(1-1)

1. “ලෝකය කුමකින් වසන ලද්දේද” යන්නෙහි (ii) ලෝකය නම් නිරය ලෝකය, තිරිසන් ලෝකය, ප්‍රෙත ලෝකය, මනුෂ්‍ය ලෝකය, දිව්‍ය ලෝකය, ස්කන්ධ ලෝකය, ධාතු ලෝකය, ආයතන ලෝකය, මේ ලෝකය, පර ලෝකය, බ්‍රහ්ම ලෝකය, දිව්‍ය ලෝකය යන මේ ලෝකයයි කියයි. (iii) මේ ලෝකය කවරකින් ආවරණය කරණ ලද්දේද, වටකරණ ලද්දේද, වැසුනේද යනුයි. “ආයුෂ්මත් අජිතතෙම මෙසේ කීයේය” යන්නෙහි “මෙසේ” යනු පද සන්ධියයි. (iv) පද ගැලපීමයි. පද පිරවීමයි. අකුරු සමසේ යෙදීමයි. පද සිළුටු කිරීමයි. මෙය පද පිළිවෙලයි. “ආයුෂ්මත් අජිතතෙම” යනු ඔහුගේ වචනයයි. ගරු වචනයයි. ගෞරව සහිත උසස් නාමයයි. මේ ආයුෂ්මත් යනුයි. අජිත යනු ඒ බ්‍රාහ්මණයාගේ නාමයයි. සමානවූ පැනවීම් ව්‍යවහාර නාමයකි. නිරුක්ති පද සහිත කීමකි, යනුයි.

2. “කුමකින් ලෝකය ප්‍රකාශ නොවේද” යනු කුමකින් ලෝකය ප්‍රකාශ නොවේද, නොබබළාද, දීප්තිමත් නොවේද, විවේචනය නොකෙරේද, නොදැනේද, ප්‍රකට නොවේද යනුයි.

3. “කුමක තැවරීම කියන්නෙහිද, යනු ලෝකයාගේ තැවරීම ලැගීම කුමක්ද, බන්ධනය කිළුට කුමක්ද, කුමකින් ලෝකය තැවරුනේද, මනාකොට තැවරුනේද, විශේෂයෙන් තැවරුනේද, කිළුටු වූයේද, විශේෂයෙන් කිළුටු වූයේද, තැවරුනේද, මිශ්‍රවූයේද, එල්බුනේද පලිබොධවූයේදැයි කියනු මැනවි. ප්‍රකාශ කරණු මැනවි දේශනා කරණු මැනවි පණවනු මැනවි. තබනු මැනවි. විවෘත කරණු මැනවි. බෙදනු මැනවි, ප්‍රකට කරණු මැනවි. යනු කුමක තැවරීම කියන්නෙහිද, ඒ ලෝකයට මහත් භය කුමක්ද යනු ලෝකයට මහත් භය, පීඩාව ඝට්ටනය, උපද්‍රවය, උවදුර කුමක්ද යනුයි එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීවේය. (මෙහි මෙසේ කීවේය යනුවෙන් දැක්වෙන ගාථා අනුවාද සියල්ලම සූත්‍ර නිර්දෙශයේ පාරායන වර්ගයේ ඒ ඒ සූත්‍රවලින් දක්වා ඇත.)

(1-2)

1. “ලෝකය අවිද්‍යාවෙන් වැසුනේය” යන්නෙහි අවිද්‍යා නම් දුකෙහි නොදැනීම, දුක ඇතිවීම නොදැනීම, දුක නැති තැන (දුක්ඛ නිරෝධය) නොදැනීම, දුක් නිරුද්ධ කිරීමේ ප්‍රතිපදාව නොදැනීම, අතීතය ගැන නොදැනීම, අනාගතය ගැන නොදැනීම, අතීතය හා අනාගතය නොදැනීම, ප්‍රතීත්‍ය සමුත්පාද ධර්මයන්හි නොදැනීම යන මෙබඳුවූ යමකින් නොදැනීමක්, නොදැක්ම නොවැටහීම, අවබෝධයක් නැතිකම ප්‍රබෝධයක් නැති බව නුවණින් කල්පනා නොකිරීම, අඥාන බව, බාල බව, නුවණ නැතිබව, මෝහය, මුලාව, අවිද්‍යාව, අවිද්‍යා සැඩවතුර, අවිද්‍යාවේ යෙදීම, අවිද්‍යානුසය, අවිද්‍යාවෙන් මැඩීම, අවිද්‍යාරම්භය, මෝහය, අකුශලමූලය යන මේ අවිද්‍යාව යයි කියයි. “ලොක” යනු 1-1 1. (ii) යෙදිය යුතුයි. මේ ලෝකය මේ අවිද්‍යාවෙන් ආවරණය කරණලදී. වටකරණලදී. වසනලදී යනුයි. “අජිත’ යනු භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ඒ බ්‍රාහ්මණයාට නාමයෙන් ආමන්ත්‍රණය කරණසේක. ‘භාග්‍යවත්’ යනු (මෙහි මහා නිර්දෙශයේ 7-2 1. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ යන තැන සිට ‘පැනවීමකි’ යන තැනට යොදාගත යුතුයි.)

2. “මසුරුකම කරණකොටගෙනද ප්‍රමාදය කරණකොට ගෙනද නොපෙණේ. යන්නෙහි මසුරුකම නම් ආවාස මච්ඡරිය, කුලමච්ඡරිය, ලාභ මච්ඡරිය, වණ්ණ මච්ඡරිය, ධම්ම මච්ඡරිය හා මෙසේවූ යම්බඳු මසුරුකමක් මසුරුවීම් බවක්, තද මසුරු බවක් බලවත් බැඳීමක් සිතේ ගැනීමක් ඇද්ද, මෙය මසුරුකමයයි කියයි. තවද ස්කන්ධයන් පිළිබඳ මසුරුකම මසුරුකමකි ධාතූන් පිළිබඳ මසුරුකමද මසුරුකමකි ආයතනයන් පිළිබඳ මසුරුකමද මසුරුකමෙකී දැඩිව අල්ලාගැනීම යයි මසුරුකමට කියයි ප්‍රමාදය කියයුතුය කාය දුශ්චරිතයෙහි හෝ වාග් දුශ්චරිතයෙහි හෝ මනස් දුශ්චරිතයෙන් හෝ පඤ්චකාම ගුණයන්හි හෝ යෙදී කුශල ධර්මයන්ගේ හෝ වැඩීමට සිත නොයෙදීම සකස් නොකොට වැඩකිරීම, නිතර ක්‍රියා නොකිරීම, අනුත්සාහවත්ව වැඩකිරීම, පසුබටව වැඩකිරීම, බහාතැබූ කැමැත්ත ඇතිබව බහාතැබූ ධෛර්ය ඇති බව, සේවනය නොකිරීම, බහුල වහයෙන් නොයෙදීම, අනුත්සාහවත්බව, ප්‍රමාදයෙහි යෙදීමද යම් එබඳුවූ ප්‍රමාදයක් ප්‍රමාදයේ යෙදීමක් ප්‍රමාදවන බවක් ඇද්ද, මේ ප්‍රමාදයයයි කියයි.

3. “මසුරුකම කරණකොට ගෙනද ප්‍රමාදය කරණකොට ගෙනද නොපෙණේ.” යනු මේ මසුරුකමින්ද මේ ප්‍රමාදයෙන්ද ලෝකයතෙම නොපෙණේ. නොබබළයි නොදැනෙයි නොපෙණෙයි යනුයි.

4. “ආශාව ආලේපයයි කියමි.” යන්නෙහි ආශාව නම් තෘෂ්ණාවයි. (ii) යම් රාගයක් ඇද්ද, ඇල්මක් ඇද්ද, අනුව යෙදීමක් ඇද්ද, රැහැනක් වැනි රාගයක් ඇද්ද සිතේ බලවත් ආශාවක් ඇද්ද, ඉච්ඡාව, මුච්ඡාව, අජේක්ධාහනනය, ගෙධය, පටිසංඛය, ඵජාව, මායාව, ජනිකාව, සංජනනිය, සිබ්බනිය, ජාලිනීය, පත්තිකාව, සූත්‍රය, විසටාව, ආයුහනිය, දුතියා පණිධිය, භවනෙත්තිය, වනය, වනථය, පණ්ඩවය, සිනෙහය, බැඳුන ආශාව, බලාපොරොත්තුව බලාපොරොත්තු බව, රූපාශාව ශබ්දාශාව, ගන්ධාශාව, රසාශාව ස්පර්ශාශාව, ලාභාශාව, ධනාශාව, ආත්මාශාව, ජීවිතාශාව, ජප්පය, පජප්පය, අභිජප්පය, ජප්නාව, ජප්පිතබව, ලොලුප්පය ලොලුප්පාහිතය, ලොලුප්පායී බව, සුවඤ්චිතතාව, සාදුකම්‍යතාව, අධර්ම රාගය, විෂම ලෝභය, පත්ථනාව, පිහිනාව සම්පත්ථනාව, කාම තෘෂ්ණාව, භවතෘෂ්නාව, විභව තෘෂ්ණාව, රූපතෘෂ්ණාව, ශබ්දතෘෂ්ණාව, ගන්ධ තෘෂ්ණාව, රස තෘෂ්ණාව ස්පර්ශ තෘෂ්ණාව, ධර්ම තෘෂ්ණාව, ඔඝය, යොගය ගන්ථය, උපාදානය ආවරණය, නීවරණය, ඡදනය, බන්ධනය, උපක්ලේශය, අනුසයය, පරියුට්ඨානය, ලතාව, වෙවිච්ඡය, දුක්ඛමූලය, දුක්ඛ නිදානය, දුක්ඛප්පසාවය, මාරපාශය, මාරබලිසය, මාරාමිෂය, මාරනිවාපය, මාරගොචරය, මාරබන්ධනය, තෘෂ්ණා නදිය, තෘෂ්ණා ජලය, තෘෂ්ණා ගරුලය, තෘෂ්ණා සමුදය, අභි ලෝභය, අකුසලමූලය, මේ ජප්පයිය කියයි. ලෝකයාගේ තැවරීම එල්බීම, බැඳීම, කිලුට මෙහි වෙයි. මේ ජප්පය නමැති තෘෂ්ණාවෙන් ලෝකය තැවරුණේය. විශේෂයෙන් තැවරුණේය. කිළිටිවූයේය, විශේෂයෙන් කිළිටිවූයේය. තැවරුණේය, මිශ්‍රවූයේය. එල්බුණේය. පලිබොධ වූයේයයිද කියමි. ප්‍රකාශ කරමි. දේශනා කරමි, පනවමි, තබමි, විවෘත කරමි, බෙදමි, ප්‍රකට කරමි, ප්‍රකාශකරමි යනුයි “ඔහුගේ දුක මහත් භය වන්නේය” යන්නෙහි දුක්ඛ යනු (මහානිර්දේශයේ (15-2) ‘ඉපදීමෙන් කම්පාවන’ යනු ‘ඉපදීමේ දුකයයි’ වෙනස් කොට දෘෂ්ටි විපත් දුක යන තැනට යොදාගත යුතුයි. (1889 පිට))

5. යම් ධර්මයන්ගේ ප්‍රකට වශයෙන් හට ගැන්ම පෙනේද, අස්තයට යාමෙන් නිරුද්ධිය පෙනේද, කර්මය හා විපාකය මිශ්‍රද විපාකය හා කර්මය මිශ්‍රද නාමය රූපය හා මිශ්‍රද රූපය නාමය හා මිශ්‍රද ජාතිය අනුව ගියේද ජරාවෙන් පෙළුනේද ව්‍යාධියෙන් මඩනා ලද්දේද, මරණයෙන් පහර ලැබුයේද, දුකෙහි පිහිටියේද ආරක්ෂා ස්ථානයක් නොවේද, පිහිට ඇති තැනක් නොවේද, පිහිට නොවන්නකි. පිහිට නොවූයේය, මේ දුකයයි කියයි. මේ දුක ලෝකයාට බියකි, මහා භයකි, තීරණයකි. උපද්‍රවයකි උවදුරකි යනුයි.

(1-3)

1. “හැම තැන්හි තන්හා සැඩ වතුරු ශ්‍රොතයෝ ගලාබසිත්” යන්නෙහි “ශ්‍රොතය” නම් තෘෂ්ණා ශ්‍රොතය, දෘෂ්ටි ශ්‍රොතය, ක්ලේශ ශ්‍රොතය, දුශ්චරිත ශ්‍රොතය අවිද්‍යා ශ්‍රොතය යනුයි. “සෑම තැන්හි” යනු සියලු ආයතනයන්හි යනුයි. “ගලාබසිත්” යනු ගලාබසිත්, වැගිරෙත්, පවතිත් ඇසින් රූපයෝ ගලා බසිත්, වැගිරෙත්, පවතිත් කණින් ශබ්දයෝ ගලාබසිත්, නාසයෙන් ගන්ධයෝ ගලාබසිත්, දිවෙන් රසයෝ ගලාබසිත්, ශරීරයෙන් ස්පර්ශයෝ ගලාබසිත්, සිතින් ධර්මය ගලාබසියි වැගිරෙයි, පවතියි. ඇසින් රූපතෘෂ්ණාවෝ ගලාබසිත්, වැගිරෙත්, පවතිත්, කණින් ශබ්ද තෘෂ්ණාවෝ ගලාබසිත්, වැගිරෙත්, පවතිත්, නාසයෙන් ගන්ධ තෘෂ්ණාවෝ ගලාබසිත්, වැගිරෙත් පවතිත් දිවෙන් රස තෘෂ්ණාවෝ ගලාබසිත්, වැගිරෙත්, පවතිත්, කයින් ස්පර්ශ තෘෂ්ණාවෝ ගලාබසිත්, වැගිරෙත් පවතිත් මනසින් ධර්ම තෘෂ්ණාවෝ ගලා බසිත්, වැගිරෙත්, පවතිත්, යනුයි.

2. “මෙසේ ආයුෂ්මත් අජිතතෙම කීයේය” යන්නෙහි මෙසේ යනු ස්වර සන්ධියයි. පද පිළිවෙල යෙදීමයි මේ මෙසේ යනුයි.

3. “ශ්‍රොතය (ජලපහර) වැලැක්වීම කෙසේද? යනු ශ්‍රොතයන්ගේ වැලැක්වීම කෙසේද? නිවාරණය කෙසේද? සංචරණය කෙසේද? රැකීම කෙසේද? ගොපනය කෙසේද? යනුයි. ශ්‍රොතයන්ගේ සංවරය කියනු මැනවි. යනු ශ්‍රොතයන්ගේ ආවරණය නිවාරණය සංචරණය රැකීම ගොපනය කියනු මැනවි. ප්‍රකාශ කරණු මැනවි. දේශනා කරණු මැනවි. විවෘත කරණු මැනවි. බෙදනු මැනවි. ප්‍රකට කරණු මැනවි. යනුයි. “කවරකින් ශ්‍රොතයෝ වසනු ලැබේද” යනු කවරකින් ඒ ශ්‍රොතයෝ වසනු ලැබෙද්ද ගලා නොබසිද්ද, නොවැගිරෙද්ද නොපවතිත්ද යනුයි.

(1-4)

1. “ලෝකයේ යම් ශ්‍රොතයෝ ප්‍රකාශ කරණ ලද්දාහුද යනු යම් මේ ශ්‍රොතයෝ මා විසින් කියන ලද්දාහුද ප්‍රකාශ කරණ ලද්දාහුද දේශනා කරණ ලද්දාහුද පනවන ලද්දාහුද තබන ලද්දාහුද විවෘත කරණ ලද්දාහුද බෙදන ලද්දාහුද ප්‍රකට කරණ ලද්දාහුද ඒ කෙසේද තෘෂ්ණා ශ්‍රොතය; දෘෂ්ටි ශ්‍රොතය, ක්ලේශ ශ්‍රොතය, දුශ්චරිත ශ්‍රොතය, අවිද්‍යා ශ්‍රොතය යනුයි. “ලෝකයෙහි

(ii) යනු අපාය ලෝකයෙහි මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහි දිව්‍ය ලෝකයෙහි ස්කන්ධ ලෝකයෙහි ධාතු ලෝකයෙහි ආයතන ලෝකයෙහි යනුයි.

2. “සිහිය ඔවුන්ගේ නිවාරණයයි” යන්නෙහි සිහිය නම් යම් සිහියක් ඇද්ද, අනුස්මෘතියක් ඇද්ද, සිහි කිරීම් බවක් ඇද්ද, දැරීම් බවක් ඇද්ද, අමතක නොකිරීම් බවක් ඇද්ද සතින්ද්‍රියක් සතිබලයක් සතිසම්බොධ්‍යංගයක් ඒකායන මාර්ගයක් ඇද්ද, මේ සිහිය යයි කියයි. “නිවාරණය” යනු ආවරණයයි සංවරණයයි ගොතනයයි යනුයි. සිහිය ඔවුන්ගේ නිවාරණයයි. ඒ ශ්‍රොතයන්ගේ සංවරය කියමි යනු ශ්‍රොතයන්ගේ ආවරණය නිවාරණය” සංවරණය, රැකීම, ගොපනය කියමි ප්‍රකාශ කරමි ප්‍රකට කරමි පනවමි, යනුයි. “ප්‍රඥාවෙන් එය වසනු ලැබේ.” යන්නෙහි ප්‍රඥානම් යම් ප්‍රඥාවක් පජානන නම් වේද, අමෝහය, ධම්මවිචය සම්‍යක් දෘෂ්ටිය නම් වේද ඒ ප්‍රඥාවෙන් මේ ශ්‍රොතයෝ වසනු ලැබේ, යනු ප්‍රඥාවෙන් මේ ශ්‍රොතයෝ වසනු ලැබෙත්, නොගලත් නොවැගිරෙත් නොපවතිත්, සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍යයයි (ii) දන්නාට බලන්නාහුට ප්‍රඥාවෙන් මේ ශ්‍රොතයෝ වැසෙත් නොගලත් නොවැගිරෙත්, නොපවතිත්,

(iii) සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි දන්නාහට බලන්නාහට ප්‍රඥාවෙන් මේ ශ්‍රොතයෝ වැසෙත් නොගලත්, නොවැගිරෙත්, සියලු සංස්කාරයෝ අනාත්ම යයි (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි.) අවිද්‍යා හේතුවෙන් සංස්කාරයෝ වෙත්යයි සංස්කාර හේතුවෙන් විඤ්ඤාණයෝ වෙත්යයි (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි.) විඤ්ඤාණ හේතුවෙන් නාමරූපයෝ වෙත්යයි (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි) නාමරූප හේතුවෙන් ආයතන සය වෙත්යයි (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි.) ආයතන සයේ හේතුවෙන් ස්පර්ශය වේයයි (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි) ස්පර්ශහේතුවෙන් වේදනාව වේයයි (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි) වේදනා හේතුවෙන් තෘෂ්ණාව වේයයි (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි) තෘෂ්ණා හේතුවෙන් දැඩිව අල්ලා ගැනීම වේයයි (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි) දැඩිව අල්ලා ගැනීම හේතුවෙන් භවය වේයයි (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි.) භව හේතුවෙන් ජාතිය වේයයි (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි) ජාති හේතුවෙන් ජරාමරණ වෙත්යයි නුවණින් දන්නාහට දක්නාහට මේ ශ්‍රොතයෝ වසනු ලැබෙත් නොගලත් නොවැගිරෙත් නොපවතිත් අවිද්‍යා නිරෝධයෙන් සංස්කාර නිරෝධය වේයයි සංස්කාර නිරෝධයෙන් විඤ්ඤාණ නිරෝධය වේයයි විඤ්ඤාණ නිරෝධයෙන් නාම රූප නිරෝධය වේයයි නාම රූප නිරෝධයෙන් ආයතනසයේ නිරෝධය වේයයි ආයතන සයේ නිරෝධයෙන් ස්පර්ශ නිරෝධය වේයයි ස්පර්ශ නිරෝධයෙන් වේදනා නිරෝධය වේයයි වේදනා නිරෝධයෙන් තණ්හා නිරෝධය වේයයි තණ්හා නිරෝධයෙන් උපාදාන නිරෝධය වේයයි උපාදාන නිරෝධයෙන් භව නිරෝධය වේයයි භව නිරෝධයෙන් ජාති නිරෝධය වේයයි ජාති නිරෝධයෙන් ජරාමරණ නිරෝධය වේයයි, නුවණින් දන්නා හට මේ දක්නා හට ශ්‍රොතයෝ වැසෙත් ආවරණය වෙත්, නොගලත්, නොපවතිත්, මේ දුකයයිද මේ දුක් ඇතිවීමේ හේතුවයයිද මේ දුක්ඛ නිරෝධ නම් නිවනයයිද, මේ දුක් නිරුද්ධ කිරීමට ගමන් කරණ ප්‍රතිපදාවයයිද (iv) නුවණින් දන්නා හට දක්නාහට මේ ශ්‍රොතයෝ වැසෙත්, ආවරණය වෙත්, නොගලත් නොපවතිත්, (v) මේ ආශ්‍රව නම්වූ කල්ගත කෙලෙස්යයිද, මේ ආශ්‍රව නම්වූ කල්ගත කෙලෙස් ඇතිවීම් හේතුව යයිද මේ ආශ්‍රව නිරෝධයයිද (මෙහි (iv) යොදාගත යුතුයි.)

(1-5)

1. “නුවණද සිහියද යන්නෙහි “ප්‍රඥා” නම් යම් ප්‍රඥාවක් පජානන නම්වේද, විචයනම්වේද, පවිචයනම්වේද, ධර්මවිචය නම්වේද, සල්ලක්ඛණනම්වේද, උපලක්ඛණනම්වේද, පච්චුස ලක්ඛණනම්වේද, පණ්ඩිතබව, දක්ෂබව නිපුණබවවේද, වෙභව්‍ය චින්තානම්වේද, භුරි මෙධා, පරිණඨිකා විපස්සනා, පතොදො, පඤ්ඤා, පඤ්ඤින්ද්‍රිය, පඤ්ඤාබල, පඤ්ඤාසත්ථ, පඤ්ඤාපාසාද පඤ්ඤාආලෝක පඤ්ඤා ඕභාස පඤ්ඤා පජ්ජොත, පඤ්ඤාරතන, අමෝහය, සම්මාදිට්ඨි යනුයි සිහිය නම් යම් සිහියක් සති. අනුස්සතිනම්වේද සම්මාසතිනම්වේද, ප්‍රඥාවද, සිහියද නම්වූයේද එයයි. ආයුෂ්මත් අජිතතෙම මෙසේකීය. නිදුකානෙනි. නාමරූපයද යනු නාම නම් සතර අරූපස්කන්ධයෝයි. රූපයනම් සතර මහාභූතයෝද, සතර මහා භූතයන්ගේ උපාදාය රූපයෝද යනුයි. නිදුකානෙනි,’ යනු ප්‍රිය වචනයයි. ගරුවචනයයි ගෞරව සහිත සැළකියයුතු වචනයයි මේ නිදුකානෙනි, යනුයි, ‘නිදුකානෙනි, නාමරූපයද යන මවිසින් මෙය විචාරණ ලද්දේ කියනු මැනවි” යනුයි. “මවිසින් මෙය” යනු යමක් විචාරම්ද, යමක් ඉල්ලම්ද, යමක් ආරාධනා කෙරෙම්ද, යනුයි. ‘විචාරණ ලද්දේ’ යනු යමක් ප්‍රශ්න කරණ ලද්දේ, ඉල්ලන ලද්දේ, ආරාධනා කරණ ලද්දේ යනුයි ‘කියනු මැනවි’ යනු කියනු මැනවි, දේශනා කරණු මැනවි, පනවණු මැනවි, තබනු මැනවි, විවරණය කරණු මැනවි, බෙදනු මැනවි, ප්‍රකට කරණු මැනවි, ප්‍රකාශ කරණු මැනවි.

2. “මෙය කොතැන්හි නිරුද්ධවේදැයි මා විසින් විචාරණ ලද්දේ කියනු මැනවි.” යනු කොතැන්හි මෙය නිරුද්ධවේද සංසිඳේද, අස්තයට යේද, යටපත්වේද යනුයි.

(1-6)

1. “යම්බඳුවූ මේ ප්‍රශ්නයක් විචාළේද, “යන්නෙහි යම්බඳු මේ යනු ප්‍රඥාවද, සිහියද නාමරූපයද විචාළේද යනු විචාළේද ආරාධනා කළේද යනුයි. “අජිතය, එය තට කියමි” යන්නෙහි “ආජිත” යනු කථාගතයන් වහන්සේ ඒ බ්‍රාහ්මණයාට නාමයෙන් ආමන්ත්‍රණය කරති. “එය” යනු ප්‍රඥාවද, සිහියද, නාමරූපයද යනුයි. “කියමි” යනු කියමි. ප්‍රකාශකරමි දේශනාකරමි පනවමි තබමි. විවරණය කරමි බෙදමි, ප්‍රකට කරමි. යනුයි යම්තැනෙක්හි නාමයද රූපයද ඉතිරි නොකොට සංසිදේදයන්නෙහි, නාමය යනු සතර අරූපස්කන්ධයෝයි. “රූප” යනු සතර මහා භූතයෝද, සතර මහා භූතයන්ගේ උපාදාය රූපයෝද යනුයි. ඉතිරිනොකොට යනු සියල්ලෙන් සියල්ල සර්වප්‍රකාරයෙන් සර්වප්‍රකාරය අඩු නොකොට වට කොට ගන්නා වචනයකි. මේ ඉතිරි නොකොට යනුයි.

2. “විනාශවෙයි” යනු නිරුද්ධවෙයි. අස්තයටයයි සංසිඳෙයි. යනුයි. “යම් තැනෙක්හි නාමයද රූපයද ඉතිරි නොකොට විනාශවෙයි” යනු විඤ්ඤාණයාගේ නිරෝධයෙන් මෙහි මෙය සංසිඳෙයි. යම් සෝවාන් මාර්ග ඥානයකින් අභිසංස්කාර විඤ්ඤාණයාගේ නිරෝධයෙන් භවසතක් හැර කෙළවර නොමැති සංසාරයෙහි උපදින්නේ නම් ඒ නාමයද රූපයද මෙහිම නිරුද්ධ වෙත්. සංසිඳෙත් අස්තයට යෙත්, විනාශවෙත්, සකෘදාගාමි මාර්ග ඥානයෙන් අභිසංස්කාර විඤ්ඤාණයාගේ නිරෝධයෙන් භව දෙකක් හැර භව පසෙක්හි උපදින්නාහු නම් ඒ නාමයද රූපයද මෙහිම නිරුද්ධවෙත්. සංසිඳෙත් අස්තයට යත්. විනාශවෙත්, අනාගාමී මාර්ගඥානයෙන් අභිසංස්කාර විඤ්ඤාණයාගේ නිරෝධයෙන් එක් භවයක් හැර රූප ධාතුවෙහි හෝ අරූප ධාතුවෙහි හෝ යම් කෙනෙක් උපදින්නාහු නම් ඒ නාමයද රූපයද මෙහිම නිරුද්ධවෙත්. සංසිඳෙත්. අස්තයට යත්, විනාශවෙත්, අර්හත් මාර්ග ඥානයෙන් අභිසංස්කාර විඤ්ඤාණයාගේ නිරෝධයෙන් යමෙක් තුමූ උපදින්නාහුනම් ඒ නාම රූපයෝ නිරුද්ධවෙත්, සංසිඳෙත්, ආයතනයටත්, විනාශ වෙත්, අනුපාදිෂෙශ නිර්වාණ ධාතුවෙන් පිරිනිවෙන්නාවූ රහතන් වහන්සේගේ අන්තිම විඤ්ඤාණයාගේ නිරෝධයෙන් ප්‍රඥාවද, සිහියද නාමරූපද මෙහිම නිරුද්ධවෙත්, සංසිඳෙත් අස්තයට යත්, යනුයි.

(1-7)

1. “යම් කෙනෙක් විශේෂයෙන් ක්ෂය කළ ධර්ම ඇත්තෝ වෙද්ද “යන්නෙහි” විශේෂයෙන් ක්ෂය කළ ධර්ම ඇත්තෝ යනු අර්හත්වූ ක්ෂීණා ශ්‍රවයන් වහන්සේලා වෙති. කුමන කරුණකින් ක්ෂය කළ ධර්ම ඇත්තෝ යනු රහතන් වහන්සේලාට කියත්ද? උන්වහන්සේලා ක්ෂය කළ ධර්ම ඇත්තෝ වෙති. දැනගත් ධර්ම ඇත්තෝවෙති. සමකොට බැලු ධර්ම ඇත්තෝ වෙත්, තීරණය කළ ධර්ම ඇත්තෝවෙත්. ප්‍රකට ධර්ම ඇත්තෝ වෙත්. වඩනලද ධර්ම ඇත්තෝ වෙත්. සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍යයයි (ii) විශේෂයෙන් ක්ෂය කළ ධර්ම ඇත්තෝ වෙත්. දැනගත් ධර්ම ඇත්තෝ වෙත් සමකොට බැලු ධර්ම ඇත්තෝ වෙත් තීරණය කළ ධර්ම ඇත්තෝ වෙත්. ප්‍රකට කළ ධර්ම ඇත්තෝ වෙත්. වඩනලද ධර්ම ඇත්තෝ වෙත්. (iii) සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි) සියලු ධර්මයෝ අනාත්මයයි (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) අවිද්‍යා ප්‍රත්‍යයෙන් සංස්කාරයෝ වෙත්යයි (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි) යම්කිසි හේතු ප්‍රත්‍යයකින් උපන් ධර්මයක් ඇද්ද ඒ සියල්ල නිරෝධය (විනාශය) පිණිස පවත්නේයයි (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) නැවතද උන්වහන්සේලාගේ ස්කන්ධයෝ ක්ෂය කරණ ලදහ. ධාතූහු ක්ෂය කරණ ලදහ. ආයතනයෝ ක්ෂය කරණ ලදහ. ගතීහු ක්ෂය කරණ ලදහ. උත්පත්තීහු ක්ෂය කරණ ලදහ. භවයෝ ක්ෂය කරණ ලදහ. සංසාර නම් වට්ටයෝ ක්ෂය කරණ ලදහ. නැවතද උන්වහන්සේලා ස්කන්ධ කෙළවර සිටියාහුවෙති. ධාතු කෙළවර සිටියාහුවෙති. ආයතන කෙළවර සිටියාහු වෙති. ගතිකෙළවර සිටියාහු වෙති. උත්පත්ති කෙළවර සිටියාහු වෙති. ප්‍රතිසංධි කෙළවර සිටියාහු වෙති. භවකෙළවර සිටියාහුවෙති. සංසාර කෙළවර සිටියාහු වෙති. වට්ට කෙළවර සිටියාහුවෙති. අන්තිම භවයෙහි සිටියාහුවෙති. අන්තිම ශරීරයෙහි සිටියාහු වෙති. අන්තිම දෙහධරවූ අර්හත් සේක.

2. “උන්වහන්සේලාගේ සසර ගමන අවසානය. මේ අන්තිම ශරීරයයි. ජාතිමරණ සංසාරයක් නැත. උන්වහන්සේලාට නැවත ඉපදීමක් නැත.” යනුයි. ඒ කාරණයෙන් රහතන් වහන්සේලාට ක්ෂය කළ ධර්ම ඇත්තෝ යයි කියත්. යම්කෙනෙක් ක්ෂය කළ ධර්ම ඇත්තෝ මෙහි බොහෝ “හික්මෙන්නේ” යන්නෙහි කවර කරුණකින් ශෛක්ෂ නම් වේද, හික්මේහුයි කුමක හික්මේද, අධිශීලයද හික්මෙත්, අධිචිත්තයද හික්මෙත් අධිප්‍රඥාවද හික්මෙත්. මහණෙනි, අධිශීල ශික්ෂාව කවරීද? මෙහි මහණ සිල් ඇත්තේවේද ප්‍රාතිමොක්ෂ සංවරයෙන් සංවරවූයේ වාසය කරයි. ආචාරයෙන් හා ගොචරයෙන් යුක්තවූයේ ස්වල්ප වරදෙහි භය දක්නා සුලු වූයේ හික්මේද? කුඩා ශීලස්කන්ධය, මහා ශීලස්කන්ධය, ප්‍රතිෂ්ඨාව, දුසිරිත්වලට ආවරණය, සංයමය, සංවරය කුසල දහම් සමාපත්තීන්ගේ උසස් බව, යන මෙය අධිශීල ශික්ෂා නමි. මහණෙනි, අධිචිත්ත ශික්ෂාව කවරීද? මෙහි මහණ තෙම කාමයන්ගෙන් වෙන්ව (මහා නිද්දේශයෙහි (2-4) (iii) සිට යෙදිය යුතුයි.)

3. “මහණෙනි, අධිප්‍රඥා ශික්ෂාව කවරීද? මෙහි මහණ තෙම ප්‍රඥාවෙන් යුක්තවේද ආර්යවූ උසස්වූ වැඩීම ඇති කරවන ප්‍රඥාවෙන් යුක්තවූයේ මනාකොට දුක් කෙළවර කිරීමට පැමිණියේවේද හෙතෙම මෙය දුකයයි තත්වූ පරිදි දනියි. මේ දුක් ඇතිවීමේ හේතුවයයි මේ දුක්ඛ නිරෝධයයි. මේ දුක්ඛ නිරෝධය පිණිස ගමන් කරණ ප්‍රතිපදාව යයි තත්වූ පරිදි දැනගනීද, මේ ආශ්‍රවයයි මේ ආශ්‍රව ඇතිවීමයයි මේ ආශ්‍රව නිරෝධයයි. මේ ආශ්‍රව නිරෝධ ගාමිණී ප්‍රතිපදාවයයි තත්වූ පරිදි දැනගනියි. මේ අධිප්‍රඥා ශික්ෂාවයි මේ ශික්ෂා තුන සිහිකරමින් හික්මෙත්. දැනගන්නාහු හික්මෙත්, බලන්නාහු හික්මෙත්, සිත පිහිටුවන්නාහු හික්මෙත්, ඒ නිසා මුදන්නාහු හික්මෙත්, වීර්යය දැඩිකොට ගන්නාහු හික්මෙත්, සිහිය යොදවන්නාහු හික්මෙත්, සිත තැන්පත් කරන්නාහු හික්මෙත්, නුවණින් දැනගන්නාහු හික්මෙත්, දැනගත යුත්ත දැනගන්නාහු හික්මෙත්, මනාකොට දැනගත යුත්ත මනාකොට දැනගන්නාහු හික්මෙත් දුරු කටයුතු දෙය දුරු කරන්නාහු හික්මෙත්, වැඩිය යුත්ත වඩන්නාහු හික්මෙත්, ප්‍රත්‍යක්ෂ කටයුත්ත ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නාහු හික්මෙත්, සමාදන්ව සිටිත්, ඒ කාරණයෙන් සෙඛයෝ (හික්මෙන්නෝ) යයි කියති.

