ භාවනාව කවරේද? ප්‍රථම ධ්‍යානය (ii) නැවත නැවත සේවනය කිරීම වැඩීම බහුල කිරීමද (iii) ද්විතීය ධ්‍යානය (මෙහි (ii) තෘතීය ධ්‍යානය (මෙහි (ii) චතුර්ථ ධ්‍යානය (මෙහි (ii) ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය (මෙහි (ii) විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය (මෙහි (ii) නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය (මෙහි (ii) සොතාපත්ති මාර්ගය (iv) සේවනය කිරීම වැඩීම බහුල කිරීමද (v) සකෘදාගාමි මාර්ගය (මෙහි (iv) අනාගාමි මාර්ගය (මෙහි (iv) අර්හත් මාර්ගය (මෙහි (iv) වෙත්. මෙය විමොක්ෂ භාවනායි. 142. විමොක්ඛ පටිපස්සද්ධිය කවරේද? ප්‍රථම ධ්‍යානයාගේ (ii) ලැබීම හෝ එහි විපාකය හෝ (iii) ද්විතීයධ්‍යානයාගේ (මෙහි (ii) තෘතියධ්‍යානයාගේ (මෙහි (ii) චතුර්ථ ධ්‍යානයාගේ (මෙහි (ii) ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තියගේ (මෙහි (ii) විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තියගේ (මෙහි (ii) ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියගේ (මෙහි (ii) නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තියගේ ලැබීම හෝ විපාකය හෝ සොතාපත්ති මාර්ගයාගේ සොතාපත්ති ඵලයද සකෘදාගාමි මාර්ගයාගේ සකෘදාගාමි ඵලයද අනාගාමි මාර්ගයාගේ අනාගාමි ඵලයද අර්හත් මාර්ගයාගේ අර්හත් ඵලයද වෙත්. මෙය විමොක්ඛ පටිපස්සද්ධි නමි.
6. ගතිකථා	6. ගති කථා
231 ගතිසම්පත්තියා ඤාණසම්පයුත්තෙ කතිනං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? ඛත්තියමහාසාලානං බ්‍රාහ්මණමහාසාලානං ගහපතිමහාසාලානං කාමාවචරානං දෙවානං ඤාණසම්පයුත්තෙ කතිනං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? රූපාවචරානං දෙවානං කතිනං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? අරූපාවචරානං දෙවානං කතිනං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? ගතිසම්පත්තියා ඤාණසම්පයුත්තෙ අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති. ඛත්තියමහාසාලානං බ්‍රාහ්මණමහාසාලානං ගහපතිමහාසාලානං කාමාවචරානං දෙවානං ඤාණසම්පයුත්තෙ අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති. රූපාවචරානං දෙවානං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති. අරූපාවචරානං දෙවානං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති.	231 [1] දිව්‍ය මනුෂ්‍ය යන ගති සම්පත්තියෙහි ඥාන සම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි කවර (ii) හෙතූන්ගේ ප්‍රත්‍යයෙන් උත්පත්තිය වෙයිද (iii) මහාසාර ක්ෂත්‍රියයන්ගේද මහාසාර බ්‍රාහ්මණයන්ගේද මහාසාර ගෘහපතියන්ගේද කාමාවචර දෙවියන්ගේද ඥානසම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි (iv) කෙතෙක් (මෙහි (ii) රූපාවචර දෙවියන්ගේ (මෙහි (ii) අරූපාවචර දෙවියන්ගේ (මෙහි (ii) ගති සම්පත්තියෙහි ඥාන සම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රතිසන්ධි ක්ෂණයෙහි හේතු අටදෙනෙකුන්ගේ ප්‍රත්‍යයෙන් ඉපදීම වෙයි. (මෙහි (iii) -(v) හේතු අටදෙනෙකුන්ගේ ප්‍රත්‍යයෙන් ඉපදීමවෙයි. (vi) රූපාවචර දෙවියන්ගේ (මෙහි (v) ඉපදීම අරූපාවචර දෙවියන්ගේ (මෙහි (v)
232 ගතිසම්පත්තියා ඤාණසම්පයුත්තෙ කතමෙසං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? කුසලකම්මස්ස ජවනක්ඛණෙ තයො හෙතූ කුසලා; තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති - කුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා. නිකන්තික්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ අකුසලා; තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති - අකුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා. පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො හෙතූ අබ්‍යාකතා; තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති - ‘‘නාමරූපපච්චයාපි විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයාපි නාමරූපං’’ . පටිසන්ධික්ඛණෙ පඤ්චක්ඛන්ධා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ චත්තාරො මහාභූතා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො ජීවිතසඞ්ඛාරා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති , විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ නාමඤ්ච රූපඤ්ච සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ ඉමෙ චුද්දස ධම්මා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො හෙතූ සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ නාමඤ්ච විඤ්ඤාණඤ්ච සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ ඉමෙ චුද්දස ධම්මා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ ඉමෙ අට්ඨවීසති ධම්මා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. ගතිසම්පත්තියා ඤාණසම්පයුත්තෙ ඉමෙසං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති. ඛත්තියමහාසාලානං බ්‍රාහ්මණමහාසාලානං ගහපතිමහාසාලානං කාමාවචරානං දෙවානං ඤාණසම්පයුත්තෙ කතමෙසං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? කුසලකම්මස්ස ජවනක්ඛණෙ තයො හෙතූ කුසලා; තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති - ‘‘කුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා’’. නිකන්තික්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ අකුසලා; තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති - ‘‘අකුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා’’. පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො හෙතූ අබ්‍යාකතා; තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති - ‘‘නාමරූපපච්චයාපි විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයාපි නාමරූපං’’. පටිසන්ධික්ඛණෙ පඤ්චක්ඛන්ධා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ චත්තාරො මහාභූතා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො ජීවිතසඞ්ඛාරා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ නාමඤ්ච රූපඤ්ච සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ ඉමෙ චුද්දස ධම්මා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො හෙතූ සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ නාමඤ්ච විඤ්ඤාණඤ්ච සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ ඉමෙ චුද්දස ධම්මා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ ඉමෙ අට්ඨවීසති ධම්මා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. ඛත්තියමහාසාලානං බ්‍රාහ්මණමහාසාලානං ගහපතිමහාසාලානං කාමාවචරානං දෙවානං ඤාණසම්පයුත්තෙ ඉමෙසං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති. රූපාවචරානං දෙවානං කතමෙසං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? කුසලකම්මස්ස ජවනක්ඛණෙ තයො හෙතූ කුසලා...පෙ.... රූපාවචරානං දෙවානං ඉමෙසං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති. අරූපාවචරානං දෙවානං කතමෙසං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? කුසලකම්මස්ස ජවනක්ඛණෙ තයො හෙතූ කුසලා; තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති - ‘‘කුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා’’. නිකන්තික්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ අකුසලා; තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති - ‘‘අකුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා’’. පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො හෙතූ අබ්‍යාකතා; තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති - ‘‘නාමපච්චයාපි විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණපච්චයාපි නාමං’’. පටිසන්ධික්ඛණෙ චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ පඤ්චින්ද්‍රියානි සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො හෙතූ සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ නාමඤ්ච විඤ්ඤාණඤ්ච සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ ඉමෙ චුද්දස ධම්මා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. අරූපාවචරානං දෙවානං ඉමෙසං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති.	