4. “බොහෝ” යනු “මහත්වූ” යනුයි. මේ ශෛක්ෂයෝ සෝවාන් මාර්ගස්ථයෝද ඵලස්ථයෝද සකෘදාගාමී මාර්ගස්ථයෝද ඵලස්ථයෝද අනාගාමී මාර්ගස්ථයෝද ඵලස්ථයෝද රහත් මාර්ගයට පැමිණියෝද යන මොවුහු වෙති.

5. “මෙහි” යනු මේ දෘෂ්ටියෙහි, මේ කැමැත්තෙහි මේ රුචියෙහි, මේ ගැන්මෙහි, මේ ධර්මයෙහි, මේ විනයෙහි, මේ ධර්ම විනයයෙහි මේ පාවචනයෙහි මේ බ්‍රහ්ම චරියාවෙහි, මේ ශාස්තෘ ශාසනයෙහි, මේ ආත්ම භාවයෙහි, මේ මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහිම යනුයි.

6. “මවිසින් විචාරණ ලද්දේ, ප්‍රඥාවත් ඔබවහන්සේ” යනු මෙලෙස විචාරණ ලද්දේ නිදුකානෙනි, කියනු මැනව යනු ඔබ වහන්සේද ප්‍රඥා ඇත්තෙක, පණ්ඩිත කෙනෙක, නුවණැත්තෙක, ඔවුන්ගේ කියනලද ධර්මයන්ගේද, සෙඛයන්ගේද මෙබඳු පැවැත්මය මෙබඳු හැසිරීමය, මෙබඳු ගොචරය මෙබඳු විහරණයයි මෙබඳු ප්‍රතිපදාවයයි විචාරණ ලද්දේ ඉල්වනලද්දේ, ආරාධනා කරණ ලද්දේ පහදවන ලද්දේ යනුයි.

7. “කියනු මැනව” යනු කියනු මැනවි. දේශනා කරණු මැනවි, පනවනු මැනවි. තබනු මැනවි, විවෘත කරණු මැනවි. බෙදනු මැනවි, ප්‍රකට කරණු මැනවි, ප්‍රකාශ කරණු මැනවි යනුයි. “නිදුකානෙනි, යනු ප්‍රිය වචනයයි ගරු වචනයයි ගරු කටයුතු සැලකිය යුතු වචනයයි. මේ නිදුකානෙනි යනුයි. මා විසින් මෙබඳු ප්‍රඥාවන් ඔබවහන්සේගෙන් විචාරණලද්දේ ‘නිදුකානෙනි, කියනු මැනව, යනු ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම කීයේය.

(1-8)

1. “කාමයන්හි ගිජු නොවන්නේය” යන්නෙහි කාමයෝ නම් ප්‍රධාන වශයෙන් කාමයෝ දෙකොටසකි. වස්තු කාමයෝද ක්ලේශ කාමයෝද යනුයි (මහා නිර්දෙශයේ 1-1 (ii) සිට 3 ඡේදය අවසානයට යොදාගත යුතුයි.) මොවුහු ක්ලේශ කාමයෝයයි කියත්. ගිජුකමයයි තෘෂ්ණාවට කියයි යම් රාගයක් ඇද්ද ඇලීමක් ඇද්ද අභිධ්‍යාවක් ලෝභයක් අකුශල මූලයක් ඇද්ද එයයි.

2. “කාමයන්හි ගිජු නොවන්නේය” යනු ක්ලේශ කාමයෙන් වස්තු කාමයන්හි ගිජු නොවන්නේය. ගිජු නොවූවෙක් වන්නේය, ආරාධනය කරණ ලද්දෙක් මුදන ලද්දෙක් නොවලක්වන්නෙක්, මුදනලද වැළකීම් ඇත්තෙක් ප්‍රහීන කරණලද වැළකීම් ඇත්තෙක්, සංසිඳුන වැළකීම් ඇත්තෙක් වන්නේය. පහකළ රාග ඇත්තෙක් වන්නේය. වෙන්ව ගිය රාග ඇත්තෙක් වන්නේය. මුදනලද රාග ඇත්තෙක් වන්නේය. සංසිඳුන රාග ඇත්තෙක් වන්නේය. තෘෂ්ණාව දුරු කළේ, නිවුනේ සිහිල් වූයේ සැපත විඳින්නේ වෙයි. “බ්‍රහ්මයා බඳු කයින් වසන්නේය. සිතින්ද කැළඹීම් ඇති නොකරන්නේය” යනු සිතෙහි වන්නාවූ සිත, මන, මනස, හදය, පණ්ඩරය, මනායතනය, මනීන්ද්‍රිය, විඤ්ඤාණය විඤ්ඤාණස්කන්ධය යන මනො විඤ්ඤාණ ධාතුකවූ දුශ්චරිතයෙන් සිත කැළඹුනේවේ, ලෙල දෙන්නේවේ, ගැටුනේ වේ, නොසංසිඳුනේවේ. වාග් දුශ්චරිතයෙන් මනස් දුශ්චරිතයෙන් රාගයෙන් ද්වේෂයෙන් මෝහයෙන්, ක්‍රෝධයෙන්, බද්ධ වෛරයෙන් ගුණමකු කමින් ගුණවතුන් හා සමසේ සිතීමෙන් ඊර්ෂ්‍යාවෙන් මසුරු කමින්, රැවටිල්ලෙන්, කෛරාටික කමින් තද ගතියෙන්, එකට එක කිරීමෙන්, මානයෙන් අතිමානයෙන්, මදයෙන් ප්‍රමාදයෙන් සියලු ක්ලේශයන්ගෙන්, සියලු දුශ්චරිතයන්ගෙන් සියලු දාහයන්ගෙන්, සියලු තැවිලිවලින්, සියලු අකුශල රැස්කිරීම්වලින් කැළඹුනේ වේද, ලෙලදෙන්නේවේ, ගැටුනේ වේ, නොසන්සිඳුනේ වේ, සිතින් නොකැළඹුනෙක් වන්නේය. නොසැලුනේ නොගැටුනේ භ්‍රාන්ත නොවූයේ කළඹන්නාවූ කෙලෙස් දුරු කරන්නේය. සංසිඳවන්නේය. සිත කළඹන්නාවූ කෙලෙස් වලින් ඈත්වූවෙක් වන්නේය. වෙන්වූයේ විශේෂයෙන් වෙන්වූයේ සීමා නොකළ සිතින් වසන්නේය, යනුයි.

3. “සියලු ධර්මයන්හි දක්ෂවූයේ,” යනු සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍යයයි සියලු ධර්මයන්හි දක්ෂවූයේ, සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි සියලු ධර්මයන්හි දක්ෂවූයේ, සියලු ධර්මයෝ අනාත්මයයි සියලු ධර්මයන්හි දක්ෂවූයේ අවිද්‍යා හේතුවෙන් සංස්කාරයෝ වෙත්යයි සියලු ධර්මයන්හි දක්ෂවූයේ යම්කිසි හේතු ප්‍රත්‍ය ධර්මයක් ඇද්ද ඒ සියල්ල නැතිවීම පිණිස පවත්නේයයි සියලු ධර්මයන්හි දක්ෂවූයේ, මෙසේද සියලු ධර්මයන්හි දක්ෂවූයේ නැවතද අනිත්‍ය වශයෙන් සියලු ධර්මයන්හි දක්ෂවූයේ දුක් වශයෙන්, රොග වශයෙන්, ගඩ වශයෙන්, විනාශවීම් වශයෙන්, පීඩා වශයෙන්, උපද්‍රව වශයෙන්, භය වශයෙන්, කරදර වශයෙන්, සෙලවීම් වශයෙන්, අස්ථිර වශයෙන්, කලක් නොපැවතීම් වශයෙන්, ආරක්ෂා ස්ථානයක් නොවීම් වශයෙන් පිහිටක් නැති වශයෙන්, හිස් වශයෙන්, තුච්ඡ වශයෙන්, ශුන්‍ය වශයෙන්, අනාත්ම වශයෙන්, ආදීනව වශයෙන්, නික්මීම් වශයෙන්, විපරිනාම ධර්ම වශයෙන්, අසාර වශයෙන් දුක්ඛ මූල වශයෙන්, වධක වශයෙන්, විභව වශයෙන් ආශ්‍රව වශයෙන්, මාරාමිෂ වශයෙන්, ජාති ධර්ම වශයෙන් ජරා ධර්ම වශයෙන්, ව්‍යාධි ධර්ම වශයෙන්, මරණ ධර්ම වශයෙන් ශෝකය වැළපීම, දුක් දොම්නස්, උපායාස ධර්ම වශයෙන්, ඇතිවීම් වශයෙන්, අස්තයට යාම් වශයෙන්, රශ විඳීම් වශයෙන් ආදීනව වශයෙන් නික්මීම් වශයෙන් සියලු ධර්මයන්හි දක්ෂවූයේ, මෙසේද සියලු ධර්මයන්හි දක්ෂ වූයේ යනුයි. නැවතද සියලු ධර්මයෝයයි ආයතන දොළසට කියත්. ඇසද, රූපයෝද, කණද ශබ්දයෝද, නාසයද ගන්ධයෝද, දිවද රශයෝද, කයද ස්පර්ශයෝද, මනසද ධර්මයෝද, යන යම් හෙයකින් ආධ්‍යාත්මික බාහිර ආයතනයන්හි ඡන්ද රාගය ප්‍රහීණවූයේ වේද, මුලින් ඉදුරුවේ වේද, අග සිඳි තල් ගසක් මෙන් කරණලද්දේ වේද, සම්පූර්ණයෙන් අභාවයට පත් කරණලද්දේ වේද, නැවත නූපදනා බවට පමුණුවන ලද්දේ වේද, මෙපමණකින්ද කුශල ධර්මයන්හි දක්ෂවූයේ යනුයි.

4. “මහණතෙම සිහි ඇතිව ඇවිදින්නේය” යනු කරුණු සතරකින් සිහි ඇත්තේ යනුයි. (ii) කයෙහි කය අනුව බැලීමේ සිහිය පිහිටුවන්නේ සිහි ඇත්තේ නමි. වේදනාවන්හි වේදනාව අනුව බැලීමේ සිහිය පිහිටුවන්නේ සිහි ඇත්තේ නමි. සිතෙහි සිත අනුව බලන සිහිය පිහිටුවන්නේ සිහි ඇත්තේ නම් ධර්මයන්හි ධර්මය අනුව බලන සිහිය පිහිටුවන්නේ සිහි ඇත්තේ නමි. අනිකුදු සතර කාරණයකින් සිහි ඇත්තේ නමි. නොසිහිය දුරුකරණ බැවින් සිහි ඇත්තේ නමි. සිහිය ඇති කරණ ධර්ම කරණ ලද බැවින් සිහි ඇත්තේ නමි. සිහිය නැති කරණ ධර්ම දුරුකරණ බැවින් සිහි ඇත්තේ නමි. සිහියට නිමිතිවන ධර්මයන්හි මුලා නොවීමි අර්ථයෙන් සිහි ඇත්තේ නමි. අනිකුදු සතර කාරණයකින් සිහි ඇත්තේ නමි. සිහියෙන් යුක්තවූ බැවින් සිහි ඇත්තේ නමි. සිහියෙන් වසඟවූ බැවින් සිහි ඇත්තේ නමි. සිහියෙන් ප්‍රගුණ බැවින් සිහි ඇත්තේ නමි. සිහියෙන් නොබැසීම් වශයෙන් සිහි ඇත්තේ නමි. අනිකුදු කරුණු සතරකින් සිහි ඇත්තේ නමි. සිහියෙන් යුක්ත බැවින් සිහි ඇත්තේ නමි. ශාන්තවූ බැවින් සිහි ඇත්තේ නමි. හික්මුන බැවින් සිහි ඇත්තේ නමි. ශාන්ත ධර්මයෙන් යුක්ත බැවින් සිහි ඇත්තේ නමි. බුද්ධානුස්මෘතියෙන් සිහි ඇත්තේ නමි. ධර්මානුස්මෘතියෙන් සිහි ඇත්තේ නමි. සංඝානුස්මෘතියෙන් සිහි ඇත්තේ නමි. ශීලානුස්මෘතියෙන් සිහි ඇත්තේ නමි. ත්‍යාගානුස්මෘතියෙන් සිහි ඇත්තේ නමි. දෙවතානුස්මෘතියෙන් සිහි ඇත්තේ නමි. ආනාපාන ස්මෘතියෙන් සිහි ඇත්තේ නමි. මරණානුස්මෘතියෙන් සිහි ඇත්තේ නමි. කායගතාසතියෙන් සිහි ඇත්තේ නමි. සම්‍යක් ස්මෘතිය, ස්මෘති සම්බොධ්‍යංගය, ඒකායන මාර්ගය, යන මෙයින් යුක්තවූයේ සිහි ඇත්තේ නමි. මෙය සිහිය යයි කියනු ලැබේ. (iii) මේ සිහියෙන් යුක්තවූයේවේද පැමිණියේ විශේෂයෙන් පැමිණියේවේද, උප ශාන්ත බැවින් යුක්තවූයේවේද, එය සිහිය යයි කියනු ලැබේ. භික්ෂුව නම් ධර්ම සතක් මිදුන බැවින් භික්ෂු නම් (මහා නිද්දෙසයේ 3-4 (1) “භික්ෂු” යනු යන තැන සිට යොදාගත යුතුයි.)

5. “සිහි ඇතිව භික්ෂුව ඉරියව් පවත්වන්නේය” යනු (ii) සිහි ඇතිව යන්නේය. සිහි ඇතිව සිටින්නේය, සිහි ඇතිව හිඳින්නේය, සිහි ඇතිව නිදන්නේය. සිහි ඇතිව ඉදිරියට යන්නේය. සිහි ඇතිව ආපසු එන්නේය. සිහි ඇතිව බලන්නේය. සිහි ඇතිව වටපිට බලන්නේය. සිහි ඇතිව (අතපයාදිය) හකුලන්නේය. දිගු කරන්නේය. සිහි ඇතිව දෙපට සිවුරු පාත්‍ර සිවුරු දරන්නේය. සිහි ඇතිව හැසිරෙන්නේය. ඉරියව් පවත්වන්නේය. පවතින්නේය. පාලනය කරන්නේනුයි. (iii) සිහි ඇත්තේ නම් එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළහ.

6. ගාථා අවසානය සමගම ඔවුහු ඒ බ්‍රාහ්මණයා සමගම එකම කැමති ඇත්තෝ එක යෙදීම් ඇත්තෝ එක අදහස් ඇත්තෝ එක්බඳු ඇඳුම් ඇත්තෝ ඒ නොයෙක් දහස් ගණන් සත්වයින්ට කෙලෙස් ධූලි නැති කෙලෙස් කුණු නැති දහම් ඇස පහළවිය. යම්කිසි ඇතිවීම් ධර්මයක් ඇද්ද, ඒ සියල්ල නැතිවීම පිණිස පවත්නේය කියායි. ඒ බ්‍රාහ්මණයාට දැඩිව අල්ලා නොගෙන කෙලෙස් වලින් සිත මිදුනේය. අර්හත්වයා ලැබීම (ii) සමගම දළ මඬුලුද වැහැරි සිවුරුද ත්‍රිදණ්ඩාසනද කෙන්ඩිද කෙස් රැවුල්ද අතුරුදන් වූයේ මුඩු කළ හිස් ඇත්තේ කසාවත් දරා දෙපට සිවුරු පාත්‍ර සිවුරු දරා ඇඳිලි බැඳ ස්වාමීනි, භාග්‍යවතුන් වහන්ස මම ශාස්තෲන් වහන්සේගේ ශ්‍රාවකයෙක් වෙමියි කීය. (iii) භාග්‍යවතුන් වහන්සේට නමස්කාර කරමින් සිටියේ වෙයි.

(2-1)

1. “මේ ලෝකයෙහි කවරෙක් සතුටුවූයේද” යනු තුෂ්ට වූයේ සන්තුෂ්ටවූයේ ප්‍රීතිවූයේ සම්පූර්ණ අදහස් ඇත්තේ යනුයි.” කවරෙක් ලෝකයෙහි සන්තොෂ වූයේද? මෙසේ ආයුෂ්මත් තිස්ස මෙත්තෙය්‍යතෙම කීයේය.” යන්නෙහි ‘මෙසේ’ යනු (ii) ස්වර සන්ධියයි පද ගැලපීමයි. පදයන් පිරවීමයි අකුරු සමකිරීමයි. පද සිලිටු කිරීමයි. පද පිළිවෙල දැක්වීමයි මේ ඉති යනුයි.

2. “ආයුෂ්මත්” යනු ප්‍රිය වචනයයි. ගරු වචනයයි. ගෞරව සැළකිලි යුතු වචනයකි. මේ ආයුෂ්මත් යනුයි. ‘තිස්ස’ යනු තිස්ස බ්‍රාහ්මණයාගේ නාමයයි පැනවීමයි. ව්‍යවහාරයයි නිරුක්ති පදයයි. ආමන්ත්‍රණයයි. මෙත්තෙය්‍ය යනු ඒ බ්‍රාහ්මණයාගේ ගොත්‍රයයි. පැනවීම් ව්‍යවහාරයයි.

3. “කවරෙකුට කම්පාවක් නැත්තේද?” තෘෂ්ණා, කම්පාව, දෘෂ්ටි කම්පාව, මාන කම්පාව, ක්ලෙශ කම්පාව, කර්ම කම්පාව යන මේ කම්පාවෝ කවරෙකුට නැත්තේද, විද්‍යමාන නොවෙත්ද නොලැබෙත්ද ප්‍රහීණද මුලින් සිඳුනේද සංසිඳුනේද ඉපදීමට අයොග්‍ය කළේද, ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද යනුයි. “කවරෙක් අන්තදෙක දැන” යනු කවරෙක් අන්තදෙක දැන සමකොට බලා තීරණයකොට ප්‍රකටකොට යනුයි. යමෙක් උභයාන්තය දැන මධ්‍යයෙහි නොගෑවේද යනු මධ්‍යයෙහි දැන නොගෑවේද නොගෑවුනේ නොතැවරුනේ සාරා දැමූයේ නික්මුනේ සීමා නොකළ සිතින් වාසය කරයි. යනුයි.

4. “මහා පුරුෂයායයි කවරෙකුට කියයිද” යනු අග්‍ර පුරුෂයා ශ්‍රේෂ්ඨ පුරුෂයා විශේෂයෙන් ශ්‍රේෂ්ඨ පුරුෂයා ප්‍රමුඛ පුරුෂයා උත්තම පුරුෂයා ප්‍රවර පුරුෂයායයි එය කියමි. එය දක්වන්නෙමි. එය ව්‍යවහාර කරන්නෙමි.

5. “ආයුෂ්මත් ශාරිපුත්‍ර ස්ථවිරයන් වහන්සේ භාග්‍යවතුන් වහන්සේට මෙය කීහ. ‘ස්වාමීනි, මහා පුරුෂයාය මහා පුරුෂයා යයි කියයි, ‘ස්වාමීනි කොපමණකින් මහා පුරුෂයායයි කියයිද?” යනුයි. ශාරිපුත්‍රය, මම මිදුන සිත් ඇති බැවින් මහා පුරුෂයයි කියමි. නොමිදුන සිත් ඇති බැවින් මම මහා පුරුෂයයි නොකියමි. ශාරිපුත්‍රය, කෙසේ මිදුන සිත් ඇත්තේවේද? ශාරිපුත්‍රය, මෙහි මහණ අධ්‍යාත්ම කයෙහි කය අනුව බලමින් වාසය කෙරේද කෙලෙස් තවන වීර්ය ඇත්තේ මනාදැනීම් ඇත්තේ සිහි ඇත්තේ ලෝකයෙහි දැඩිලෝභය හා දොම්නස හික්මවන්නේද, කය අනුව බලමින් (ii) වාසය කරන්නාවූ ඔහුගේ සිත ආශ්‍රවයන් දැඩිව නොගෙන වෙන්වෙයි. මිදෙයි. (iii) වේදනාවන්හි වේදනාවන් අනුව බලමින් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි) සිතෙහි සිත අනුව බලමින් ධර්මයෙහි ධර්මය අනුව බලමින් මෙහි (ii) යොදනු ශාරිපුත්‍රය, මෙසේ වනාහි මහණතෙම මිදුනු සිත් ඇත්තේ වෙයි. ශාරිපුත්‍රය, මිදුන සිත් ඇති බැවින් මම මහා පුරුෂයයි කියමි. නොමිදුන සිත් ඇති බැවින් මහා පුරුෂ යයි නොකියමි යනුයි.

6. “හෙතෙම මෙහි තෘෂ්ණාව ඉක්මවූයේය. යන්නෙහි බැසීමයයි තෘෂ්ණාවට කියයි. රාගය, බලවත් ඇල්ම, දැඩි ලෝභය, ලෝභය, අකුශල මූලය යනුයි. යමෙකුට මේ බැසීම නම් තෘෂ්ණාව ප්‍රහීණද මුලින් උදුරා දැමීමේද, ශාන්තද සන්සිඳුනේද, ඉපදීමට අයොග්‍යකළේද, ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද හෙතෙම බැසීම නම්වූ තෘෂ්ණාව ඉක්මවූයේය. ඈත් කළේ විශේෂයෙන් ඈත්කළේ වෙන්කළේනුයි හෙතෙම මෙහි තෘෂ්ණාව ඉක්මවූයේය යනුයි එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළහ.

7. ගාථාව අවසානයේ ඒ බ්‍රාහ්මණයා සමග යම්කෙනෙක් වූවාහු නම් ඔවුන් සමග එක අදහස් ඇත්තෝ එක බෙදීම් ඇත්තෝ එක අදහස් ඇත්තෝ එක ඇඳුම් ඇත්තෝ වූහ. නොයෙක් දහස් ගණන් දෙනාට කෙලෙස් රජස් නැති කෙලෙස් කිළුටු නැති දහම් ඇස පහළවිය. ඒ බ්‍රාහ්මණයාට ආශ්‍රවයන් දැඩිව නොගෙන කෙලෙස් වලින් සිත මිදුනේය. රහත් බව ලැබීම සමගම (1-8) 6 (ii) ඡේදය යෙදිය යුතුයි.

(3-1)

1. “තෘෂ්ණාව නැතිවීමෙහි මුල දක්නේ” යන්නෙහි ‘එජාව’ නම් තෘෂ්ණාවට කියයි. යම් රාගයක් ඇද්ද, ඇල්මක් ඇද්ද අභිධ්‍යාවක් ලෝභයක් අකුශලමූලයක් ඇද්ද ඒ ‘ඒජා’ නම් තෘෂ්ණාව භාග්‍යවත් බුදුරජාණන් වහන්සේගේ ප්‍රහීණය, මුලින් සින්දේය. අග සීඳි තල්ගසක් මෙන් කරණ ලද්දේය. සම්පූර්ණ අභාවයට පමුණුවන ලද්දේය. නැවත නූපදනා බවට පමුණුවන ලද්දේය. එහෙයින් බුදුරජාණන් වහන්සේ තෘෂ්ණා නැති සේක. තෘෂ්ණාව දුරුවූ බැවින් අනෙජ නම් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ

(ii) ලාභයෙහිද කම්පා නොවෙයි. අලාභයෙහිද කම්පා නොවෙයි. කීර්තියෙහිද කම්පා නොවෙයි. අපකීර්තියෙහිද කම්පා නොවෙයි. ප්‍රශංසාවෙහිද කම්පා නොවෙයි. නින්දාවෙහිද කම්පා නොවෙයි. සැපයෙහිද කම්පා නොවෙයි. දුකෙහිද කම්පා නොවෙයි. නොසෙලවෙයි යනුයි. (iii) භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මුල දක්නා සුළු සේක. හේතුව දක්නා සුළුසේක. නිදානය දක්නා සුළුසේක. ඇතිවීම දක්නා සුළු සේක. ආහාරය දක්නා සුළුසේක. අරමුණ දක්නා සුළු සේක. ප්‍රත්‍යය දක්නා සුළුසේක. ඇතිවීම දක්නා සුළුසේක.

2. ‘අකුශලමූලයෝ’ යනු ලෝභය අකුශල මූලයකි. ද්වේෂය අකුශල මූලයකි මෝහය අකුශල මූලයකි. මෙය භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසින් වදාරණලදී. මහණෙනි, කර්මයන්ගේ ඇතිවීම පිණිස නිදාන තුනෙකි. එනම් ලෝභය කර්මයන්ගේ ඇතිවීමට නිදානයකි. ද්වේෂය කර්මයන්ගේ ඇතිවීමට නිදානයකි. මෝහය කර්මයන්ගේ ඇතිවීමට නිදානයකි. මහණෙනි ලෝභයෙන් හටගත් කර්මයකින් හෝ ද්වේෂයෙන් හටගත් කර්මයකින් හෝ මෝහයෙන් හටගත් කර්මයකින් හෝ දෙවියෝ නොපෙනෙත්. අන්‍යවූද සුගතීහු නොලැබෙත්. මහණෙනි, එසේ නමුදු ලෝභයෙන් උපන් කර්මයෙන් ද්වේෂයෙන් උපන් කර්මයෙන් මෝහයෙන් උපන් කර්මයෙන් නරකය පෙණෙයි. තිරිසන් යෝනිය පෙණෙයි. ප්‍රෙතවිෂය පෙණෙයි. යම් ඒ අනික් දුර්ගතීහුද පෙණෙත්. නරකයෙහිද තිරිසන් යොනියෙහිද, ප්‍රෙත විෂයෙහිද ආත්මභාවයක් ලැබීමද වෙයි. මේ අකුශල මුල් තුණයයි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ දනියි. දකියි.

3. මෙසේද භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මුල දක්නාසේක. ඇතිවීමද දක්නාසේක. කුසල් මුල් තුනෙහි අලෝභය කුශල මූලයකි. අද්වේෂය කුශලමූලයකි. අමෝහය කුශල මූලයකි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසින් මෙය දේශනා කරණ ලදී. මහණෙනි මේ කරුණු තුණ කුශල මූලයෝ නම් වෙති. මහණෙනි, අලෝභයෙන් හටගත් කර්මයෙන් අද්වේෂයෙන් හටගත් කර්මයෙන් අමෝහයෙන් හටගත් කර්මයෙන් දෙවියෝ පෙණෙත්. මිනිස්සු පෙණෙත්. යම්බඳු අන්‍යවූද සුගතීහුද දෙවි මිනිසුන් අතර ආත්මභාව ලැබීමද පෙණෙත්. මේ තුණ කුශල මූලයෝ යයි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ දනියි. දකියි. මෙසේද භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මුල දක්නාසුළුසේක. ඇතිවීම දක්නාසුළු සේක. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසින් මෙය දේශනාකරණලදී. මහණෙනි, යම්කිසි කුශල ධර්මයෝ ඇද්ද කුශලභාගිකයෝ ඇත්ද කුශලපාක්ෂිකයෝ ඇද්ද ඒ සියල්ලෝම අප්‍රමාදය මුල්කොට ඇත්තෝය. අප්‍රමාදය එක් තැන්කොට ඇත්තේය. ඒ ධර්මයන්ට අප්‍රමාදය ශ්‍රේෂ්ඨයයි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ දනියි. දකියි. මෙසේද භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මුල දක්නාසුළුසේක. ඇතිවීම දක්නාසේක.

4. නැවතද භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සංස්කාරයන්ගේ මුල අවිද්‍යාව යයිද විඤ්ඤාණයාගේ මුල සංස්කාරයයිද නාම රූපයාගේ මුල විඤ්ඤාණයයිද, සලායතනයාගේ මුල නාම රූපයයිද, ස්පර්ශයාගේ මුල සළායතනයයිද වේදනාවට ස්පර්ශය මුල්යයිද, තෘෂ්ණාවට වේදනාව මුල්යයිද උපාදානයට තෘෂ්ණාව මුල්යයිද, උපාදානයට භවය මුල්යයිද, ජාතිය (ඉපදීමට) භවය මුල්යයිද, ජරා මරණයට ජාතිය මුල්යයිද භාග්‍යවතුන් වහන්සේ දන්නාසේක. දක්නාසේක. මෙසේද භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මුල දක්නා සුළුසේක. ඇතිවීම දක්නාසුළුසේක. නැවතද භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ඇස් රෝගයන්ට ඇස මුල්යයි දනියි. දකියි. කන් රෝගයන්ට කණ මුල්යයි නාසිකා රෝගයන්ට නාසය මුල්යයිද දිවේ රෝගයන්ට දිව මුල්යයිද, කාය රෝගයන්ට ශරීරය මුල් යයිද, චෛතසික දුක්ඛයන්ට මනස මුල් යයිද, මෙසේද භාග්‍යවතුන් වහන්සේ දනියි. දකියි. මෙසේද භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මුල දක්නාසුළුසේක. හේතුව දක්නාසුළුසේක. නිදානය දක්නාසුළුසේක. ඇතිවීම දක්නාසුළුසේක වීම දක්නා සුළුසේක. සමුට්ඨානය (හටගැන්ම) දක්නාසුළුසේක. ආහාරය දක්නාසුළුසේක. අරමුණ දන්නාසුළුසේක. ප්‍රත්‍යය දක්නාසුලු සේක. හටගැන්ම දක්නාසුළුසේක යනුයි.

5. “ආයුෂ්මත් පුණ්ණකතෙම මෙසේ කීයේය” යන්නෙහි මෙසේ කීයේය යන්නෙහි (“ඉච්චායස්මා”යි) ස්වර සන්ධියයි. (1-1) 1 (iv) ඡේදය යෙදිය යුතුයි.) “ආයුෂ්මත් පුණ්ණක තෙම ප්‍රශ්න කිරීම ප්‍රයෝජනකොට පැමිණියේය” යනු ප්‍රශ්න කිරීමේ කැමැත්තෙන් පැමිණියේය. ප්‍රශ්න විචාරීමේ කැමැත්තෙන් පැමිණියේය. මෙසේද ප්‍රශ්න ඇසීම ප්‍රයෝජන කොට පැමිණියේය. නැවතද අසන්නන්ගේ, ප්‍රශ්න විචාරන්නන්ගේ පැමිණීම, ඉදිරියට ඒම, එළඹීම, සේවනය ඇත්තේනුයි, මෙසේද ප්‍රශ්නකිරීම ප්‍රයෝජනකොට පැමිණියේය යනුයි. නැවතද ඔබට ප්‍රශ්න පැමිණීමක් ඇත. මා විසින් විචාරණලද්ද විසඳීමටද ඒ බර ඉසිලීමටද ඔබ පොහොසත්ය.

6. “මිනිස්සුද ඍෂිවරයෝද කුමක ඇළුනෝද” යන්නෙහි කුමක ඇළුනෝද, කුමකට එළඹුනෝද යන්නෙහි “ඍෂිහු” නම් ඍෂී නම් වූ යම්කිසි ඍෂි ප්‍රව්‍රජ්‍යාවෙන් පැවිදිවූවෝය. ආජීවකයෝ නම් නිඝණ්ඨයෝයි. ජටාධර තාපසයෝයි. මනුජ යන්නෙන් මිනිස්සු කියත්. “ක්ෂත්‍රියයෝ බ්‍රාහ්මණයෝ දේවතාවන්ට” යන්නෙහි ක්ෂත්‍රියයෝ නම් යම්කිසි ක්ෂත්‍රිය ජාතිකයෝයි. බ්‍රාහ්මණයෝ නම් යම්කිසි අනුන් පහත්කොට සිතන බමුණෝය. දේවතාවන්ට යන්නෙහි ආජීවක ශ්‍රාවකයන්ට ආජීවකයෝ දෙවතාවෝයි. නිඝණ්ඨ ශ්‍රාවකයන්ට නිඝණ්ඨයෝ දෙවතාවෝයි. ජටිල ශ්‍රාවකයින්ට ජටිලයෝ දෙවතාවෝයි පරිව්‍රාජක ශ්‍රාවකයන්ට පරිව්‍රාජකයෝ දෙවතාවෝයි. විරුද්ධනොවූ ශ්‍රාවකයන්ට විරුද්ධ නොවූවෝ දෙවතාවෝයි හස්තිව්‍රතය ඇතියන්ට ඇත්තු දෙවතාවෝයි. අශ්ව ව්‍රතය ඇත්තන්ට අශ්වයෝ දෙවතාවෝයි. ගව ව්‍රතය ඇතියන්ට ගවයෝ දෙවතාවෝයි. ශුනක ව්‍රතය ඇතියන්ට ශුනකයෝ දෙවතාවෝයි කාක ව්‍රතය ඇතියන්ට කාකයෝ දෙවතාවෝයි. වාසු දෙව ව්‍රතය ඇතියන්ට වාසු දෙවයා දෙවතා වෙයි බල දෙව ව්‍රතය ඇතියන්ට බල දෙවියා දෙවතාවා වෙයි. “පූර්ණභද්‍ර ව්‍රත ඇතියන්ට පූර්ණභද්‍රයා දෙවියා වෙයි. මණි භද්‍ර ව්‍රත ඇතියන්ට මණි භද්‍රයා දෙවතාවා වෙයි. අග්නි ව්‍රත ඇතියන්ට ගින්න දෙවතාවා වෙයි. නාග ව්‍රත ඇතියන්ට නාගයා දෙවතාවා වෙයි. සුපර්ණව්‍රත ඇතියන්ට සුපර්ණයා දෙවතාවා වෙයි. යක්ෂ ව්‍රත ඇතියන්ට යක්ෂයා දෙවතාවා වෙයි. අසුර ව්‍රත ඇතියන්ට අසුරයා දෙවතාවා වෙයි. ගාන්ධර්ව ව්‍රත ඇතියන්ට ගාන්ධර්වයා දෙවතාවා වෙයි. මහාරාජ ව්‍රත ඇතියන්ට මහ රජවරු දෙවතාවෝ වෙත්. චන්ද්‍ර ව්‍රතය ඇතියන්ට චන්ද්‍රයා දෙවතාවා වෙයි. සූර්ය ව්‍රතය ඇතියන්ට සූර්යයා දෙවතාවා වෙයි. ඉන්ද්‍ර ව්‍රතය ඇතියන්ට ඉන්ද්‍රයා දෙවතාවා වෙයි. බ්‍රහ්ම ව්‍රතය ඇතියන්ට බ්‍රහ්මයා දෙවතාවා වෙයි. දෙව ව්‍රතය ඇතියන්ට දෙවියා දෙවතාවා වෙයි. දිශා ව්‍රත ඇතියන්ට දිශාව දෙවතාවා වෙයි. යමෙක් යමෙකුන්ගේ දක්ෂිණාව පිළිගනීද ඔවුහු දෙවතාවෝ වෙත් යනුයි.