232 [2] ගති සම්පත්තියෙහි ඥාන සම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි කිනම් අට හේතුවක්හුගේ ප්‍රත්‍යයෙන් ඉපදීම වෙයිද? කුශල කර්මයාගේ ජවනක්ෂණයෙහි කුසල හෙතූහු තුනක් වෙත් (ii) ඔව්හු එම ක්ෂණයෙහි උපන් චෙතනාවට සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්. (iii) ඒ හෙයින් කුශලමූලයන් ප්‍රත්‍ය කොට සංස්කාරයෝ වෙත්යයි කියනු ලැබේ. තිකන්තීක්ෂණයෙහි හේතු දෙකක් අකුසල් වෙත්. (මෙහි (ii) එහෙයින් අකුසල මූලයන් ප්‍රත්‍යකොට සංඛාරයෝ වෙත්යයි කියනු ලැබේ. ප්‍රති සන්ධික්ෂණයෙහි හේතු තුනක් අව්‍යාකෘත වෙත් (මෙහි ii-iv) එහෙයින් කාමරූපයන් ප්‍රත්‍යකොට විඤ්ඤාණය වේයයි ද විඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යකොට නාමරූපය වේයයිද කියනු ලැබේ. (v) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි පඤ්චස්කන්ධයෝ (vi) සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්. අඤ්ඤමඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්. නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත්. විප්පයුත්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්. (vi) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි සතරමහාභූතයෝ (මෙහි (vi) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි ආයු උස්මා විඤ්ඤාණයන ත්‍රිවිධ ජීවිත සංඛාරයෝ (මෙහි (vi) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි නාමයද රූපයද (මෙහි (vi) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි මේ තුදුස් ධර්මයෝ (මෙහි (vi) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි නාමස්කන්ධ සතර (viii) සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්. අඤ්ඤමඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්. නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත්. සම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රත්‍ය වෙත්. (ix) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි පඤ්චඉන්ද්‍රියයෝ (මෙහි (viii) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණ හේතු තුනක් (මෙහි (viii) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි නාමයද විඤ්ඤාණයද (මෙහි (viii) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි මේ තුදුස් ධර්මයෝ (මෙහි (viii) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි මේ විසි අටක් ධර්මයෝ (මෙහි (iv) [3] ගතිසම්පත්තියෙහි ඥානසම්ප්‍රයුක්ත ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි මේ අට හෙතූන්ගේ ප්‍රත්‍යයෙන් ඉපදීම වෙයි. (මෙහි 1 (ii) කවර අට හේතුවක්හුගේ වශයෙන් ඉපදීම වේද? කුශල කර්මයාගේ ජවනක්ෂණයෙහි කුසල හේතු තුනක්වෙත් (මෙහි 2 (ii) එහෙයින් කුශලමූලයන් ප්‍රත්‍යකොට ගෙනද සංස්කාරයෝ වෙත්යයි කියනු ලැබේ. නිකන්තික්ෂණයෙහි අකුශල හේතු දෙකක් වෙත්. (මෙහි 2 (ii) එහෙයින් අකුශලමූලයෙන් ප්‍රත්‍යකොටගෙනද සංස්කාරයෝ කියනු ලැබෙත්යයි කියනු ලැබේ. ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි හේතු තුනක් අව්‍යාකෘත වෙත් (මෙහි 2 (ii) 2 (iv) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි පඤ්චස්කන්ධයෝ (මෙහි 2 (vi) යොදන්න) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි සතරමහා භූතයෝ (ii) සහජාත ප්‍රත්‍ය වෙත්. අඤ්ඤමඤ්ඤ ප්‍රත්‍ය වෙත්. නිස්සය ප්‍රත්‍ය වෙත් (iii) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි ත්‍රිවිධ ජීවිත සංස්කාරයෝ (මෙහි 2 (vi) වෙත්. ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි නාමයද රූපයද (මෙහි 2 (vi) වෙත්. ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි මේතුදුස් ධර්මයෝ (මෙහි 2 (vi) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි සතර නාමස්කන්ධයෝ (මෙහි (ii) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි පඤ්චඉන්ද්‍රියයෝ (මෙහි 2 (viii) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි හේතු තුන (මෙහි 2 (viii) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි නාමයද විඤ්ඤාණයද (මෙහි 2 (viii) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි මේ තුදුස් ධර්මයෝ (මෙහි 2 (viii) වෙත්. ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි මේ අට විසි ධර්මයෝ (මෙහි 2 (vi) (මෙහි 1 (ii) ඉපදීම මේ අට හෙතූන්ගේ ප්‍රත්‍යයෙන් වෙයි. [4] රූපාවචර දෙවියන්ගේ ඉපදීම කවර අට හේතුන්ගේ ප්‍රත්‍යයෙන් වේද? කුසල කර්මයාගේ ජවනක්ෂණයෙහි හේතු තුනක් කුසල් වෙත්. (මෙහි 3 ඡේදයේ කුශල හේතු තුනක් වෙත්. යන තැන සිට ඒ ඡේදය අග දක්වා යොදන්න.) රූපාවචර දෙවියන්ගේ ඉපදීම මේ අට හෙතූන්ගේ ප්‍රත්‍යයෙන් වෙයි. අරූපාවචර දෙවියන්ගේ ඉපදීම කවර අට හෙතූන්ගේ ප්‍රත්‍යයෙන් වේද? කුශල කර්මයාගේ ජවනක්ෂණයෙහි හේතු තුනක් කුසල් වෙත්. (මෙහි 2 (ii) එහෙයින් කුශල මූලයන් ප්‍රත්‍යකොට ගෙනද සංස්කාරයෝ වෙත්යයි කියනු ලැබේ. (ii) නිකන්තික්ෂණයෙහි හේතු දෙකක් අකුසල් වෙත්. (මෙහි 2 (ii) එහෙයින් අකුශල මූලයන් ප්‍රත්‍යකොටගෙනද සංස්කාරයෝ වෙත්යයි කියනු ලැබේ. ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි හේතු තුනක් අව්‍යාකෘත වෙත් (මෙහි 2 (ii) එහෙයින් නාමය ප්‍රත්‍යකොට විඤ්ඤාණයද, විඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යකොට නාමයද වේයයි කියනු ලැබේ. ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි සතර නාමස්කන්ධයෝ නාම ධර්මයන්ම (මෙහි 2 (viii) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයෝ (මෙහි 2 (viii) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි හේතු තුන මෙහි (මෙහි 2 (viii) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි නාමයද විඤ්ඤාණයද (මෙහි 2 (viii) ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි මේ තුදුස් ධර්මයෝ (iii) (මෙහි 2 (viii) අරූපාවචර දෙවියන්ගේ ඉපදීම මේ අට හෙතූන්ගේ ප්‍රත්‍යයෙන් වෙයි.
233 ගතිසම්පත්තියා ඤාණවිප්පයුත්තෙ කතිනං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? ඛත්තියමහාසාලානං බ්‍රාහ්මණමහාසාලානං ගහපතිමහාසාලානං කාමාවචරානං දෙවානං ඤාණවිප්පයුත්තෙ කතිනං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? ගතිසම්පත්තියා ඤාණවිප්පයුත්තෙ ඡන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති. ඛත්තියමහාසාලානං බ්‍රාහ්මණමහාසාලානං ගහපතිමහාසාලානං කාමාවචරානං දෙවානං ඤාණවිප්පයුත්තෙ ඡන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති . ගතිසම්පත්තියා ඤාණවිප්පයුත්තෙ කතමෙසං ඡන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? කුසලකම්මස්ස ජවනක්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ කුසලා; තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති - කුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා. නිකන්තික්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ අකුසලා; තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති - අකුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා. පටිසන්ධික්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ අබ්‍යාකතා; තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති - ‘‘නාමරූපපච්චයාපි විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයාපි නාමරූපං’’. පටිසන්ධික්ඛණෙ පඤ්චක්ඛන්ධා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ චත්තාරො මහාභූතා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො ජීවිතසඞ්ඛාරා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ නාමඤ්ච රූපඤ්ච සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ ඉමෙ චුද්දස ධම්මා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ චත්තාරි ඉන්ද්‍රියානි සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ නාමඤ්ච විඤ්ඤාණඤ්ච සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ ඉමෙ ද්වාදස ධම්මා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, සම්පයුත්තපච්චයා හොන්ති . පටිසන්ධික්ඛණෙ ඉමෙ ඡබ්බීසති ධම්මා සහජාතපච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්ති, විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. ගතිසම්පත්තියා ඤාණවිප්පයුත්තෙ ඉමෙසං ඡන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති. ඛත්තියමහාසාලානං බ්‍රාහ්මණමහාසාලානං ගහපතිමහාසාලානං කාමාවචරානං දෙවානං ඤාණවිප්පයුත්තෙ කතමෙසං ඡන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? කුසලකම්මස්ස ජවනක්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ කුසලා; තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති - ‘‘කුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා...පෙ.... ඛත්තියමහාසාලානං බ්‍රාහ්මණමහාසාලානං ගහපතිමහාසාලානං කාමාවචරානං දෙවානං ඤාණවිප්පයුත්තෙ ඉමෙසං ඡන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොතී’’ති.	233 [5] ගතිසම්පත්තියෙහි විඥාන විප්‍රයුක්ත ප්‍රතිසන්ධියෙහි කෙතෙක් හෙතූන්ගේ ප්‍රත්‍යයෙන් ඉපදීම වෙයිද? (ii) මහාසාර ක්ෂත්‍රියයන්ගේ මහාසාර බ්‍රාහ්මණයන්ගේ මහාසාර ගෘහපතීන්ගේ කාමාවචර දෙවියන්ගේ ඥාන විප්‍රයුක්ත ප්‍රතිසන්ධියෙහි (iii) ඉපදීම කෙතෙක් හෙතූන්ගේ ප්‍රත්‍යයෙන් වේද? ගතිසම්පත්තියෙහි ඥාන විප්‍රයුක්ත ප්‍රතිසන්ධියෙහි හේතු සයක්හුගේ ප්‍රත්‍යයෙන් ඉපදීම් වෙයි. (මෙහි 5 (ii) හේතු සයක්හුගේ ප්‍රත්‍යයෙන් ඉපදීම වෙයි. කුශල කර්මයාගේ ජවනක්ෂණයෙහි කුශල හේතු දෙකක් වෙත්. (මෙහි 2(ii) -(iv) එහෙයින් කුශල මූලයන් ප්‍රත්‍යකොට ගෙන සංස්කාරයෝ වෙත්යයි කියනු ලැබේ. නිකන්ති ක්ෂණයෙහි අකුශල හේතු දෙකක් වෙත්. (මෙහි 2 (ii) එහෙයින් අකුශල මූලයන් ප්‍රත්‍යකොට ගෙනද සංස්කාරයෝ වෙත්යයි කියනු ලැබේ. ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි අව්‍යාකෘත හේතු දෙකක් වෙත් (මෙහි 2 (ii) එහෙයින් නාමරූපය ප්‍රත්‍යකොට විඤ්ඤාණයද විඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යකොට නාමරූපයද වේයයි කියනු ලැබේ. (මේ වාක්‍ය ඉදිරියෙහි ‘ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි’ යොදන්න) පඤ්චස්කන්ධයෝ (මෙහි 2 (vi) සතරමහා භූතයෝ (මෙහි 3 (ii) - ත්‍රිවිධ ජීවිතසංස්කාරයෝ (මෙහි 2 (vi) - නාමයද රූපයද (මෙහි 2 (vi)- මේ තුදුස් ධර්මයෝ (මෙහි 2 (vi)- සතර නාමස්කන්ධයෝ (මෙහි 2 (viii)- සතර ඉන්ද්‍රියයෝ (මෙහි 2 (viii)- හේතු දෙකක් (මෙහි 2 viii)- නාමයද විඤ්ඤාණයද (මෙහි 2 (viii)- මේ දොළොස් ධර්මයෝ (මෙහි 2 (viii)- මේ සවිසි ධර්මයෝ (මෙහි (vi) ගතිසම්පත්තියෙහි ඥාන විප්‍රයුක්ත මේ සය හෙතූන්ගේ ප්‍රත්‍යයෙන් ඉපදීම වෙයි. [6] මහාසාර ක්ෂත්‍රියයන්ගේ මහාසාර බ්‍රාහ්මණයන්ගේ මහාසාර ගෘහපතියන්ගේ කාමාවචර දෙවියන්ගේ ඥාන විප්‍රයුක්ත කවර හේතු සයක්හුගේ ප්‍රත්‍යයෙන් ඉපදීම වෙයිද? කුශල කර්මයාගේ ජවනක්ෂණයෙහි කුශලහේතු දෙකක් වෙත්. (මෙහි 2 (ii) එහෙයින් කුශල මූලයන් ප්‍රත්‍යකොට සංස්කාරයෝ වෙත්යයි කියනු ලැබේ. (මෙහි 4 (ii) යොදන්න) කාමාවචර දෙවියන්ගේ ඥාන විප්‍රයුක්ත ප්‍රතිසන්ධික්ෂණයෙහි හේතු සයක්හුගේ ප්‍රත්‍යයෙන් ඉපදීම වෙයි.
7. කම්මකථා	7. කම්ම කථා
234 අහොසි කම්මං, අහොසි කම්මවිපාකො. අහොසි කම්මං, නාහොසි කම්මවිපාකො. අහොසි කම්මං, අත්ථි කම්මවිපාකො. අහොසි කම්මං, නත්ථි කම්මවිපාකො. අහොසි කම්මං, භවිස්සති කම්මවිපාකො. අහොසි කම්මං, න භවිස්සති කම්මවිපාකො. [අතීතකම්මං] අත්ථි කම්මං, අත්ථි කම්මවිපාකො. අත්ථි කම්මං, නත්ථි කම්මවිපාකො. අත්ථි කම්මං, භවිස්සති කම්මවිපාකො . අත්ථි කම්මං, න භවිස්සති කම්මවිපාකො. [පච්චුප්පන්නකම්මං] භවිස්සති කම්මං, භවිස්සති කම්මවිපාකො. භවිස්සති කම්මං, න භවිස්සති කම්මවිපාකො. [අනාගතකම්මං]	234 [1] (i) අතීතයෙහි කර්මය වී (ii) විපාකයවූ කර්මයකි (iii) (මෙහි (i)-(iv) විපාක නොවූ කර්මයකි. (v) - (මෙහි (i) වර්තමානයෙහි (vi) විපාක ඇත්තාවූ කර්මයකි. (vii) (මෙහි (i) වර්තමානයෙහි (viii) විපාක නැත්තාවූ කර්මයකි. (ix)-(මෙහි (i) අනාගතයෙහි විපාක වන්නාවූ කර්මයකි (මෙහි (i) අනාගතයෙහි විපාක නොවන්නාවූ කර්මයකි. [2] (i) වර්තමානයෙහි කර්මය ඇතිව (ii) වර්තමානයෙහි (මෙහි :1 (vi)-(iii) (මෙහි (i) වර්තමානයෙහි (මෙහි 1 (viii)-(iv) (මෙහි (i) අනාගතයෙහි (මෙහි 1 (vi) මෙහි (i) අනාගතයෙහි (මෙහි 1 viii) [3] (i) අනාගතයෙහි කර්මවන්නාවූ (ii) අනාගතයෙහි (මෙහි 1 (ii) (මෙහි (i) අනාගතයෙහි (මෙහි 1 (iv)
235 අහොසි කුසලං කම්මං, අහොසි කුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි කුසලං කම්මං, නාහොසි කුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි කුසලං කම්මං, අත්ථි කුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි කුසලං කම්මං, නත්ථි කුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි කුසලං කම්මං, භවිස්සති කුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි කුසලං කම්මං, න භවිස්සති කුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අත්ථි කුසලං කම්මං, අත්ථි කුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අත්ථි කුසලං කම්මං, නත්ථි කුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අත්ථි කුසලං කම්මං, භවිස්සති කුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අත්ථි කුසලං කම්මං, න භවිස්සති කුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. භවිස්සති කුසලං කම්මං, භවිස්සති කුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. භවිස්සති කුසලං කම්මං, න භවිස්සති කුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි අකුසලං කම්මං, අහොසි අකුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි අකුසලං කම්මං, නාහොසි අකුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි අකුසලං කම්මං, අත්ථි අකුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි අකුසලං කම්මං, නත්ථි අකුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි අකුසලං කම්මං, භවිස්සති අකුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි අකුසලං කම්මං, න භවිස්සති අකුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අත්ථි අකුසලං කම්මං, අත්ථි අකුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අත්ථි අකුසලං කම්මං, නත්ථි අකුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අත්ථි අකුසලං කම්මං, භවිස්සති අකුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අත්ථි අකුසලං කම්මං, න භවිස්සති අකුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. භවිස්සති අකුසලං කම්මං, භවිස්සති අකුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. භවිස්සති අකුසලං කම්මං, න භවිස්සති අකුසලස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි සාවජ්ජං කම්මං...පෙ.... අහොසි අනවජ්ජං කම්මං...පෙ.... අහොසි කණ්හං කම්මං...පෙ.... අහොසි සුක්කං කම්මං...පෙ.... අහොසි සුඛුද්‍රයං කම්මං...පෙ.... අහොසි දුක්ඛුද්‍රයං කම්මං...පෙ.... අහොසි සුඛවිපාකං කම්මං...පෙ.... අහොසි දුක්ඛවිපාකං කම්මං, අහොසි දුක්ඛවිපාකස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි දුක්ඛවිපාකං කම්මං, නාහොසි දුක්ඛවිපාකස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි දුක්ඛවිපාකං කම්මං, අත්ථි දුක්ඛවිපාකස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි දුක්ඛවිපාකං කම්මං, නත්ථි දුක්ඛවිපාකස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි දුක්ඛවිපාකං කම්මං, භවිස්සති දුක්ඛවිපාකස්ස කම්මස්ස විපාකො. අහොසි දුක්ඛවිපාකං කම්මං, න භවිස්සති දුක්ඛවිපාකස්ස කම්මස්ස විපාකො. අත්ථි දුක්ඛවිපාකං කම්මං, අත්ථි දුක්ඛවිපාකස්ස කම්මස්ස විපාකො. අත්ථි දුක්ඛවිපාකං කම්මං, නත්ථි දුක්ඛවිපාකස්ස කම්මස්ස විපාකො. අත්ථි දුක්ඛවිපාකං කම්මං, භවිස්සති දුක්ඛවිපාකස්ස කම්මස්ස විපාකො. අත්ථි දුක්ඛවිපාකං කම්මං, න භවිස්සති දුක්ඛවිපාකස්ස කම්මස්ස විපාකො. භවිස්සති දුක්ඛවිපාකං කම්මං, භවිස්සති දුක්ඛවිපාකස්ස කම්මස්ස විපාකො. භවිස්සති දුක්ඛවිපාකං කම්මං, න භවිස්සති දුක්ඛවිපාකස්ස කම්මස්ස විපාකොති.	235 [4] (i) කුශල කර්මය වී කුශල කර්මයාගේ (මෙහි 1 (ii) විපාකවූ කර්මයකි. (මෙහි (i) (මෙහි 1 (v) (මෙහි 1) (මෙහි) 1 (vi) විපාක ඇත්තාවූ කර්මයකි. (මෙහි (i) විපාක නැත්තාවූ කර්මයකි. (මෙහි 1 (viii) (මෙහි (i) (මෙහි 1 (ii) විපාක වන්නාවූ කර්මයකි. (මෙහි 1) විපාක නොවන්නාවූ කර්මයකි. (මෙහි 1 (iv) [5] (i) කුශල කර්මය ඇතිව කුශල කර්මයාගේ (ii) (මෙහි 1 (vi) (මෙහි 1 (මෙහි 1 (viii) (මෙහි 1 (මෙහි 1 (ii) (මෙහි 1) (මෙහි 1 (iv) [6] (i) කුශල කර්මය වන්නාවූ කුශල කර්මයාගේ (මෙහි 1 (iv) (මෙහි 1) (මෙහි 1 (iv) [7] (i) අකුශල කර්මය වී (ii) අකුශල කර්මයාගේ විපාකවූ කර්මයකි (iii) - (මෙහි 1-(iv) අකුශල කර්මයාගේ විපාක නොවූ කර්මයකි (vii) - (මෙහි 1 -(vi) අකුශල කර්මයාගේ විපාක ඇත්තාවූ කර්මයකි (vii)- (මෙහි 1-(viii) අකුශල කර්මයාගේ විපාක නැත්තාවූ කර්මයකි.-(ix) (මෙහි 1 -(x) අකුශල කර්මයාගේ විපාක වන්නාවූ කර්මයකි -(xi) (මෙහි 1-(xii) විපාක නොවන්නාවූ කර්මයකි. [8] (i) අකුශල කර්මය ඇතිව (ii)- (මෙහි 7 (vi) මෙහි 1 (මෙහි 7 (viii) මෙහි 1) (මෙහි 7 (ii) (මෙහි 1) (මෙහි 7 (iv) [9] (i) අකුශල කර්මය වන්නාවූ (මෙහි 7 (x) මෙහි 1 (මෙහි 7 (xii) (මෙහි 4, 5, 6 ඡේද යොදාගැනීමේදී “කුසල කර්මය” වෙනුවට මෙහි පහත දක්වන වාක්‍ය පිළිවෙළට යොදන්න) ‘වරද සහිත කර්මය’ ‘නිවරද කර්මය’ යහපත්කර්මය, අයහපත් කර්මය, “සැප වැඩෙන කර්මය” “දුකවැඩෙන කර්මය, “සැප විපාකගෙනදෙන කර්මය” “දුක්විපාක ගෙනදෙන කර්මය”
8. විපල්ලාසකථා	8. විපල්ලාස කථා
236 පුරිමනිදානං . ‘‘චත්තාරොමෙ , භික්ඛවෙ (අ. නි. 4.49 පස්සිතබ්බා), සඤ්ඤාවිපල්ලාසා චිත්තවිපල්ලාසා දිට්ඨිවිපල්ලාසා. කතමෙ චත්තාරො? අනිච්චෙ, භික්ඛවෙ, නිච්චන්ති සඤ්ඤාවිපල්ලාසො චිත්තවිපල්ලාසො දිට්ඨිවිපල්ලාසො. දුක්ඛෙ, භික්ඛවෙ, සුඛන්ති සඤ්ඤාවිපල්ලාසො චිත්තවිපල්ලාසො දිට්ඨිවිපල්ලාසො. අනත්තනි, භික්ඛවෙ, අත්තාති සඤ්ඤාවිපල්ලාසො චිත්තවිපල්ලාසො දිට්ඨිවිපල්ලාසො. අසුභෙ, භික්ඛවෙ, සුභන්ති සඤ්ඤාවිපල්ලාසො චිත්තවිපල්ලාසො දිට්ඨිවිපල්ලාසො. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරො සඤ්ඤාවිපල්ලාසා චිත්තවිපල්ලාසා දිට්ඨිවිපල්ලාසා. ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, නසඤ්ඤාවිපල්ලාසා නචිත්තවිපල්ලාසා නදිට්ඨිවිපල්ලාසා. කතමෙ චත්තාරො? අනිච්චෙ, භික්ඛවෙ, අනිච්චන්ති නසඤ්ඤාවිපල්ලාසො නචිත්තවිපල්ලාසො නදිට්ඨිවිපල්ලාසො. දුක්ඛෙ, භික්ඛවෙ, දුක්ඛන්ති නසඤ්ඤාවිපල්ලාසො නචිත්තවිපල්ලාසො නදිට්ඨිවිපල්ලාසො. අනත්තනි, භික්ඛවෙ, අනත්තාති නසඤ්ඤාවිපල්ලාසො නචිත්තවිපල්ලාසො නදිට්ඨිවිපල්ලාසො. අසුභෙ, භික්ඛවෙ, අසුභන්ති නසඤ්ඤාවිපල්ලාසො නචිත්තවිපල්ලාසො නදිට්ඨිවිපල්ලාසො. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරො නසඤ්ඤාවිපල්ලාසා නචිත්තවිපල්ලාසා නදිට්ඨිවිපල්ලාසා’’ති. ‘‘අනිච්චෙ නිච්චසඤ්ඤිනො, දුක්ඛෙ ච සුඛසඤ්ඤිනො; අනත්තනි ච අත්තාති (අත්තසඤ්ඤිනො (ස්‍යා.) අ. නි. 4.49 පස්සිතබ්බා), අසුභෙ සුභසඤ්ඤිනො; මිච්ඡාදිට්ඨිහතා සත්තා, ඛිත්තචිත්තා විසඤ්ඤිනො. ‘‘තෙ යොගයුත්තා මාරස්ස, අයොගක්ඛෙමිනො ජනා; සත්තා ගච්ඡන්ති සංසාරං, ජාතිමරණගාමිනො. ‘‘යදා ච බුද්ධා ලොකස්මිං, උප්පජ්ජන්ති පභඞ්කරා; තෙ ඉමං ධම්මං පකාසෙන්ති, දුක්ඛූපසමගාමිනං. ‘‘තෙසං සුත්වාන සප්පඤ්ඤා, සචිත්තං පච්චලද්ධු (පච්චලද්ධුං (ස්‍යා.), පච්චලද්ධා අ. නි. 4.49) තෙ; අනිච්චං අනිච්චතො දක්ඛුං, දුක්ඛමද්දක්ඛු දුක්ඛතො. ‘‘අනත්තනි අනත්තාති, අසුභං අසුභතද්දසුං; සම්මාදිට්ඨිසමාදානා, සබ්බං දුක්ඛං උපච්චගු’’න්ති. ඉමෙ චත්තාරො විපල්ලාසා දිට්ඨිසම්පන්නස්ස පුග්ගලස්ස පහීනා, අප්පහීනාති. කෙචි පහීනා, කෙචි අප්පහීනා? අනිච්චෙ නිච්චන්ති සඤ්ඤාවිපල්ලාසො චිත්තවිපල්ලාසො දිට්ඨිවිපල්ලාසො පහීනො. දුක්ඛෙ සුඛන්ති සඤ්ඤා උප්පජ්ජති, චිත්තං උප්පජ්ජති, දිට්ඨිවිපල්ලාසො පහීනො. අනත්තනි අත්තාති සඤ්ඤාවිපල්ලාසො චිත්තවිපල්ලාසො දිට්ඨිවිපල්ලාසො පහීනො. අසුභෙ සුභන්ති සඤ්ඤා උප්පජ්ජති, චිත්තං උප්පජ්ජති, දිට්ඨිවිපල්ලාසො පහීනො. ද්වීසු වත්ථූසු ඡ විපල්ලාසා පහීනා . ද්වීසු වත්ථූසු ද්වෙ විපල්ලාසා පහීනා, චත්තාරො විපල්ලාසා අප්පහීනා. චතූසු වත්ථූසු අට්ඨ විපල්ලාසා පහීනා, චත්තාරො විපල්ලාසා අප්පහීනාති.	