7. “මේ ලෝකයෙහි බොහෝ යාග කළාහුය” යන්නෙහි “යාග” යයි දිය යුතු දෙයට කියයි. සිවුරු, පිණ්ඩපාත, සෙනාසන, ගිලන්පස බෙහෙත් පිරිකර, ආහාර පාන, වස්ත්‍ර යානා, මාලා, මල් සුවඳ, විලවුන්, සයනයන් ආවාස, පහන් යනුයි යාග කළාහුය යනු (ii) සිවුරු පිණ්ඩපාත, සෙනාසන, ගිලන්පස බෙහෙත් පිරිකර, ආහාර පාන, වස්ත්‍ර යානා මල් සුවද විලවුන් සයනයන්, ආවාස පහන් යන (iii) යාගයන් යමෙක් සොයත්ද ඔවුහු යාග කරත් යම් කෙනෙක් සිවුරු (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි) යාග ද්‍රව්‍ය රැස් කෙරෙද්ද ඔවුහු යාග කරත්. යමෙක් සිවුරු පිණ්ඩපාත (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි) යාග ද්‍රව්‍යයන් දෙත්ද යාග කරත්ද පරිත්‍යා කරත්ද ඔවුහුද යාග කරත්.

8. “බොහෝ” යනු මේ යාගයෝ හෝ බොහෝ වෙත්, මේ යාග කරන්නෝ හෝ බොහෝ වෙත්, මේ යාග හා යාග කරන්නෝ බොහෝ වෙත්. ක්ෂත්‍රියයෝ හෝ බ්‍රාහ්මණයෝ හෝ ශුද්‍රයෝ හෝ ගෘහස්ථයෝ හෝ ප්‍රව්‍රජිතයෝ හෝ දෙවියෝ හෝ මිනිස්සු හෝ යන මේ යාග හා යාග කරන්නෝ හෝයි. මේ බොහෝ දන්දීමට සුදුස්සෝ හෝ මේ දන්දීමට සුදුසු බොහෝ ශ්‍රමණ බ්‍රාහ්මණයෝද දිළින්දෝද මාර්ගිකයෝද ගුණ කියා ඉල්වන්නෝද යාචකයෝද යන මෙසේ දන්දීමට සුදුස්සෝ හෝ යනුයි

9. “බොහෝ මේ ලෝකයෙහි” යනු මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහියි යනුයි.

10. “මේ කාරණය විචාරමි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මෙය දේශනා කරණු මැනවි” යන්නෙහි විචාරීම නම් විචාරීම් තුනකි (ii) නොදැකි දෙය, ප්‍රකාශ කර ගැනීමේ විචාරීම, දැකීදෙය ගලපා බැලීමේ ප්‍රශ්න කිරීම, විමතිය නැතිකර ගැනීමේ ප්‍රශ්න කිරීම, යනුයි. නොදුටු දෙය ප්‍රකාශ කර ගැනීමේ විචාරීම කවරේද? ප්‍රකෘතියෙන් ලක්ෂණය නොදැනීම වේද, නොදුටු සමකොට නොබැලු තීරණය නොකළ නොවැඩු, ඤාණයාගේ දැකීම පිණිස සමකොට බැලීම පිණිස, තීරණය කිරීම පිණිස, ප්‍රකට කිරීම පිණිස, වැඩීම පිණිස, ප්‍රශ්න අසාද, මෙය නොදුටු දේ ප්‍රකාශ කර ගැනීමේ විචාරීමවේ.

11. “දැකී දෙය සමාන කර බැලීමේ පෘච්ඡාව කවරේද?” ප්‍රකෘතියෙන් ලක්ෂණයක් වේද ඤාණයක් වේද, දුටු සම කොට බැලු තීරණය කළ පණ්ඩිතයන් සමග සමකර බැලීම පිණිස ප්‍රශ්න විචාරාද, මෙය දුටු දෙය සංසන්දනය කර බැලීමේ පෘච්ඡා නමි,

12. “සැකය දුරු කිරීමේ පෘච්ඡාව කවරේද?” ප්‍රකෘතියෙන් සැකයට පත්වූයේ වේද, විමතියට පත්වූයේ අදහස් දෙකක් දරන්නේ වේද, මෙසේ වේද, මෙසේ නොවේද, කෙසේ වේද, යන හෙතෙම විමතිය බිඳ දැමීම පිණිස ප්‍රශ්න විචාරයි. මේ විමතිය සිඳීමේ පෘච්ඡා නමි. මේ ප්‍රශ්න විචාරීම් තුනයි. අනිකුදු ප්‍රශ්න තුනක් ඇත. මිනිසුන්ගේ ප්‍රශ්න නොමිනිසුන්ගේ ප්‍රශ්න නිර්මාණය කළාවූ (බුදු රූ) ආදීන්ගේ ප්‍රශ්න යනුයි.

13. “මිනිසුන්ගේ ප්‍රශ්න කවරේද?” මිනිස්සු භාග්‍යවත් බුදුරජාණන් වහන්සේ වෙත එළඹ විචාරත්. භික්ෂූහු විචාරති. භික්ෂුණීහු විචාරති. උපාසකවරු විචාරති. උපාසිකාවරු විචාරති, රජවරු විචාරති. රාජවංශිකයෝ විචාරති. ගන්ධර්වයෝ විචාරති, බමුණෝ විචාරති, වෛශ්‍යයෝ විචාරති, ශුද්‍රයෝ විචාරති ගෘහස්ථයෝ විචාරති. පැවිද්දෝ විචාරති, මේ මිනිසුන්ගේ ප්‍රශ්නයෝයි. “නොමිනිස් ප්‍රශ්නයෝ කවරහුද?” අමනුෂ්‍යයෝ භාග්‍යවත් බුදුන් වෙත එළඹ ප්‍රශ්න විචාරති, නාගයෝ විචාරති, සුපර්ණයෝ (ගුරුළෝ) විචාරති. යක්ෂයෝ විචාරති. අසුරයෝ විචාරති. ගන්ධර්වයෝ විචාරති. දිව්‍යමහා රජවරු විචාරති, ශක්‍රයෝ විචාරති, බ්‍රහ්මයෝ විචාරති. දෙවතාවෝ විචාරති මේ නොමිනිස් ප්‍රශ්නයෝයි.

14. “නිර්මාණය කළවුන්ගේ ප්‍රශ්නයෝ කවරහුද?” භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මනොමයවූ සියලු අංග සම්පූර්ණ මනා ඉන්ද්‍රිය ඇති රූපයක් මවයි. ඒ නිර්මිත රූපය භාග්‍යවත් බුදුන් වෙත පැමිණ ප්‍රශ්න විචාරයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසඳන සේක. මේ නිර්මාණය කළ වුන්ගේ පෘච්ඡාවෝයි මේ ප්‍රශ්න කිරීම් තුන වෙති.

14. නැවතද ප්‍රශ්න තුනක් වෙති. තමාට වැඩ පිණිස අසන ප්‍රශ්න, අනුන්ට වැඩ පිණිස අසන ප්‍රශ්න, තමන් අනුන් යන දෙපක්ෂයට වැඩ පිණිස අසන ප්‍රශ්න යනුයි. අනිකුදු විචාරීම් තුනක් වෙති, මෙලොව පිළිබඳ විචාරීම් පරලොව පිළිබඳ විචාරීම් මෙලොව පරලොව දෙකම පිළිබඳ විචාරීම් වෙති. නැවතද විචාරීම තුනෙකි. නිවැරදි අර්ථ ඇති පෘච්ඡාව කෙලෙස් නැති අර්ථ ඇති පෘච්ඡාව පිරිසිදු අර්ථ ඇති පෘච්ඡාව යනුයි. නැවතද විචාරීම් තුනක් වෙති. අතීත පෘච්ඡා අනාගත පෘච්ඡා වර්තමාන පෘච්ඡා යනුයි. අනිකුදු ප්‍රශ්න කිරීමේ තුනක් වෙති. ආධ්‍යාත්මික පෘච්ඡා බාහිර පෘච්ඡා අධ්‍යාත්මික බාහිර පෘච්ඡා යනුයි.

15. නැවත ප්‍රශ්න කිරීම් තුනෙකි. කුශල පෘච්ඡා අකුශල පෘච්ඡා අව්‍යාකාත පෘච්ඡා යනුයි. නැවතද ප්‍රශ්න කිරීම් තුනෙකි. ස්කන්ධ පෘච්ඡා ධාතු පෘච්ඡා ආයතන පෘච්ඡා යනුයි. අනිකුදු ප්‍රශ්න කිරීම් තුනෙකි. සතිපට්ඨාන පෘච්ඡා සම්මප්පධාන පෘච්ඡා ඉද්ධිපාද පුච්ඡා යනුයි. අනිකුදු ප්‍රශ්න කිරීම් තුනෙකි. ඉන්ද්‍රිය පෘච්ඡා බල පෘච්ඡා බොජ්ක්ධංග පුච්ඡා යනුයි.

16. අනිකුදු ප්‍රශ්න කිරීම් තුනෙකි. මග්ගපුච්ඡා ඵල පුච්ඡා නිබ්බාණ පුච්ඡා යනුයි. ප්‍රශ්න කරමි යනු ආරාධනා කරමි. ඉල්ලමි, එය කියනු මැනවි. යනුයි ‘භගවත්’ යනු ගෞරව වචනයකි. (මහා නිද්දෙසයේ (7-2) 1 යෙදිය යුතුයි. 1661 පිට) ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ පැනවීමකි මේ භගවා යනුයි.

17. “මෙය කියනු මැනවි” යනු කියනු මැනවි, දේශනා කරණු මැනවි, ප්‍රකාශ කරණු මැනවි. පනවනු මැනවි. තබනු මැනවි විවෘත කරණු මැනවි. බෙදනු මැනවි, ප්‍රකට කරණු මැනවි, යනුයි. එබැවින් බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.

(3-2)

1. “බලාපොරොත්තුවෙත්” යනු (ii) රූප ලැබීම බලාපොරොත්තුවෙත්. ශබ්දය ලැබීම බලාපොරොත්තුවෙත් ගන්ධ රශ ස්පර්ශයන් බලාපොරොත්තු වෙත්. පුත්‍රයන් අඹුවන් කීර්තිය ධනය එෛශ්චර්යය ලැබීම බලාපොරොත්තු වෙත්. ක්ෂත්‍රිය මහා සාර කුලයෙහි ඉපදීම බලාපොරොත්තු වෙත්. බ්‍රාහ්මණ මහාසාර කුලයෙහි ඉපදීම බලාපොරොත්තු වෙත්. ගෘහපති මහාසාර කුලයෙහි ඉපදීම බලාපොරොත්තු වෙත්. චාතුර්මහාරාජික තාවතිංස යාම තුෂිත නිර්මානරතී පරනිර්මිත වසවර්ති යන දෙවියන් කෙරෙහි ඉපදීම බලාපොරොත්තු වෙත්. බ්‍රහ්ම කායික දෙවියන් කෙරෙහි ආත්මභාවය ලැබීම බලාපොරොත්තු වෙත්. ප්‍රාර්ථනා කරත්. ආශා කරත්.

2. “ස්තුති කරත්” යනු යාගයට හෝ ස්තුති කරත්. ඵලයට හෝ ස්තුති කරත්. දක්ෂිණාවෙහි හෝ ස්තුති කරත්. කෙසේ යාගයට ස්තුති කෙරෙත්ද? පිරිසිදු කොට දෙනලද්දට මනාප කොට දෙනලද්දට ප්‍රණීත කොට දෙන ලද්දට කාලයෙහි දෙන ලද්දට කැපකොට දෙන ලද්දට දක්ෂිණාර්හයන් සොයා බලා දෙනලද්දට නිවැරදි කොට දෙනලද්දට නිතර දෙන ලද්දට පැහැදුනේය යනු සිහි කරත්. කියත්, වර්ණනා කරත්, ප්‍රශංසා කරත්, මෙසේ යාගයට ස්තුති කරත්. කෙසේ ඵලයට ස්තුති කරත්ද? මේ හේතුවෙන් රුපය ලැබීම වන්නේය. “බලාපොරොත්තුවෙත්” යන්නට “ලැබීම වන්නේය” යනු යොදා (3-2) 1 (ii) යොදාගත යුතුයි.) බ්‍රහ්ම කායික දෙවියන් කෙරෙහි ආත්ම ප්‍රතිලාභය වන්නේයයි ස්තුති කරත්, ගුණ කියත්, වර්ණනා කරත්, ප්‍රශංසා කරත්, මෙසේ ඵලයට ස්තුති කරත්, කෙසේ දක්ෂිණාවට ස්තුති කරත්ද? දක්ෂිණාර්හයෝ ජාති සම්පන්නයෝ වෙති. ඉගෙණගත්තාවූ මන්ත්‍රධරවූ වේදත්‍රයේ පරතෙරට ගියාවූ නිඝණ්ඩු කෙටූභ සහිතවූ අක්ෂර සහිත විද්‍යා ප්‍රභෙදයන්ගේද ඉතිහාසය පස්වෙනි කොට ඇති පද කාව්‍ය කරණයන්ගේද ලොකායත මහා පුරුෂ ලක්ෂණයෙහිද කෙළවරට පැමිණියාවූද රාගය දුරු කළාවූ හෝ රාගය දුරු කිරීමට පිළිපදින්නාවූ හෝ ද්වේෂය දුරු කළාවූ හෝ ද්වේෂය දුරු කිරීමට පිළිපදින්නාවූ හෝ මෝහය පහවූ හෝ මෝහය දුරු කිරීමට පිළිපදින්නාවූ හෝ ශ්‍රද්ධා සම්පන්නවූ හෝ ශීල සම්පන්නවූ හෝ සමාධි සම්පන්නවූ හෝ ප්‍රඥා සම්පන්නවූ හෝ විමුක්ති සම්පන්නවූ හෝ විමුක්ති ඥාන දර්ශන සම්පන්නවූ හෝ යයි ස්තුති කරත්, ගුණ කියත්, වර්ණනා කරත්. ප්‍රශංසා කරත්, මෙසේ දක්ෂිණාර්හයන් කෙරෙහි ස්තුති කරත්, කථාකරත්. රූපය ලැබීම ගැන කථා කරත්. ශබ්ද ප්‍රතිලාභය ගැන කථා කරත්. ගන්ධ ප්‍රතිලාභය ගැන කථා කරත්. රස ප්‍රතිලාභය ගැන කථා කරත්, ‘බලාපොරොත්තුවෙත්’ යන්නට ‘ගැන කථා කරත්’ යනු යොදා (3-2) 1 (ii) යෙදිය යුතුයි.) බ්‍රහ්ම කායික දෙවියන් කෙරෙහි ආත්ම ප්‍රතිලාභය ගැන කථා කරත්. විශේෂයෙන් කථා කරත්, යනුයි. “භාග්‍යවතුන් වහන්සේ, පුණ්ණකය, යාග කෙරෙත්” යන්නෙහි පරිත්‍යාග කරත්, දෙත්, සිවුරු පිණ්ඩපාත ගිලන්පස බෙහෙත් පිරිකර, ආහාර, පාන, වස්ත්‍ර, යාන මාලා, සුවඳ විලවුන්, සයන, ආවාස, පහන් බලාපොරොත්තුවෙත්, යනුයි.

3. “ලාභය (ලැබීම) නිසා කාමයෝ බලාපොරොත්තු වෙත්.” යනු රූපය ලැබීම නිසා කාමයෝ බලාපොරොත්තු වෙත්. ශබ්දය ලැබීම නිසා කාමයෝ බලාපොරොත්තුවෙත්. (3-1) 1 (ii) යෙදිය යුතුයි.) බ්‍රහ්ම කායික දෙවියන් කෙරෙහි ආත්ම ප්‍රතිලාභය පිණිස කාමයෝ බලාපොරොත්තුවෙත්.

4. “යාග කරන්නාවූ භව රාගයෙහි ඇළුනාවූ ඔවුහු ජාති ජරාවන් එතර නොකළාහුය.” යන්නෙහි ඔවුහු යනු යාග කරන්නෝ කියත්. යාගයෙහි යෙදුනෝ යනු යාග යෙදීම්වල යුක්තවූවෝ නියුක්තවූවෝ යෙදුනෝ එය චරිත කොට ඇත්තෝ එය බහුලකොට ඇත්තෝ එය ගරුකොට ඇත්තෝ, එයට නැමුනෝ, එහි ඇළුනෝ එය අධිපති කොට ඇත්තෝ, යනුයි.

5. “භව රාගයෙහි ඇළුනෝ,” යන්නෙහි භව රාගය නම් භවයන්හි යම් භවාශාවක් භව කැමැත්තක්, භව බන්ධනයක්, භව තෘෂ්ණාවක්, භව ස්නෙහයක්, භව පරිඩාහයක් ඇද්ද භව මූර්ඡාවක් ඇද්ද, භවයන්හි ගැලීමක් ඇද්ද, භව රාගයෙන් භවයන්හි ඇලීමක් ඇද්ද, ගිජුවීමක් මූර්ඡා වීමක් ලැගීමක්, එරීමක් ඇද්ද එයයි.

6. “යාගයෙහි යෙදුනාවූ භවයෙහි ඇළුනාවූ ඔවුහු ජාති ජරාවන් තරණය නොකරත්යයි කියමි” යනු ඒ යාගයෙහි යෙදුනාවූ භව රාගයෙහි ඇළුනාවූ ඔවුහු ජාති ජරා මරණයන් තරණය නොකරත්, නොඉක්මවත්, ජාති මරණයෙන් නොනික්මුනෝ වෙත්. නොවූවෝ නොසන්සිඳුනෝ ජාති ජරා මරණයන් ඇතුළත පෙරළෙත්. සංසාර මාර්ගය ඇතුළත පෙරළෙත්. (ii) ජාතියෙන් (ඉපදීමෙන්) යුක්තවූවෝ ජරාවෙන් විසුරුණෝ, ව්‍යාධියෙන් මැඩුනෝ මරණයෙන් වැටුනෝ ආරක්ෂාවක් නැත්තෝ පිහිටක් නැත්තෝව වෙසෙත්යයි කියමි. දේශනා කරමි. පනවමි. තබමි. විවෘත කරමි, බෙදමි, ප්‍රකට කරමි, ප්‍රකාශ කරමි, යනුයි.

(3-3)

1. “ඒකාන්තයෙන් ඒ යාගයෙහි යෙදෙන්නෝ තරණය නොකරත්” යනු ඒ යාග යොදන්නෝ භව රාගයෙහි ඇළුනෝ ජාති ජරා මරණය එතර නොකරත්. නොඉක්මවත්. ජාති ජරා මරණය නොඉක්මවූවාහු, නොසන්සිඳුනාහු වෙන් නොකළාහු, ජාති ජරා මරණය ඇතුළත පෙරළෙත් සංසාර මාර්ගය ඇතුළත පෙරළෙත්. (3-2) 6 (ii) ඡේදය යෙදිය යුතුයි.)

2. “නිදුකානෙනි, යාගයන්ගෙන් ජාතියද ජරාවද යන්නෙහි” යාගයන්ගෙන් යනු, බොහෝ යාගයන්ගෙන් වෙන්ව යනුයි.

(ii) ‘නිදුකානෙනි’ යනු ප්‍රිය වචනයයි ගරු වචනයයි, ගෞරව සැළකිලි වචනයයි. මේ මාරිස (නිදුකාණනි) යනුයි. (iii) ඉක්බිති දිව්‍ය මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහි හැසිරෙන්නේ ජාතියද ජරාවද තරණය කළේය. නිදුකානෙනි, යනු ඉක්බිති මේ තෙම දෙවියන් සහිත ලෝකයෙහි මරුන් සහිත බඹුන් සහිත ශ්‍රමණ බ්‍රාහ්මණයන් සහිත ප්‍රජාවෙහි ජාති ජරා මරණය තරණය කළේය, එතර කළේය මාරිස, යනු (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.)

3. “එය භාග්‍යවතුන් වහන්සේගෙන් විචාරමි. දේශනා කරණු මැනවි,” යන්නෙහි ‘එය විචාරමි’ යනු එය විචාරමි, එය ඉල්ලමි, එය දේශනා කරණු මැනවි. එය විචාරමි. මට දේශනා කරණු මැනවි. ‘භගවත්’ යනු ගෞරව වචනයයි කියනු මැනවි. ‘දේශනා කරණු මැනවි’ පනවනු මැනවි තබනු මැනවි යනුයි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීයේය.

(3-4)

1. “ලෝකයෙහි තමාට අයත්වූද අනුන්ට අයත්වූද ආත්මභාවයන් දැන” යන්නෙහි ‘දැන’ යනු ඥානයට කියයි යම් ප්‍රඥාවක් පජානන නම් වේද (මහානිද්දෙසයේ (2-8) 10 ඡේදයේ ‘යම් ප්‍රඥාවක්’ යන තැන සිට 14 ඡේදය අවසානය දක්වා යොදාගත යුතුයි.) සම්‍යක් දෘෂ්ටිය යනුයි. ‘තමන්ට අයත්වූද අනුන්ට අයත්වූද, යන්නෙහි ‘ඔර’ (තමාට අයත්) යයි ස්වකීය ආත්මභාවයට කියයි. “පාරයයි” අන්‍ය ආත්මභාවයට කියයි එසේම ‘ඔර’ යයි ස්වකීය රූප වේදනා සඤ්ඤා සංඛාර, විඤ්ඤාණයන්ට කියයි ‘පාර’ යයි අනුන්ට අයත් රූප වේදනා සඤ්ඤා සංඛාර විඤ්ඤානයන්ට කියයි. ‘ඔර’ යයි අධ්‍යාත්මික ආයතන සයට කියයි. ‘පාර’ යයි බාහිර ආයතන සයට කියයි. ඔර යයි මනුෂ්‍ය ලෝකයට කියයි. පාරයයි දිව්‍ය ලෝකයට කියයි. ‘ඔර’ යයි කාම ධාතුවට කියයි. ‘පාර’ යයි රූප ධාතුවට හා අරූප ධාතුවට කියයි ‘තමාට අයත්වූද අනුන්ට අයත්වූද ආත්මභාවයන් දැන යන්නෙහි තමාට අයත්වූද අනුන්ට අයත්වූද ආත්මභාවයන් අනිත්‍ය වශයෙන් සංස්කාර දුක් වශයෙන් රොග වශයෙන් ගඩවශයෙන් (මහා නිද්දෙසයේ (11-11) 5 (iv) ‘රූප ප්‍රකට වෙයි’ යන තැනට යොදාගත යුතුයි.) නික්මීම් වශයෙන් දැන සමකොට බලා තීරණයකොට ප්‍රකටකොට යනුයි.

2. “යමෙකුට ලෝකයෙහි කිසිතැනක කම්පාවක් නැද්ද” යන්නෙහි යමෙකුට යනු අර්හත්වූ ක්ෂීණාශ්‍රවයන් වහන්සේට යනුයි. ‘කම්පාවක්’ යනු තෘෂ්ණා කම්පාව, දෘෂ්ටි කම්පාව, මාන, කම්පාවක් ක්ලෙශ කම්පාව කර්ම කම්පාව යන මේ කම්පාවීම් නැත. නොලැබෙත්, නූපදිත්, ප්‍රහීනය මුලින් සිඳුනේය සන්සිඳුනේය. ඉපදීමට අයොග්‍යය. ඥානය නැමති ගින්නෙන් දැවුනේය යනුයි. ‘කිසි තැනක’ යනු කිසියම් තැනක අධ්‍යාත්මයෙහි හෝ බාහිර හෝ අධ්‍යාත්ම බාහිර හෝ යනුයි. ‘ලෝකයෙහි’ යනු අපාය ලෝකයෙහි (1-1) 1 (i) ඡේදය යොදාගත යුතුයි) ‘ශාන්තවූ දුශ්චරිතාදී දුම්නැති රාගාදී දුක් නැති ආශාරහිත හෙතෙම ජාති ජරාව තරණය කළේය කියමි. යන්නෙහි ‘ශාන්ත’ නම් රාගය සන්සිඳුන බැවින් ශාන්ත නමි. ද්වේෂය මෝහය, ක්‍රෝධය, ගුණමකුකම බද්ධ වෛරය (මහා නිද්දෙසයේ (3-4) 2 රාගය යන තැන සිට යෙදිය යුතුයි.) සියලු අකුශල් රැස්කිරීම්වල ශාන්ත බව ඇති බැවින් සංසිඳුනේ නිවුනේය. දුරුකළ බැවින් නිවුන බැවින් ශාන්තය, උපශාන්තය එබැවින් සන්සිඳුනේය, එබැවින් ශාන්ත නමි.

3. “කෙලෙස් දුම් නැති” යනු කායදුශ්චරිතය දවන ලදී. වියලවන ලදී. සන්සිඳුවන ලදී. වාග් දුශ්චරිතය මනස් දුශ්චරිතය දවන ලදී. වියලවන ලදී, රාගය, මෝහය ද්වේෂය, දවන ලදී. වියලවන ලදී. විශේෂයෙන් වියලවනලදී ක්‍රෝධය, බද්ධ වෛරය ගුණමකුකම, ගුණවතුන් තමා හා සම කිරීම, ඊර්ෂ්‍යාව, මසුරුකම, රැවටිල්ල, කෛරාටිකකම, තදගතිය, එකට එක කිරීම, මානය, අතිමානය, මදය, ප්‍රමාදය, සියලු කෙලෙස් සියලු දුශ්චරිත සියලු පීඩා සියලු දැවිලි, සියලු තැවිලි, සියලු අකුශල රැස්කිරීම් දවන ලදී. වියලන ලදී. සංසිඳුවන ලදී. නැවතද ක්‍රෝධය දුමයයි කියයි.

4. “බ්‍රාහ්මණය, තට ක්‍රෝධය කෑම සපයන ගෙය වේ. ක්‍රෝධය දුමයි. මුසාවාදය පහත් බවයි. දිව පූජාවයි. හෘදය උපදනා තැන වේ. මනාව දෙන්නාවූ පුරුෂයාට අර්ථයෝ බැබලීම වෙත්. නැවතද දශාකාරකින් ක්‍රෝධය උපදියි. (ii) මට අනර්ථයක් කළේයයි ක්‍රෝධය උපදියි. මට අනර්ථ කෙරේයයි ක්‍රෝධය උපදියි. මට අනර්ථයක් කරන්නේයයි ක්‍රෝධය උපදියි. මාගේ ප්‍රිය මනාපයාට (මිත්‍රයාට) අනර්ථයක් කෙළේයයි ක්‍රෝධය උපදියි. කෙරේයයි කරන්නේයයි ක්‍රෝධය උපදියි. මාගේ සතුරාට වැඩක් කෙළේයයි කෙරේයයි කරන්නේයයි ක්‍රෝධය උපදියි. අස්ථානයෙහිද ක්‍රෝධය උපදියි මෙබඳුවූ යම් සිතේ ක්‍රෝධයක් ප්‍රතිවිරොධයක් කෝපයක් ප්‍රතිකෝපයක් ද්වේෂයක් කිපීමක් ව්‍යාපාදයක් විරොධයක් ප්‍රති විරොධයක් ඩණ්ඩගතියක් කඳුළු හෙලීමක් සිතෙහි නොසතුටු බවක් ඇද්ද, මේ ක්‍රෝධයයි කියයි. නැවතද ක්‍රෝධයාගේ උසස් බව හා පහත් බව දතයුතුයි. කිසි කලෙක ක්‍රෝධය සිත අවුල් කිරීම පමණකට වෙයි. ඒතාක් මුහුණ නොහැකුලුනේ වෙයි. කිසි කලෙක ක්‍රෝධය මුහුණ හැකිලීම් පමණකට වෙයි. ඒතාක් හනු හැකිලීම නොවෙයි.

5. සමහර කලෙක ක්‍රෝධය හනු හැකිලීම් පමණකට වෙයි. ඒතාක් නපුරු වචන නිකුත් නොවෙයි. සමහර කලෙක ක්‍රෝධය නපුරු වචන නිකුත් කිරීම් පමණකට වෙයි. ඒතාක් ඒ මේ අත නොබැලීම වෙයි. කිසි කලෙක ක්‍රෝධය ඒ මේ අත බැලීම් පමණකට වෙයි. ඒතාක් දණ්ඩක් ආයුධයක් අතගෑම නොවෙයි, කිසි කලෙක ක්‍රෝධය දණ්ඩක් ආයුධයක් අතගෑම් පමණකට වෙයි. ඒතාක් දණ්ඩක් හෝ ආයුධයක් ඉස්සීම නොවෙයි. කිසි කලෙක ක්‍රෝධය දණ්ඩක් ආයුධයක් ඉස්සීම පමණකට වෙයි. ඒතාක් දණ්ඩක් හෝ ආයුධයක් විසි කිරීම නොවෙයි. කිසි කලෙක ක්‍රෝධය දණ්ඩක් හෝ ආයුධයක් විසි කිරීම් පමණකට වෙයි, ඒතාක් මත්තෙහි හෙලීම නොවෙයි. කිසි කලෙක ක්‍රෝධය දණ්ඩක් ආයුධයක් මත්තෙහි හෙලීම් පමණකට වෙයි. ඒතාක් සිඳීම් බිඳීම් නොවෙයි. කිසි කලෙක ක්‍රෝධය සිඳීම් බිඳීම් පමණකට වෙයි. ඒතාක් පැලීම් ආදිය නොවෙයි. කිසි කලෙක ක්‍රෝධය දඬු ආදියෙන් ගසා පැලීම් ආදියකට වෙයි. ඒතාක් අඟපසඟ කැඩීම් ආදියක් නොවෙයි. කිසි කලෙක ක්‍රෝධය අඟපසඟ කැඩීම් ආදියකට පමණක් වෙයි. ඒතාක් දිවි තොරකිරීම (මැරීම) නොවෙයි. කිසි කලෙක ක්‍රෝධය දිවි තොර කිරීම් පමණකට වෙයි. ඒතාක් සියල්ලම පරිත්‍යාග කිරීම නොවෙයි. යම් පරිද්දෙකින් ක්‍රෝධය අන්‍ය පුද්ගලයා නසා තමාද නසාද මෙපමණකින් ක්‍රෝධය දැඩි වූයේ ඉතා මහත් බවට පැමිණියේ වෙයි. යමෙකුට ඒ ක්‍රෝධය ප්‍රහීනද මුලින් සිඳුනේද ශාන්තද ඉපදීමට අයොග්‍යද ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද හෙතෙම දුම් නොගසන්නේ වෙයි. ක්‍රෝධය ප්‍රහීනවූ බැවින් ක්‍රෝධයට සතුරා දැනගත් බැවින් දුම් නොගසන්නේ වෙයි. ක්‍රොධ හේතුව බිඳ දැමූ බැවින් දුක් නැත්තේ ආශා නැත්තේ ක්‍රෝධය ඉක්මවූයේ ද්වේෂය ඉක්මවූයේ මෝහය ඉක්මවූ (දවනලදී යනු ඉක්මවූයේ යනු යොදා (3-4) 3 ක්‍රෝධය යන තැන සිට යොදාගත යුතුයි.) සියලු අකුසල රැස්කිරීම් ඉක්මවූයේ මුලින් සිඳ දැම්මේ සංසිඳවූයේ ඉපදීමට අයොග්‍යවූයේ ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේනුයි හෙතෙම නිරාසායයි කියයි. “ආශා රහිතවූයේ” යන්නෙහි ආශායයි තෘෂ්ණාවට කියයි. යම් රාගයක් ඇද්ද ඇලීමක් ඇද්ද අභිධ්‍යාවක් ලෝභයක් අකුසල මූලයක් ඇද්ද යමකුට මේ ආශා නම් තෘෂ්ණාව ප්‍රහීනද මුලින් සිඳුනේද සංසිඳුනේද ඉපදීමට අයොග්‍යද ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද, හෙතෙම පීඩා රහිත යයිද ආශා රහිතයයිද කියයි.

6. “ඉපදීම්” යනු ඒ ඒ සත්වයන්ගේ ඒ ඒ සත්ව නිකායයන්හි යම් ඉපදීමක් ඇද්ද, ඇතිවීමක් ඇද්ද බැස ගැනීමක් ඇද්ද, ස්කන්ධන්ගේ පහළවීමක් ඇද්ද ආයතනයන්ගේ ඇතිවීමක් ඇද්ද, එයයි.

7. “ජරාව” නම් ඒ ඒ සත්වනිකායයෙහි ඒ ඒ සත්වයන්ගේ ජරාවක් ඇද්ද, දිරීම් බවක් ඇද්ද, දත් වැටීමක් හිසකේ සුදුවීමක් ඇඟ රැලිවැටීමක් ඇද්ද ආයුෂයාගේ ගෙවීමක් ඉන්ද්‍රියයන්ගේ මේරීමක් ඇද්ද එය ජරාව නමි.

8. “ශාන්තවූ දුම් නැත්තාවූ පීඩා නැති ආශා රහිත හෙතෙම ජාති ජරා මරණයන් එතර කළේය. ඉක්ම වූයේයයි කියමි, ප්‍රකාශ කරමි, දේශනා කරමි, පනවමි. තබමි, විවෘත කරමි, ගාථාවන්ගේ අවසානයෙහිම (1-8) 6 යොදාගත යුතුයි.) ඇඳිලිබැඳ භාග්‍යවතුන් වහන්සේට නමස්කාර කරමින් ස්වාමීනි, මම භාග්‍යවතුන් වහන්සේගේ ශ්‍රාවකයෙක් වෙමියි කීයේය.

(4-1)

1. “මෙය විචාරමි, භාග්‍යවතුන් වහන්සේ දේශනා කරණු මැනවි. යන්නෙහි ප්‍රශ්න කිරීම් තුනකි (3-1) 10, 11, 12, 13, 14, 15 ඡේද යෙදිය යුතුයි. “භාග්‍යවත්” යනු ගෞරව වචනයකි. (මහා නිද්දේශයේ (7-2) 1 භාග්‍යවතුන් වහන්සේ යනු යන තැන සිට යොදාගත යුතුයි. 1731 පිට) ඔබ වහන්සේ වඩනලද ආත්මභාවය ඇත්තෙක්වේද, දන්නෙකැයි දනිමි. වේදගුයයි ඔබවහන්සේ දනිමි. වඩනලද ආත්මභාවය ඇත්තේයයි දනිමි. අවබෝධ කරමි. වඩනලද ආත්මභාවය ඇත්තෙක, වේද දන්නෙකැයි යන්නෙහි වේද යයි සතර මාර්ගයන්හි ඥානයට කියයි ප්‍රඥාව, පංචෙන්ද්‍රිය, ප්‍රඥාබලය, මහානිද්දේශයේ (4-5) 3 (ii) යෙදිය යුතුයි.) ධම්මවිචය සම්බොජ්ක්ධංගය, වීමංසාව, විපස්සනාව සම්‍යක් දෘෂ්ටිය යනුයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ඒ වෙදයන්ගෙන් ජාති ජරා මරණයාගේ කෙළවරට වැඩියසේක. අවසානයට වැඩියසේක, අන්තයට වැඩියසේක, ආරක්ෂාවට වැඩිය සේක, පැමිණි සේක, නිර්භය බවට වැඩියසේක, පැමිණිසේක, මිදීමට වැඩියසේක, අමෘතයට වැඩියසේක, පැමිණිසේක, නිවනට වැඩියසේක, පැමිණිසේක, වේදයන්ගේ අන්තයට ගියේනුයි වේදගු නම්වේ. වේදයන්ගෙන් හෝ අන්තයට ගියේනුයි වෙදගු නම්වේ.