236 නිදාන පෙර මෙනි [1] මහණෙනි (i) සඤ්ඤා විපල්ලාසයෝද චිත්ත විපල්ලාසයෝද දිට්ඨි විපල්ලාසයෝද (ii) සතරක් වෙත්. කවර සතරක්ද යත්? මහණෙනි. (i) අනිත්‍යයෙහි නිත්‍යයයි හඟින්නාවූ (iii) සඤ්ඤා විපල්ලාසයද සිතන්නාවූ චිත්ත විපල්ලාසයද දකින්නාවූ දිට්ඨි විපල්ලාසයද (iv) මහණෙනි, (2) දුකෙහි සැපයයි හඟින්නාවූ (මෙහි (iii) මහණෙනි (3) අනාත්මයෙහි) ආත්මයයි හඟින්නාවූ (මෙහි (iii) මහණෙනි, (4) අසුභය සුභයයි හඟින්නාවූ (මෙහි (iii) වෙත්. මහණෙනි, මේ සතර (මෙහි (i) වෙත්. [2] මහණෙනි, (මෙහි (i) සතරකි කවර සතරක්ද යත්? මහණෙනි, අනිත්‍යය නිත්‍යයයි නොහඟින්නාවූ (ii) සඤ්ඤා අවිපල්ලාසයද, නොසිතන්නාවූ චිත්ත අවිපල්ලාසයද, නොදකින්නාවූ දිට්ඨි අවිපල්ලාසයද (iii) මහණෙනි, දුකෙහි සැපයයි නොහඟින්නාවූ (මෙහි (ii) මහණෙනි, අනාත්මයෙහි ආත්මයයි නොහඟින්නාවූ (මෙහි (ii) මහණෙනි, අසුභයෙහි සුභයයි නොහඟින්නාවූ (මෙහි (ii) වෙත්. මහණෙනි, මේ සතර (මෙහි -(i) වෙත්. [3] අනිත්‍යයෙහි නිත්‍යයයි හඟින්නාවූ දුකෙහි සැපයයි හඟින්නාවූ අනාත්මයෙහි ආත්මයයි හඟින්නාහු වෙත්ද “මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් (දිට්ඨි විපල්ලාසයෙන්) මඩනා ලද බවට පැමිණි (චිත්ත විපල්ලාසයෙන් විසිර ගිය සිත් ඇති මුළාවූ ඔව්හු මාරයාගේ යොගයට (බැඳීමට) අසුවූවෝ නම් වෙත්. යොගයන් ක්ෂය නොකළාවූ සත්වයෝ ජාති මරණ දෙකට පැමිණෙමින් සසර ගමන් කරත්.” “යම් කලෙක ආලෝකය ඇති කරන්නාවූ බුදුවරයෝ ලෝකයේ පහළ වෙත්ද, ඒ බුදුවරයෝ දුක් නිවීමට පැමිණෙන්නාවූ මේ මාර්ගය ප්‍රකාශ කරත්.” “උන් වහන්සේලාගෙන් ඒ ධර්මය අසා නුවණැත්තෝ විපල්ලාසයන්ගෙන් තොරවූ ස්වකීය සිත ලැබ ඔව්හු අනිත්‍යය අනිත්‍ය වශයෙන් දැක්කාහුය, දුක දුක වශයෙන් දැක්කාහුය.” “අනාත්මයෙහි අනාත්මයයි දැක්කාහුය. අසුභය අසුභ වශයෙන් දැක්කාහුය. මනාව දැකීමට පැමිණීම හේතුකොට ගෙන සියලු දුකින් එතර වූහ.” [4] සොවාන් පුද්ගලයාගේ මේ සතර විපල්ලාසයෝ පහවූවාහුද නොවූවාහුද, ඇතැම් විපල්ලාසයක් පහවූහ. ඇතැම් විපල්ලාසයක් පහනුවූහ. අනිත්‍යයෙහි, නිත්‍යයයි (ii) පවත්නා සඤ්ඤා විපල්ලාසයද චිත්ත විපල්ලාසයද දිට්ඨි විපල්ලාසයද පහවූහ. (iii) දුකෙහි සැපයයි (iv) පවත්නා සඤ්ඤාව උපදියි, සිත උපදියි. දිට්ඨි විපල්ලාසය පහවිය. (v) අනාත්මයෙහි ආත්මයයි (මෙහි (ii) අසුභයෙහි සුභයයයි (මෙහි (iv) අනිත්‍ය අනාත්ම යන වස්තු දෙකක පවත්නා විපල්ලාස සයක් ප්‍රහීන වූහ. දුක්ඛ අසුභ යන වස්තු දෙකක පවත්නා විපල්ලාස දෙකක් පහවූහ. විපල්ලාස සතරක් පහ නොවූහ. සතර වස්තූන්හි විපල්ලාස අටක් පහවූහ. විපල්ලාස සතරක් පහ නොවූහ.
9. මග්ගකථා	9. මග්ග කථා
237 මග්ගොති කෙනට්ඨෙන මග්ගො? සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨියා පහානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, සහජාතානං ධම්මානං උපත්ථම්භනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, කිලෙසානං පරියාදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, පටිවෙධාදිවිසොධනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස අධිට්ඨානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස වොදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, විසෙසාධිගමාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, උත්තරි පටිවෙධාය (උත්තරිං පටිවෙධාය (ස්‍යා.)) මග්ගො චෙව හෙතු ච, සච්චාභිසමයාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, නිරොධෙ පතිට්ඨාපනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො මිච්ඡාසඞ්කප්පස්ස පහානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, සහජාතානං ධම්මානං උපත්ථම්භනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, කිලෙසානං පරියාදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, පටිවෙධාදිවිසොධනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස අධිට්ඨානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස වොදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, විසෙසාධිගමාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, උත්තරි පටිවෙධාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, සච්චාභිසමයාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, නිරොධෙ පතිට්ඨාපනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච. පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා මිච්ඡාවාචාය පහානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, සහජාතානං ධම්මානං උපත්ථම්භනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, කිලෙසානං පරියාදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, පටිවෙධාදිවිසොධනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස අධිට්ඨානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස වොදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, විසෙසාධිගමාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, උත්තරි පටිවෙධාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, සච්චාභිසමයාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, නිරොධෙ පතිට්ඨාපනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච. සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො මිච්ඡාකම්මන්තස්ස පහානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, සහජාතානං ධම්මානං උපත්ථම්භනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, කිලෙසානං පරියාදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච පටිවෙධාදිවිසොධනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස අධිට්ඨානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස වොදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, විසෙසාධිගමාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, උත්තරි පටිවෙධාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, සච්චාභිසමයාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, නිරොධෙ පතිට්ඨාපනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච. වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො මිච්ඡාආජීවස්ස පහානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච...පෙ.... පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමො මිච්ඡාවායාමස්ස පහානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච...පෙ.... උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති මිච්ඡාසතියා පහානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි මිච්ඡාසමාධිස්ස පහානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, සහජාතානං ධම්මානං උපත්ථම්භනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, කිලෙසානං පරියාදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, පටිවෙධාදිවිසොධනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස අධිට්ඨානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස වොදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, විසෙසාධිගමාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, උත්තරි පටිවෙධාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, සච්චාභිසමයාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, නිරොධෙ පතිට්ඨාපනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච. සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි ඔළාරිකස්ස කාමරාගසඤ්ඤොජනස්ස පටිඝසඤ්ඤොජනස්ස ඔළාරිකස්ස කාමරාගානුසයස්ස පටිඝානුසයස්ස පහානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, සහජාතානං ධම්මානං උපත්ථම්භනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, කිලෙසානං පරියාදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, පටිවෙධාදිවිසොධනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස අධිට්ඨානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස වොදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, විසෙසාධිගමාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, උත්තරි පටිවෙධාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, සච්චාභිසමයාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, නිරොධෙ පතිට්ඨාපනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච. අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි අනුසහගතස්ස කාමරාගසඤ්ඤොජනස්ස පටිඝසඤ්ඤොජනස්ස, අනුසහගතස්ස කාමරාගානුසයස්ස පටිඝානුසයස්ස පහානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, සහජාතානං ධම්මානං උපත්ථම්භනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, කිලෙසානං පරියාදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, පටිවෙධාදිවිසොධනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස අධිට්ඨානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස වොදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච , විසෙසාධිගමාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, උත්තරි පටිවෙධාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, සච්චාභිසමයාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, නිරොධෙ පතිට්ඨාපනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච. අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි රූපරාගස්ස අරූපරාගස්ස මානස්ස උද්ධච්චස්ස අවිජ්ජාය, මානානුසයස්ස භවරාගානුසයස්ස අවිජ්ජානුසයස්ස පහානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, සහජාතානං ධම්මානං උපත්ථම්භනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, කිලෙසානං පරියාදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, පටිවෙධාදිවිසොධනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස අධිට්ඨානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, චිත්තස්ස, වොදානාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, විසෙසාධිගමාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, උත්තරි පටිවෙධාය මග්ගො චෙව හෙතු ච, සච්චාභිසමයාය මග්ගො චෙව, හෙතු ච, නිරොධෙ පතිට්ඨාපනාය මග්ගො චෙව හෙතු ච. දස්සනමග්ගො සම්මාදිට්ඨි, අභිනිරොපනමග්ගො සම්මාසඞ්කප්පො , පරිග්ගහමග්ගො සම්මාවාචා, සමුට්ඨානමග්ගො සම්මාකම්මන්තො, වොදානමග්ගො සම්මාආජීවො, පග්ගහමග්ගො සම්මාවායාමො, උපට්ඨානමග්ගො සම්මාසති, අවික්ඛෙපමග්ගො සම්මාසමාධි. උපට්ඨානමග්ගො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පවිචයමග්ගො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පග්ගහමග්ගො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, ඵරණමග්ගො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, උපසමමග්ගො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, අවික්ඛෙපමග්ගො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පටිසඞ්ඛානමග්ගො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො. අස්සද්ධියෙ අකම්පියමග්ගො සද්ධාබලං, කොසජ්ජෙ අකම්පියමග්ගො වීරියබලං, පමාදෙ අකම්පියමග්ගො සතිබලං, උද්ධච්චෙ අකම්පියමග්ගො සමාධිබලං, අවිජ්ජාය අකම්පියමග්ගො පඤ්ඤාබලං. අධිමොක්ඛමග්ගො සද්ධින්ද්‍රියං, පග්ගහමග්ගො වීරියින්ද්‍රියං, උපට්ඨානමග්ගො සතින්ද්‍රියං, අවික්ඛෙපමග්ගො සමාධින්ද්‍රියං, දස්සනමග්ගො පඤ්ඤින්ද්‍රියං. ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියා මග්ගො, අකම්පියට්ඨෙන බලා මග්ගො, නිය්‍යානට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා මග්ගො, හෙතුට්ඨෙන මග්ගඞ්ගා මග්ගො, උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානා මග්ගො, පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානා මග්ගො, ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදා මග්ගො, තථට්ඨෙන සච්චානි මග්ගො, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථො මග්ගො, අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා මග්ගො, එකරසට්ඨෙන සමථවිපස්සනා මග්ගො, අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධා මග්ගො, සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි මග්ගො, අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි මග්ගො, දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි මග්ගො, මුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛො මග්ගො, පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජා මග්ගො, පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්ති මග්ගො, සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං මග්ගො, ඡන්දො මූලට්ඨෙන මග්ගො, මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙන මග්ගො, ඵස්සො සමොධානට්ඨෙන මග්ගො, වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන මග්ගො, සමාධි පමුඛට්ඨෙන මග්ගො, සති ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන මග්ගො, පඤ්ඤා තතුත්තරට්ඨෙන මග්ගො, විමුත්ති සාරට්ඨෙන මග්ගො, අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන මග්ගොති.	237 [1] මාර්ගය යනු කිනම් අර්ථයෙන් මාර්ගය නම් වේද සොතාපත්ති මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (ii) මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය පහකිරීම පිණිස මාර්ගයද වෙයි. හේතුවද වෙයි. (iii) (මේ වාක්‍ය අගට “පිණිස මාර්ගයද හේතුවද වෙයි” යන වචන යොදන්න) [2] සහජාතවූ ධර්මයන්ට උපකාර - ක්ලේශයන් ක්ෂයකිරීම - ප්‍රතිවෙධාදිය පිරිසිදුවීම - සිත ස්වකීය කෘත්‍යයෙහි පිහිටීම -සිත පිරිසිදු කිරීම - ලෞකික අවබෝධයට වඩා විශේෂවූ අවබෝධය - ලෞකික ප්‍රතිවෙධයට වඩා උසස් ප්‍රතිවෙධය -සත්‍ය අවබෝධය - නිර්වාණයෙහි පිහිටීම පිණිස - [3] අරමුණට නැගීම ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සංකල්පය මිථ්‍යා සංකල්පය පහකිරීම (මෙහි 2 ඡේදය යොදන්න) [4] වැළඳගැනීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් වචනය මිථ්‍යා වචනය පහකිරීම - (මෙහි 2 ඡේදය යොදන්න.) [5] මනාකොට පිහිටුවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය මිථ්‍යා කර්මාන්තය පහකිරීම පිණිස මාර්ගයද හේතුවද වෙයි. (මෙහි 2 ඡේදය යොදන්න) [6] පිරිසිදුවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් ආජීවය පහකිරීම -(මෙහි 2 ඡේදය යොදන්න) [7] සිත එසවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය මිථ්‍යා ව්‍යායාමය පහකිරීම - (මෙහි 2 (ඡෙදය යොදන්න.) [8] (i) අරමුණට එළඹසිටීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සතිය මිථ්‍යාසතිය පහකිරීම - (මෙහි 2 ඡේදය යොදන්න) [9] (ii) නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සමාධිය (iii) මිථ්‍යා සමාධිය පහකිරීම පිණිස - (මෙහි 2 ඡේදය යොදන්න) [10] සකෘදාගාමි මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැකීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි 1 (ii) 2 - 9 8 (ii) ඡේද යොදන්න.) ඖදාරික කාමරාගානුසය ඖදාරික පටිඝානුසය පහකිරීම -(මෙහි 2 ඡේදය යොදන්න) [11] අනාගාමි මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැකීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය - (මෙහි 1 (ii) 2 - 9, 8 (ii) යොදන්න.) තුනීවූ කාමරාග සංයෝජනයද පටිඝ සංයෝජනයද පහකිරීම - (මෙහි 2 ඡේදය යොදන්න) [12] අර්හත් මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැකීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි 1 (ii) 2 - 9, යොදන්න.) නොවිසිර යාම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සමාධිය රූපරාගයද අරූපරාගයද මානයද උද්ධච්චයද අවිද්‍යාවද මානානුසයද භවරාගානුසයද අවිජ්ජානුසයද පහකිරීම - (මෙහි 2 ඡේදය යොදන්න) [13] දක්නා මාර්ගය සම්මාදිට්ඨි නමි. අරමුණට නඟින්නාවූ මාර්ගය සම්මා සංකප්ප නමි. වැළඳගන්නාවූ මාර්ගය සම්මාවාචා නමි. මනාව පිහිටුවන්නාවූ මාර්ගය සම්මා කම්මන්ත නමි. පිරිසිදු කරන්නාවූ මාර්ගය සම්මා ආජීව නමි. සිත ඔසවන්නාවූ මාර්ගය සම්මාවායාම නමි. අරමුණට එළඹසිටින්නාවූ මාර්ගය සම්මාසති නමි. සිත නොවිසිර යන්නාවූ මාර්ගය සම්මා සමාධි නමි. [14] සති සම්බොජ්ඣංගය අරමුණට එළඹ සිටින්නාවූ මාර්ගය නමි. (මේ වාක්‍ය අගට “මාර්ගය නමි” යොදන්න.) ධම්මවිචය සංබොජ්ඣංගය ධර්මයන් විමසන -විරිය සංබොජ්ඣංගය සිත ඔසවන - පීති සංබොජ්ඣංගය සිත පතුරුවන - පස්සද්ධි සංබොජ්ඣංගය සිත සංසිඳවන - සමාධි සම්බොජ්ඣංගය සිත නොවිසිර යන්නාවූ - උපෙක්ඛා සංබොජ්ඣංගය මැදහත්ව බලන්නාවූ සංබොජ්ඣංගය නමි. [15] ශ්‍රද්ධා බලය අශ්‍රද්ධාවෙන් (ii) කම්පා නොවන මාර්ගය නමි. (iii) විරියබලය කුසීත බවෙන් (මෙහි (ii) සති බලය ප්‍රමාදයෙන් (මෙහි (ii) සමාධිබලය උද්ධච්චයෙන් (මෙහි (ii) ප්‍රඥාබලය අවිද්‍යාවෙන් (මෙහි ii) (මේ ඡේදයේ වාක්‍ය අගට “මාර්ගය නමි” යොදන්න.) [16] සද්ධින්ද්‍රිය අදහන්නාවූ- විරියින්ද්‍රිය සිත ඔසවන්නාවූ -සතින්ද්‍රිය අරමුණට එළඹසිටින්නාවූ - සමාධින්ද්‍රිය සිත නොවිසිර යන්නාවූ - පඤ්ඤින්ද්‍රිය දක්නාවූ - ඉන්ද්‍රියයෝ අධිපති ස්වභාවයෙන් - බලයෝ කම්පා නොකළහැකි ස්වභාවයෙන් -බොධ්‍යංගයෝ එතරකිරීම් ස්වභාවයෙන් - මාර්ගාංගයෝ හේතු ස්වභාවයෙන් - සතිපට්ඨානයෝ එළඹ සිටීම් ස්වභාවයෙන් -සම්‍යක් ප්‍රධානයෝ උත්සාහ ස්වභාවයෙන් - සෘද්ධිපාදයෝ සිද්ධකිරීම් ස්වභාවයෙන් - සත්‍යයෝ විද්‍යාමානාර්ථයෙන් -නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් සමථය - නැවත නැවත බැලීම් ස්වභාවයෙන් විදර්ශනාව - සමාන කෘත්‍ය ඇති ස්වභාවයෙන් සමථ විපස්සනා දෙක - නොඉක්මවීම් ස්වභාවයෙන් එක්ව පවත්නා සමථවිපස්සනා - සංවරාර්ථයෙන් සීල විසුද්ධිය - නොවිසිරයාම් ස්වභාවයෙන් චිත්ත විසුද්ධිය - දැකීම් ස්වභාවයෙන් දිට්ඨි විසුද්ධිය - මිදීම් ස්වභාවයෙන් විමොක්ෂය - ප්‍රතිවෙධ කිරීම් ස්වභාවයෙන් විද්‍යාව - දුරුකිරීම් ස්වභාවයෙන් විමුක්තිය - මුල් සිඳීම් ස්වභාවයෙන් අර්හත් මාර්ග ඥානය - ඡන්දය මුල්වීම් ස්වභාවයෙන් - මනසිකාරය පිහිටුවීම් ස්වභාවයෙන් - ඵස්සය එක්කිරීම් ස්වභාවයෙන් -වේදනාව රැස්කිරීම් ස්වභාවයෙන් - සමාධිය ප්‍රධාන වීම ස්වභාවයෙන් - සතිය අධිපති ස්වභාවයෙන් - ප්‍රඥාව සියල්ලට උතුම් ස්වභාවයෙන් - විමුක්තිය (අර්හත්ඵලය) සාර ස්වභාවයෙන් - අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසාන ස්වභාවයෙන් මාර්ග නමි.