2. කෙසේ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වඩනලද ආත්මභාව ඇතිසේක්ද, භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වඩනලද කය ඇතිසේක. වඩනලද ශීලය ඇතිසේක. වඩනලද ජරා මරණය ඇතිසේක. වඩනලද සිත ඇතිසේක. වඩනලද ප්‍රඥාව ඇතිසේක. වඩන ලද සිහිය පිහිටුවීම ඇතිසේක. වඩනලද සම්‍යක් ප්‍රධානය ඇතිසේක. වඩනලද ඍද්ධිපාද ඇතිසේක. වඩනලද ඉන්ද්‍රිය ඇතිසේක. වඩනලද බල ඇතිසේක. වඩනලද බොජ්ක්ධංග ඇතිසේක. වඩනලද මාර්ගය ඇතිසේක. ප්‍රහීන කෙලෙස් ඇතිසේක. ලබනලද ස්ථිරගති ඇතිසේක. ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ නිරෝධය ඇතිසේක. උන්වහන්සේ දුක මනාකොට දැන ගන්නා ලදී. තෘෂ්ණාව ප්‍රහීනකරණ ලදී. මාර්ගය වඩනලදී. නිරෝධය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරණ ලදී. දැනගතයුත්ත දැනන්නාලදී. විශේෂයෙන් දැනගත යුත්ත විශේෂයෙන් දැනගන්නාලදී. ප්‍රහීන කළයුතු දෙය ප්‍රහීණකරණ ලදී. වැඩියයුත්ත වඩන ලදී. ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුත්ත ප්‍රත්‍යක්ෂකරණ ලදී. විශාලය ගැඹුරුය. ප්‍රමාණයක් නොමැත දුකසේ දතයුතුය. බොහෝවූ රත්නසාරයක් බඳුය, උපෙක්ෂා සිතින් යුක්තය. ඇසින් රූපය දැක සතුටු ඇත්තේ නොවේ. සතුටු නැත්තේ නොවේ. මැදහත්ව සිහි ඇතිව යහපත් නුවණින් සිටිනසේක. කණින් ශබ්දය අසා නාසයෙන් සුවඳ දැන දිවෙන් රසය විඳ කයින් ස්පර්ශයකොට සිතින් ධර්මය දැන සතුට ඇත්තේ නොවෙයි. සතුට නැත්තේ නොවෙයි මැදහත්ව සිහි ඇතිව සිටිනසේක. ඇසින් රූපය දැක මන වඩන්නාවූ රූපයෙහි නොඇලෙයි. පිළිකුල් නොකරයි. රාගය නූපදවයි. උන්වහන්සේගේ කය සිටි පරිදිමවේ. සිත සිටිපරිදිමවේ. ඇසින් රූපය දැක අමනාපයක් හැකුළුනු මුහුණක් ඇත්තේ නොවෙයි. කැළඹුන සිත් ඇත්තේ නොවෙයි. අධ්‍යාත්මය මනාව පිහිටියේය. කණින් ශබ්දය අසා නාසයෙන් සුවඳ දැන දිවෙන් රසය විඳ කයින් ස්පර්ශයකොට සිතින් ධර්මය දැන ප්‍රිය උපදවා නොඇලෙයි. පිළිකුල් නොකරයි. රාගය නූපදවයි. උන්වහන්සේගේ ශරීරය සිටිපරිදිම වෙයි. අධ්‍යාත්මය මනාව පිහිටියේ වෙයි. සිතින්ද වනාහි ධර්මය දැන අමනාපයක් මුහුණ හැකිලීමක් නොවෙයි. කැළඹුන සිත් ඇත්තේ නොවෙයි. අධ්‍යාත්මය මනාව පිහිටියේය. ඇසින් රූපය දැක (ii) ඇලීම් කටයුත්තෙහි නොඇලෙයි. දූෂ්‍යවිය යුත්තෙහි දූෂ්‍ය නොවෙයි. කෝප වියයුත්තෙහි කෝප නොවෙයි. කිළුටුවිය යුත්තෙහි කිළුටු නොවෙයි. (iii) කණින් ශබ්දය අසා (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) සිතින් ධර්මය දැන (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි) දුටු දෙයෙහි දුටු මාත්‍ර ඇත්තේ ඇසූ දෙයෙහි ඇසූ මාත්‍ර ඇත්තේ ස්පර්ශ කළ දෙයෙහි ස්පර්ශ කළ මාත්‍ර ඇත්තේ දැනගත් දෙයෙහි දුටු දෙයෙහි නොඇලෙයි. ඇසූ දෙයෙහි නො ඇලෙයි. ඉන්ද්‍රිය තුනකින් ගත් දෙයෙහි නොඇලෙයි. දැනගත් දෙයෙහි නොඇලෙයි. කෙලෙස් වශයෙන් නොගන්නේ අත්හැරියේ. නොබැඳුනේ වෙන්වූයේ සීමා නොකළ සිතින් වාසය කරයි. ඇසූ දෙයෙහි ස්පර්ශ කළ දෙයෙහි දැනගත් දෙයෙහි කෙලෙස් වශයෙන් නොගන්නේ (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) සීමා නොකළ සිතින් වසයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ඇසින් රූපය දකියි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේට රූපය ගැන ඡන්දරාගයක් නැත. සිත මනා කොට මිදුනේය. භාග්‍යවතුන් වහන්සේට කණ ඇත. කණින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ශබ්ද අසා ඡන්දරාග වශයෙන් නොගනියි. මිදුන සිත ඇත්තේය. භාග්‍යවතුන් වහන්සේට නාසය ඇත. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ නාසයෙන් සුවඳ දැන ගනියි. එහි ඡන්දරාගයක් භාග්‍යවතුන් වහන්සේට නැත. මනාව සිත මිදුනේය. භාග්‍යවතුන් වහන්සේට දිව ඇත, දිවින් රසය විඳියි. එහි ඡන්ද රාගය නැත. මනාව සිත මිදුනේය. භාග්‍යවතුන් වහන්සේට කය විද්‍යමානය භාග්‍යවතුන් වහන්සේ කයින් ස්පර්ශය විඳියි. උන්වහන්සේට ස්පර්ශය පිළිබඳ ඡන්ද රාගය නැත. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මනාව මිදුනසේක. භාග්‍යවතුන් වහන්සේට මනස විද්‍යමානය භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මනසින් ධර්මය දනියි. ඒ පිළිබඳ ඡන්දරාගය නැත, ඇස රූපයෙහි ඇළුනේය, රූපය දන්නේ වෙයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේගේ ඇස දැමුනේය. ගුප්තය, රැකුනේය, සංවරය, ඒ ඇසේ සංවරය පිණිස ධර්මය දේශනා කරයි. කණ ශබ්දයෙහි ඇළුනේය, නාසය ගන්ධයෙහි ඇළුනේය. දිව රසයෙහි ඇළුනේය, ඒ රසයෝ භාග්‍යවතුන් වහන්සේට දැමුනාහ, රැකුනාහ. සංවරණයහ. ඒ දිවේ සංවරණය පිණිස ධර්මය දේශනා කරයි. කය ස්පර්ශයෙහි ඇළුනේය. මනස ධර්මයෙහි ඇළුනේය. භාග්‍යවතුන් වහන්සේට ඒ මනස දැමුනේ ආරක්ෂාවූයේ රැකුනේ සංවරණය වුයේ ඒ මනසේ සංවරය පිණිස ධර්මය දේශනා කරයි.

3. “දැමුනාහු සභාවට පමුණුවයි. දැමුනහු පිටට රජු නගියි යමෙක් අනුන්ගේ නපුරු වචන ඉවසාද, මිනිසුන් අතර දැමුනාහු ශ්‍රේෂ්ඨයි.”

“අස්වතරයා දැමුනේ උතුමි. ආජානීය අශ්වයෝද දැමුනාහු උතුම්වෙති. කුඤ්ජරනම් මහ ඇතාද දැමුනේ උතුම්වේ. එයට වඩා තමා දමනය කරගැනීම උතුම්වේ. මේ යානයන්ගෙන් අමෘතය නම් නිවන දෙසට යා නොහැකිවේ. යම්හෙයකින් තමා හික්මුන තැනැත්තේ හික්මුනහු වෙයි. හික්මුන භූමියට පැමිණි මිදුනසිත් ඇත්තෝ නැවත භවයකට නොපැමිණෙත්.

4. “යමෙකු විසින් ආධ්‍යාත්මිකවූද බාහිරවූද සියලු ලෝකයෙහි ඉන්ද්‍රියයන් පුරුදුකළේද හෙතෙම මේ ලොවද පරලොවද හැර (පිරිනිවන් කාලය) බලාපොරොත්තුවෙයි.” දැමුනේ යනු මෙසේය. මෙසේ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වඩන ලද ආත්ම භාව ඇත්තේයයි වෙදය දන්නේයයි දනිමි. “කෙසේ දුක් ඇතිවන්නේද” යන්නෙහි කෙසේද? යනු සංසය පුච්ඡා විමති පුච්ඡා, මෙල්හක පුච්ඡා, අනෙකංස පුච්ඡා මෙසේද මෙසේ නොවේද? කුමක්වේද? කෙසේවේද? යනුයි දුක් කොතැනින් යනු ජාති දුක ජරා දුක ව්‍යාධි දුක (1-4) 3 දුකයන තැන සිට යොදාගත යුතුයි.) යම් ධර්මන්ගේ මුලපටන් ඇතිවීම පෙනේ. අස්තයට යාම වශයෙන් නිරෝධය පෙනේ. කර්මය හා එක්වූ විපාකය විපාකය හා එක්වූ කර්මය නාමය හා එක්වූ රූපය රූපය හා එක්වූ නාමය ජාතියෙන් අනුව ගිය ජරාවෙන් ගැවසීගත් ව්‍යාධියෙන් මඩනාලද මරණයෙන් වැටුන, දුකෙහි පිහිටියේය. ආරක්ෂාවක් නැත්තේය. පිහිටක් නැත්තේය. මේ දුක්ඛයෝයයි කියත්, මේ දුක් කොහින් ඇතිවූයේද? කොහින් හටගත්තේද? කොහින් පහළවූයේද? කුමක් නිදානකොට ඇත්තේද? කුමක් ජාතිකොට ඇත්තේද? කුමක් ප්‍රභවකොට ඇත්තේදැයි මේ දුක්වල මුල විචාරයි. හේතුව විචරයි. නිදානය විචාරයි. සම්භවය විචාරයි. ප්‍රභවය විචාරයි. ඇතිවීම විචාරයි. ආහාරය විචාරයි. ආරම්මණය විචාරයි. ප්‍රත්‍යය විචාරයි. සමුදය විචාරයි ඉල්ලයි, යනුයි.

5. “ලෝකයෙහි යම්කිසි අනෙක රූපයෝ” යන්නෙහි “යම්කිසි” යනු සියල්ලෙන් සියල්ල සර්වප්‍රකාරයෙන් සර්වප්‍රකාරය වටකොට ගන්නා ඉතිරි නොකොට ගන්නා වචන යයි. ‘ලෝකයෙහි’ යනු අපාය ලෝකයෙහි මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහි, දිව්‍යලෝකයෙහි ස්කන්ධ ලෝකයෙහි ධාතු ලෝකයෙහි ආයතන ලෝකයෙහි යනුයි. ‘නොයෙක් ආකාරවූ’ යනු නොයෙක් ආකාරවූ නානාප්‍රකාරවූ ලෝකයෙහි දුක් යනුයි. එසේ හෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.

(4-2)

1. “ඉදින් දුක්ඛයාගේ ප්‍රභවය විචාළේද,” යන්නෙහි දුක්ඛයාගේ යනු ජාති දුක්ඛයාගේ ව්‍යාධි දුක්ඛයාගේ මරණ දුක්ඛයාගේ ශොක වැළපීම්, කායිකදුක්, දොම්නස්, දැඩි ආයාස යන දුක්ඛයන්ගේ ප්‍රභවය විචාළේය, යනුයි.

2. “භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මෙත්තගු යනු බ්‍රාහ්මණයාට නාමයෙන් ආමන්ත්‍රණය කරයි. භගවත් යනු ගෞරව වචනයයි. (මහා නිද්දේසයේ (7-2) 1 භාග්‍යවතුන් වහන්සේ යනු යන තැන සිට යොදාගත යුතුයි.) මේ භගවත් යනුයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මෙත්තගු යනු යම්සේ දැනගත යුතද, එය ඔබට ප්‍රකාශකරමි. “එය” යනු දුක්ඛයාගේ මුල කියමි. හේතුව කියමි, නිදානය කියමි, සම්භවය කියමි, ප්‍රභවය කියමි, ආහාරය කියමි, ආරම්මණය කියමි, ප්‍රත්‍යය කියමි, ඇතිවීම කියමි, දේශනා කරන්නෙමි, පනවන්නෙමි, තබන්නෙමි, විවෘත කරන්නෙමි, ප්‍රකාශ කරන්නෙමි. “යම්සේ දැනගතයුතුද යනු දැනගතයුතුද අවබෝධකටයුතුද, මෙය මෙසේවූයේ නොවේ. මෙය ආරංචියෙන් දැනගත්තේ නොවේ. කොටස් වශයෙන් ගන්නේ නොවේ. නොයෙක් තර්කහේතුවෙන් නොවේ. ආකාර සලසා විතර්කයෙන් ගත්තේ නොවේ. දෘෂ්ටිය විනිවිද බැලීමෙන් නොවේ. තනියම තෙමේම අවබෝධ කරගත් තමාට ප්‍රත්‍යක්ෂ ධර්මයයි.

3. “උපධි හේතුවෙන් දුක් හටගනිත්,” යන්නෙහි උපධීහු දශයක්වෙත්. තෘෂ්ණා උපධි, කෙලෙස් උපධි, කර්ම උපධි, දුශ්චරිත උපධි, ආහාර උපධි, සතර උපාදින්නක ධාතු උපධි, ආධ්‍යාත්මික ආයතන සයේ උපධිය, සයවැදෑරුම් විඤ්ඤාණයන්ගෙන් ඇතිවූ කායොපධිය, සියලු දුක දුක්ඛාර්ථයෙන් උපධිය, මේ දශ උපධියයි කියත් ‘දුක්’ යනු ජාතිදුක, ජරාදුක, ව්‍යාධිදුක, මරණදුක, ශොක පරිදෙව (වැළපීම) කායික දුක, දොම්නස, දැඩි ආයාස දුක, දෘෂ්ටි ව්‍යසන දුක යනුයි යම් ධර්මයන්ගේ මුලපටන් ඇතිවීම පෙණේද, අස්තයට යාම් වශයෙන් නිරෝධය පෙණේද, කර්මය හා මිශ්‍රවූ විපාකයක්වේද, මේ දුක්යයි කියත්. මේ දුක් උපධි (කෙලෙස්) නිදානකොට ඇත්තෝවෙති. උපධි (කෙලෙස්) හේතුකොට ඇත්තෝවෙති. උපධි ප්‍රත්‍යයකොට ඇත්තෝවෙති. උපධි කාරණකොට ඇත්තෝවෙත්. ඇතිවෙත්, හටගනිත්, පහළ වෙත්. දුක් උපධි නිදානකොට පහළවෙත්.

4. “ලෝකයෙහි යම්කිසි නොයෙක් රූපයෝ” යන්නෙහි යම්කිසි යනු සියල්ලෙන් සියල්ල සර්වප්‍රකාරයෙන් සර්වප්‍රකාරය ඉතිරි නොකොට වටකොටගන්නා වචනයකි. ‘මේ යම්කිසි’ යනුයි. ලෝකයෙහි යනු අපාය ලෝකයෙහි, මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහි දිව්‍ය ලෝකයෙහි ස්කන්ධ ලෝකයෙහි, ධාතුලෝකයෙහි යනුයි. “නොයෙක් රූපයෝ” යනු නානාවිධවූ නොයෙක් ප්‍රකාරවූ යනුයි. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසින් වදාරණ ලදී.

(4-3)

1. “තිස්සය, යමෙක් නොදැනීමෙන් උපධිහු රැස් කෙරේද” යන්නෙහි “යම්බඳු” යනු යම්බඳු යම් ප්‍රකාරයකින් යුක්ත යම් අයුරකට පැමිණි යම් සද්ධර්මයකින් යුක්තවූ ක්ෂත්‍රියයෙක් හෝ බ්‍රාහ්මණයෙක් හෝ වෛශ්‍යයෙක් හෝ ශුද්‍රයෙක් හෝ ගෘහස්ථයෙක් හෝ ප්‍රව්‍රජිතයෙක් හෝ දෙවියෙක් හෝ මිනිසෙක් හෝ යනුයි. “නොදැනීමෙන්” යනු මෝඩවූ තැනැත්තේ නොදන්නා තැනැත්තේ උපධි රැස් කරයි යනු තෘෂ්ණා උපධි රැස්කරයි. දෘෂ්ටි උපධි රැස්කරයි. ක්ලේශ උපධි රැස්කරයි. කර්ම උපධි රැස්කරයි. දුශ්චරිත උපධි රැස්කරයි. ආහාර උපධි රැස්කරයි. ප්‍රතිඝ උපධි රැස්කරයි. සතර උපාදින්න ධාතු උපධි රැස්කරයි. සැවැදෑරුම් ආධ්‍යාත්මික ආයතන උපධි රැස්කරයි. සවැදෑරුම් විඤ්ඤාණකකාය උපධි රැස්කරයි. උපදවයි. “අඥාන තැනැත්තේ නැවත නැවත දුකට පැමිණෙයි’ යනු නැවත නැවත ජාතිදුකට ජරාදුකට ව්‍යාධිදුකට මරණදුකට ශොක වැළපීම් කායිකදුක්, දොම්නස්, දැඩි ආයාස දුකට පැමිණෙයි. ඇති කරයි, උපදවයි, පරාමර්සනය කරයි. අනාථවෙයි අඥාන තැනැත්තේ උපධි රැස්කරයි යනුයි. “අඥාන තැනැත්තේ” යනු මෝඩ තැනැත්තේ අවිද්‍යාවෙන් යුක්ත තැනැත්තේ යනුයි.

2. “එහෙයින් දැනගත් තැනැත්තා විසින් උපධි නොකොට යුතුය.” යන්නෙහි එහෙයින් යනු ඒ කාරණයෙන් ඒ හේතුවෙන්, ඒ ප්‍රත්‍යයෙන් ඒ නිදානයෙන් මේ ආදීනවය සලකා යනුයි. දැනගන්නා තැනැත්තේ සියලු සංස්කාරයන් අනිත්‍යයයි දැනගන්නා තැනැත්තේ අවබෝධකරණ තැනැත්තේ සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි සියලු ධර්මයෝ අනාත්මයයි දැනගන්නා තැනැත්තේ අවබෝධ කරණ තැනැත්තේ යම්කිසි හේතුවකින් උපන් ධර්මයක් ඇද්ද එය නිරුද්ධිය පිණිස පවත්නේයයි දැනගන්නා තැනැත්තේ අවබෝධ කරණ තැනැත්තේ යනුයි.

3. “උපධි රැස් නොකරන්නේය” යනු තෘෂ්ණා උපධි නොකරන්නේය. දෘෂ්ටි උපධි නොකරන්නේය. කෙලෙස් උපධි නොකරන්නේය. දුශ්චරිත උපධි නොකරන්නේය. ආහාර උපධි නොකරන්නේය පටිඝ උපධි නොකරන්නේය. සතර උපා දින්නක ධාතු උපධි නොකරන්නේය. සවැදෑරුම් ආධ්‍යාත්මික ආයතන උපධි නොකරන්නේය සවැදෑරුම් විඤ්ඤාණක කාය උපධි නොකරන්නේය. ඇති නොකරන්නේය යනුයි.

4. “දුක්ඛයාගේ යනු ජාතිදුක්ඛයාගේ ජරාදුක්ඛයාගේ ව්‍යාධිදුක්ඛයාගේ, මරණ දුක්ඛයාගේ, ශොක, වැළපීම්, දුක් දොම්නස් දැඩි ආයාස දුක්ඛයාගේ යනුයි.

5. “ඇතිවීම දක්නේ” යනු දුක්ඛයාගේ මුල දක්නේ, හේතුව දක්නේ ප්‍රභවය දක්නේ සම්භවය දක්නේ, ඇතිවීම අනුව දක්නේ, ආහාරය අනුව දක්නේ ආරම්මණය අනුව දක්නේ ප්‍රත්‍යය අනුව දක්නේ, සමුදය අනුව දක්නේ යනුයි. අනුපස්සනාව (අනුව දැකීම) යනු යම් ප්‍රඥාවක් ඇද්ද (මහා නිද්දෙසයේ (2-8) 10 ඡේදයේ යම් ප්‍රඥාවක් යන තැන සිට 14 ඡේදය අවසානය දක්වා යොදාගත යුතුයි.) අමොහ, ධම්ම විචය, සම්මාදිට්ඨිය යන මේ අනුපස්සනාවෙන් ප්‍රඥාවෙන් යුක්ත වූයේවේද, හෙතෙම අනුව දක්නේයයිද දුක දන්නේයයිද ජාතියගේ ප්‍රභවය දක්නේයයි ද කියයි. එහෙයින් භාග්‍යවතුන්වහන්සේ මෙසේ වදාළහ.

(4-4)

1. “යමක් අපි විචාළෙමුද එය අපට ප්‍රකාශ කළහ” යන්නෙහි යම් ඒ දෙයක් විචාළෙමුද ඉල්ලීමුද යනුයි. “අපට ප්‍රකාශ කළහ” යන්නෙහි කියන ලදී, දේශනා කරණ ලදී, පණවන ලදී, තබන ලදී, විවෘත කරණ ලදී, ප්‍රකාශ කරණ ලදී යනුයි. “අනික් දෙයක් විචාරමි. එයද කියනු මැනවි.” යනු අනික් දෙයක් විචාරමි. එයද දැන් දේශනා කරණු මැනවි, දැන් කියනු මැනවි, පහදවනු මැනවි, තබනු මැනවි, විවෘත කරණු මැනවි, ප්‍රකාශ කරණු මැනවි.

2. “කෙසේ නම් පණ්ඩිතයෝ ජාති ජරා ශෝක පරිදෙව ඔඝය ඉක්මවත්ද” යන්නෙහි කෙසේනම් යනු සංසය නම්වූ ප්‍රශ්න, විමති නම්වූ ප්‍රශ්න, ද්වෙල්හක නම්වූ ප්‍රශ්න, මෙසේ වූයේද, මෙසේ නුවූයේද කවරක්වූයේද, කෙසේවූයේද යනුයි. “නුවණැත්තෝ” යනු පණ්ඩිතයෝ, ප්‍රඥාවන්තයෝ, බුද්ධිමත්හු, ඥානය ඇත්තෝ යනුයි. ‘ඔඝය’ යනු කාමොඝය, භවොඝය, දිට්ඨොඝය, අවිජ්ජොඝය යනුයි. (ii) “ජාති” යනු සත්වයන්ගේ ඇතිවීමක් පහළවීමක් ඇද්ද එයයි ‘ජරා’ යනු සත්වයන්ගේ යම් ජරාවක් දිරීම බවක් ඇද්ද එයයි. ‘ශොක’ යනු ඥාති ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ භොග ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ රොග ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ සීල ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ දෘෂ්ටි ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ වෙනින් අනික් ස්පර්ශයන්ගෙන් හෝ යුක්ත වූවහුගේ ශෝකයක් ඇද්ද ශොක කිරීමක් ඇද්ද ඇතුළත ශෝකයක් ඇද්ද, ඇතුළත දාහයක් ඇද්ද, සිතේ විශේෂයෙන් දැවීමක් ඇද්ද, දොම්නසක් ඇද්ද ශොක නමැති හුලක් ඇද්ද, එයයි. පරිදෙවය නම් ඥාති ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ භොග ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ රොග ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ ශීල ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ වෙනින් අනික් ව්‍යසනයන්ගෙන් යුක්තවූවහුගේ හැඬීමක් ඇද්ද වැළපීමක් ඇද්ද, විලාපයක් ඇද්ද එයයි.

3. “නුවණැත්තෝ කෙසේ ඔඝය ඉක්මවත්ද ජාති ජරා ශොක පරිදෙවයන් (වැලපීම්) ඉක්මවත්ද එය මුනිතෙමේ මනාකොට ප්‍රකාශ කරණු මැනවි, යන්නෙහි “එය” යනු යමක් විචාරම්ද, යමක් ඉල්ලම්ද යමක් පහදවම්ද යනුයි. “මුනි” යනු මොනයයි ඥානයට කියයි. යම් ප්‍රඥාවක් ඇද්ද (මහා නිද්දෙසයේ (2-8) 10 ඡේදයේ යම් ප්‍රඥාවක් යන තැන සිට 14 ඡේදය දක්වා යොදාගත යුතුයි.) ධම්ම විචය නම්වේද, සම්‍යක් දෘෂ්ටිය නම් වේද භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ඒ ඥානයෙන් යුක්තවූයේ මුනි නම්වූයේ මොන නම් ඥානයෙන් යුක්තවූයේ වෙයි. “මොනෙය්‍ය” නම් කාය මොනෙය්‍ය, වචී මොනෙය්‍ය, මනො මොනෙය්‍ය යනුයි. කාය මොනෙය්‍යය කවරේද? (2-8) (ii) (12) (13) ඡේද යොදාගත යුතුයි) මනාකොට ප්‍රකාශ කරණු මැනවි යනු එය මනාකොට කියනු මැනවි දේශනා කරණු මැනවි, පණවනු මැනවි. තබනු මැනවි. විවෘත කරණු මැනවි. බෙදනු මැනවි. ප්‍රකට කරණු මැනවි. එය මට මුනින් වහන්සේ මනාකොට දේශනා කරණු මැනවි. මේ ධර්මයයි මෙසේ ඔබවහන්සේ විසින් අවබෝධ කරගත් ධර්මය යන්නෙහි එසේ ඔබ වහන්සේ විසින් දන්නා ලද ධර්මය යනුයි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.

(4-5)

1. “තට ධර්මය දේශනා කරන්නෙමි” යන්නෙහි මුල යහපත්වූ මැද යහපත්වූ අග යහපත්වූ අර්ථ සහිතවූ ව්‍යඤ්ජන සහිතවූ සියල්ල පරිපූර්ණවූ බ්‍රහ්මචරියාව සතර සතිපට්ඨානයන් සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයන් සතර ඍද්ධිපාදයන් පඤ්චෙන්ද්‍රියයන් පංච බලයන් සප්තබොධ්‍යංගයන් ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය නිර්වාණය නිර්වාණ ගාමිනි ප්‍රතිපදාව, ප්‍රකාශ කරන්නෙමි. දේශනා කරන්නෙමි. පනවන්නෙමි බෙදන්නෙමි. ප්‍රකට කරන්නෙමි යනුයි.

2. “භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ‘මෙත්තගු මානවකය තොපට ධර්මය දේශනා කරන්නෙමි’ යනුයි මෙසේවූයේයයි ආරංචියෙන් නොකියන ධර්මයෙහි” යනු දුටු ධර්මයෙහි දැනගත් ධර්මයෙහි සමකොට බැලු ධර්මයෙහි තීරණය කළ ධර්මයෙහි ප්‍රකට කළ ධර්මයෙහි (ii) සියලු සංස්කරයෝ අනිත්‍යයයි සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි සියලු ධර්මයෝ අනාත්මයයි. යම්කිසි ප්‍රත්‍යයෙන් හටගත් ධර්මයක් ඇද්ද, ඒ සියල්ල නිරුද්ධිය පිණිස පවත්නේයයි දුටු ධර්මයෙහි දැනගත් ධර්මයෙහි යනුයි. මෙසේද දුටු ධර්මයෙහි “මෙසේ වූයේයයි ආරංචියෙන් දැනගත්තක් නොව යනු මෙසේ වූයේයයි අසා හෝ ආරංචි මාත්‍රයෙන් හෝ කොටස් වශයෙන් ගෙන හෝ තර්ක වශයෙන් හෝ ආකාර වශයෙන් විතර්ක කොට හෝ දෘෂ්ටිය විනිවිද බැලීමෙන් හෝ නොව තෙමේම අවබෝධකොට ගත් තමාට ප්‍රත්‍යක්ෂවූ ධර්මය තට දේශනා කරන්නෙමි.

3. “යම් හෙයකින් උතුම් යයි යමක් දැනගන්නා ලදද යනු යමක් දැන සමකොට බලා තීරණයකොට ප්‍රකටකොට, සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍යයයි දැනීම ඇතිකොට තීරණය කොට ප්‍රකටකොට සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි සියලු ධර්මයෝ අනාත්මයයි දැනීම ඇතිකොට තීරණයකොට ප්‍රකටකොට යම්කිසි හේතු ප්‍රත්‍යයකින් උපන් ධර්මයක් ඇද්ද, ඒ සියල්ල නිරුද්ධිය පිණිස පවත්නේයයි දැනීම ඇතිකොට සම කොට බලා තීරණයකොට ප්‍රකටකොට යනුයි ‘සිහි ඇත්තේ යනු කරුණු සතරකින් සිහි ඇත්තේ යනුයි,

4. කයෙහි කය අනුව බලන සිහි ඇත්තේනුයි සිහි ඇත්තේ නමි. (1-8) 4 (ii) යෙදිය යුතුයි) හෙතෙම සිහි ඇත්තේ නමි. හැසිරෙත් යනු ඉරියව් පවත්වන්නේ, පාලනය කරන්නේ යැපෙන්නේ යනුයි.

5. “යමක් දැන සිහි ඇත්තේ හැසිරෙන්නේ ලෝකයෙහි විසත්තිකා නම් තෘෂ්ණාව තරණය කරන්නේය යන්නෙහි විසත්තිකා නම් තෘෂ්ණාවයි යම් රාගයක් ඇද්ද ඇලීමක් ඇද්ද (මහා නිද්දෙසයේ (1-3) 4 යෙදිය යුතුයි.) විශේෂයෙන් ඇතුළුවේනුයි විසත්තිකා නමි. විසුරුනේනුයි විසත්තිකා නමි. පැතුරුනේනුයි විසත්තිකා නමි. විෂමවූයේනුයි විසත්තිකා නමි. විසහරනේනුයි විසත්තිකා නමි. විෂමුල් බැවින් විසත්තිකා නමි. විෂ ඵල බැවින් විසත්තිකා නමි. විෂ පරිභොග බැවින් විසත්තිකා නමි. විෂයන්ට ආවාසනුයි විසත්තිකා නමි. රූපයෙහි ශබ්දයෙහි ගන්ධයෙහි රසයෙහි ස්පර්ශයෙහි කුලයෙහි ගණයෙහි ආවාසයෙහි ලාභයෙහි ප්‍රශංසාවෙහි සැපයෙහි චීවරයෙහි පිණ්ඩපාතයෙහි සෙනාසනයෙහි ගිලන්පස බෙහෙත් පිරිකරෙහි කාම ධාතුවෙහි හෝ රූපධාතුවෙහි හෝ අරූප ධාතුවෙහි හෝ කාම භවයෙහි සංඥා භවයෙහි අසඤ්ඤ භවයෙහි නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤා භවයෙහි එකවොකාර භවයෙහි චතුවොකාර භවයෙහි පඤ්චවොකාර භවයෙහි අතීතයෙහි අනාගතයෙහි පවත්නා කාලයෙහි දැකී දෙයෙහි ඇසූ දෙයෙහි ස්පර්ශ කළ දෙයෙහි දැනගතයුතු ධර්මයන්හි ඇලුනේනුයි විසිරුනේනුයි විසත්තිකා නමි.

6. “ලෝකයෙහි” යනු අපාය ලෝකයෙහි මනුෂ්‍යලෝකයෙහි දිව්‍ය ලෝකයෙහි ස්කන්ධ ලෝකයෙහි ධාතුලෝකයෙහි ආයතන ලෝකයෙහි යනුයි. “ලෝකයෙහි විසත්තිකා නම් තෘෂ්ණාව තරණය කරන්නේය යන්නෙහි ලොක යනු ඒ විසත්තිකා ලෝකය හෝ ඒ විසත්තිකාව හෝ සිහි ඇතිව තරණය කරන්නේය. ඉක්ම වන්නේය, යනුයි.

(4-6)

1. “එයට මම සතුටු වෙමි” යන්නෙහි එයට යනු ඔබගේ වචනයට ගැලපූ දෙශනයට සතුටුවෙමි. අනූමෝදන් වෙමි. කැමති වෙමි. යනුයි. ‘මහර්ෂි’ යනු කුමක් හෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මහර්ෂි නම් වේද? මහත්වූ ශීල සමූහයක් සෙවීය, ගවෙෂණය කළේය, පර්යේෂණය කළේය. එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහත්වූ සමාධි ස්කන්ධයක් මහත්වූ විමුක්ති ස්කන්ධයක්, මහත්වූ විමුක්ති ඥාන දර්ශන ස්කන්ධයක් සෙවීය, ගවේෂණය කළේය, පර්යේෂණය කළේය, එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහත්වූ අන්ධකාර සමූහය බිඳ දැමීම සෙවීය. ගවේෂණය කළේය. පර්යේෂණය කළේය. එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහත්වූ විපර්යාසයාගේ (වෙනස්වීමේ) බිඳීම සෙවූයේය. පර්යේෂණය කළේය. එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහත්වූ තෘෂ්ණා උල උදුරා දැමීම සෙවූයේය, ගවෙෂණය කළේය, පර්යේෂණ කළේය, එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහත්වූ දෘෂ්ටි රැස්වීම ලිහා දැමීම සෙවූයේය. ගවෙෂණ කළේය. පර්යේෂණය කළේය, එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහත්වූ මාන ධජය පහත දැමීම සෙවූයේය. ගවෙෂණය කළේය, පර්යේෂණය කළේය. එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහත්වූ ඔඝයාගේ එතරවීම සෙවීය. ගවෙෂණය කළේය. පර්යේෂණය කළේය. එබැවින් මහර්ෂි නමි. මහත්වූ භාරයාගේ බහා තැබීම මහත්වූ සංසාර වෘත්තයාගේ සිඳීම, මහත්වූ තැවීමේ නිවීම මහත්වූ දැවිල්ල සංසිඳීම මහත්වූ ධර්මද්‍ධධ්වජයාගේ එසවීම මහත්වූ සතිපට්ඨානයෙහි මහත්වූ සම්‍යක් ප්‍රධානයෙහි මහත්වූ ඍද්ධි පාදයෙහි මහත්වූ ඉන්ද්‍රියයන් මහත්වූ බලයන් මහත්වූ බොධ්‍යංගයන් මහත්වූ ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය මහත්වූ පරමාර්ථය මහත්වූ නිර්වාණය සෙවීය, පර්යේෂණය කළේය. සෙවීය. එබැවින් මහර්ෂි නමි. බුදුරජතෙම කොහිද? භාග්‍යවතුන් වහන්සේ කොහිද? දෙවාති දෙවයන් වහන්සේ කොහිද? නරශ්‍රේෂ්ඨයන් වහන්සේ කොහිද කියා මහෙශාක්‍යවූ සත්වයන් විසින් සොයන ලද්දේය. ගවේෂණය කරණ ලද්දේය, පර්යේෂණය කරණ ලද්දේය, එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහර්ෂි ධර්මය උතුම්යයි කියත්. යම් ඒ සියලු සංස්කාරයන් සංසිඳවූ සියලු උපධීන් බහාතැබූ තෘෂ්ණාව දුරුකළ විරාගවූ නිරෝධවූ නිර්වාණය උත්තමය අග්‍රය, ශ්‍රේෂ්ඨය, ප්‍රමුඛයයි උතුම් ධර්මයයි මහෙසී නමි.

2. “දැන සිහි ඇතිව හැසිරෙත් යනු” දැන සමකොට බලා තීරණයකොට ප්‍රකට කොට සියලු සංස්කාරයන් අනිත්‍යයයි දැන සමකොට බලා තීරණයකොට ප්‍රකටකොට සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි සියලු ධර්මයෝ අනාත්මයයි දැන සම කොට බලා ප්‍රත්‍යක්ෂකොට යම්කිසි හේතු ප්‍රත්‍ය ධර්මයක් ඇද්ද ඒ සියල්ල නිරුද්ධිය පිණිස පවත්නේයයි දැන සමකොට බලා තීරණයකොට සිහි ඇත්තේ යනු කරුණු සතරකින් සිහි ඇත්තේනමි. කයෙහි කය අනුව බලන සිහිය වඩන්නේනුයි සිහි ඇත්තේ නමි. සිතෙහි සිත අනුව බලන සිහිය වඩන්නේනුයි. වේදනාවන්හි වේදනාවන් අනුව බලන සිහිය වඩන්නේනුයි. ධර්මයෙහි ධර්මය අනුව බලන සිහිය වඩන්නේනුයි සිහි ඇත්තේනමි. (1-8) 4 (ii) යෙදිය යුතුයි.) හෙතෙම සිහි ඇත්තේයයි කියයි. හැසිරෙත් යනු හැසිරෙන්නේ වාසය කරන්නේ ඉරියව් පවත්වන්නේ යැපෙන්නේ යනුයි. යමක් දැන සිහි ඇතිව හැසිරෙන්නේ ලෝකයෙහි විසත්තිකානම් තෘෂ්ණාව තීරණය කරන්නේය යන්නෙහි විසත්තිකා යනු තෘෂ්ණාවට කියයි. යම් රාගයක් ඇද්ද ඇලීමක් අභිධ්‍යාවක් ලෝභයක් අකුශල මූලයක් ඇද්ද එයයි.

3. “විසත්තිකා යනු කවර අර්ථයකින් විසත්තිකා නම් වේද, (මහා නිද්දෙසයේ (10-12) 3 යෙදිය යුතුයි.) ලෝකයෙහි යනු අපාය ලෝකයෙහි (1-1) 1 (i) යෙදිය යුතුයි) ලෝකයෙහි විසත්තිකාව තරණය කරන්නේය යනු ලෝකයෙහි විසත්තිකාව තරණය කරන්නේය. ඉක්මවන්නේය යනුයි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.

(4-7)

1. “යම් කිසිවක් දැනගනිම්ද අවබෝධ කෙරෙම්ද යනුයි. “මෙත්තගු” යනු භාග්‍යවතුන් වහන්සේ බ්‍රාහ්මණයාට නාමයෙන් ආමන්ත්‍රණය කරති. “භාග්‍යවත්” යනු ගෞරව වචනයයි. (මහා නිද්දෙසයේ (7-2) 4 යෙදිය යුතුයි.) ප්‍රත්‍යක්ෂ කරණලද ප්‍රඥප්තියයි. මේ භගවත් යනුයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ‘මෙත්තගු’ මානවකයෙනි, උඩද, යටද සරසද මැදද යන්නෙහි උඩයයි අනාගතයට කියයි. යට යයි අතීතයට කියයි. සරස හා මැද යයි වර්තමානයට කියයි. උඩයනු දිව්‍ය ලෝකයයි යට යනු නරකයයි. සරස හා මැදයයි මනුෂ්‍ය ලෝකයයි උඩ යනු කුශල ධර්මයෝයි. යට යනු අකුශල ධර්මයෝයි. සරස හා මැද යනු අව්‍යාකෘත ධර්මයෝයි. උඩ යනු අරූප ධාතුයි යට යනු කාම ධාතුයි. සරස හා මැද යනු රූප ධාතුයි. උඩ යනු සැප වේදනාවයි. යට යනු දුක්ඛ වේදනාවයි. සරස හා මැද යනු අදුක්ඛමසුඛ වේදනාවයි. උඩ යනු පාතාලයෙන් උඩයි. යටයනු හිසකේ වලින් යට යනුයි. මේ යනු කියනලද පනවන ලද තබනලද යනුයි. ‘නන්දි’ යනු තෘෂ්ණාවට කියයි. යම් රාගයක් ඇද්ද ඇලීමක් ඇද්ද, අභිධ්‍යාවක් ලෝභයක් අකුශල මූලයක් ඇද්ද එයයි. ‘නිවෙසන’ යනු නිවෙසන දෙකකි. තෘෂ්ණා නිවෙසනයද දෘෂ්ටි නිවෙසනයද යනුයි. (මහා නිද්දෙසයේ (2-6) 1 (ii) (iii) ඡේද ‘මමත්වය වෙනුවට’ නිවෙසනයයි වෙනස්කර යොදා ගත යුතුයි.)

2. “විඤ්ඤාණය දුරුකරව” යනු පුණ්‍යාභි සංස්කාර සහගත විඤ්ඤාණය, අපුණ්‍යාභි සංස්කාර සහගත විඤ්ඤාණය, ආනෙඤ්ජාභි සංස්කාර සහගත විඤ්ඤාණය, යන මේවාහි නන්දියද, නිවෙසනයද අභිසංස්කාර සහගත විඤ්ඤාණයද දුරුකරව, සංසිඳව සම්පූර්ණ අභාවයට පමුණුවව යනුයි. “භවයෙහි විඤ්ඤාණය නොසිටින්නේය” යන්නෙහි භවයෝ නම් භව දෙකකි. කර්ම භවයද ප්‍රතිසන්ධි භවයද යනුයි. පුනර්භවය හෝ වෙයි.

3. කර්මභවය කුමක්ද, පුණ්‍යාභි සංස්කාරය? අපුණ්‍යාභි සංස්කාරය, ආනෙඤ්ජාභි සංස්කාරය, මේ කර්ම භවයයි. ප්‍රතිසන්ධිකවූ පුනර්භවය කවරේද? ප්‍රතිසන්ධිකවූ රූප වේදනා සඤ්ඤා, සංඛාර විඤ්ඤාණ යන මොවුහුයි. මේ ප්‍රතිසන්ධිකවූ පුනර්භවයෙහි නොසිටින්නේය. විඤ්ඤාණය හැර භවයෙහි නොසිටින්නේය. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළසේක.

(4-8)

1. “මෙසේ වසන්නාවූ සිහි ඇති අප්‍රමාදවූ තැනැත්තේ” යන්නෙහි ‘මෙසේ වාසයකරන්නාවූ’ යනු නන්දියද නිවෙසනයද අභිසංස්කාර විඤ්ඤාණයද කර්ම භවයද ප්‍රතිසන්ධිකවූ පුනර්භවයද දුරුකරන්නේ සංසිඳුවන්නේ සම්පූර්ණයෙන් අභාවයට පමුණුවන්නේද වෙති. ‘සිහි ඇති යනු’ කරුණු සතරකින් සිහි ඇත්තේ නමි. කයෙහි කය අනුව බලන සිහිය පිහිටුවීම වඩන්නේ (1-8) 4 (ii) ඡේදය යෙදිය යුතුයි.) හෙතෙම සිහි ඇත්තේයයි කියයි. ‘අප්‍රමාදවූයේ’ යනු සකස්ව කරන්නේ, නිතර ක්‍රියා කරන්නේ නොනවත්වා ක්‍රියාකරන්නේ කම්මැලි නොවී ක්‍රියාකරන්නේ බහා නොතැබූ කැමැත්ත ඇත්තේ බහා නොතැබූ ධුර ඇත්තේ කුසලයන්හි අප්‍රමාදවූයේ කෙසේ මම නොපුරණලද හෝ ශීල සමූහය ඒ ඒ තන්හි ප්‍රඥාවෙන් උත්සාහවත් කෙරෙම්දැයි යමෙක් එහි කැමැත්තද ව්‍යායාමයද උත්සාහයද නොපසුබස්නා බවද සිහියද මනා නුවණැතිබවද යෙදීමද කුශල ධර්මයන්හි අප්‍රමාදයද කෙරේද? කෙසේ මම නොපුරණලද හෝ ශීල සමූහය සමාධි සමූහය ප්‍රඥා සමූහය, විමුක්ති ස්කන්ධය විමුක්ති ඥාන දර්ශන ස්කන්ධය පුරන්නෙම්ද? පුරණලද හෝ විමුක්ති ඥාන දර්ශන ස්කන්ධය ඒ ඒ තන්හි නුවණින් උත්සාහවත් කෙරෙම්දැයි යමෙක් එහි කැමැත්තද ව්‍යායාමයද උත්සාහයද, නොපසුබස්නා බවද, සිහියද මනා නුවණැතිබවද සිහියද බලවත් උත්සාහයද පටන්ගත් වීර්ය ඇති බවද අධිෂ්ඨානයද යෙදීමද කුශල ධර්මයන්හි අප්‍රමාදයද කෙසේ මම නොදන්නාලද දුක හෝ දැනගන්නෙම්ද, ප්‍රහීන නොකරණ ලද කෙලෙස් හෝ දුරුකරන්නෙම්ද, නොවඩන ලද මාර්ගය හෝ මඩන්නෙම්ද ප්‍රත්‍යක්ෂ නොකරණලද නිරෝධය හෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නෙම්දැයි එහි කැමැත්තද, උත්සාහයද, යෙදීමද, නොපසුබැසීමද, සිහියද පටන්ගන්නා ලද වීර්ය ඇතිබවද, සිහියද නුවණද ප්‍රධන් වීර්යයද, අධිෂ්ඨානයද කුශලධර්මයන්හි යෙදීමදැයි මෙසේ වාසය කරන්නේ යනුයි.

2. “භික්ඛු” යනු පෘථග්ජන කල්‍යාණක හෝ භික්ෂුවයි ශෛක්ෂ්‍ය (හික්මෙන) හෝ භික්ෂුවයි. හැසිරෙත් යනු හැසිරෙන්නේ වාසයකරන්නේ ඉරියව් පවත්වන්නේ පාලනය කරන්නේ යැපෙන්නේ යනුයි.

3. “මමත්වය” නම් මමත්ව දෙකකි. තෘෂ්ණා මමත්වයද දෘෂ්ටි මමත්වයද යනුයි. (මෙහි (2-6) 1 (ii) (iii) ඡේද යෙදිය යුතුයි.) තෘෂ්ණා මමත්වය දුරුකොට දෘෂ්ටි මමත්වය බැහැර කොට මමත්වයන් හැර සංසිඳවා අත්හැර සම්පූර්ණයෙන් අභාවයට පමුණුවා යනුයි. නුවණැති භික්ෂුතෙම මමත්ව කටයුතු දේ දුරුකොට, ජාති ජරා ශොක වැළපීම් මෙහිම දුරුකරන්නේය දුක යන්නෙහි ‘ජාති’ යනු ඒ ඒ සත්වයන්ගේ (4-4) 2 (ii) යෙදිය යුතුයි.) මමත්වය නම් (මහා නිද්දෙසයෙහි (2-6) 1 (ii)

(iii) ඡේදය යෙදිය යුතුයි.) මෙහි යනු මේ දෘෂ්ටියෙහි (මහා නිද්දෙසයෙහි (2-6) 1 (ii) (iii) ඡේදය යෙදිය යුතුයි. මේ මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහි නුවණැත්තේ යනු දන්නා තැනැත්තේ ප්‍රඥාවත් තැනැත්තේ යනුයි. දුක යනු ජාති දුක (4-3) 4 ඡේදයේ “දුක්ඛ” යන තැන සිට යෙදිය යුතුයි.) ජාති ජරා ශෝක පරිදේව දුක් මෙහිදීම නුවණැත්තේ දුරුකරන්නේය යනු ‘විද්‍යාවෙන් යුක්ත තැනැත්තේ නුවණැත්තේ, ප්‍රඥාවත් තැනැත්තේ මෙහිදීම ඉපදීමද, ජරාවද, ශෝක වැළපීම් දුක්ද දුරුකරන්නේය, සංසිඳවන්නේය. සම්පූර්ණ අභාවයට පමුණුවන්නේය. ජාති ජරා ශොක වැළපීම් යනු නුවණැත්තේ මෙහිදීම දුරුකරන්නේය. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ දේශනා කළහ.

(4-9)

1. “භාග්‍යවතුන් වහන්සේගේ මේ වචනයට සතුටුවෙමි” යන්නෙහි මෙයට යනු ඔබගේ වචනයට දේශනාවට, ගැලපීමට සතුටුවෙමි, කැමතිවෙමි, ඉවසමි, තබමි, ප්‍රියකරමි, යනුයි. ‘මහර්ෂි’ යනු (4-6) 1 ඡේදය යෙදිය යුතුයි.

2. “මනාකොට දේශනා කරණලද” යනු මනාකොට කියනලද, මනාකොට තබනලද මනාකොට පනවන ලද මනාකොට විවෘතකරණලද යනුයි. ‘උපධි යයි’ කෙලෙස්ද ස්කන්ධයෝද, අභිසංස්කාරයෝ කියත්. උපධි ප්‍රහානය, උපධි සංසිඳීම, අමෘතවූ නිර්වාණයයි මනාකොට කියන ලදී.

ඒකාන්තයෙන් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ දුක දුරුකළසේක. යන්නෙහි ඒකාන්තයෙන් යනු ඒකාන්ත වචනයයි, නියම වචනයයි. සැක නැති වචනයයි. අදහස් දෙකක් නැති වචනයයි නිරෝධ වචනයයි. අපණ්ණක වචනයයි. ස්ථිර වචනයයි. මේ ඒකාන්තයෙන් යනුයි.

“භාග්‍යවත්” යනු ගෞරව වචනයයි. (මහා නිද්දෙසයේ (7-2) 1 භාග්‍යවතුන් වහන්සේ යනු යන තැන සිට යෙදිය යුතුයි.) දුක දුරුකළේය. යන්නෙහි (ii) ජාති දුක ජරා දුක ව්‍යාධි දුක ශෝකය, වැළපීම කායික දුක, දොම්නස දැඩි ආයාස දුක දුරුකළේය. සංසිඳවිය. නූපදනා බවට පැමිණ විය. (iii) ඒ එසේම ඔබ විසින් දන්නා ලද්දේය. සමකොට බලන ලද්දේය. තීරණය කරන ලද්දේය. මේ ධර්මය යයි එසේ ඔබ විසින් දන්නා ලද්දේය. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.

(4-10)

1. “ඔවුහුද ඒකාන්තයෙන් දුක දුරු කරන්නේය” යනු ඒ ඒ ක්ෂත්‍රියයෝද, බ්‍රාහ්මණයෝද, වෛශ්‍යයෝද, ශුද්‍රයෝද, ගෘහස්ථයෝද, ප්‍රව්‍රජිතයෝද, දෙවතාවෝද, මනුෂ්‍යයෝද දුරු කළාහුය. “දුක නම්” ජාති දුක (4-9) 2 (ii) යෙදිය යුතුය.) දුරු කළාහුය, සංසිඳවූවාහුය, සම්පූර්ණයෙන් අභාවයට පැමිණෙව්වාහුය, යනුයි. “මුනි” යනු “මොන” යයි ඥානයට කියයි. (මහා නිද්දේසයේ 2-8) 10 මුනි යනු යන තැන සිට යෙදිය යුතුයි.) තෘෂ්ණා ජාලය ඉක්මවා සිටියේද හෙතෙම මුනි නමි, මනාසේ අවවාද කරන්නේය. සකස්ව අවවාද කරන්නේය. නිතර අවවාද කරන්නේය. නැවත නැවත අවවාද කරන්නේය. අනුශාසනා කරන්නේය යනුයි. “නාග” යනු එය භාග්‍යවතුන් වහන්සේට ආමන්ත්‍රණය කරයි. “වඳිමි” යනු කයින් වඳිමි, වචනයෙන් හෝ වඳිමි, සිතින් හෝ වඳිමි, අන්වර්ථ ප්‍රතිපත්තියෙන් හෝ වඳිමි, ධර්මානුධර්ම ප්‍රතිපත්තියෙන් හෝ වඳිමි. සත්කාර කරමි, ගරුකාර කරමි, බහුමාන කරමි, පුදමි “එකතුව රැස්ව, හමුව උන්වහන්සේට නමස්කාර කරයි. යනුයි. “නාග” යනු භාග්‍යවතුන් වහන්සේ නාගසේන, වරද නොකරණ බැවින් නාග නමි, නොයේනුයි නාග නමි. නොපැමිණේනුයි නාග නමි. කෙසේ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වරද නොකරණ බැවින් නාග නම්වේද “වරද” යයි ලාමකවූ කෙලෙස් ඇති කරන්නාවූ නැවත භවයක් දෙන්නාවූ දුක්ඛ විපාකවූ නැවත ජාති ජරා මරණ දෙන්නාවූ ලාමක අකුශල ධර්මයෝ කියත්. (මහා නිද්දේසයේ (9-11) 2 ඡේදය යෙදිය යුතුයි.) නාගයන් වහන්සේට රැස්ව ඒ ඒ කරුණෙන් නමස්කාර කරමි. මට භාග්‍යවතුන් වහන්සේ නිතර අවවාද කරන්නේ නම් යෙහෙකි. නැවත නැවත අවවාද කරන්නේ නම් යෙහෙක. අනුශාසනා කරන්නේ නම් යෙහෙක. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.

(4-11)

1. “වෙදගු නම් බ්‍රාහ්මණතෙම යමක් දන්නේද” යන්නෙහි “බ්‍රාහ්මණ” යනු ධර්ම සතක් බැහැර කරණලද බැවින් බ්‍රාහ්මණ නමි. මහානිද්දෙසයේ (4-3) (1) බ්‍රාහ්මණ යනු යන තැනට සිට යොදාගත යුතුයි.) “වේදය දත්” යන්නෙහි වෙදයෝ යයි. සතරමාර්ග ඥානයට කියයි. (මහානිද්දෙසයේ (4-5) 3 (ii) යෙදිය යුතුයි.) ‘මනාකොටදැන’ යනු දැනගන්නේය. විශේෂයෙන් දැනගන්නේය. අවබෝධ කරන්නේය යනුයි. කිඤ්චන (කෙලෙස්) නැති යනු රාග කිඤ්චනය, ද්වේෂ කිඤ්චනය, මෝහ කිඤ්චනය, මාන කිඤ්චනය, දෘෂ්ටි කිඤ්චනය, ක්ලේශ කිඤ්චනය, දුශ්චරිත කිඤ්චනය යන යම් ඒ ප්‍රහීනද මුලින් සිඳුනේද, සංසිඳුනේද, ඉපදීමට අයොග්‍ය වුයේද ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද හෙතෙම අකිඤ්චනයයි කියයි.

2. “කාමයෝ නම්” ප්‍රකට වශයෙන් කාම දෙකොටසෙකි. වස්තු කාමයෝද ක්ලේශ කාමයෝද යනුයි. (මහා නිද්දේසයේ 1 (i) (ii) 2 දෙ යෙදිය යුතුයි.) මේ ක්ලේශකාමයෝ යයි කියත්. භවයෝ නම් භව දෙකකි. කර්ම භවයද ප්‍රතිසන්ධිවූ පුනර්භවයද යනුයි. ‘අකිඤ්ඤනවූ (කෙලෙස් නැති) පුද්ගලයා කාමභවයෙහි නොපැමිණියේය. නොලැගුනේය, නියතය, වෙන්වූයේය සීමා නොකළ සිතින් වාසය කෙරෙත්. හෙතෙම ඒකාන්තයෙන් යනු ඒකාන්තයෙන් හෙතෙම මේ ඔඝය තරණය කළේය, යන්නෙහි, “ඒකාන්තයෙන්” යනු ඒකාන්ත වචනයයි. ඔඝය යනු කාමොඝය, භවොඝය, දිට්ඨොඝය, අවිජ්ජොඝය, යනුයි. තරණය කළේය. යනු ඉක්මවූයේය, යනුයි. මේ ඔඝය තරණය කළේ යනු කාමොඝය තරණය කළේය. භවොඝය තරණය කළේය, දිට්ඨොඝය තරණය කළේය. හෙතෙම විසූ වාස ඇත්තේ, පුරුදු කළ ගමන් ඇත්තේ, ගිය කෙළවර ඇත්තේ, ගිය දිශාව ඇත්තේ, පාලනය කරණලද බ්‍රහ්මචරියා ඇත්තේ, වඩනලද මාර්ග ඇත්තේ, ප්‍රහීන කළ කෙළෙස් ඇත්තේ, ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ නිරෝධය ඇත්තේ, දුක්ඛයාගේ කෙළවර දක්නාලදී. සමුදය ප්‍රහීනය, මාර්ගය වඩන ලදී. නිරෝධය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරණලදී. දැනගත යුත්ත දැන ගන්නාලදී. විශේෂයෙන් දැනගත යුත්ත විශේෂයෙන් දැන ගන්නා ලදී. පහකළ යුතුදෙය පහකරණ ලදී. වැඩිය යුතු දෙය වඩන ලදී. හෙතෙම උගුලන ලද දොර පළු ඇත්තේය. තරණය කරණලද දිය අගල ඇත්තේය. උදුරා දැමූ කනුව ඇත්තේය. බැහැර කරණලද අගුල ඇත්තේය. පීඩා රහිතය. ශාන්තවූ ධර්ම ඇත්තේය. බහා තැබූ කෙලෙස් බර ඇත්තේය. කාමයන්ගෙන් වෙන්වූ (මහා නිද්දෙසයේ (1541) පිටේ 20 ඡේදය යෙදිය යුතුයි.)

3. “පරතෙරට එතරවූයේම” යන්නෙහි පර තෙරයයි අමෘතවූ නිර්වාණයට කියයි. යම් ඒ නිවනක් සියලු සංස්කාරයන් ශමනය කළේ සියලු උපධීන් සංසිඳවූයේ, තෘෂ්ණා ක්ෂය වූයේ විරාග යයි නිරෝධ යයි නම්වූයේද, ඒ නිවනයි. හෙතෙම පරතෙරට ගියේ පරතෙරට පැමිණියේ අන්තයට ගියේ අන්තයට පැමිණියේ කෙළවරට පැමිණියේ, අවසානයට ගියේ, අවසානයට පැමිණියේ, ආරක්ෂාවට ගියේ ආරක්ෂාවට පැමිණියේ සරණ බවට ගියේ සරණ බවට පැමිණියේ, අභය බවට ගියේ අභය බවට පැමිණියේ, ඉක්මීමට ගියේ, ඉක්මීමට පැමිණියේ අමෘතයට ගියේ, අමෘතයට පැමිණියේ, නිර්වාණයට ගියේ නිර්වාණයට පැමිණියේ, හෙතෙම විසූ වාස ඇත්තේ (මහා නිද්දෙසයේ (3-7) 6 (ii) යෙදිය යුතුයි.) නැවත ඉපදීමක් නැත. “හුල් නැත්තේ” යනු රාග හුල (මහා නිද්දෙසයේ 15-5 (1) හුල් යන තැන සිට යොදාගත යුතුයි.) සියලු අකුසල රැස් කිරීම නමැති හුල් යන යමෙකුට මේ හුල් ප්‍රහීනද මුලින් සිඳුනේද, ශාන්තද සන්සිඳුනේද, ඉපදීමට අයොග්‍යද, ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද හෙතෙම (අඛිල) හුල් නැත්තේයයි කියයි.

5. “සැක නැත්තේ” යනු දුකෙහි සැක කිරීම, දුක ඇති වීමෙහි සැක කිරීම, දුක්ඛ නිරෝධයෙහි සැක කිරීම, දුක්ඛ නිරෝධගාමිනි ප්‍රතිපදාවෙහි සැක කිරීම, පූර්වාන්තයෙහි සැක කිරීම, අපරාන්තයෙහි සැක කිරීම, පූර්වාපරාන්තයෙහිසැක කිරීම, ප්‍රතීත්‍ය සමුත්පාදයෙහි සැක කිරීම යන යම් මෙබඳු සැකයක් ඇද්ද, සැක කිරීමක් ඇද්ද, සැක කිරීම් බවක් ඇද්ද, විමතියක් ඇද්ද, විචිකිච්ඡාවක් ඇද්ද, අදහස් දෙකක් ඇද්ද, බෙදී ගිය මාර්ග දෙකක් ඇද්ද, යමෙකුගේ මේ සැකයෝ ප්‍රහීණද මුලින් සිඳුනේද, ශාන්තද, සන්සිඳුනේද, ඉපදීමට අයොග්‍යද, ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද, හෙතෙම සැක නැත්තේ යයි කියයි. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළහ.

(4-12)

1. “විද්‍යාවෙන් යුක්ත තැනැත්තේ” යනු ඥානවත් තැනැත්තේ යනුයි. වේදය දත් තැනැත්තේ යනු වේදයෝ යයි සතර මාර්ග ඥානයට කියයි. (මහා නිද්දෙසයේ (4-5) 3 (ii) යෙදිය යුතුයි.)

2. “නරයා” යනු මානවයා පුරුෂයා, පුද්ගලයා, ජීවය යනුයි. මෙහි යනු මේ දෘෂ්ටියෙහි මේ මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහි, යනුයි.

3. “භවාභවයෙහි” යනු භවාභවයෙහි, කර්ම භවයෙහි, පුනර්භවයෙහි කාම භවයෙහි පුනර්භවයෙහි, රූප භවයෙහි කර්ම භවයෙහි, රූප භවයෙහි, පුනර්භවයෙහි, අරූප භවයෙහි කර්ම භවයෙහි, අරූප භවයෙහි පුනර්භවයෙහි, නැවත නැවත ගතියෙහි නැවත නැවත උත්පත්තියෙහි, නැවත නැවත ප්‍රතිසන්ධියෙහි, නැවත නැවත ආත්ම භවයෙහි, යනුයි. සංගයෝ නම් සප්ත සංගයෝයි. (ii) රාග සංගය ද්වේෂ සංගය මෝහ සංගය, මාන සංගය, දෘෂ්ටි සංගය, ක්ලේශ සංගය දුශ්චරිත සංගය යනුයි. දුරුකොට යනු සංගයන් බැහැරකොට යනුයි නැවතද බැහැරකොට යනු ඇලීමෙහි, ලැගීමෙහි වෙන්කොට දුරුකොට යනුයි. හෙතෙම දුරුකළ තෘෂ්ණා ඇත්තේ, පීඩා රහිතවූයේ ආශා රහිතවූයේ හෙතෙම ජාති ජරාවන් තරණය කළේයයි කියමි.

4. “තෘෂ්ණාව නම්” රූප තෘෂ්ණාව ශබ්ද, ගන්ධ, රස, ස්පර්ශ ධර්ම තෘෂ්ණාව යනුයි. යමෙකුගේ මේ තෘෂ්ණාව ප්‍රහීණද, මුලින් සිඳුනේද ශාන්තද සන්සිඳුනේද, ඉපදීමට අයොග්‍යද, ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද, හෙතෙම පහවූ තෘෂ්ණා ඇත්තේ, වෙන්ව ගිය තෘෂ්ණා ඇත්තේ වමාරණ ලද තෘෂ්ණාව ඇත්තේ, මිදුන තෘෂ්ණාව ඇත්තේ ප්‍රහීණ තෘෂ්ණාව ඇත්තේ පහවූ රාග ඇත්තේ වෙන් කළ රාග ඇත්තේ සන්සිඳුන රාග ඇත්තේ, තෘෂ්ණාවෙන් නික්මුනේ, නිවුනේ, සිහිල්වූයේ, සැපය විඳින්නේ බ්‍රහ්මයා බඳු ආත්ම භාවයෙන් වාසය කරයි. හෙතෙම රාගය විනාශ කළේ, ද්වේෂය විනාශ කළේ, මෝහය විනාශ කළේ, ක්‍රෝධය විනාශකළේ බද්ධ වෛරය විනාශකළේ (මහා නිද්දෙසයේ (9-3) 3 “ශාන්තිය” යනු ‘විනාශකළේ’ කියා වෙනස්කොට යොදාගත යුතුයි. 1662 පිට) සියලු අකුසල රැස් කිරීම් විනාශකළේ, මුලින් සින්දේ, ශාන්තවූයේ සංසිඳුනේ, ඉපදීමට අයොග්‍යවූයේද හෙතෙම තෘෂ්ණාව විනාශකළේ හෙවත් අනීඝයයි කියත්, ආශා රහිත යනු යම් රාගයක් ඇද්ද ඇලීමක් ඇද්ද අභිධ්‍යාවක් ලෝභයක් අකුශල මූලයක් ඇද්ද එය නැති බවයි යමෙකුට මේ තෘෂ්ණාව ප්‍රහීනද, මුලින් සිඳුනේද, ශාන්තද. සන්සිඳුනේද, ඉපදීමට අයොග්‍යද, ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද හෙතෙම ආශා රහිතයයි කියයි.

4. “ජාති” ඉපදීම නම් ඒ ඒ සත්වයන්ගේ යම් දිරීමක් දිරීම් බවක් ඇද්ද එයයි. ජරාව නම් ඒ ඒ සත්වයන්ගේ යම්බඳු ඇතිවීමක්, පහළවීමක්, ඇද්ද එයයි. ඉන්ද්‍රියයන්ගේ යම් මේරීම් බවක් ඇද්ද මේ ජරායයි කියයි, යම් ඒ කෙනෙක් තෘෂ්ණාව දුරුකළේ දුක් නැත්තේ, ආශා නැත්තේද හෙතෙම ඒකාන්තයෙන් ජාති ජරා මරණයන් තරණය කළේය. එතර වූයේය. ඉක්මවූයේයයි කියමි, ප්‍රකාශ කරමි, දේශනා කරමි, පනවමි. තබමි විවෘත කරමි, බෙදමි, ප්‍රකට කරමි, හෙතෙම පහවූ තෘෂ්ණා ඇත්තේ දුක් නැත්තේ ආශා නැත්තේ ජාති ජරාවන් තරණය කළේයයි කියමි. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ප්‍රකාශ කළහ. ගාථා කෙළවරවීම සමගම (1-8) 6 යෙදිය යුතුයි.)

(5-1)

1. “භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විචාරමි. මෙය දේශනා කරණු මැනවි, යන්නෙහි “විචාරීම්” යනු විචාරීම් තුනෙකි. (මහා නිද්දෙසයේ (14-1) 2-3-4-5-6 ඡේද යෙදිය යුතුයි.) මෙය දේශනා කරණු මැනවි යනු කියනු මැනවි. ප්‍රකාශ කරණු මැනවි, විවෘත කරණු මැනවි, බෙදනු මැනවි යනුයි. මෙසේ ආයුෂ්මත් ධොතකතෙම කීයේය යන්නෙහි (ඉච්චාති) මෙසේ යනු ස්වර සන්ධියයි. ආයුෂ්මත් යනු ප්‍රිය වචනයයි ගරු වචනයයි ගරු කටයුතු උසස් වචනයයි. ආයුෂ්මත් “ධොතක” යනු ඒ බ්‍රාහ්මණයාගේ නාමයයි පැනවීමයි, නාම කර්මයයි, අභිලාපයයි.

2. “මහර්ෂීන් වහන්ස, ඔබවහන්සේගේ වචනයන් බලාපොරොත්තුවෙමි” යනු ඔබවහන්සේගේ වචනය දේශනාව බලාපොරොත්තුවෙමි. කැමතිවෙමි, යනුයි. “මහර්ෂී” යනු භාග්‍යවතුන් වහන්සේ (14-1) 10 යෙදිය යුතුයි.)

3. “ඔබ වහන්සේගේ වචනය අසා නිවනෙහි හික්මෙන්නේ යනු ඔබගේ වචනය දේශනාව අනුසන්ධීය අසා ශ්‍රවණයකොට ඉගෙණ සලකාබලා තමන්ගේ නිවනෙහි හික්මෙන්නේය. යනු හික්මීම් තුනකි. අධිශීල ශික්ෂා අධිචිත්ත ශික්ෂා, අධිපඤ්ඤා ශික්ෂා යනුයි. (1-7) 2 ‘අධිශීල ශික්ෂාව කවරීද’ යන තැන සිට යොදාගත යුතුයි.) මේ අධිපඤ්ඤා ශික්ෂාවයි. තමන්ගේ නිර්වාණය යනු තමන්ගේ රාගය නිවීමට ද්වේෂය නිවීමට මෝහය නිවීමට ක්‍රෝධය නිවීමට බද්ධ වෛරය නිවීමට (මහානිද්දෙසයේ 14-5 (2) ‘ශාන්තවූවහුට’ යනු ‘නිවීමටයයි’ වෙනස් කොට රාගය යන තැනසිට යොදාගත යුතුයි 1787) සියලු අකුශල රැස්කිරීම් වල සංසිඳීම පිණිස දුරුකිරීම පිණිස අධිශීලයෙහිද හික්මෙන්නේය. අධිචිත්තයෙහිද හික්මෙන්නේය. අධිප්‍රඥාවෙහිද හික්මෙන්නේය, මේ ශික්ෂා තුන ආවර්ජනා කරන්නේ හික්මෙන්නේය, බලන්නේ හික්මෙන්නේය, ප්‍රත්‍යවෙක්ෂා කරන්නේ හික්මෙන්නේය, සිත තබන්නේ හික්මෙන්නේය, ශ්‍රද්ධාව මුදන්නේ හික්මෙන්නේය, වීර්ය දැඩිව ගන්නේ හික්මෙන්නේය, සිහිය පිහිටුවන්නේ හික්මෙන්නේය, සිත පිහිටුවන්නේ හික්මෙන්නේය, ප්‍රඥාවෙන් දැන ගන්නේ හික්මෙන්නේය, දැනගත යුත්ත දැන ගන්නේ හික්මෙන්නේය. විශේෂයෙන් දැනගත යුත්ත විශේෂයෙන් දැන ගන්නේ හික්මෙන්නේය, දුරුකළයුතු දෙය දුරු කරන්නේ හික්මෙන්නේය, ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්ත ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නේ හික්මෙන්නේය, වැඩිය යුත්ත වඩන්නේ හික්මෙන්නේය යනුයි.

(5-2)

1. “උත්සාහ කරවයි වදාළහ” යනු උත්සාහවත්ව කරව, වීර්ය කරව, කැමැත්ත ඇති කරව, උපදව යනුයි. “ධොතක” යනු භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ඒ බ්‍රාහ්මණයාට නාමයෙන් ආමන්ත්‍රණය කරයි, “භාග්‍යවත්” යනු මේ ගෞරව වචනයයි ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ පැනවීමයි යනුයි.