10. මණ්ඩපෙය්‍යකථා	10. මණ්ඩපෙය්‍ය කථා
238 ‘‘මණ්ඩපෙය්‍යමිදං , භික්ඛවෙ, බ්‍රහ්මචරියං. සත්ථා සම්මුඛීභූතො තිධත්තමණ්ඩො (තිවිධො මණ්ඩො (බහූසු) අට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා). සත්ථරි සම්මුඛීභූතෙ දෙසනාමණ්ඩො, පටිග්ගහමණ්ඩො, බ්‍රහ්මචරියමණ්ඩො’’. කතමො දෙසනාමණ්ඩො? චතුන්නං අරියසච්චානං ආචික්ඛනා දෙසනා පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්මං (උත්තානිකම්මං (ක.)), චතුන්නං සතිපට්ඨානානං...පෙ.... චතුන්නං සම්මප්පධානානං... චතුන්නං ඉද්ධිපාදානං... පඤ්චන්නං ඉන්ද්‍රියානං... පඤ්චන්නං බලානං... සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං... අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස ආචික්ඛනා දෙසනා පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්මං - අයං දෙසනාමණ්ඩො. කතමො පටිග්ගහමණ්ඩො? භික්ඛූ භික්ඛුනියො උපාසකා උපාසිකායො දෙවා මනුස්සා යෙ වා පනඤ්ඤෙපි කෙචි විඤ්ඤාතාරො - අයං පටිග්ගහමණ්ඩො. කතමො බ්‍රහ්මචරියමණ්ඩො? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සෙය්‍යථිදං - සම්මාදිට්ඨි, සම්මාසඞ්කප්පො, සම්මාවාචා, සම්මාකම්මන්තො, සම්මාආජීවො, සම්මාවායාමො, සම්මාසති, සම්මාසමාධි - අයං බ්‍රහ්මචරියමණ්ඩො.	238 [1] මහණෙනි, ශාස්තෲන්වහන්සේ සම්බුද්ධ වූයේයයි, (වීර්ය උපදවා) මේ බ්‍රහ්මචර්යාව නැමති මණ්ඩලය (පිරිසිදු පානය) පානය කරව් ශාස්තෲන් වහන්සේ සම්මුඛවූ කල්හි පවත්නා මණ්ඩ (පිරිසිදු පාන) තුනකි. දෙසනා මණ්ඩයද පටිග්ගහ මණ්ඩයද බ්‍රහ්මචරිය මණ්ඩයද වෙත්. [2] දේශනා මණ්ඩය කවරේද? සතර ආර්ය සත්‍යයන්ගේ (ii) කීම දේශනා කිරීම දැන්වීම පැනවීම විවරණය කිරීම බෙදීම ප්‍රකට කිරීමද (iii) සතර සතිපට්ඨානයන්ගේ (මෙහි (ii) සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයන්ගේ (මෙහි ii) සතර ඍද්ධිපාදයන්ගේ (මෙහි ii) පඤ්ච ඉන්ද්‍රියයන්ගේ (මෙහි ii) පඤ්ච බලයන්ගේ (මෙහි ii) සප්ත බොධ්‍යංගයන්ගේ (මෙහි ii) ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගයාගේ (මෙහි ii) යන මෙය දේශනා මණ්ඩ නමි. [3] පටිග්ගහ මණ්ඩය කවරේද? භික්ෂූහුද භික්ෂුණිහුද උපාසකයෝද උපාසිකාවෝද දෙවියෝද මනුෂ්‍යයෝද අන්‍යවූ යම්කිසි දැන ගත්තෝ වෙත් නම් ඔව්හුද යන මොහු පටිග්ගහ මණ්ඩ නමි. [4] බ්‍රහ්මචරිය මණ්ඩය කවරේද? මේ ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය මැයි. ඒ කවරේද? සම්‍යක් දෘෂ්ටිය, සම්‍යක් සංකල්පනාව, සම්‍යක් වචනය, සම්‍යක් කර්මාන්තය, සම්‍යක් ආජීවය, සම්‍යක් ව්‍යායාමය, සම්‍යක් ස්මෘතිය, සම්‍යක් සමාධිය යන මෙය බ්‍රහ්මචරිය මණ්ඩ නමි.
239 අධිමොක්ඛමණ්ඩො සද්ධින්ද්‍රියං, අස්සද්ධියං කසටො; අස්සද්ධියං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සද්ධින්ද්‍රියස්ස අධිමොක්ඛමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. පග්ගහමණ්ඩො වීරියින්ද්‍රියං, කොසජ්ජං කසටො; කොසජ්ජං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා වීරියින්ද්‍රියස්ස පග්ගහමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. උපට්ඨානමණ්ඩො සතින්ද්‍රියං, පමාදො කසටො; පමාදං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සතින්ද්‍රියස්ස උපට්ඨානමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. අවික්ඛෙපමණ්ඩො සමාධින්ද්‍රියං, උද්ධච්චං කසටො; උද්ධච්චං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සමාධින්ද්‍රියස්ස අවික්ඛෙපමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. දස්සනමණ්ඩො පඤ්ඤින්ද්‍රියං, අවිජ්ජං කසටො; අවිජ්ජං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස දස්සනමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. අස්සද්ධියෙ අකම්පියමණ්ඩො සද්ධාබලං, අස්සද්ධියං කසටො; අස්සද්ධියං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සද්ධාබලස්ස අස්සද්ධියෙ අකම්පියමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. කොසජ්ජෙ අකම්පියමණ්ඩො වීරියබලං, කොසජ්ජං කසටො; කොසජ්ජං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා වීරියබලස්ස කොසජ්ජෙ අකම්පියමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. පමාදෙ අකම්පියමණ්ඩො සතිබලං, පමාදො කසටො; පමාදං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සතිබලස්ස පමාදෙ අකම්පියමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. උද්ධච්චෙ අකම්පියමණ්ඩො සමාධිබලං, උද්ධච්චං කසටො; උද්ධච්චං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සමාධිබලස්ස උද්ධච්චෙ අකම්පියමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. අවිජ්ජාය අකම්පියමණ්ඩො පඤ්ඤාබලං, අවිජ්ජා කසටො; අවිජ්ජං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා පඤ්ඤාබලස්ස අවිජ්ජාය අකම්පියමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. උපට්ඨානමණ්ඩො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගා, පමාදො කසටො; පමාදං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපට්ඨානමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. පවිචයමණ්ඩො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො, අවිජ්ජා කසටො; අවිජ්ජං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පවිචයමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. පග්ගහමණ්ඩො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, කොසජ්ජං කසටො; කොසජ්ජං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පග්ගහමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. ඵරණමණ්ඩො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පරිළාහො කසටො; පරිළාහං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ඵරණමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. උපසමමණ්ඩො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො , දුට්ඨුල්ලං කසටො; දුට්ඨුල්ලං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපසමමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. අවික්ඛෙපමණ්ඩො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, උද්ධච්චං කසටො; උද්ධච්චං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස අවික්ඛෙපමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. පටිසඞ්ඛානමණ්ඩො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො, අප්පටිසඞ්ඛා කසටො; අප්පටිසඞ්ඛං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පටිසඞ්ඛානමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. දස්සනමණ්ඩො සම්මාදිට්ඨි, මිච්ඡාදිට්ඨි කසටො; මිච්ඡාදිට්ඨිං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සම්මාදිට්ඨියා දස්සනමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. අභිනිරොපනමණ්ඩො සම්මාසඞ්කප්පො, මිච්ඡාසඞ්කප්පො කසටො; මිච්ඡාසඞ්කප්පං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සම්මාසඞ්කප්පස්ස අභිනිරොපනමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. පරිග්ගහමණ්ඩො සම්මාවාචා, මිච්ඡාවාචා කසටො; මිච්ඡාවාචං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සම්මාවාචාය පරිග්ගහමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. සමුට්ඨානමණ්ඩො සම්මාකම්මන්තො, මිච්ඡාකම්මන්තො කසටො; මිච්ඡාකම්මන්තං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සම්මාකම්මන්තස්ස සමුට්ඨානමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. වොදානමණ්ඩො සම්මාආජීවො, මිච්ඡාආජීවො කසටො; මිච්ඡාආජීවං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සම්මාආජීවස්ස වොදානමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. පග්ගහමණ්ඩො සම්මාවායාමො, මිච්ඡාවායාමො කසටො; මිච්ඡාවායාමං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සම්මාවායාමස්ස පග්ගහමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. උපට්ඨානමණ්ඩො සම්මාසති, මිච්ඡාසති කසටො; මිච්ඡාසතිං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සම්මාසතියා උපට්ඨානමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං. අවික්ඛෙපමණ්ඩො සම්මාසමාධි, මිච්ඡාසමාධි කසටො; මිච්ඡාසමාධිං කසටං ඡඩ්ඩෙත්වා සම්මාසමාධිස්ස අවික්ඛෙපමණ්ඩං පිවතීති - මණ්ඩපෙය්‍යං.	