2. “මෙහිම ප්‍රඥා ඇත්තේ සිහි ඇත්තේ” යන්නෙහි මෙහි යනු මේ දෘෂ්ටියෙහි මේ කැමැත්තෙහි මේ රුචියෙහි මේ ගැන්මෙහි, මේ ධර්මයෙහි, මේ විනයෙහි, මේ ධර්ම විනයෙහි, මේ පා වචනයෙහි, මේ බ්‍රහ්මචරියාවෙහි, මේ ශාස්තෘ ශාසනයෙහි, මේ ආත්ම භාවයෙහි, මේ මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහි, “ප්‍රඥා ඇත්තේ යනු පණ්ඩිතවූයේ බුද්ධි ඇත්තේ, ඥාන ඇත්තේ යනුයි” සිහි ඇත්තේ යනු කරුණු සතරකින් සිහි ඇත්තේ නමි. කයෙහි කය අනුව බලන සිහිය වඩන්නේ (1-8) 4 (ii) යොදාගත යුතුයි.) හෙතෙම සිහි ඇත්තේයයි කියයි.

3. “මෙයින් අසා හික්මෙන්නේය” යනු මෙයින් මාගේ වචනය දේශනාව, ගැලපීම, අසා ඉගෙණ සලකාබලා, යනුයි. හික්මෙන්නේය යන්නෙහි හික්මීම් තුනෙකි. අධිශීල ශික්ෂා, අධිචිත්ත ශික්ෂා අධිප්‍රඥා ශික්ෂා යනුයි. (1-7-2) අධිශීලයද යන තැන සිට හා 3 ඡේදය යෙදිය යුතුයි.) මේ අධිප්‍රඥා ශික්ෂාවයි.

4. “තමන්ගේ නිර්වාණය යනු” තමන්ගේ රාගය නිවීම පිණිස (මහා නිද්දෙසයේ 14-5 (2) ‘ශාන්තවූවහුට’ යනු ‘නිවීමට’ යයි වෙනස් කොට රාගය යන තැනසිට යොදාගත යුතුයි. 1787)

(5-3)

1. “මම මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහි දෙවියන්” දකිමි යන්නෙහි දෙවියෝ නම් දෙවියෝ තුන් කොටසකි, එනම් සම්මුති දෙව උප්පත්ති දෙව, විශුද්ධි දෙව යනුයි. සම්මුති දෙවියෝ කවරහුද? රජවරු, රාජකුමාරවරු, දෙවි වරු යනුයි. මොව්හු සම්මුති දෙවියෝයයි කියත්.

2. “උත්පත්ති දෙවියෝ කවරහුද? චාතුර්මහාරාජික දෙවියෝ, තාවතිංස දෙවියෝ යාම දෙවියෝ තුසිත දෙවියෝ නිර්මාණ රතී දෙවියෝ, පරනිර්මිත වසවර්ති දෙවියෝ එයට ඉහළවූ බ්‍රහ්ම කායික දෙවියෝද යනුයි. මොව්හු උත්පත්ති දෙවියෝ නම් වෙත්.

3. “විශුද්ධි දෙවියෝ කවරහුද? තථාගත ශ්‍රාවකයෝ අර්හත්වූ ක්ෂීණා ශ්‍රවයෝ, පසේ බුදුවරු මොහු විශුද්ධි දෙවියෝයයි කියත්, භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සම්මුති දේවද නොවන සේක. උප්පත්ති දේවද නොවනසේක. විශුද්ධි දේවද නොවන සේක. දෙවියන්ට දෙවිසේක. සිංහයන්ට සිංහසේක. නාගයන්ට නාගසේක, සමූහ ඇත්තන්ට සමූහ ඇතිසේක. මුනීන්ට මුනිසේක. රජුන්ට රාජ සේක.

4. “මම මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහි දෙවියන් දකිමි” යනු දෙවියන්ට උසස්වූවන් දකිමි, දෙවියන්ට දෙවියන් දකිමි. යනුයි. මම දිව්‍ය මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහි අකිඤ්චන කෙලෙස් නැත්තාවූ බ්‍රාහ්මණයෙක්ව ඉරියව් පවත්වන්නෙමි යන්නෙහි අකිඤ්චනවූ හෙවත් කෙලෙස් නැති යනු රාගකිඤ්චනය, ද්වේෂ කිඤ්චනය, මෝහ කිඤ්චනය, මාන කිඤ්චනය, දෘෂ්ටි කිඤ්චනය, ක්ලේශ කිඤ්චනය, දුශ්චරිත කිඤ්චනය යන මේ කෙලෙස් භාග්‍යවත් බුදුන්ගේ ප්‍රහීනයහ. මුලින් ඉදිරූහ. අග සිඳි තල්ගසක් මෙන් කරණ ලදහ. අභාවයට පමුණුවන ලදහ. නැවත නූපදනා බවට පමුණුවන ලදහ. එහෙයින් බුද්ධ නම් වේ.

5. “බ්‍රාහ්මණ” යනු භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ධර්ම සතක් බැහැර කරණ ලද බැවින් බ්‍රාහ්මණ නමි. සත්කාය දෘෂ්ටිය බැහැර කරණ ලද්දේ වෙයි. විචිකිච්ඡාව බැහැර කරණ ලද්දේ වෙයි. ශීලව්‍රත පරාමාශය බැහැරකරණ ලද්දේ වෙයි. රාගය, ද්වේෂය, මෝහය, මානය, බැහැර කරණ ලද්දාහු වෙත්. කෙලෙස් ඇති කරන්නාවූ නැවත භවයක් ඇති කරන්නාවූ රාග සහිත දුක් විපාක දෙන්නාවූ නැවත ජාති ජරාමරණ දෙන්නාවූ ලාමක අකුශල ධර්මයන් දුරු කොට සිටියාවූ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ නිර්මල සේක. තැන්පත් සේක. ප්‍රඥාවෙන් යුක්ත සේක. සංසාරය ඉක්මවා සිටි සේක යනුයි.

6. “ඉරියව් පවත්වන්නාවූ” යනු හැසිරෙන්නාවූ වාසය කරන්නාවූ, පාලනය කරන්නාවූ, යැපෙන්නාවූ, යනුයි. ඉරියව් පවත්නා කෙලෙස් නැත බ්‍රාහ්මණයාට ඒ ඒ කාරණයෙන් නමස්කාර කරමි යනුයි.

7. “සමතැස්යයි” යනු සර්වඥතාඥානයට කියයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සර්වඥතාඥානයෙන් උපෙතවූයේ සමු පෙතවූයේ පැමිණියේ උපන්නේ යුක්තවූයේ වෙයි. උන් වහන්සේට නොපෙණෙන දෙයක් මෙහි නැත. නොදන්නා අර්ථයක් නොදතයුත්තක් නැත. දක්ෂිණාර්හවූ තථාගතයන් වහන්සේ එබැවින් සමන්ත චක්ඛු නමි.

8. “ඒ ඒ කාරණයෙන් සමතැස් ඇති බුදුන් වහන්සේ වඳිමි ශාක්‍යයන් වහන්ස, මාගේ සැකය දුරුකරණු මැනවි” යන්නෙහි “ශාක්‍ය” යනු භාග්‍යවතුන් වහන්සේයි. ශාක්‍ය කුලයෙන් පැවිදිවූයේනුයි ශාක්‍ය නමි, යලිදු හෝ ආඪ්‍යවූ මහත්වූ ධනය ඇත්තේනුයි. ‘ශාක්‍ය’ නමි. උන්වහන්සේට මේ ධනයෝ වෙත්. ඒ කවරහුද? ශ්‍රද්ධා ධනය, ශීල ධනය, හිරි ධනය, ඔත්තප්ප ධනය, ශ්‍රැත ධනය, ත්‍යාග ධනය ප්‍රඥා ධනය, සතිපට්ඨාන ධනය, සම්‍යක් ප්‍රධාන ධනය, ඍද්ධිපාද ධනය, ඉන්ද්‍රිය ධනය, බල ධනය, බොජ්ක්ධංග ධනය, මාර්ග ධනය, ඵල ධනය, නිර්වාණ ධනය, මෙසේ නොයෙක් ධන රුවනින් ආඪ්‍යවූයේ මහත් ධන ඇත්තේනුයි ධනවත්වුයේනුයි ශාක්‍ය නමි. නැවතද ශූර බැවින් ධීර බැවින් බිය නොවන බැවින් තැති නොගන්නා බැවින්, ප්‍රහීන භය හෙරව ඇති බැවින් පහවූ ලොමහර්ෂ ඇති බැවින් ශාක්‍ය නමි. “සැකයයයි” විචිකිච්ඡාවට කියයි. දුකෙහි සැකය, දුක් ඇතිවීමට හේතුවේ සැකය, දුක්ඛ නිරෝධයේ සැකය, දුක්ඛනිරෝධ ගාමිනී ප්‍රතිපදාවේ සැකය පූර්වාන්තයෙහි සැකය, අපරාන්තයෙහි සැකය, පූර්වාපරාන්තයෙහි සැකය, ප්‍රතීත්‍ය සමුත්පාද ධර්මයන්හි සැකය යන මෙබඳු සැකයක් සැක කිරීමක් සැක කිරීම් බවක් විචිකිච්ඡාවක් අදහස් දෙකක්, දෙමංසන්ධියක්, සිතෙහි නිශ්චය නොමැති ගතියක්, තැතිගැන්මක් ඇද්ද, එයයි “ශාක්‍යයන් වහන්ස එය දුරු කරණු මැනව,” යනු මා මුදවනු මැනව, මෝඩ බැවින් දුරු කරණු මැනව, සැකය නමැති, හුලෙන් මා දුරු කරණු මැනව යනුයි.

9. “මම මිදවීමට උත්සාහ නොකරන්නෙමි” යන්නෙහි මම සැක ඇති තැනැත්තේ මිදවීමට නොහැක්කෙමි. සැක ඇති තැනැත්තේ උඩට එසවීමට නොහැක්කෙමි. උත්සාහ නොකරන්නෙමි. වෑයම් නොකරන්නෙමි. වීර්ය නොකරන්නෙම් අශ්‍රද්ධාවත් පුද්ගලයා කෙරෙහි කුසීතකම නොසිඳී තැනැත්තා කෙරෙහි, හීනවීර්ය ඇත්තා කෙරෙහි නොපිළිපදින්නා කෙරෙහි ධර්ම දේශනාවෙන් මෙසේද මම මිදවීමට උත්සාහ නොකරන්නෙමි. නැවතද මුදවන අන් කිසිවෙක් නැත. ඉදින් ඔවුහු මිදෙන්නාහු නම් ස්වකීය උත්සාහයෙන් ස්වකීය වීර්යයෙන් ස්වකීය පරාක්‍රමයෙන් ස්වකීය පුරුෂ ධෛර්යයෙන් ස්වකීය පුරුෂ බලයෙන් ස්වකීය පුරුෂ පරාක්‍රමයෙන් තමාගේ සම්‍යක් ප්‍රතිපදාව අනුලොම ප්‍රතිපදාව අවිරුද්ධ ප්‍රතිපදාව, අන්වර්ථ ප්‍රතිපදාව ධර්මානුධර්ම ප්‍රතිපදාව, පිළිපදින්නාහු මුදන්නෙමි. “මම මෙසේ මිදවීමට උත්සාහ නොකරන්නෙමි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසින් මෙය දේශනා කරණ ලදී.

10. “චුන්දය, හෙතෙම ඒකාන්තයෙන් තමා එරුනේ එරුන අන්කෙනෙකු ගොඩනගනීය යන මේ කාරණය විද්‍යමාන නොවේ. චුන්දය, හෙතෙම ඒකාන්තයෙන් තමා නොදැමුනේ විනීත නොවූයේ නොපිරිනිවුනේ අන්‍යයා දමනය කරන්නේද, හික්මවන්නේද, පිරිනිවනට පමුණුවන්නේද, යන මේ කාරණය විද්‍යමාන නොවෙයි. මෙසේද මම මිදවීමට උත්සාහ නොකරන්නෙමි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසින් මෙය දේශනා කරණ ලදී.

11. “තමා විසින් කරණලද පාපය තමා කිළිටිකරයි. තමා විසින් නොකරණලද පාපය තමා පිරිසිදුකරයි. ශුද්ධිය හා අශුද්ධිය වෙන වෙනම ඔවුනොවුන් පිරිසිදු නොකරයි.” මෙය භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසින් දේශනා කරණලදී.

12. “බ්‍රාහ්මණය එපරිද්දෙන්ම නිර්වාණය සිටියි. නිර්වාණගාමී මාර්ගය සිටියි. නැවතද වනාහි මාගේ ශ්‍රාවකයෝ මෙසේ අවවාද කරණු ලබන්නාහු මෙසේ අනුශාසනා කරණු ලබන්නාහු ඇතැම් කෙනෙක් ඒකාන්තයෙන් දක්වනලද නිර්වාණය ලබාගනිත්, ඇතැම් කෙනෙක් ලබා නොගනිත්, මෙහිලා මම කුමක් කරම්ද? බ්‍රාහ්මණය තථාගතතෙම මාර්ගය දැන මාර්ගය අවබෝධකොට දේශනාකරයි. තමා විසින් පිළිපදිනු ලබන්නෝ මිදෙන්නාහුවෙත්.

13. “ධොතකය, ලෝකයෙහි කිසියම් සැකයෙන් යුත් පුද්ගලයෙක්තෙම” යන්නෙහි සැක ඇති, අදහස් දෙකක් ඇති, විචිකිච්ඡා සහිත යනුයි. “කිසියම්” යනු කිසියම් ක්ෂත්‍රියයෙක් හෝ බ්‍රාහ්මණයෙක් හෝ වෛශ්‍යයෙක් හෝ ශුද්‍රයෙක් හෝ ගෘහස්ථයෙක් හෝ ප්‍රව්‍රජිතයෙක් හෝ දෙවියෙක් හෝ මිනිසෙක් හෝ යනුයි. ලෝකයෙහි යනු අපාය ලෝකයෙහි (1-1) 1 (ii) ඡේදය යෙදිය යුතුයි.)

13. “ශ්‍රේෂ්ඨවූ ධර්මයද දැනගණු ලබන්නේ” යන්නෙහි ශ්‍රේෂ්ඨ ධර්මයයයි අමෘතවූ නිර්වාණයට කියයි. (ii) යම් ඒ දෙයක් සියලු සංස්කාරයන්ගේ සන්සිඳීමවේද, සියලු උපධීන්ගේ සංසිඳීමවේද, තෘෂ්ණා ක්ෂයනම්වේද, විරාගනම් වේද, නිරෝධනම්වෙයි, ඒ නිර්වාණයයි. ශ්‍රේෂ්ඨය යනු අග්‍රය ශ්‍රේෂ්ඨය ප්‍රමුඛය, උතුම්ය, දැනගණු ලබන්නේ, අවබෝධ කරණු ලබන්නේ යනු ශ්‍රේෂ්ඨ ධර්මයද දැනගණු ලබන්නේ මේ ඕඝය තරණය කරන්නේය. මෙසේ ඔබ කාමොඝය භවොඝය, දිට්ඨොඝය, අවිජ්ජොඝය, තරණය කරන්නෙහිය, එතර වන්නෙහිය. ඉක්මවන්නෙහිය යනුයි.

එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළහ.

(5-4)

1. “ශ්‍රේෂ්ඨයාණනි, කරුණා කරමින් අනුශාසනා කළ මැනවි.” යනු ශ්‍රේෂ්ඨයන් වහන්ස, අනුශාසනා කරණු මැනවි. ශ්‍රේෂ්ඨයන් වහන්ස, අනුග්‍රහ කරණු මැනවි. ශ්‍රේෂ්ඨයන්වහන්ස,

අනුකම්පා කළ මැනවි. කරුණා කරමින් යනු දයාවෙන් යුක්තවෙමින්, අනුග්‍රහ උපදවමින්, අනුකම්පා උපදවමින් යනුයි.

2. “යම්හෙයකින් මම විවේක ධර්මය දැනගනිම්ද” යන්නෙහි විවේක ධර්මය යනු අමෘතවූ නිර්වාණයට කියයි. යම් ඒ (5-3) 13 (ii) යෙදිය යුතුයි.) “යමක් මම දැනගනිම්ද, යන්නෙහි යමක් මම දැනගන්නෙම්ද, අවබෝධ කරන්නෙම්ද, ලබන්නෙම්ද දකින්නෙම්ද ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නෙම්ද යනුයි.

3. “යම්සේ මම අහස මෙන් වෙනසකට නොපැමිණෙන්නේ” යනු ආකාශය වෙනස් නොවේද, නොගනීද මෙසේ ආකාශය මෙන් වෙනසකට නොපැමිණෙන්නේ යනු යම්සේ ආකාශය යම්කිසි වර්ණයකට එනම්, ලාකඩ (රතු) පාටට හෝ කහපාටට හෝ නිල්පාටට හෝ මදටිය පාටට හෝ මෙසේ පාටකට නොපැමිණෙන්නේ යනුයි. යම්සේ ආකාශය නොකිපේද, ව්‍යාපාදයට නොපැමිණේද, නොගෑවේද, මෙසේද අහස මෙන් වෙනසකට නොපැමිණෙන්නේද යනුයි.

4. “මෙහිම සිටියේ යනු” මෙහිම නියුක්තවූයේ මේ ආසනයෙහිම සිටියේ මේ පිරිසෙහිම සිටියේ යනුයි මෙසේද මෙසේ සිටියේ යනුයි. නැවතද මෙහි සිටියේ යනු මෙහිම ශාන්තවූයේ උපශාන්තවූයේ. නිවුනේ, සංසිඳුනේ මෙසේද මෙහිම සිටියේ යනුයි.

5. “ආශ්‍රිතනොවූ” යනු ආශ්‍රය දෙකකි. තෘෂ්ණා ආශ්‍රය හා දෘෂ්ටි ආශ්‍රය යනුයි. (‘මමත්වය’ යනු ‘ආශ්‍රයයයි’ වෙනස් කොට මහා නිද්දේසයේ (2-6) 1 (ii) (iii) ඡේද යෙදිය යුතුයි. 1561 පිට) තෘෂ්ණා ආශ්‍රය දුරකොට දෘෂ්ටි ආශ්‍රය බැහැරකොට ඇස ආශ්‍රය නොවූයේ, කණ ආශ්‍රය නොවූයේ, නාසය ආශ්‍රය නොවූයේ, දිව ආශ්‍රය නොවූයේ, කය ආශ්‍රය නොවූයේ, මනස ආශ්‍රය නොවූයේ, රූපයෙහි ශබ්දයෙහි ගන්ධයෙහි රසයෙහි ස්පර්ශයෙහි, කුලයා කෙරෙහි ගණයා කෙරෙහි, ආවාසයෙහි, ලාභයෙහි, කීර්තියෙහි, ප්‍රශංසායෙහි, සැපයෙහි චීවරයෙහි, පිණ්ඩපාතයෙහි, සෙනාසනයෙහි ගිලන්පස බෙහෙත් පිරිකරෙහි, කාමධාතුවෙහි, රූපධාතුවෙහි, කාමභවයෙහි, රූප භවයෙහි, අරූපභවයෙහි, සංඥා භවයෙහි, අසංඥා භවයෙහි නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤාභවයෙහි, එකවොකාර භවයෙහි චතුවොකාර භවයෙහි, පඤ්චවොකාර භවයෙහි, අතීතයෙහි අනාගතයෙහි, පවත්නා කාලයෙහි ඇසූ දුටු ස්පර්ශ කළ දැනගත් ධර්මයෙහි, ආශ්‍රයනොවූයේ නොඇළුනේ, නොපැමිණියේ, ආරාධිත නොවූයේ, නොඇළුනේ, නික්මුනේ, වෙන්වූයේ සීමානොකළ සිතින් වාසය කරන්නෙමි. ඉරියව් පවත්වන්නෙමි. පවතින්නෙමි. පාලනය කරන්නෙමි. යැපෙන්නෙමි, යනුයි. එසේ හෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.

(5-5)

1. “ඔබගේ ශාන්තිය ප්‍රකාශ කරන්නෙමි” යනු රාගයාගේ ශාන්තිය ද්වේෂයාගේ ශාන්තිය, මෝහයාගේ ශාන්තිය, ක්‍රෝධයාගේ ශාන්තිය, බද්ධවෛරයාගේ, ගුණමකුකමේ, උතුමන් හා තමාද සමානයයි සිතීමේ, ඊර්ෂ්‍යාවේ, මසුරුකමේ, රැවටිල්ලේ කෛරාටිකකමේ, තදගතියේ එකට එක කිරීමේ, මානයාගේ අතිමානයාගේ, මදයාගේ, ප්‍රමාදයාගේ කෙලෙසුන්ගේ, සියලු දුසිරිත්වල, සියලු පීඩාවල සියලු දැවිලිවල, සියලු තැවිලිවල, සියලු අකුසල රැස්කිරීම්වල ශාන්තිය, උපශාන්තිය, නිවීම, සංසිඳීම, ප්‍රකාශ කරන්නෙමි, කියන්නෙමි, දේශනා කරන්නෙමි, පනවන්නෙමි, තබන්නෙමි, විවෘත කරන්නෙමි, බෙදන්නෙමි, ප්‍රකට කරන්නෙමි, යනුයි.

2. “දුටු ධර්මයෙහි මෙසේ වූයේයයි සිය ආරංචියෙන් නොඇසූධර්මයෙහි” යනු දුටු ධර්මයෙහි දැනගත් ධර්මයෙහි, සමකොට බැලු ධර්මයෙහි, තීරණය කළ ධර්මයෙහි, ප්‍රකට ධර්මයෙහි, යනුයි. නැවතද දුක දුටුකල්හි දුක කියන්නෙමි. සමුදය දුටුකල්හි සමුදය (දුක්හේතුව) කියන්නෙමි. මාර්ගය දුටුකල්හි මාර්ගය කියන්නෙමි. නිරෝධය දුටුකල්හි නිරෝධය කියන්නෙමි. මෙසේද දුටු ධර්මයෙහි යනුයි. නැවතද තමා විසින් දැක්කයුතු කල්නොයවා විපාකදෙන, එව බලවයි කියයුතු, සමීපයට පමුණුවන, නුවණැත්තන් විසින් වෙන වෙන දතයුතු, මෙසේද දුටු ධර්මයෙහි යනුයි.

3. “ආරංචියෙන් නොඇසූ” යනු මෙසේ වූයේයයි නොඇසූ පරම්පරාවෙන් පැමිණියේයයි නොසැලකූ, කොටස් වශයෙන් නොගත්, තර්ක හේතුවෙන් නොගත් න්‍යාය හේතුවෙන් නොගත් ආකාරය විතර්කකොට නොගත්, දෘෂ්ටිය විනවිද බැලීමෙන් නොගත් තෙමේම දැක දැනගත් තමාට ප්‍රත්‍යක්ෂවූ ධර්මය යනුයි. “කියන්නෙමි” යනු දුටු ධර්මයෙහි මෙසේයයි ආරංචියෙන් නොඇසූ ධර්මයෙහි යමක් දැන සමකොට ලබා, තීරණයකොට ප්‍රකට කොට සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍යයහයි දැන, ප්‍රකටකොට, තීරණයකොට සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි සියලු ධර්මයෝ අනාත්මයහයි යම්කිසි හේතු ප්‍රත්‍යයකින් උපන් ධර්මයක් ඇද්ද, ඒ සියල්ල නිරුද්ධිය පිණිස පවත්නේයයි දැන තීරණයකොට සමකොට බලා ප්‍රකටකොට යනුයි. සිහි ඇත්තේ යනු කරුණු සතරකින් සිහි ඇත්තේ යනුයි. කයෙහි කය අනුව බලන සිහිය වඩන්නේනුයි සිහි ඇත්තේනමි. (1-8) 4 (ii) යෙදියයුතුයි.) හැසිරෙත් යනු හැසිරෙන්නේ වාසය කරන්නේ, ඉරියව් පවත්වන්නේ පවතින්නේ පාලනය කරන්නේ යනුයි.

4. “එයට ඔබ සතුටුවෙමි.” යනු ඔබවහන්සේගේ වචනයට දේශනාවට පද ගැලපීමට සතුටුවෙමි. අනුමෝදන් වෙමි. කැමතිවෙමි. යනුයි.

5. “මහර්ෂීන් වහන්සේ උතුම් ශාන්තිය” යන්නෙහි ‘මහර්ෂි’ යනු භාග්‍යවතුන් වහන්සේයි. මහත්වූ ශීල සමූහය (මහා නිද්දේශයේ (14-1) 10 ඡේදය යෙදිය යුතුයි.) උතුම්යයි අමෘතවූ නිර්වාණයට කියයි. යම් ඒ සියලු සංස්කාරයන් සමථයට පත්වූයේ සියලු උපධීන් බහා තැබූයේ තෘෂ්ණා ක්ෂය වූයේ, විරාග නම් වූයේ නිරෝධ නම් වූයේ ඒ නිර්වාණ යයි. ‘උතුම්’ යනු උත්තම ප්‍රවර යනුයි.

6. “යමක් දැන සිහි ඇතිව හැසිරෙන්නේ” යන යමක් දැන සමකොට බලා තීරණයකොට ප්‍රකටකොට සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍යයයි දැන සමකොට බලා තීරණයකොට ප්‍රකටකොට යනුයි. සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි සියලු ධර්මයෝ අනාත්මයයි යම්කිසි හේතු ප්‍රත්‍යයකින් උපන් ධර්මයක් ඇද්ද ඒ සියල්ල නිරුද්ධිය පිණිස පවත්නේයයි දැන සමකොට බලා තීරණයකොට ප්‍රකට කොට යනුයි.

7. “සිහි ඇත්තේ” යනු කරුණු සතරකින් සිහි ඇත්තේ නමි. (1-8) 4 (ii) යෙදිය යුතුයි. හැසිරෙන්නේ යනු හැසිරෙන්නේ වාසය කරන්නේ ඉරියව් පවත්වන්නේ යැපෙන්නේ යමක් දැන සිහි ඇතිව හැසිරෙන්නේ ලෝකයෙහි විසත්තිකාව තරණය කරන්නේය. යනුයි. විසත්තිකා යයි තෘෂ්ණාවට කියයි.

8. “විසත්තිකා” යනු කවර අර්ථයකින් විසත්තිකා නම් වේද, (මහා නිද්දේශයේ (10-16) 3 විශේෂයෙන් ඇලේනුයි යන තැන් සිට යෙදිය යුතුයි.) “ලෝකයෙහි” යනු අපාය ලෝකයෙහි (1-1) (ii) යෙදිය යුතුයි.) “ලෝකයෙහි විසත්තිකා නම් තෘෂ්ණාව තරණය කරන්නේය” යනු ලෝකයෙහි හෝ ඒ විසත්තිකාව තරණය කරන්නේය. විසත්තිකා ලෝකය හෝ සිහි ඇතිව විසත්තිකාව තරණය කරන්නේය. යනුයි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම කීයේය.

(5-6)

1. “භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ධෝතකය යමක් දැනගනිම්ද, අවබෝධ කෙරෙම්ද, “උඩයට සරස හා මැද” යන්නෙහි උඩ යයි අනාගතයට කියයි යට යයි අතීතයට කියයි. සරස හා මැදයයි වර්තමානයට කියයි. නැවතද උඩ යනු කුශල ධර්මයෝයි. යට යනු අකුශල ධර්මයෝයි. සරස හා මැද අව්‍යාකෘත ධර්මයෝයි. උඩ යනු සුඛ වේදනාවයි. යට යනු දුක්ඛ වේදනාවයි. සරස හා මැද යනු අදුක්ඛමසුඛ වේදනාවයි. මෙය ලෝකයෙහි සංගයයි දැන යනු මෙය එල්බීමයයි. මෙය බන්ධනයයි මෙය පලිබොධය යයි දැන සමකොට බලා තීරණයකොට ප්‍රකටකොට යනුයි.

2. “භවාභවයෙහි තෘෂ්ණාව නොකරන්නෙහි” යන්නෙහි රූප තෘෂ්ණාව, ශබ්ද තෘෂ්ණාව, ගන්ධ තෘෂ්ණාව, රස තෘෂ්ණාව ස්පර්ශ තෘෂ්ණාව ධර්ම තෘෂ්ණාව යනුයි. “භවාභවයෙහි” යනු කර්ම භවයෙහි කාම භවයෙහි පුනර්භවයෙහි, රූප භවයෙහි, පුනර්භවයෙහි අරූප භවයෙහි, කර්මභවයෙහි, අරූපභවයෙහි, පුනර්භවයෙහි නැවත නැවත භවයෙහි ගතියෙහි, නැවත නැවත උත්පතිතියෙහි නැවත නැවත ප්‍රතීසන්ධියෙහි නැවත නැවත ආත්මභාවය ලැබීමෙහි තෘෂ්ණාව නොකරන්නෙහි නූපදවන්නෙහි, ඇති නොකරන්නෙහි, දුරුකරව, සංසිඳව, සම්පූර්ණයෙන් අභාවයට පමුණුවව යනුයි.

(6-1)

1. “ශාක්‍යයන් වහන්ස, මම තනිවූයේ මහත්වූ ඔඝය යන්නෙහි තනිවූයේ යනු මට දෙවෙනි පුද්ගලයෙක් හෝ නැත. මට දෙවෙනි ධර්මයක් හෝ නැත. ධර්මයෙහි හෝ මට දෙවැන්නෙක් නැත. යම් පුද්ගලයෙකු නිසා හෝ ධර්මය නිසා හෝ මහත්වූ කාමොඝය භවොඝය දිට්ඨොඝය අවිජ්ජොඝය, තරණය කරන්නෙමි, එතර වන්නෙමි, ඉක්ම වන්නෙමි, යනුයි. “ශාක්‍යය” යනු භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ශාක්‍ය නම් වන සේක. ශාක්‍ය කුලයෙන් පැවිදි වූයේනුයි ශාක්‍යනම් වනසේක. නැවතද මේ නොයෙක් ධර්ම රත්නයන්ගෙන් ආඪ්‍යවූයේ මහත් ධන ඇත්තේනුයි ශාක්‍ය නම් වනසේක. නැවතද සූරය, ධීරය, වික්‍රමයෙන් යුක්තය, බිය නොවන සුළුය, තැති නොගන්නා සුළුය, පහවූ ලොමු ඩැහැගැනීම් ඇත්තේයයි ශාක්‍ය නමි.

2. “උපසීව තෙම මෙසේ කීය. ශාක්‍යයන් වහන්ස මම මහත්වූ ඔඝය ආශ්‍රය නොවූයේ තරණය කරන්නට නොහැක්කෙමි.” යන්නෙහි ආශ්‍රය නොවූයේ යනු පුද්ගලයා හෝ ආශ්‍රය නොවූයේ ධර්මය හෝ ආශ්‍රය නොවූයේ උත්සාහ නොකරමි. බලවත් නොවූයේ මහත්වූ කාමොඝය භවොඝය දිට්ඨොඝය, අවිජ්ජොඝය, තරණය කරන්නට එතර වෙන්නට ඉක්ම වන්නට යනුයි. ආශ්‍රය නොවූයේ තරණය කරන්නට නොහැක්කෙමි.

3. “සම්තැස් ඇති උත්තමයන් වහන්ස, අරමුණ දේශනා කරණු මැනවි’ යනු අරමුණ නිශ්‍රය. උපනිශ්‍රය කියනු මැනවි. දේශනා කරණු මැනවි. පනවනු මැනවි, තබනු මැනවි, විවෘත කරණු මැනවි. බෙදනු මැනවි ප්‍රකාශ කරණු මැනවි, “සමතැස් යනු සමතැස්යයි සර්වඥතා ඥානයට කියයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ඒ සර්වඥතාඥානයෙන් යුක්ත සේක. (මහා නිද්දෙසයේ (14-7) 4 බුදු ඇසින් යන තැන සිට යොදාගත යුතුයි.) යමෙක් ආශ්‍රය වූයේ යනු යම් පුද්ගලයෙකු හෝ ආශ්‍රයවූයේ ධර්මය හෝ ආශ්‍රයවූයේ මහත්වූ කාමොඝය භවොඝය, දිට්ඨොඝය, අවිජ්ජොඝය, තරණය, කරන්නේය, එතර වන්නේය. පිහිනන්නේය, ඉක්ම වන්නේය, යනුයි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.

(6-2)

1. “ආකිඤ්චඤ්ඤාය බලන්නේ සිහිඇත්තේ” යනු ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම ප්‍රකෘතියෙන්ම ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිලාභියෙකි. ඇත්තේම නිශ්‍රය නොදනියි. මේ නිශ්‍රයයයි ඒ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ නිශ්‍රයද කියයි. මත්තෙහිද නෛය්‍යාර්නික මාර්ගයවූ ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය සිහි ඇතිව සමවැද සිහිඇතිව නැගිට එහි හටගත් චිත්ත චෛතසික ධර්මයන්හි අනිත්‍ය වශයෙන් බලන්නේ දුක් වශයෙන්, රෝගවශයෙන්, ගඩ වශයෙන්, හුල් වශයෙන්, ආබාධ වශයෙන්, විනාශවීම් වශයෙන් සෙලවීම් වශයෙන් බිඳීම් වශයෙන්, අස්ථිර වශයෙන්, ආරක්ෂා නොවීම් වශයෙන්, පිහිට නොවීම් වශයෙන්, හිස් වශයෙන් ශුන්‍ය වශයෙන් අනාත්ම වශයෙන්, ආදීනව වශයෙන් විපරිණාම ධර්මවශයෙන් අසාර වශයෙන් පීඩාවට මුල්වශයෙන්, භවවශයෙන් විභව වශයෙන්, ආශ්‍රව වශයෙන්, නම් වශයෙන්, මාරාමිෂ වශයෙන් ජාතිධර්ම වශයෙන්, ජරා ධර්මවශයෙන් ව්‍යාධි ධර්ම වශයෙන්, මරණ ධර්ම වශයෙන්, ශොක පරිදෙව, දුක්ඛ දොමනස්ස උපායාස වශයෙන්, සමුදය ධර්ම වශයෙන් අස්තංගම වශයෙන්, ආශ්වාද වශයෙන්, ආදීනව වශයෙන් නිස්සරණ වශයෙන් බලන්නේ පරීක්ෂා කර බලන්නේ යනුයි. “සිහි ඇත්තේ’ යනු යම් සිහියක් ඇත්ද සිහිය පිහිටුවීමක් ඇද්ද, සිහිය අනුව යෙදීමක් ඇද්ද, සම්‍යක් ස්මෘතියක් ඇද්ද මේ සිහිය යයි කියනු ලැබේ. මේ සිහියෙන් යුක්තවූයේ වෙයි. (1-8) 4 කරුණු සතරකින් යන තැන සිට යෙදිය යුතුයි.) හෙතෙම සිහි ඇත්තේයයි කියයි.

2. “කිසිවක් නැත” යනු ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියයි. කුමන කරුනකින් කිසිවක් නැත යනු ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියට කියාද, විඤ්ඤානඤ්චායතන සමාපත්තිය සිහි ඇතිව සමවැද සිහිඇතිව නැගිට ඒ විඤ්ඤාණයට ගරුකරයි, වඩයි, අතුරුදහන්කරයි. කිසිවක් නැතැයි දකියි. ඒ කාරණයෙන් කිසිවක් නැතැයි ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය නිසා ඇසුරුකොට එල්බී, කාමොඝය භවොඝය දිට්ඨොඝය, ආවිජ්ජොඝය තරණය කරව, එතෙරකරවා පිහිනව, ඉක්මෙව, යනුයි.

3. “කාමයන් දුරුකොට සැකයෙන් වෙන්වූයේ,” යන්නෙහි “කාම” නම් ප්‍රකට වශයෙන් කාමදෙකකි. වස්තු කාමද ක්ලේශ කාමදවෙති (මහා නිද්දේසයේ (1) 1 (ii) 2-3 ඡේද යෙදිය යුතුය.) කාමයන් දුරුකොට යනු වස්තු කාමයන් දැන ක්ලේශ කාමයන් දුරුකොට බැහැර කොට, සංසිඳවා, නූපදනා බවට පමුණුවා යනුයි. “සැකය” යනු විචිකිච්ඡාවට කියයි. දුකෙහි සැකය දුක්ඛ සමුදයේ සැකය දුක්ඛ නිරෝධයේ සැකය දුක්ඛ නිරෝධ ගාමිනී ප්‍රතිපදාවේ සැකය ප්‍රතීත්‍ය සමුත්පාදයේ සැකය, තැතිගැන්ම සිතේ කලබලය, සැකය යන මෙයින් දුරුවූයේ, වෙන්වූයේ, නික්මුනේ සීමානොකළ සිතින් වාසයකරයි. මෙසේද සැකයෙන් වෙන්වූයේ යනුයි. නැවතද දෙතිස් තිරිසන් කථාවෙන් වෙන් වූයේ, ඈත්වූයේ, නික්මුනේ, සීමානොකළ සිතින් වාසය කරයි. මෙසේද සැකයෙන් වෙන්වූයේ යනුයි.

4. “තෘෂ්ණා” යනු රූප තෘෂ්ණා ශබ්ද, ගන්ධ, රස ස්පර්ශ තෘෂ්ණා යනුයි. “රත්ති” යනු රාත්‍රියයි ‘අහො’ යනු දවාලයි රෑද දවල්ද තෘෂ්ණාව දුරුකිරීම, රාගය දුරුකිරීම, ද්වේෂය දුරුකිරීම, මෝහය දුරුකිරීම, ගතිය දුරුකිරීම, උත්පත්තිය දුරුකිරීම, ප්‍රතිසන්ධිය දුරුකිරීම, භවය සංසාරය දුරුකිරීම, බලව මනාකොට බලව දුරුකරව, පරීක්ෂා කරව යනුයි. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළහ.

(6-3)

1. “යමෙක් සියලු කාමයන්හි වීතරාග ඇත්තේ” යන්නෙහි “සියලු” යන සියල්ලෙන් සියල්ල සර්වප්‍රකාරයෙන් සර්වප්‍රකාරය ඉතිරි නොකොට සම්පූර්ණයෙන් ගන්නා වචනයයි මේ ‘සියල්ල’ යනුයි. ‘සියලු කාමයන්හි’ යනු ප්‍රකට වශයෙන් කාම දෙකොටසෙකි. වස්තුකාමයෝද ක්ලේශ කාමයෝද යනුයි. (මහා නිද්දේශයේ (1-1) 1 (ii) 2-3 ඡේද යෙදිය යුතුයි.)

2. “යමෙක් සියලු කාමයන්හි වීතරාග ඇත්තේ” යනු පහවූ රාග ඇත්තේ, වෙන්වූ රාග ඇත්තේ, මිදූ රාග ඇත්තේ, වමනය කළ රාග ඇත්තේ, බහා තැබූ රාග ඇත්තේ, විෂ්කම්භනවූයේ යනුයි.

3. “සියලු කාමයන්හි යමෙක් වීතරාග ඇත්තේ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනය ඇසුරුකළේ එය හැර සිතන්නේ” යනු යට සමාපත්ති සය හැර බැහැරකොට පරිත්‍යාගකොට, ඉක්මවා, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනයෙහි ඇළුනේ, එළඹියේ යනුයි. විමොක්ඛ සඤ්ඤායයි සත්වැදෑරුම් සංඥා සමාපත්තීහු කියත්. යම් පමණ සංඥා සමාපත්තීන් අතුරෙන් ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ඇද්ද (ii) විමොක්ෂවූයේද, අග්‍රවූයේද, ශ්‍රේෂ්ඨ වූයේද මිදුනේද, උතුම්වූද ප්‍රවරවූ අධිමුක්ති විමොක්ෂයෙන් මිදුනේ, එහි ඇළුනේ, එය චරිතකොට ඇත්තේ, එය බහුලකොට ඇත්තේ, එය ගරුකොට ඇත්තේ, එයට නැමුනේ, එයට බරවූයේ එය ඇලීම්කොට ඇත්තේ යනුයි.

4. “හෙතෙම ඒ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනයෙහි චුත නොවෙමින් සිටිනේද, ‘සිටිනේද’ යනු සංසය පූච්ඡා, විමති පූච්ඡා, මෙල්හක පුච්ඡා, අනෙකංස පුච්ඡා යනුයි. මෙසේ වේද, මෙසේ නොවේද කුමක්වේද, කෙසේ වේද ‘එහි සිටිනේද යනු, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනයෙහි චුත නොවෙමින් යනුයි. නැවතද පසුනොබසිමින් සිටියේද යනුයි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.

(6-4)

1. “සියලු කාමයන්හි යමෙක් වීතරාග ඇත්තේද” යන්නෙහි ‘සියලු’ යනු සියල්ලෙන් සියල්ල සර්වප්‍රකාරයෙන් සර්වප්‍රකාරය ඉතිරිනොකොට ගන්නා වචනයයි. මේ සියලු යනුයි ‘කාමයන්හි’ යනු ප්‍රකට වශයෙන් කාම දෙකක් වස්තු කාමද ක්ලේශ කාමද යනුයි. (මහානිද්දේශයේ (1) 1 (ii) 2-3 ඡේද යෙදිය යුතුයි. 1523-1524 පිටු)

2. “සියලු කාමයන්හි යමෙක් වීතරාග ඇත්තේ” යනු දුරුකළ රාග ඇත්තේ සංසිඳුවනලද රාග ඇත්තේ මැඩපවත්වන ලද රාග ඇත්තේ යනුයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ උපසීවය, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනය ඇසුරුකළේ එය හැර සිතත් යනු යට සමාපත්ති සය හැරබැහැරකොට, පරිත්‍යාගකොට, ඉක්මවා වෙන් කොට ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්ති නිශ්‍රිත වූයේ, ඇළුනේ, පැමිණියේ, ගැළුනේ, යනුයි. සංඥවිමොක්ෂයයි සත්වැදෑරුම් සංඥා සමාපත්තීහු කියත්. යම් පමණ සංඥාවන් අතුරෙන් ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියක්වේද, විමොක්ෂ වූයේද අග්‍රවූයේද, ශ්‍රේෂ්ඨවූයේද, ප්‍රමුඛවූයේද උත්තමවූයේද, (6-2) 3 (ii) යෙදිය යුතුයි.)

3. “හෙතෙම එහි චුත නොවෙමින් සිටින්නේය” යනු කල්ප සැටදහසක් සිටින්නේය. “එහි” යනු ආකිඤ්චඤ්ඤායතනයෙහි “චුත නොවෙමින් යනු” (ii) කම්පා නොවෙමින් වෙනස් නොවෙමින්, අතුරුදහන් නොවෙමින්, නොපිරිහෙමින්, නැවතද නොඇලෙමින් දුෂ්‍ය නොවෙමින්, මුලා නොවෙමින්, සිටින්නේය යනුයි. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළහ.

(6-5)

1. “හෙතෙම ඉදින් චුතනොවී සිටින්නේ නම්” යනු ඉදින් හෙතෙම එහි කල්ප සැට දහසක් සිටින්නේ නම් යනුයි. එහි යනු ආකිඤ්චඤ්ඤායතන යෙහියි. ‘චුත නොවූයේ’ යනු 6-4-3 (ii) යොදාගත යුතුයි) “සර්වඥයන් වහන්ස, බොහෝ වර්ෂයක්” යනු බොහෝ වර්ෂ සිය ගණනක් බොහෝ වර්ෂ දහස් ගණනක්, බොහෝ වර්ෂ ලක්ෂගණනක්, බොහෝ කල්ප දහස් ගණනක්, බොහෝ කල්ප සියගණනක් බොහෝ කල්ප දහස් ගණනක්, බොහෝ කල්ප ලක්ෂ ගණනක්, යනුයි.

2. “සමතැස් ඇති සර්වඥයන් වහන්ස” යන්නෙහි සමතැස්යයි සර්වඥතාඥානයට කියයි. (මහානිද්දෙසයේ (14-7) 4 බුදු ඇසින් යන තැනසිට යොදාගත යුතුයි.) හෙතෙම එහි ප්‍රීති භාවයට පැමිණියේ නිත්‍යවූයේ ධ්‍රැව වූයේ ශාස්වතවූයේ, වෙනස් නොවූයේ එහිම සිටින්නේනම් යනුයි. නැවතද ඔහුගේ විඤ්ඤාණය චුතවන්නේ නම් සිඳෙන්නේ නම් චුත වන්නේ නම් යනුයි. නැවත ප්‍රතිසන්ධි විඤ්ඤාණයක් උපදවන්නේනම් කාමධාතුයෙහි හෝ රූප ධාතුවෙහි හෝ අරූප ධාතුවෙහි හෝ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනය උපන්නහුගේ පරිනිර්වාණයද ප්‍රතිසන්ධියද විචාරයි. එබඳුවූවහුට යනු එබඳුව සිටියහුට එබඳු ප්‍රකාර ඇත්තහුට යනුයි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම කීය.

(6-6)

1. යම්සේ වාත වේගයෙන් විසුරුවනලද ගිනිසිල” යන්නෙහි “ගිනි සිලයයි” ගිනි දැල්ලට කියයි. “වාතයෝ නම් පෙරදිග වාතය, අපරදිගවාතය, උතුරුදිග වාතය, දකුණු දිග වාතය, රජස් ඇති වාතය රජස් නැති වාතය ශීතලවාතය උෂ්ණවාතය ස්වල්පවාතය කාලවාතය, වෙරම්භවාතය, පක්ෂවාතය, ස්වර්ණවාතය, තාලපර්ණවාතය, විධුපනවාතය, යනුයි. “වාතවෙගයෙන් විසුරුවන ලඳ’ යනු විසිකරණ ලද තැන් තැන්හි දමන ලද යනුයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ උපසීවය යනුයි. “අස්තයට යයි” යනු නිරුද්ධ වෙයි. සන්සිඳෙයි, යනුයි. “සංඛ්‍යාවට නොපැමිණෙයි. උදෙසීමට නොපැමිණෙයි. ගණනට නොපැමිණෙයි ප්‍රඥප්තියට නොපැමිණෙයි. පෙරදිගට ගියේයයි අපරදිගට ගියේයයි උතුරුදිගට ගියේයයි දකුණු දිගට ගියේයයි උඩට ගියේයයි යටට ගියේයයි සරසට ගියේයයි නොයෙක් දිශාවට ගියේයයි’ එබඳු හේතුවක් නැත, ප්‍රත්‍යයක් නැත, කරුණක් නැත යනුයි. “මෙසේ මුනීන් වහන්සේ නාම කයින් මිදුනේ යන්නෙහි” “මෙසේ” යනු උපමාව පිළියෙල වීමයි.

“මුනි’ යනු මොනයයි ඥානයට කියයි. (මහා නිද්දෙශයේ (2-8) 10 ඡේද යොදාගත යුතුයි.) ‘නාම කයින් මිදුනේ’ යනු ඒ මුනීන් වහන්සේ ප්‍රකෘතියෙන් මුලදීම රූප කායයෙන් මිදුනේ ඒ අංගයෙන් ඉක්මවීමෙන් විෂ්කම්භන ප්‍රහානයෙන් ප්‍රහීනවූයේ වෙයි. ඒ මුනිවරු භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වෙතට පැමිණ සතර ආර්ය මාර්ග අවබෝධ කළාහු වෙති. සතර ආර්ය මාර්ගය අවබෝධ කළ බැවින් නාම කයද රූප කයද දැන ගන්නාහු වෙත්, නාම කයද රූප කයද දැනගත් බැවින් නාම කයින්ද රූප කයින්ද මිදුනේ වෙයි. අත්‍යන්ත අනුපාදා විමොක්ෂයෙන් මිදුනේ වෙයි. අර්ථයට ගියේයයි සංඛ්‍යාවට නොයයි යනු අනුපාදි ශෙෂ නිර්වාණ ධාතුවෙන් පිරිනිවුනේයයි, ගණනට නොයයි. උදෙසීමට නොපැමිණෙයි. ප්‍රඥප්තියට නොයයි. ක්ෂත්‍රිය යයි හෝ බ්‍රාහ්මණයයි හෝ වෛශ්‍යයයි හෝ ශුද්‍රයයි හෝ ගෘහස්ථයයි හෝ ප්‍රව්‍රජිතයයි හෝ දෙවියයි හෝ මිනිස්යයි හෝ රූපීයයි හෝ අරූපීයයි හෝ සඤ්ඤීයයි හෝ අසඤ්ඤීයයි හෝ නෙවසඤ්ඤි නාසඤ්ඤීයයි හෝ එබඳු හේතුවක් නැත. ප්‍රත්‍යයක් නැත. කාරණයක් නැත. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළහ.

(6-7)

1. “හෙතෙම අස්තයට ගියේ නැවත වාසයක් නැද්ද” යනු අස්තංගතවූ හෙතෙම නැද්ද විනාශවූයේද නැවත වාසයක් නැත්ද යනුයි. “නැතහොත් නිත්‍යද, වෙනස් නොවන්නේද යනු සැමදා එහිම සිටින්නේද යනුයි.

2. “නැතහොත් සදාකාලිකව ආරොග්‍යයෙන් යුක්තව සිටින්නේද එය මුනීන් වහන්සේ මනාකොට ප්‍රකාශ කරණු මැනව” යන්නෙහි එය යනු යමක් විචාරම්ද, යමක් ඉල්ලම්ද? යනුයි. “මුනි” යනු මොනයයි ඥානයට කියයි. (මහා නිද්දෙශයේ 2-8) (10) ඡේද යොදාගත යුතුයි.) තෘෂ්ණා ජාලය ඉක්මවා සිටියේද හෙතෙම මුනිනමි. “මනාකොට ප්‍රකාශ කළ මැනවි” යනු යහපත්ව කියනු මැනව, දේශනා කරණු මැනව. පනවනු මැනව, තබනු මැනව, විවෘත කරණු මැනව, යනුයි.

3. “එසේ ඔබවහන්සේ විසින් දන්නා ලද ධර්මය” යනු ඔබවහන්සේ විසින් දන්නා ලද, සමකොට බලන ලද තීරණය කරණ ලද, ප්‍රකට කරණ ලද මේ ධර්මය යනුයි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.

(6-8)

1. “අස්තයට ගියහුට රූප ප්‍රමාණයක් නැත” යන්නෙහි අස්තයට ගියහුට යනු අනුපාදිශෙෂ නිර්වාණ ධාතුවෙන් පිරිනිවියහුට රූප ප්‍රමාණයක් නැත. වේදනා ප්‍රමාණයක් නැත. සංඥා ප්‍රමාණයක් නැත, සංස්කාර ප්‍රමාණයක් නැත, විඤ්ඤාණයක් නැත, විද්‍යමාන නොවෙත්, නොලැබෙත්, ප්‍රහීනය, මුලින් සිඳුනේය, ඉපදීමට අයොග්‍යය, ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේය. උපසීවයයි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ප්‍රකාශ කළහ.

2. “යමෙකු විසින් ඔහු මෙසේ මෙසේයයි කියන්නේ නම්” යනු යම් රාගයකින්, යම් ද්වේෂයකින්, යම් මෝහයකින් කියන්නාහු නම්, යම් මානයකින්, යම් දෘෂ්ටියකින්, යම් උද්ධච්චයකින්, යම් විචිකිච්ඡාවකින් කියන්නාහු නම්, යම් අනුසය යන්ගෙන් කියන්නාහුනම්, රාගයෙන් රත්වූයේයයි කියා හෝ ද්වේෂයෙන් දූෂ්‍ය වූයේයයි කියා හෝ මෝහයෙන් මුලාවූයේයයි කියා හෝ එකට බැඳුනේයයි කියා හෝ ථාම බවට ගියේය කියා හෝ කියයුත්තක් නැත. රැස්කිරීම් ප්‍රහීනය, රැස්කිරීම් ප්‍රහීණ බැවින් යම් ගතියක් නොකියන්නාහුය. නිරිසතෙක කියා හෝ තිරිසනෙක කියා හෝ ප්‍රෙත විෂයෙහි වූවෙක කියා හෝ මිනිසෙක කියා හෝ දෙවියෙක කියා හෝ රූපියෙක කියා හෝ අරූපියෙක කියා හෝ සඤ්ඤීයෙක කියා හෝ අසඤ්ඤීයෙක කියා හෝ නෙවසඤ්ඤියෙක කියා හෝ අසඤ්ඤියෙක කියා හෝ නෙවසඤ්ඤි නාසඤ්ඤියෙක කියා හෝ කීමට එබඳු හේතුවක් නැත, ප්‍රත්‍යයක් නැත, කාරණයක් නැත යනුයි.

3. “නසන ලද ස්කන්ධාදී ධර්මයන්හි” යනු සියලු ස්කන්ධයන්හි, සියලු ආයතනයන්හි, සියලු ධාතූන්හී, සියලු ගතීන්හි සියලු උත්පත්තීන්හි, සියලු ප්‍රතිසන්ධින්හි, සියලු භවයන්හි, සියලු සංසාරයන්හි, සියලු වට්ටයන්හි, ඉදිරීම ඇතිකල්හි සන්සිඳීම ඇතිකල්හි, ඉපදීමට අයොග්‍ය බව ඇතිකල්හි, ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුන කල්හි යනු සියල්ල නැති කළ කල්හි, සියලු වාද මාර්ගද නැතිකරණ ලද්දේය,

4. “සියලු වාද මාර්ග නැති කරණ ලද්දේය” යන්නෙහි වාදපථයෝ නම් ක්ලේශයෝද ස්කන්ධයෝද අභිසංස්කාරයෝද වෙති. ඒ වාදයෝද වාද මාර්ගයෝද අධිවචනයෝද අධිවචන මාර්ගයෝද නිරුක්තිද, නිරුක්ති මාර්ගයෝද ප්‍රඥප්තිද ප්‍රඥප්ති මාර්ගයෝද ඉවත් කරණ ලදී. උපුටා දමන ලදී. ප්‍රහීණ කරණ ලදී. ඉපදීමට අයොග්‍ය කරණ ලදී. ඥානය නමැති ගින්නෙන් දවන ලදී යනුයි.

ගාථා අවසානය සමගම ඒ බ්‍රාහ්මණයා (1-8 (6) යෙදිය යුතුයි)

(7-1)

1. “ලෝකයෙහි මුනීහු ඇත්තාහයි කියත්” යනු ඇත්තාහ, විද්‍යමානවෙත්, ලැබෙත් යනුයි. ‘මුනීහු’ යනු මුනි නම්වූ ආජීවකයෝ, නිඝණ්ඨයෝ, ජටිලයෝ, තාපසයෝ, දෙවියෝ යන මොව්හු ලෝකයෙහි මුනීහුයයි දැනගනිත්. ඔවුහු ලෝකයෙහි මුනීහු වෙත්යයි ජනයෝ කියත්. ආයුෂ්මත් නන්දතෙම මෙසේ කීය. ‘ඔබවහන්සේ විසින් මෙය කියනු මැනවි’ යන්නෙහි ජනයෝ නම් ක්ෂත්‍රියයෝද, බ්‍රාහ්මණයෝද වෛශ්‍යයෝද, ශුද්‍රයෝද, ගෘහස්ථයෝද ප්‍රව්‍රජිතයෝද, දෙවියෝද, මිනිස්සුද ඔවුහු ලෝකයෙහි මුනීහු යයි කියත්, ප්‍රකාශ කරත්, ව්‍යවහාර කරත්. ‘කෙසේ නම්’ එය ප්‍රකාශ කරද්ද, යන්නෙහි ‘කෙසේනම්’ යනු සංසය පුච්ඡා, විමති පුච්ඡා, මෙල්හක පුච්ඡා, අනෙකංස පුච්ඡා, මෙසේ වූයේද, මෙසේ නුවූයේද, කුමක් වූයේද, කෙසේවූයේදැයි යනුයි.

2. “කවර ඥානයක් උපන් බැවින් ඔවුහු මුනීහූයයි කියද්ද?” යනු අෂ්ට සමාපත්ති ඥානයෙන් හෝ පඤ්චාභිඥ්ඥානයෙන් හෝ යුක්තවූවහුට, පැමිණියහුට මුනියයි කියත්, ප්‍රකාශ කරත්ද යනුයි.

3. “නැතහොත් දුෂ්කර ජීවිකාවෙන් යුක්ත බැවින්ද” යනු කවර නම් දුෂ්කරවූ රූක්ෂවූ දිවිපැවැත්මකින් යුක්ත වූවහුට මුනියයි කියද්ද, ව්‍යවහාර කරද්ද යනුයි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.

(7-2)

1. “දෘෂ්ටියෙන් හෝ ශ්‍රැතියෙන් හෝ ඥානයෙන් හෝ නොවේ” යන්නෙහි දෘෂ්ටියෙන් යනු දෘෂ්ටි ශුද්ධියෙන් නොවේ, ශ්‍රැතියෙන් නොවේ, යනු ශ්‍රැත ශුද්ධියෙන් නොවේ, ඥානයෙන් යනු අෂ්ට සමාපත්ති ඥානයෙන් නොවේ පඤ්චාභිඥා ඥානයෙන් හෝ නොවේ. මිථ්‍යා ඥානයෙන් නොවේ යනුයි. ‘දක්ෂයෝ’ යනු යම් ඒ ස්කන්ධ දක්ෂයෝ ධාතු දක්ෂයෝ ආයතන දක්ෂයෝ ප්‍රතීත්‍යසමුත්පාද දක්ෂයෝ, සතිපට්ඨාන දක්ෂයෝ. සම්‍යක් ප්‍රධාන දක්ෂයෝ, ඍද්ධිපාද දක්ෂයෝ ඉන්ද්‍රිය දක්ෂයෝ, බල දක්ෂයෝ, බොධ්‍යංග දක්ෂයෝ මාර්ග දක්ෂයෝ, ඵල දක්ෂයෝ, නිර්වාණ දක්ෂයෝ යන ඒ දක්ෂයෝ දෘෂ්ටි ශුද්ධියෙන් හෝ ශ්‍රැත ශුද්ධියෙන් හෝ අෂ්ට සමාපත්ති ඥානයෙන් හෝ පඤ්චාභිඥා ඥානයෙන් හෝ මිථ්‍යා ඥානයෙන් හෝ දැකීමෙන් හෝ ඇසීමෙන් හෝ යුක්තවූවහුට පැමිණියහුට මුනියයි නොකියත්, ප්‍රකාශ නොකරත් යනුයි.

2. “යම් කෙනෙක් තුමූ මාරසේනාව දුරුකළාහුද කෙලෙස් දුරුකළාහුද ඔවුහු මුනීහුයයි කියමි” ‘සේනා’ යයි මාර සේනාවට කියයි. කාය දුශ්චරිතය මාරසේනාවකි. (මහා නිද්දෙසයේ (13-20 (1) යෙදිය යුතුයි) කෙලෙස් යනු රාගය, ද්වේෂය, මෝහය, ක්‍රෝධය, බද්ධවෛරය (මහා නිද්දෙශයේ (2-4) 2 මක්ඛය යන තැන සිට යෙදිය යුතුයි) සියලු අකුසල රැස්කිරීම්ද වෙති. යමෙකුට මේ දුක් ඇතිකරවණ කෙලෙස් ප්‍රහීනද මුලින් සිඳුනේද, ඉපදීමට අයොග්‍යද, ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද එබැවින් කෙලෙස් රහිතයයි කියත්

3. “ආශා රහිත” යනු ආශායයි තෘෂ්ණාවට කියයි. යම් රාගයක් ඇද්ද, ඇලීමක් ඇද්ද, අභිධ්‍යාවක් ලෝභයක් අකුසල මූලයක් ඇද්ද එයයි යමෙකුන්ගේ මේ ආශාව ප්‍රහීනද, මුලින් සිඳුනේද, සන්සිඳුනේද, ඉපදීමට අයොග්‍යද ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද ඔවුහු ආශා රහිතවූවෝ යයි කියති.

4. “හැසිරෙත්” යනු වාසය කරත්. ඉරියව් පවත්වත් පවතිත්, පාලනය කරත්. යැපෙත් යනුයි. ඔවුහු ලෝකයෙහි මුනීහුයයි කියමි, ප්‍රකාශ කරමි, දේශනා කරමි, පණවමි, විවෘත කරමි, බෙදමි, ප්‍රකට කරමි යනුයි. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ප්‍රකාශ කළහ.

(7-3)

1. “යම්කිසි මේ ශ්‍රමණ බ්‍රාහ්මණයෝ වෙද්ද” යන්නෙහි යම්කිසි යනු සියල්ලෙන් සියල්ල සර්වප්‍රකාරයෙන් සර්වප්‍රකාරය ඉතිරිනොකොට ගන්නා වචනයකි. මේ යම්කිසි යනුයි. (ii) ‘ශ්‍රමණයෝ’ යනු යම්කිසි මේ ශාසනයෙන් පිටත් පැවිදි බවට පත්වූවෝ හෝ පරිබ්‍රාජක බවට පැමිණියෝ හෝ යනුයි. ‘බමුණෝ’ යනු යම්කිසි භොවාදී නම්වූ බ්‍රාහ්මණයෝයි. දැකි දෙයෙහිද ඇසූ දෙයෙහිද ශුද්ධිය කියත් යනු දැකි දෙයින්ද ශුද්ධිය විශුද්ධිය, පාරිශුද්ධිය, මුක්තිය, විමුක්තිය, පරිමුක්තිය කියත්. ප්‍රකාශ කරත්. ව්‍යවහාර කරත්, ඇසූ දෙයින්ද ශුද්ධිය විශුද්ධිය පාරිශුද්ධිය මුක්තිය විමුක්තිය පරිමුක්තිය ප්‍රකාශ කරත්. දැකි දෙයින් හා ඇසූදෙයින්ද ශුද්ධිය විශුද්ධිය පාරිශුද්ධිය මුක්තිය විමුක්තිය පරිමුක්තිය ප්‍රකාශ කරත්. ව්‍යවහාර කරත්. ශීලව්‍රතයෙන්ද ශුද්ධිය විශුද්ධිය පාරිශුද්ධිය මුක්තිය විමුක්තිය පරිමුක්තිය ප්‍රකාශ කරත්.

2. “නොයෙක් ආකාරයෙන් ශුද්ධිය කියත්” යනු නානා විධ ව්‍රත චරණයෙන් හා මංගලයයි සම්මත මිථ්‍යා මතවලින්ද ශුද්ධිය විශුද්ධිය පාරිශුද්ධිය මුක්තිය විමුක්තිය පරිමුක්තිය කියත්, ප්‍රකාශ කරත්, යනුයි.

3. “හුදෙක් (කිසිසේත්) මෙහි යම්සේ හැසිරෙද්ද යන්නෙහි හුදෙක් යන අර්ථයවූ කිඤ්චාපි යනු ස්වර ගැලපීමයි. ස්වර පරිපූරණයයි අකුරු සම කිරීමයි. පද සිළුටු කිරීමයි. මේ කිඤ්චාපි යනුයි. “ඔවුහු” යනු දෘෂ්ටිගතිකයෝයි, එහි යනු ස්වකීය දෘෂ්ටියෙහි, ස්වකීය කැමැත්තෙහි, ස්වකීය රුචියෙහි, ස්වකීය ලබ්ධියෙහි යනුයි.

4. “සංචරණය වූවාහු” යනු ගොපනය වූවාහු හැසිරෙන්නාහු, වාසය කරන්නාහු, ඉරියව් පවත්වන්නාහු, යනුයි. හුදෙක් ඔවුහු එහි හැසුරුනාහු ජාතිය හා ජරාව තරණය නොකළාහුයයි කියමි. යනු ජාති ජරා මරණයන් එතර නොකළාහ, නොඉක්මවූහ. ජාති ජරා මරණයන් නොඉක්මවූ බැවින් ජාති ජරා මරණයෙහි ඇතුළත පෙරළෙත්, සංසාර වට්ටයෙහි පෙරළෙත්. (ii) ජාතිය අනුව ගියෝ ජරාවෙන් විසුරුවන ලද්දෝ, ව්‍යාධියෙන් මඩනා ලද්දෝ මරණයෙන් පහර ලැබුවෝ ආරක්ෂාවක් නැත්තෝ අසරණවූවෝ යයි කියමි, පනවමි, තබමි, විවෘත කරමි, ජාති ජරාව තරණය නොකළාහුයයි කියමි යනුයි, එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ දේශනා කළහ.

(7-4)

1. “යම්කිසි ශ්‍රමණ බ්‍රාහ්මණයෝ වෙත්ද” යන්නෙහි යම්කිසි යනු (7-3) 1 යෙදිය යුතුයි.) මෙසේ නන්දතෙම කීයේය, යනුයි. මුනි යනු “මොන” යයි ඥානයට කියයි. ‘ඔඝසතරණය නොකළවුන් කීයෙහිය’ යනු කාමොඝය, භවොඝය, දිට්ඨොගය, අවිජ්ජොඝය, තරණය නොකළවුන්, නොඉක්මවූවන්, කීයෙහිය. ඔව්හු ජාති ජරා මරණයෙහි පෙරළෙත්. සංසාර වට්ටයෙහි පෙරළෙත්, ජාතිය අනුව ගියාහු (7-3 (ii) යෙදිය යුතුයි.) පිහිටක් නැත්තාහුයයි කීයෙහිය.

2. “එසේ නම් නිදුකානන් වහන්ස දිව්‍ය මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහි කවරෙක් ජාති ජරාවන් තරණය කළේද” යනු මේ දෙවියන් සහිත මරුන් සහිත බඹුන් සහිත ලෝකයෙහි ශ්‍රමණ බ්‍රාහ්මණයන් සහිත ප්‍රජාවෙහි කවරෙක් ජාති ජරා මරණයන් තරණය කළේද? ඉක්මවූයේද යනුයි. ‘නිදුකාණෙනි’ යනු ප්‍රිය වචනයයි, ගරු වචනයයි, සැලකිය යුතු වචනයයි, මේ නිදුකානෙනි, යනුයි. ‘මෙය භාග්‍යවතුන් වහන්සේගෙන් විචාරමි, දේශනා කරණු මැනවි, යනු එය විචාරමි, එය ආරාධනා කරමි’ එය ඉල්ලමි යනුයි.

3. “භගවත්” යනු ගෞරව වචනයයි. (මහා නිද්දෙසයේ 7-2 (1) යෙදිය යුතුයි.) ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ පැනවීමයි. ඒ මේ භගවත් යනුයි ‘මෙය කියනු මැනව’ යනු දේශනා කරණු මැනවි, කියනු මැනවි, පනවනු මැනවි, තබනු මැනවි, විවෘත කරණු මැනවි. බෙදනු මැනවි, ප්‍රකට කරණු මැනවි, යනුයි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.

(7-5)

1. “(භාග්‍යවතුන් වහන්සේ) නන්දයෙනි මම සියලු ශ්‍රමණ බ්‍රාහ්මණයෝ ජාති ජරා වැළඳ ගත්තාහුයයි නොකියමි” යනු නන්දය සියලුම ශ්‍රමණ බ්‍රාහ්මණයෝ ජාති ජරාවෙන් ගැවසී ගත්තාහු වැසුනාහු වැළඳ ගත්තාහුයයි මම නොකියමි. ඒ ශ්‍රමණ බ්‍රාහ්මණයෝ ප්‍රතිසන්ධියද ජාති ජරා මරණයන්ද ප්‍රහීනකළාහු මුලින් සින්දාහු අග සිඳිනලද තල් ගසක් මෙන්කළාහු සම්පූර්ණ අභාවයට පැමිණවූවාහු නැවත ඉපදීමට අයොග්‍ය කළාහු ඇත්තාහයි කියමි. දේශනා කරමි, පනවමි, තබමි, විවෘත කරමි, බෙදමි, ප්‍රකට කරමි, යනුයි.

2. “නන්දය, මම සියලු ශ්‍රමණ බ්‍රාහ්මණයෝ ජාති ජරාවෙන් වෙළුනාහුයයි නොකියමි” යනු යම් කෙනෙක් මේ ලෝකයෙහි දැකි, ඇසූ, ස්පර්ශ කළ දේ හෝ ශීල ව්‍රතයන් හෝ සියල්ල දුරුකොට යන්නෙහි “සියල්ල” යනු යම් ඒ සියලු දෘෂ්ටි ශුද්ධීන් දුරුකොට, බැහැරකොට සම්පූර්ණ අභාවයට පමුණුවා යම් ඒ සියලු ශ්‍රැත ශුද්ධීන් යම් ඒ සියලු මූත ශුද්ධීන්, යම් ඒ සියලු ස්පර්ශ ශුද්ධීන් දුරුකොට යම් ඒ දැකි, ඇසූ ඉන්ද්‍රිය තුණකින් ස්පර්ශ කළ ශුද්ධීන් දුරුකොට යම් ඒ සියලු ශීල ශුද්ධීන් දුරුකොට, චුත ශුද්ධීන් දුරුකොට, ශීල ව්‍රත ශුද්ධීන් දුරුකොට, බැහැරකොට සම්පූර්ණ අභාවයට පමුණුවා යනුයි. නොයෙක් ආකාර දෘෂ්ටි යනු නොයෙක් ආකාර මංගලයයි සම්මත මිථ්‍යා මතවලින් ශුද්ධිය, විශුද්ධිය, පාරිශුද්ධිය, මුක්තිය, විමුක්තිය, පරිමුක්තිය දුරුකොට යනුයි.