239 [5] සද්ධින්ද්‍රිය අධිමොක්ඛ මණ්ඩ නමි (ii) අශ්‍රද්ධාව කසට නමි. අශ්‍රද්ධා කසටය හැර (iii) සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් අධිමොක්ඛමණ්ඩය පානය කෙරේනුයි මණ්ඩපෙය්‍ය (පිය යුතු පිරිසිදු පානය) නමි (මේ වාක්‍ය අගට “මණ්ඩය පානය කෙරේනුයි මණ්ඩපෙය්‍ය නමි” යොදන්න) විරියින්ද්‍රිය පග්ගහ මණ්ඩ නමි (iv) කුසීත බව කසට නමි කුසීත බව නමැති කසටය හැර (v) පග්ගහ මණ්ඩය - සතින්ද්‍රිය උපට්ඨාන මණ්ඩ නමි (vi) ප්‍රමාදය කසට නමි ප්‍රමාද කසටය හැර (vii) සතින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් උපට්ඨාන මණ්ඩය - සමාධින්ද්‍රිය අවික්ඛෙප මණ්ඩ නමි. (viii) උද්ධච්චය කසට නමි උද්ධච්ච කසටය හැර (ix) සමාධින්ද්‍රියගේ වශයෙන් අවික්ඛෙප මණ්ඩය පඤ්ඤින්ද්‍රිය දස්සන මණ්ඩ නමි. (x) අවිද්‍යාව කසට නමි. අවිද්‍යා කසටය හැර (xi) පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් දස්සන මණ්ඩය- [6] ශ්‍රද්ධා බලය අශ්‍රද්ධාවෙන් (ii) කම්පා නොකළ හැකි මණ්ඩය නමි (iii) (මෙහි 5 (ii) ශ්‍රද්ධා බලයාගේ වශයෙන් අශ්‍රද්ධාවෙන් කම්පා නොකළ හැකි මණ්ඩය- වීර්ය බලය කුසීත බවෙන් (මෙහි (ii) 5 (vi) විරිය බලයාගේ වශයෙන් කුසීත බවෙන් කම්පා නොකළ හැකි මණ්ඩය- [7] සතිබලය ප්‍රමාදයෙන් (මෙහි (ii) 5 (vi) සතිබලයාගේ වශයෙන් ප්‍රමාදයෙන් කම්පා නොකළ හැකි මණ්ඩය- [8] සමාධි බලය උද්ධච්ච වශයෙන් (මෙහි 7 (ii) 5 (viii) සමාධි බලයාගේ වශයෙන් උද්ධච්චයෙන් කම්පා නොකළ හැකි මණ්ඩය- [9] පඤ්ඤා බලය අවිද්‍යාවෙන් (මෙහි 7 (ii) 5 (x) ප්‍රඥාබලයාගේ වශයෙන් අවිද්‍යාවෙන් කම්පා නොකළ හැකි මණ්ඩය. [10] සතිසම්බොජ්ඣංගය (ii) උපට්ඨාන මණ්ඩ නමි. (iii) (මෙහි 5 (vi) සතිසම්බොජ්ඣංගයාගේ වශයෙන් උපට්ඨාන මණ්ඩය- ධම්ම විචයසම්බොජ්ඣංගය පවිචය මණ්ඩ නමි. (මෙහි 5 (x) ධම්මවිචය සම්බොජ්ඣංගයාගේ වශයෙන් පවිචය මණ්ඩය- විරිය සම්බොජ්ඣංගය පග්ගහ මණ්ඩ නමි. (මෙහි 5 iv) විරිය සම්බොජ්ඣංගයාගේ වශයෙන් පග්ගය මණ්ඩය පීති සම්බොජ්ඣංගය ඵරණ මණ්ඩ නමි. පරිළාහය (ක්ලේශ සන්තාපය) කසට නමි. පරිළාහ කසටය හැර පිතිසම්බොජ්ඣංගයාගේ වශයෙන් ඵරණ මණ්ඩය - පස්සද්ධි සම්බොජ්ඣංගය උපසම මණ්ඩ නමි. දුට්ඨුල්ලය (ක්ලේශ වශයෙන් පවත්නා ඖදාරික බව) කසට නමි. දුට්ඨුල්ල කසටය හැර පස්සද්ධි සම්බොජ්ඣංගයාගේ වශයෙන් උපසම මණ්ඩය-සමාධි සම්බොජ්ඣංගය අවික්ඛෙප මණ්ඩ නමි. (මෙහි 5 (viii) සමාධි සම්බොජ්ඣංගයාගේ වශයෙන් අවික්ඛෙප මණ්ඩය-උපෙක්ඛා සම්බොජ්ඣංගය පටිසංඛා මණ්ඩ නමි. අප්පටිසංඛාව (ක්ලේශ වශයෙන් සමව නොපැවැත්ම කසටනමි. අප්පටිසංඛා කසටය හැර උපෙක්ඛා සම්බොජ්ඣංගයාගේ වශයෙන් පටිසංඛාන මණ්ඩය - [11] සම්මාදිට්ඨිය දස්සන මණ්ඩ නමි. මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය කසට නමි. මිථ්‍යාදෘෂ්ටි කසටය හැර සම්‍යක් දෘෂ්ටියෙන් දස්සන මණ්ඩය - සම්‍යක් සංකල්පය අභිරොපන මණ්ඩ නමි මිථ්‍යා සංකල්පය කසට නමි මිථ්‍යා සංකල්ප කසටය හැර සම්‍යක් සංකල්පයාගේ වශයෙන් අභිරොපන මණ්ඩය - සම්‍යක් වචනය පරිග්ගහ මණ්ඩ නමි. මිථ්‍යා වචන කසටය හැර සම්‍යක් වචනයෙන් පරිග්ගහ මණ්ඩය - සම්‍යක් කර්මාන්තය සමුට්ඨාන මණ්ඩ නමි. මිථ්‍යා කර්මාන්තය කසට නමි. මිථ්‍යා කර්මාන්ත කසටය හැර සම්‍යක් කර්මාන්තයාගේ වශයෙන් සමුට්ඨාන මණ්ඩය - සම්‍යක් ආජීවය වොදාන මණ්ඩ නමි. මිථ්‍යා ආජීවය කසට නමි. මිථ්‍යා ආජීවය කසටය හැර සම්‍යක් ආජීවයාගේ වශයෙන් වොදාන මණ්ඩය - සම්‍යක් ව්‍යායාමය පග්ගහ මණ්ඩ නමි. මිථ්‍යා ව්‍යායාමය කසට නමි. මිථ්‍යා ව්‍යායාමය කසටය හැර සම්‍යක් ව්‍යායාමයාගේ වශයෙන් පග්ගහ මණ්ඩය- සම්‍යක් සතිය උපට්ඨාන මණ්ඩ නමි. මිථ්‍යා සතිය කසට නමි මිථ්‍යා සති කසටය හැර සම්‍යක් සතියෙන් උපට්ඨාන මණ්ඩය- සම්‍යක් සමාධිය අවික්ඛෙප මණ්ඩ නමි. මිථ්‍යා සමාධි කසට නමි. මිථ්‍යා සමාධි කසටය හැර සම්‍යක් සමාධියෙන් අවික්ඛෙපය මණ්ඩය.-
240 අත්ථි මණ්ඩො, අත්ථි පෙය්‍යං, අත්ථි කසටො. අධිමොක්ඛමණ්ඩො සද්ධින්ද්‍රියං, අස්සද්ධියං කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. පග්ගහමණ්ඩො වීරියින්ද්‍රියං, කොසජ්ජං කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. උපට්ඨානමණ්ඩො සතින්ද්‍රියං, පමාදො කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. අවික්ඛෙපමණ්ඩො සමාධින්ද්‍රියං, උද්ධච්චං කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. දස්සනමණ්ඩො පඤ්ඤින්ද්‍රියං, අවිජ්ජා කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. අස්සද්ධියෙ අකම්පියමණ්ඩො සද්ධාබලං, අස්සද්ධියං කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. කොසජ්ජෙ අකම්පියමණ්ඩො වීරියබලං, කොසජ්ජං කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. පමාදෙ අකම්පියමණ්ඩො සතිබලං, පමාදො කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. උද්ධච්චෙ අකම්පියමණ්ඩො සමාධිබලං, උද්ධච්චං කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. අවිජ්ජාය අකම්පියමණ්ඩො පඤ්ඤාබලං, අවිජ්ජා කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. උපට්ඨානමණ්ඩො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පමාදො කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. පවිචයමණ්ඩො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො, අවිජ්ජා කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. පග්ගහමණ්ඩො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, කොසජ්ජං කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. ඵරණමණ්ඩො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පරිළාහො කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. උපසමමණ්ඩො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, දුට්ඨුල්ලං කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. අවික්ඛෙපමණ්ඩො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, උද්ධච්චං කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. පටිසඞ්ඛානමණ්ඩො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො, අපටිසඞ්ඛා කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. දස්සනමණ්ඩො සම්මාදිට්ඨි, මිච්ඡාදිට්ඨි කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. අභිනිරොපනමණ්ඩො සම්මාසඞ්කප්පො, මිච්ඡාසඞ්කප්පො කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. පරිග්ගහමණ්ඩො සම්මාවාචා, මිච්ඡාවාචා කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. සමුට්ඨානමණ්ඩො සම්මාකම්මන්තො, මිච්ඡාකම්මන්තො කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. වොදානමණ්ඩො සම්මාආජීවො, මිච්ඡාආජීවො කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. පග්ගහමණ්ඩො සම්මාවායාමො, මිච්ඡාවායාමො කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. උපට්ඨානමණ්ඩො සම්මාසති, මිච්ඡාසති කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. අවික්ඛෙපමණ්ඩො සම්මාසමාධි, මිච්ඡාසමාධි කසටො; යො තත්ථ අත්ථරසො ධම්මරසො විමුත්තිරසො - ඉදං පෙය්‍යං. දස්සනමණ්ඩො සම්මාදිට්ඨි... අභිනිරොපනමණ්ඩො සම්මාසඞ්කප්පො... පරිග්ගහමණ්ඩො සම්මාවාචා... සමුට්ඨානමණ්ඩො සම්මාකම්මන්තො... වොදානමණ්ඩො සම්මාආජීවො... පග්ගහමණ්ඩො සම්මාවායාමො... උපට්ඨානමණ්ඩො සම්මාසති... අවික්ඛෙපමණ්ඩො සම්මාසමාධි. උපට්ඨානමණ්ඩො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො... පවිචයමණ්ඩො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො... පග්ගහමණ්ඩො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො... ඵරණමණ්ඩො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො... උපසමමණ්ඩො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො... අවික්ඛෙපමණ්ඩො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො... පටිසඞ්ඛානමණ්ඩො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො. අස්සද්ධියෙ අකම්පියමණ්ඩො සද්ධාබලං... කොසජ්ජෙ අකම්පියමණ්ඩො වීරියබලං... පමාදෙ අකම්පියමණ්ඩො සතිබලං... උද්ධච්චෙ අකම්පියමණ්ඩො සමාධිබලං... අවිජ්ජාය අකම්පියමණ්ඩො පඤ්ඤාබලං. අධිමොක්ඛමණ්ඩො සද්ධින්ද්‍රියං... පග්ගහමණ්ඩො වීරියින්ද්‍රියං... උපට්ඨානමණ්ඩො සතින්ද්‍රියං... අවික්ඛෙපමණ්ඩො සමාධින්ද්‍රියං... දස්සනමණ්ඩො පඤ්ඤින්ද්‍රියං. ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියා මණ්ඩො, අකම්පියට්ඨෙන බලා මණ්ඩො, නිය්‍යානට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා මණ්ඩො, හෙතුට්ඨෙන මග්ගො මණ්ඩො, උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානා මණ්ඩො, පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානා මණ්ඩො, ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදා මණ්ඩො, තථට්ඨෙන සච්චා මණ්ඩො, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථො මණ්ඩො, අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා මණ්ඩො, එකරසට්ඨෙන සමථවිපස්සනා මණ්ඩො, අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධා මණ්ඩො, සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි මණ්ඩො, අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි මණ්ඩො, දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි මණ්ඩො, මුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛො මණ්ඩො, පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජා මණ්ඩො, පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්ති මණ්ඩො, සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං මණ්ඩො, පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං මණ්ඩො, ඡන්දො මූලට්ඨෙන මණ්ඩො, මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙන මණ්ඩො, ඵස්සො සමොධානට්ඨෙන මණ්ඩො, වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන මණ්ඩො, සමාධි පමුඛට්ඨෙන මණ්ඩො, සති ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන මණ්ඩො, පඤ්ඤා තතුත්තරට්ඨෙන මණ්ඩො, විමුත්ති සාරට්ඨෙන මණ්ඩො, අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන මණ්ඩොති.	240 [12] මණ්ඩයක් ඇත පිය යුත්තක් ඇත. කසටක් ඇත. සද්ධින්ද්‍රිය අධිමොක්ඛමණ්ඩ නමි. අශ්‍රද්ධාව කසට නමි. ඒ සද්ධින්ද්‍රියයෙහි යම් අර්ථ රසයක් ධර්ම රසයක් විමුක්ති රසයක් ඇත්තේද, මෙය පිය යුත්තාය. (මේ ඡේද අගට “යම් අර්ථ රසයක් ධර්ම රසයක් විමුක්තියක් ඇත්තේද, මෙය පිය යුත්ත නමි” යොදන්න) [13] විරියින්ද්‍රිය පග්ගහ මණ්ඩ නමි. කුසීත බව කසට නමි, ඒ විරියින්ද්‍රියයෙහි- සතින්ද්‍රිය උපට්ඨාන මණ්ඩ නමි ප්‍රමාදය කසට නමි. ඒ සතින්ද්‍රියයෙහි- [14] සමාධින්ද්‍රිය අධිමොක්ඛ මණ්ඩ නමි. උද්ධච්චය කසට නමි. ඒ සමාධින්ද්‍රියෙහි- [15] පඤ්ඤින්ද්‍රිය දස්සන මණ්ඩ නමි. අවිද්‍යාව කසට නමි ඒ පඤ්ඤින්ද්‍රියෙහි- [16] ශ්‍රද්ධා බලය අශ්‍රද්ධාවෙන් (ii) කම්පා නොකළ හැකි මණ්ඩය නමි. (iii) අශ්‍රද්ධාව කසට නමි. ඒ ශ්‍රද්ධා බලයෙහි- [17] විරියබලය කුසිත බවෙන් (මෙහි 16 (ii) කුසීත බව කසට නමි. ඒ වීර්ය බලයෙහි- [18] සති බලය ප්‍රමාදයෙන් (මෙහි 16 (ii) ප්‍රමාදය කසට නමි. ඒ සති බලයෙහි- [19] සමාධි බලය උද්ධච්චයෙන් (මෙහි 16 (ii) උද්ධච්චය කසට නමි ඒ සමාධි බලයෙහි- [20] ප්‍රඥා බලය අවිද්‍යාවෙන් (මෙහි 16 (ii) අවිද්‍යාව කසට නමි ඒ ප්‍රඥා බලයෙහි- [21] සති සම්බොජ්ඣංගය උපට්ඨාන මණ්ඩ නමි ප්‍රමාදය කසට නමි. ඒ සති සම්බොජ්ඣංගයෙහි- [22] ධම්මවිචය සම්බොජ්ඣංගය පවිචය මණ්ඩ නමි. අවිද්‍යාව කසට නමි. ඒ ධම්මවිචය සම්බොජ්ඣංගයෙහි- [23] විරිය සම්බොජ්ඣංගය පග්ගහමණ්ඩ නමි. කුසිත බව කසට නමි. ඒ විරිය සම්බොජ්ඣංගයෙහි- [24] පීති සම්බොජ්ඣංගය ඵරණ මණ්ඩ නමි. පරිළාභය කසට නමි. ඒ පීතිසම්බොජ්ඣංගයෙහි- [25] පස්සද්ධි සම්බොජ්ඣංගය උපසම මණ්ඩ නමි. දුට්ඨුල්ලය (ක්ලෙශ වශයෙන් පවත්නා ඔළාරික බව) කසට නමි. ඒ පස්සද්ධි සම්බොජ්ඣංගයෙහි- [26] සමාධි සම්බොජ්ඣංගය අවික්ඛෙප මණ්ඩ නමි. උද්ධච්චය කසට නමි. ඒ සමාධි සම්බොජ්ඣංගයෙහි- [27] උපෙක්ඛා සම්බොජ්ඣංගය පටිසංඛාන මණ්ඩ නමි. සමව නොඋසුලන බව කසට නමි. ඒ උපෙක්ඛා සම්බොජ්ඣංගයෙහි- [28] සම්‍යක් දෘෂ්ටිය දස්සනමණ්ඩ නමි. මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය කසට නමි. ඒ සම්‍යක් දෘෂ්ටියෙහි- සම්‍යක් සංකල්පය අභිරොපණ මණ්ඩ නමි. ඒ සම්‍යක් සංකල්පයෙහි- සම්‍යක් වචනය පරිග්ගහ මණ්ඩ නමි. මිථ්‍යා වචනය කසට මණ්ඩ නමි. ඒ සම්‍යක් වචනයෙහි- සම්‍යක් කර්මාන්තය සමුට්ඨාන මණ්ඩ නමි. මිථ්‍යා කර්මාන්තය කසට නමි. ඒ සම්‍යක් කර්මාන්තයෙහි- සම්‍යක් ආජීවය වොදාන මණ්ඩ නමි. මිථ්‍යා ආජීවය කසට නමි. ඒ සම්‍යක් ආජීවයෙහි- සම්‍යක් ව්‍යායාමය පග්ගහ මණ්ඩ නමි. මිථ්‍යා ව්‍යායාමය කසට නමි. ඒ සම්‍යක් ව්‍යායාමයෙහි- සම්‍යක් සතිය උපට්ඨාන මණ්ඩ නමි. මිථ්‍යා සතිය කසට නමි. ඒ සම්‍යක් සතියෙහි- සම්‍යක් සමාධිය අවික්ඛෙප මණ්ඩ නම් මිථ්‍යා සමාධිය කසට නමි. ඒ සම්‍යක් සමාධියෙහි- [29] සම්‍යක් දෘෂ්ටිය දස්සනමණ්ඩ නමි. සම්‍යක් සංකල්පය අහිරොපනමණ්ඩ නමි. (මේ වාක්‍ය අගට “මණ්ඩ නමි” යොදන්න.) සම්‍යක් වචනය පරිග්ගහ - සම්‍යක් කර්මාන්තය සමුට්ඨාන- සම්‍යක් ආජීවය වොදාන- සම්‍යක් ව්‍යායාමය පග්ගහ -සම්‍යක් සතිය උපට්ඨාන- සම්‍යක් සමාධිය අවික්ඛෙප- [30] සතිසම්බොජ්ඣංගය උපට්ඨාන- ධම්ම විචය සම්බොජ්ඣංගය පවිචය- විරිය සම්බොජ්ඣංගය පග්ගහ- පීති සම්බොජ්ඣංගය ඵරණ- පස්සද්ධි සම්බොජ්ඣංගය උපසම සමාධි සම්බොජ්ඣංගය අවික්ඛෙප-උපෙක්ඛා සම්බොජ්ඣංගය පටිසංඛාන- [31] සද්ධාබලය අශ්‍රද්ධාවෙන් කම්පානොකළ හැකි- විරිය බලය කුසීත බවෙන් කම්පා නොකළ හැකි- සතිබලය ප්‍රමාදයෙන් කම්පා නොකළ හැකි- සමාධි බලය උද්ධච්චයෙන් කම්පා නොකළ හැකි- ප්‍රඥා බලය අවිද්‍යාවෙන් කම්පා නොකළ හැකි-සද්ධින්ද්‍රිය අධිමොක්ඛ- විරියින්ද්‍රිය පග්ගහ- සතින්ද්‍රිය උපට්ඨාන-සමාධින්ද්‍රිය අවික්ඛෙප- පඤ්ඤින්ද්‍රිය දස්සන- [32] අධිපති ස්වභාවයෙන් ඉන්ද්‍රියයෝ- කම්පා නොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් බලයෝ- එතර කිරීම් ස්වභාවයෙන් බොජ්ඣංගයෝ- හේතු ස්වභාවයෙන් මාර්ගය- [33] එළඹ සිටීම් ස්වභාවයෙන් සතිපට්ඨානයෝ- වීර්ය කිරීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් ප්‍රධානයෝ- සමෘද්ධවීම් ස්වභාවයෙන් ඍද්ධිපාදයෝ- විද්‍යාමාන ස්වභාවයෙන් සත්‍යයෝ- නොවිසිර යාම් ස්වභාවයෙන් සමථය- නැවත නැවත බැලීම් ස්වභාවයෙන් විදර්ශනාව- සමාන කෘත්‍ය ස්වභාවයෙන් සමථ විදර්ශනාවෝ-ඔවුනොවුන් නොඉක්මවන ස්වභාවයෙන් යුගනන්ධ (එක්ව පවත්නා සමථ විදර්ශනා) ධර්මයෝ- සංවරාර්ථයෙන් සීල විසුද්ධිය- නොවිසිර යාම් ස්වභාවයෙන් චිත්ත විසුද්ධිය- දැකීම් ස්වභාවයෙන් දිට්ඨි විසුද්ධි- මිදීම් ස්වභාවයෙන් විමොක්ෂය-ප්‍රතිවේධ ස්වභාවයෙන් විද්‍යාව- දුරුකිරීම් ස්වභාවයෙන් විමුක්තිය- මුල් සිඳීම් ස්වභාවයෙන් ඛයෙ ඤාණය (අර්හත් මාර්ග ඥානය)- සංසිඳීම් ස්වභාවයෙන් අනුප්පාදෙ ඤාණය (අර්හත් ඵල ඤාණය)- ඡන්දය මුල ස්වභාවයෙන්- මනසිකාරය පිහිටීම් ස්වභාවයෙන්- ඵස්සය එක්කිරිම් ස්වභාවයෙන්-වේදනාව රැස්කිරීම් ස්වභාවයෙන්-සමාධිය ප්‍රධාන ස්වභාවයෙන්- සතිය අධිපති ස්වභාවයෙන්- ප්‍රඥාව ඊට වැඩි ධර්මයක් නැති ස්වභාවයෙන්- විමුක්තිය සාරාර්ථයෙන් අමෘතයට අයත් නිර්වාණය පරියොසනාර්ථයෙන් මණ්ඩ නමි.