3. “තෘෂ්ණාව මනාකොට දැන ආශ්‍රව රහිතවූ ඒ මනුෂ්‍යයෝ කාමාදී සැඩ වතුරෙන් එතරවූහයි කියමි,” යන්නෙහි තෘෂ්ණා නම් රූප තෘෂ්ණා, ශබ්ද තෘෂ්ණා, ගන්ධ තෘෂ්ණා, රශ තෘෂ්ණා, ස්පර්ශ තෘෂ්ණා, ධර්ම තෘෂ්ණා යනුයි. “තෘෂ්ණාව දැන” යනු තෘෂ්ණාව ඥාත, තීරණ, පහාන යන දැනීම් තුනින් දැනයනුයි. “ආශ්‍රව රහිතවූවෝ” යන්නෙහි ආශ්‍රව සතරෙකි. කාමාසව, භවාසව, දිට්ඨාසව, අවිජ්ජාසව යනුයි. යමෙකුන්ගේ මේ ආශ්‍රවයෝ ප්‍රහීනද මුලින් උදුරන ලද්දේද, අග සිඳි තල්ගසක් මෙන් කරණ ලද්දේද, නැවත නූපදනා බවට පමුණුවන ලද්දේද ඔවුහු ආශ්‍රව රහිතයෝයයි කියත්.

4. “යම් කෙනෙක්” යනු අර්හත් ක්ෂීණාශ්‍රවයෝයි. “තෘෂ්ණාව දැන අනාශ්‍රවවූවෝ ඇත්ද ඔවුහු කාමාදී සැඩ වතුරෙන් එතරවූයේ යයි කියමි” යනු යමෙක් තෘෂ්ණාව දැන ආශ්‍රව රහිතවූවෝද මමද ඔවුහු කාමොඝය, භවොඝය, දිට්ඨොඝය, අවිජ්ජොඝය එතර කළාහුයයි සියලු සංසාර පථය එතර කළාහුයයි කියමි. යනුයි.

(8-1)

1. “යම් ඒ මොව්හු ප්‍රකාශ කළාහුද” යනු බවාරි බ්‍රාහ්මණයා සහ ඔහුගේ ආචාර්යවරු ස්වකීය දෘෂ්ටිය, ස්වකීය කැමැත්ත, ස්වකීය ලබ්ධිය, ස්වකීය අධ්‍යාශය, ස්වකීය අභිප්‍රාය ප්‍රකාශ කළහ, කීහ, දේශනා කළහ, පැනවූහ, තැබූහ, ප්‍රකට කළහ, යනුයි.

2. “ආයුෂ්මත් හෙමකතෙම මෙසේ කීය. ගෞතම ශාසනයෙන් පෙර” යනු ගෞතම ශාසනයට පළමුව යනුයි. “ගෞතම ශාසනයෙන්” යනු බුද්ධ ශාසනයෙන්, ජින ශාසනයෙන්, තථාගත ශාසනයෙන් දෙව ශාසනයෙන් අරහන්ත ශාසනයෙන් යනුයි. ‘මෙසේය’ මෙසේ වන්නේය, “මෙසේ වනාහි වූයේය” යනු සියල්ල මෙසේය. මෙසේ වන්නේය. මෙසේ වීයයි ආරංචියෙන් හෝ පරම්පරාවෙන් හෝ කොටස් කොට ගැනීමෙන් හෝ තර්ක හේතුවෙන් හෝ න්‍යාය හේතුවෙන් හෝ ආකාර වශයෙන් විතර්ක කොට හෝ දෘෂ්ටිය විනිවිද බැලීමෙන් හෝ දැනගත් තමා මනාව දැන නොගත් ධර්මයක් ප්‍රකාශ කළහ. සියල්ල මෙසේවූයේ යයි ආරංචියෙන් දැනගත් යනුයි.” සියල්ල තර්කය ඇතිකරවන්නාවූ” යනු සියල්ල තර්කය ඇති කරවන්නාවූ සියල්ල විතර්කය ඇති කරවන්නාවූ සියල්ල සිතිවිලි ඇති කරවන්නාවූ ව්‍යාපාද විතර්කය ඇති වරන්නාවූ විහිංසා විතර්කය ඇති කරවන්නාවූ, ඥාති විතර්කය, ජනපද විතර්කය, අමරා විතර්කය, පරානුද්දයතා පටිසංයුත්ත විතර්කය, ලාභ සක්කාර සිලොක පටිසංයුත්ත විතර්කය, අවිඤ්ඤත්ති පටිසංයුත්ත විතර්කය, ඇති කරවන්නාවූ යනුයි. මම එහි සතුටු නොවීමි යනු මම එහි නොඇලීමි. නොවිඳියෙමි, නොපැමිණියෙමි, යනුයි එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.

(8-2)

1. “ඔබ වහන්සේද ධර්මය දේශනා කරණු මැනවි” යන්නෙහි “ඔබ වහන්සේ” යනු භාග්‍යවතුන් වහන්සේට කියයි ‘ධර්මය කියනු මැනවි’ යන්නෙහි ධර්මය නම් මුල යහපත්, මැද යහපත්, අග යහපත්, අර්ථ සහිත ව්‍යඤ්ජන සහිත, සියල්ල සම්පූර්ණ, පිරිසිදු බ්‍රහ්මචරියාව ප්‍රකාශ කරණ, සතර සතිපට්ඨානයන් සතරසම්‍යක් ප්‍රධානයන් සතර ඍද්ධිපාදයන් පඤ්චෙන්ද්‍රියන්, පංචබලයන්, සප්ත බොධ්‍යංගයන්, ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය, නිර්වාණය නිර්වාණ ගාමිණි ප්‍රතිපදාව මට ප්‍රකාශ කරණු මැනව, දේශනා කරණු මැනව කියනු මැනව, පනවනු මැනවි, තබනු මැනවි යනුයි.

2. “මුනීන් වහන්සේ තෘෂ්ණාව දුරු කිරීමට” යන්නෙහි, ‘තෘෂ්ණා’ නම් රූප තෘෂ්ණාව ධර්ම තෘෂ්ණාව යනුයි දුරුකිරීම’ යනු තෘෂ්ණාව නැතිකිරීම, තෘෂ්ණාව ව්‍යපසමනය, තෘෂ්ණාව සන්සිඳීම, අමෘතවූ නිර්වාණය යනුයි. “මුනි” යනු මොනයයි ඥානයට කියයි. (මහා නිද්දෙසයේ (3-1) (3) යොදාගත යුතුයි. තෘෂ්ණා ජාලය ඉක්මව සිටියේද හෙතෙම මුනි නමි.

3. “යමක් දැන සිහි ඇතිව හැසිරෙන්නේ” යනු යමක් දැන තීරණයකොට, ප්‍රකටකොට, සියලු සංස්කාරයන් අනිත්‍යයයි දැන සමකොට බලා තීරණයකොට, ප්‍රකටකොට සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍යයයි සියලු ධර්මයෝ අනාත්මයයි යම්කිසි හේතු ප්‍රත්‍යයකින් උපන් ධර්මයක් ඇද්ද, ඒ සියල්ල නිරෝධය පිණිස පවත්නේයයි ප්‍රකටකොට සමකොට බලා තීරණය කොට යනුයි “සිහි ඇත්තේ” යනු කරණු සතරකින් සිහි ඇත්තේ නමි. (1-8) 4 (ii) යොදාගත යුතුයි.) “හැසිරෙන්නේ” යනු හැසිරෙන්නේ ඉරියව් පවත් වන්නේ පාලනය කරන්නේ. ප්‍රකාශ කරන්නේ, යැපෙන්නේ, යනුයි. “විසත්තිකා” යනු තෘෂ්ණාවට කියයි. යම් රාගයක් ඇද්ද ඇලීමක් ඇද්ද අභිධ්‍යාවක් ලෝභයක් අකුශල මූලයක් ඇද්ද එයයි. විසත්තිකා යනු කවර අර්ථයකින් විසත්තිකා නම් වේද? (මහා නිද්දෙසයේ (10-12) 3 යොදාගත යුතුයි.) විසුරුවානුයි විසත්තිකා නමි. ලෝකයෙහි යනු අපාය ලෝකයෙහි, දිව්‍යලෝකයෙහි, ස්කන්ධලෝකයෙහි, ධාතු ලෝකයෙහි ආයතන ලෝකයෙහි යනුයි.

4. “ලෝකයෙහි විසත්තිකා” යනු ලෝකයෙහි විසත්තිකාව හෝ විසත්තිකා ලෝකය හෝ තරණය කරන්නෙමි. ඉක්ම වන්නෙමි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේකීය.

(8-3)

1. “හෙමකය, මේ ලෝකයෙහි දැකි, ඇසූ, ස්පර්ශ කළ, දැනගත් ධර්මයන්හි” යනුයි. ‘දකින ලද යනු ඇසින් දක්නා ලද ප්‍රිය රූපයන් අසනලද යනු කණින් අසන ලද ‘මුත’ යනු නාසනේ ආඝ්‍රාණය කරණ ලද, දිවින් රශවිඳින ලද, කයින් ස්පර්ශ කරණ ලද යනු සිතින් දැනගත් යනුයි. “හෙමකය මේ ලෝකයෙහි දැකී ඇසූ, ස්පර්ශ කළ දැනගත් ධර්මයන්හි” යනු කවරක් ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූපවේද යහපත් රූපවේද, ඇස ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූප වේ යහපත් රූපවේ, කණලෝකයෙහි ප්‍රිය රූපවේ යහපත් රූපවේ. දිව ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූපයවේ. යහපත් රූප වේ. සිත ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූප වේ, යහපත් රූප වේ. රූපයෝ ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූපයවේ. යහපත් රූපවේ. ශබ්දයෝ ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූපවේ. යහපත් රූපවේ. ගන්ධයෝ ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූපවේ. යහපත් රූපවේ. ස්පර්ශයෝ ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූපවේ. යහපත් රූපවේ. ධර්මයෝ ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූප වේ. යහපත් රූපවේ. චක්ඛු විඤ්ඤාණය ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූප වේ. යහපත් රූපය වේ. ඇසේ ස්පර්ශයෙන් හටගත් වේදනාව කණ, නාසය, දිව, මනස යන මේවායින් හටගත් වේදනාව ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූපය වේ. යහපත් රූපය වේ, රූප සංඥාව ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූපයවේ. යහපත් රූපය වේ. ශබ්ද සංඥාව ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූපයවේ. යහපත් රූපයවේ. ගන්ධ, රස, ස්පර්ශ, ධර්ම සංඥාවන් ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූපයවේ, යහපත් රූපයවේ. රූප සඤ්චෙතනාව ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූපය වේ, යහපත් රූපයවේ. ශබ්ද ගන්ධ, රශ, ස්පර්ශ, ධර්ම සඤ්චෙතනාවන් ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූපවේ, යහපත් රූපයවේ, රූප තෘෂ්ණාව ලෝකයෙහි ශබ්ද තෘෂ්ණාව ලෝකයෙහි ප්‍රිය රූපය වේ. යහපත් රූපයවේ ගන්ධ රශ, ස්පර්ශ, ධර්ම තෘෂ්ණාවන් ලෝකයෙහි (ii) ප්‍රිය රූපයවේ. යහපත් රූපයවේ. රූප විතර්කය ලෝකයෙහි (මෙහි (ii) ශබ්ද, ගන්ධ, රස, ස්පර්ශ විතර්කයන් ලෝකයෙහි (මෙහි (ii) රූප විචාරය ලෝකයෙහි (මෙහි (ii) ශබ්ද, ගන්ධ, රස, ස්පර්ශ, විචාරයන් ලෝකයෙහි (මෙහි (ii))

2. “හේමකය ප්‍රිය රූපයන්හි ඡන්දරාග විනොදනය” යන්නෙහි ඡන්දරාගය නම් කාමයන්හි යම් කාමච්ඡන්දයක් ඇද්ද, කාමරාගයක් ඇද්ද, කාමනන්දියක් ඇද්ද, කාම තෘෂ්ණාවක් ඇද්ද, කාම ස්නේහයක් ඇද්ද, කාම පරිඩාහයක් ඇද්ද, කාම මූර්ඡාවක් ඇද්ද, කාමයෙහි ගැලීමක් ඇද්ද, කාමොඝය, කාමයොගය, කාමූපාදානය, කාමච්ඡන්ද නීවරණය යනුයි. ‘ඡන්ද විනොදය’ යනු ඡන්ද රාග ප්‍රහානය, ඡන්දරාග සංසිඳීම, අමෘතවූ නිර්වාණය යනුයි. අච්‍යුත නම් නිර්වාණ පදය යනුයි. තාන පදය ලෙන පදය, සරණ පදය අගය පදය යනුයි. නිත්‍යවූ ධ්‍රැවවූ ශාස්වතවූ වෙනස් නොවන ධර්මය යනුයි. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ප්‍රකාශ කළහ.

(8-4)

1. “ඒ සිහි ඇත්තෝ මෙය දැන” යන්නෙහි “මෙය” යන අමෘතවූ නිර්වාණයයි යම් ඒ තැනක් සියලු සංස්කාරයන් සමනය කළ සියලු උපධීන් දුරුකළ, විරාග නම් වූ නිරෝධ නම් වූ නිර්වාණයයි දැන, සමකොට බලා තීරණය කොට ප්‍රකටකොට සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍යයයි දැන සම කොට බලා තීරණයකොට, ප්‍රකටකොට සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි, සියලු ධර්මයෝ අනාත්මයයි දැන සමකොට බලා තීරණය කොට යම්කිසි හේතු ප්‍රත්‍ය ධර්මයක් ඇද්ද ඒ සියල්ල නිරෝධය පිණිස පවත්නේයයි දැන සමකොට බලා තීරණය කොට, ප්‍රකටකොට යනුයි.

2. “යම් කෙනෙක් තුමූ” යනු අර්හත් ක්ෂීණාශ්‍රවයෝයි. “සිහි ඇත්තේ” යනු කරුණු සතරකින් සිහි ඇත්තේ නමි (1-8) 4 (ii) යෙදිය යුතුයි. ඔව්හු සිහි ඇත්තෝයයි කියත්. “නුවණැත්තෝ මේ කාරණය දැන දැකි ධර්මයෙහි නිවුනාහු” යන්නෙහි ‘දැකිධර්මයෙහි’ දැකිධර්මය, නම් සමකොට බැලු ධර්මය, තීරණය කළ ප්‍රකට කළ ධර්මය, සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍යයයි දැකි ධර්මය, සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි දැකි ධර්මය, සියලු ධර්මයෝ අනාත්මයයි දැකි ධර්මය, යම්කිසි හේතු ප්‍රත්‍යයකින් උපන් ධර්මයක් ඇද්ද ඒ සියල්ල නිරෝධය පිණිස පවත්නේ යයි දැකි ධර්මය, අවබෝධ කළ ධර්මය, සමකොට බැලු ධර්මය, තීරණයකළ ධර්මය යනුයි. විශේෂයෙන් නිවුනාවූ යනු රාගය නිවුන බැවින්, නිවුනේ නමි, ද්වේෂය (මහානිද්දේසයේ (3-4) 2 යෙදිය යුතුයි. 1578 පිට) සියලු අකුශල ධර්මයන් සන්සිඳුන බැවින්, නිවූ බැවින්, සන්සිඳූ බැවින් නිවුනේ නමි.

3. “ඔව්හු හැමකල්හි නිවුනාහු වෙති.” යනු රාගය බැහැරකළ බැවින් ද්වේෂය (බැහැරකළ බැවින් යනු යොදා මහා නිද්දේසයේ (3-4) 2 යෙදිය යුතුයි) ‘ඔවුහු’ යනු අර්හත් ක්ෂිණාශ්‍රවයන් වහන්සේලායි හැමකල්හි යනු සියලු කාලයෙහි නිත්‍ය කාලයෙහි නිතර ඊතලයෙන් ඊතලය සේ රැල හා රැලසේ පෙරබත, පසුබත, පූර්වයාමය, මධ්‍යම යාමය, පශ්චිමයාමය, කාලයෙහි, හේමන්තයෙහි, ග්‍රීෂ්මයෙහි, පූර්ව වයස්කොටසෙහි මධ්‍යම වයස් කොටසෙහි, පශ්චිම වයස් කොටසෙයි යනුයි.

4. “ලෝකයෙහි විසත්තිකා නම් තෘෂ්ණාව තරණය කළාහු” යන්නෙහි විසත්තිකා නම් තෘෂ්ණාවට කියයි. යම් රාගයක් ඇද්ද, ඇලීමක් ඇද්ද අභිධ්‍යාවක් ඇද්ද, අකුශල මූලයක් ඇද්ද එයයි. කවර අර්ථයකින් විසත්තිකා නම් වේද, (මහා නිද්දෙසයේ (10-12) 3 ඡේදයේ විශේෂයෙන් ඇලේනුයි යන තැන සිට යෙදිය යුතුයි. 1713 පිට) ‘ලෝකයෙහි’ යනු අපාය ලෝකයෙහි (1-1) 1 (i) යෙදිය යුතුයි.) ආයතන ලෝකයෙහි යනුයි.

5. “ලෝකයෙහි විසන්තිකා නම් තෘෂ්ණාව තරණය කළාහු” යනු ලෝකයෙහි ඒ විසත්තිකා නම් තෘෂ්ණාව හෝ විසත්තිකා තෘෂ්ණා ලෝකය හෝ තරණය කළාහු එතර වූවාහු ඉක්මෙව්වාහු යනුයි. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ප්‍රකාශ කළහ.

(ගාථා අවසානයත් සමගම (1-8) 6 යෙදිය යුතුයි.)

(9-1)

1. “යමෙකු කෙරෙහි කාමයෝ නොවසද්ද” යන යමෙකු කෙරෙහි කාමයෝ නොසිටිද්ද විශේෂයෙන් නොවෙසෙත්ද, මෙසේ තොදෙය්‍යතෙම කීයේය. තෘෂ්ණාව යමෙකුට නැද්ද, විද්‍යමාන නොවෙත්ද, යනු තෘෂ්ණාව යමෙකුට විද්‍යමාන නොවෙද්ද, නූපදීද, ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද, හෙතෙම සැකයෙන් එතරවූයේද යන සැකය එතරකළේද ඉක්මවූයේද යනුයි. “ඔහුගේ මිදීම කෙසේද” යනු ඔහුගේ මිදීම කෙබඳුවේද, කවර ප්‍රකාරයක්වේද යනුයි. ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.

2. “යමෙකු කෙරෙහි කාමයෝ නොවසත්ද” යනු යම් කිසි පුද්ගලයකු කෙරෙහි අර්හත්වූ ක්ෂිණාශ්‍රවයන් වහන්සේ කෙරෙහි යනුයි. කාමයෝ යනු ප්‍රකට වශයෙන් කාම දෙකොටසෙකි. වස්තුකාමයෝද ක්ලේශ කාමයෝද යනුයි. (මහා නිද්දේසයේ (1) 1 (ii) 2, 3 ඡේද යෙදිය යුතුයි.)

3. “යමෙකු කෙරෙහි කාමයෝ නොවෙසෙද්ද” යනු යමෙකු කෙරෙහි කාමයෝ නොවෙසෙත්ද, නොපිහිටද්ද යනුයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ තොදෙයය්‍ය යනුයි. තෘෂ්ණාව යමෙකුට නැත්ද යන්නෙහි තෘෂ්ණාව නම් රූප තෘෂ්ණා, ශබ්ද තෘෂ්ණා, ගන්ධ තෘෂ්ණා, රශ තෘෂ්ණා, ස්පර්ශ තෘෂ්ණා ධර්ම තෘෂ්ණා යනුයි.

4. “යමෙකුට” යනු අර්හත් ක්ෂීණාශ්‍රවයන් වහන්සේට යනුයි. තෘෂ්ණාව යමෙකුට නැද්ද යනු තෘෂ්ණාව යමෙකුට නැද්ද නොලැබේද, ප්‍රහීනද, සංසිඳුනේද, ඉපදීමට අයොග්‍යද, ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද යනුයි. හෙතෙම සැකය තරණය කළේය යන්නෙහි සැකය නම් විචිකිච්ඡාවට කියයි. දුකෙහි සැකය, දුක් ඇතිවීමේ සැකය, දුක්ඛ නිරෝධයේ සැකය, දුක්ඛ නිරෝධගාමිණී ප්‍රතිපදාවේ සැකය, ප්‍රතීත්‍ය සමුත්පාදයේ සැකයද යනුයි. ‘යමෙක්’ යනු අර්හත් ක්ෂීණාශ්‍රවයන් වහන්සේ යනුයි.

5. “හෙතෙම සැකයෙන් එතරවූයේ” යනු හෙතෙම සැකයෙන් එතරවූයේ, උත්තීර්ණ වූයේ ඉක්මවූයේ යනුයි ‘ඔහුට අන්‍ය මිදීමක් නැත’ යනු ඔහුට අනික් වෙන මිදීමක් නැත. යම් මිදීමකින් මිදුනේ නම් (එකල්හි) හෙතෙම මිදුනේය ඔහුට අනික් මිදීමක් නැත. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළහ.

6. “හෙතෙම රූපයෙහි බලාපොරොත්තුව ඇතිකර ගනියි” යනු තෘෂ්ණා ඇති ශබ්දයෙහි ගන්ධයෙහි රශයෙහි ස්පර්ශයෙහි කුලයෙහි, ගණයෙහි, ආවාසයෙහි, ලාභයෙහි, යශසෙහි, ප්‍රශංසාවෙහි, සැපතෙහි, චීවරයෙහි පිණ්ඩපාතයෙහි, සෙනාසනයෙහි, ගිලන්පස බෙහෙත් පිරිකරෙහි, කාම ධාතුවෙහි රූප ධාතුවෙහි අරූපධාතුවෙහි කාම භවයෙහි රූප භවයෙහි අරූප භවයෙහි සංඥා භවයෙහි අසංඥා භවයෙහි නෙවසඤ්ඤා නාසංඥා භවයෙහි එකවොකාර භවයෙහි චතුවොකාර භවයෙහි පංචවොකාර භවයෙහි අතීතයෙහි අනාගතයෙහි පවත්නා කාලයෙහි දැකි, ඇසූ දැනගත් ධර්මයෙහි බලාපොරොත්තුවෙයි. ආශා කරයි. ප්‍රාර්ථනා කරයි. පහකළ ආශා ඇති නුවණැති හෙතෙම යන්නෙහි නුවණැති යනු පණ්ඩිතවූයේ, ප්‍රඥාවත්වූයේ, බුද්ධිමත්වූයේ ඥාන ඇත්තේ යනුයි.

7. “ඥානයෙන් සිතයිද” යනු අෂ්ට සමාපත්ති ඥානයෙන් හෝ පඤ්චාභිඥා ඥානයෙන් හෝ තෘෂ්ණා කල්පය හෝ කරයිද, ඇති කරයිද උපදවයිද යනුයි.

8. “ශාක්‍යවූ මුනීන්වහන්ස, මම යම්සේ දැනගනිම්ද” යන්නෙහි ශාක්‍ය නම් භාග්‍යවතුන් වහන්සේයි ශාක්‍ය කුලයෙන් පැවිදිවූයේනුයි ශාක්‍ය නමි. (5-3) 8 ඡේදය යෙදිය යුතුයි.) එය යනු යමක් විචාරම්ද යමක් ඉල්ලම්ද, එය කියනු මැනව, දේශනා කරණු මැනව, විවෘත කරණු මැනව, බෙදනු මැනව, ප්‍රකාශ කරණු මැනව යනුයි. ‘සමන්ත චක්ඛු ඇති සර්වඥයන් වහන්ස,” යන්නෙහි ‘සමන්ත චක්ඛු’ යනු සර්වඥතා ඥානයට කියයි. (මහා නිද්දෙසයේ (14-7) 4 බුදු ඇසින් යන තැන සිට යෙදිය යුතුයි.) එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණ තෙම කීය.

(9-2)

1. “ආශා නැත්තාවූ හෙතෙම බලාපොරොත්තු නොවෙයි” යනු හෙතෙම රූපයෙහි බලාපොරොත්තුව ඇතිකර නොගනියි, ශබ්දයෙහි, ගන්ධයෙහි, රශයෙහි, ස්පර්ශයෙහි බලාපොරොත්තුව ඇතිකර නොගනියි. දැකි ඇසූ දැනගත් ධර්මයෙහි බලාපොරොත්තු නොවෙයි. කැමති නොවෙයි ප්‍රාර්ථනා නොකරයි, ආශා නොකරයි.

2. “ප්‍රඥාවත් තෙම ප්‍රඥාවෙන් සිතයි” යනු පණ්ඩිතවූ, ප්‍රඥාවත් බුද්ධිමත් යනුයි. හෙතෙම ඥානයෙන් තෘෂ්ණාව නොගනියි යනු අෂ්ට සමාපත්ති ඥානයෙන් හෝ පඤ්චාභිඥා ඥානයෙන් හෝ තෘෂ්ණා කල්පය නොගනියි, දෘෂ්ටිකල්පය නොගනියි, තොදෙය්‍යය, ‘මෙසේද මුනිතෙම දැනගනුව’ යන්නෙහි මුනිවරයා යනු මොනයයි ඥානයට කියයි (මහා නිද්දේසයේ (3-1) 3 යෙදිය යුතුයි.) තෘෂ්ණා ජාලය ඉක්මවා සිටියේද හෙතෙම මුනි නමි.

3. “තොදෙය්‍යය, මෙසේද මුනිවරයා දැනගනුව” යනු දැනගනුව, විශේෂයෙන් දැනගනුව, අවබෝධ කරව යනුයි. “රාගාදී කිඤ්චන නැති කාම භවයෙහි නොඇළුන” යන්නෙහි කිඤ්චන යනු රාග කිඤ්චනය, ද්වේෂ කිංචනය, මෝහ කිංචනය මාන, දෘෂ්ටි, ක්ලේශ, දුශ්චරිත, කිඤ්චනයන් යන මේවා වෙති. යමෙකුගේ මේ කිඤ්චනයෝ ප්‍රහීනද, මුලින් සිඳුනේද, ශාන්තද, සංසිඳුනේද, ඉපදීමට අයොග්‍යද ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද හෙතෙම අකිඤ්චනයයි කියයි.

4. “කාමයෝ” නම් ප්‍රකට වශයෙන් කාම දෙකකි. වස්තු කාමයෝද ක්ලේශ කාමයෝද යනුයි. (මහා නිද්දෙසයේ 1 (ii), 2, 3 ඡේද යෙදිය යුතුයි.)

5. “භවයෝ” යනු භව දෙකකි. කර්ම භවයද ප්‍රතිසන්ධික නම්වූ පුනර්භවයද යනුයි. මේ ප්‍රතිසන්ධිකවූ පුනර්භවයයි.

6. “අකිඤ්චනවූ පුද්ගලයා කාම භවයෙහි නොලැගෙයි” යනු නොරඳයි, නික්මුනේය, මිදුනේය, සීමා නොකළ සිතින් වාසය කරයි. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළහ. (ගාථාවසානය සමගම (1-8) 6 යෙදිය යුතුයි.)

(10-1)

1. “සංසාරයෙහි සිටිත් යන්නෙහි” ‘පර’ යනු සංසාරයට කියයි. ආගමනය, ගමනය, කාලය, ගතිය, භවාභවය, ච්‍යුතිය, උත්පත්තිය, පහළවීම, නිරෝධය ජාතිය, ජරාව මරණයද, සංසාරයාගේ පූර්ව කෙළවරද නොපෙණෙයි. අන්තිම කෙළවරද නොපෙණෙයි. සංසාර මධ්‍යයෙහි සත්වයෝ සිටියාහු පිහිටියාහු ඇළුනාහු ගැළුනාහු යනුයි.

2. “කෙසේ සංසාරයාගේ පූර්ව කෙළවර නොපෙණේද?”

(i) මෙපමණ ජාති දහසක් සසර පැවතුනේය. ඔබ්බට නැතැයි කීමට කරුණක් නැත. මෙසේද සංසාරයාගේ පූර්ව කෙළවර නොපෙණෙයි. මෙපමණ ජාති කෝටි සියයක් (ii) සසර පැවතුනේය. ඉන් ඔබ්බට නොපවත්නේයයි කීමට කරුණක් නැත. මෙසේද සංසාරයාගේ පූර්ව කෙළවරක් නොපෙණේ.

(iii) මෙපමණ ජාති කෝටි දහසක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) මෙපමණ ජාති කෝටි ලක්ෂයක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) මෙපමණ වර්ෂ ගණනක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) මෙපමණ වර්ෂ සියක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) මෙපමණ වර්ෂ දහසක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) මෙපමණ වර්ෂ සියක් දහසක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) මෙපමණ වර්ෂ කෝටියක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි. මෙපමණ වර්ෂ කෝටි සියයක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) මෙපමණ වර්ෂ කෝටි දහසක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) මෙපමණ වර්ෂ කෝටි ලක්ෂයක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) මෙපමණ කල්ප ගණනක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) මෙපමණ කල්ප සියයක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි. මෙපමණ කල්ප දහසක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි. මෙපමණ කල්ප සියක් දහසක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) මෙපමණ කල්ප කෝටියක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) මෙපමණ කල්ප කෝටි සියයක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) මෙපමණ කල්ප කෝටි දහසක් (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) මෙපමණ කල්ප කෝටි දස දහසක් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසින් මෙය වදාරණ ලදී. “මහණෙනි, සංසාරයෙහි අග මුලක් නැත. පූර්ව කෙළවරක් නොපෙණේ. තෘෂ්ණා සංයෝජනයෙන් බැඳුන අවිද්‍යාවෙන් වැසුන සත්වයන්ගේ දිවීම සැරිසැරීම වෙයි. මහණෙනි, මෙසේ දීර්ඝ කාලයක් දුක විඳින ලදී. දරුණු දේ විඳිනලදී. ව්‍යසනයන් විඳිනලදී, සොහොන් වඩන ලදී මහණෙනි යම්තාක් මේ සංසාරයෙහි කළකිරීමට සුදුසුය. වෙන්වීමට සුදුසුය. මිදීමට සුදුසුය.” මෙසේද සංසාරයෙහි පූර්ව කෙළවරක් නොපෙණේ කෙසේ සංසාරයෙහි අන්තිම කෙළවරක් නොපෙනේද යනු මෙපමණ ජාතීහු සංසාරයෙහි පවත්නේයයි

(iv) ඉන් එහා නොපවත්නේයයි මෙබඳු කරුණක් නැත. මෙපමණ ජාති සියයක් මෙපමණ ජාති දහසක්, මෙපමණ ජාති සියක් දහසක් (මෙහි (iv) යෙදිය යුතුයි.) මෙසේද සංසාරයාගේ අන්තිම කෙළවරක් නොපෙණේ. සංසාර මධ්‍යයෙහි සත්වයෝ සිටියාහු වෙත්, ඇළුනාහු වෙත්, පැමිණියාහු වෙත් යනුයි.

3. මහත් බිය ඇති ඔඝය (දිය පහර) හටගත් කල්හි යනු කාමොඝය, භවොඝය, දිට්ඨොඝය හටගත් කල්හි, උපන් කල්හි, පහළවූ කල්හි, යනුයි මහත් භය ඇති යනු ජාති භය ජරා භය, ව්‍යාධි භය යනුයි.

4. “ජරා මරණයෙන් පීඩිතවූවන්ගේ” යනු ජරා මරණයෙන් පීඩිතවූවන්ගේ යුක්තවූවන්ගේ, ජාතිය අනුව ගියවුන්ගේ, ජරාවෙන් විසුරුවන ලද්දවුන්ගේ, ව්‍යාධියෙන් මඩන ලද්දවුන්ගේ, ආරක්ෂා නැත්තවුන්ගේ, පිහිට නැත්තවුන්ගේ යනුයි. නිදුකාණන් වහන්ස, ජරා මරණයෙන් පීඩිතවූවන්ගේ ආරක්ෂාව පිහිට ගතිය කියනු මැනවි, දේශනා කරණු මැනවි, තබනු මැනවි, විවෘත කරණු මැනවි, බෙදනු මැනවි, ප්‍රකාශ කරණු මැනවි යනුයි. ‘නිදුකානෙනි,’ යනු ප්‍රිය වචනයයි ගරු වචනයයි, සැළකියයුතු වචනයයි, “ඔබවහන්සේ පිහිට කියනු මැනවි,” යනු පිහිට, සරණය, ගතිය, පරායනය කියනු මැනවි, දේශනා කරණු මැනවි, තබනු මැනවි, විවෘත කරණු මැනවි, බෙදනු මැනවි, ප්‍රකාශ කරණු මැනවි, යනුයි.

5. “ඔබවහන්සේ මට යම් පිහිටක් කියනසේක් නම් එය එසේමය. අනික් පරිද්දකින් නොවන්නේය.” යම්සේ දුක්ඛයන් මෙහිම නිරුද්ධ වන්නේය, සන්සිඳෙන්නේය, එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය. ‘අස්තයට යන්නේය. නැවත ප්‍රතිසන්ධිය ලැබීමේ දුක නූපදවන්නේය. කාම ධාතුවෙහි හෝ කාම භවයෙහි හෝ රූප භවයෙහි හෝ අරූප භවයෙහි හෝ, සඤ්ඤා භවයෙහි හෝ අසඤ්ඤා භවයෙහි හෝ නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤා භවයෙහි හෝ එකවොකාර භවයෙහි හෝ චතුවොකාර භවයෙහි හෝ පඤ්චවොකාර භවයෙහි හෝ නැවත ගතිය හෝ උත්පත්තිය හෝ ප්‍රතිසන්ධිය හෝ භවයෙහි හෝ සංසාරයෙහි හෝ වට්ටයෙහි හෝ නූපදින්නේය. ඇති නොවන්නේය, මෙහිම නිරුද්ධ වන්නේය සන්සිඳෙන්නේය’ යනුයි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.

(10-2)

1. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ කප්පය, සසර මැද සිටිනවුන්ට මහත්වූ ඔඝය ඇතිවූ කල්හි ජරා මරණාදීන් යුක්ත වූවන්ගේ පිහිට කියමි. “පෙර” යෙහි මැද සිටියවුන්ට යන්නෙහි “පර” නම් සංසාරයයි ආගමනය, ගමනාගමනය, කාලය, ගතිය. භවාභවය, චුතිය, උත්පත්තිය, බිඳීම ජාති ජරාමරණයද සංසාරයාගේ පූර්ව කෙළවරද නොපෙණෙයි. පසු කෙළවරද නොපෙණෙයි. මැද සසරෙහි සත්වයෝ සිටියාහු, පිහිටියාහු ඇළුනාහු පැමිණියාහු යනුයි. කෙසේ සංසාරයේ පූර්ව කෙළවර නොපෙණේද (10-1 (2) :i-ii-iii ඡේද යෙදිය යුතුයි.) මෙසේ සංසාරයාගේ පූර්ව කෙළවර නොපෙණේ. කෙසේ සංසාරයාගේ පසු කෙළවර නොපෙණේද? (10-1 (2) (iv) යෙදිය යුතුයි.) මෙසේ සංසාරයාගේ පසු කෙළවර නොපෙණේ. මෙසේ සංසාරයාගේ පූර්ව කෙළවරද පසු කෙළවරද නොපෙණේ මැද සංසාරයෙහි සිටියාහු, පිහිටියාහු, ඇළුනාහු, පැමිණියාහු ගැළුනාහු යනුයි. ‘මහත් බිය ඇති ඔඝය පැමිණි කල්හි යනු,’ කාමොඝය, භවොඝය, දිට්ඨොඝය, අවිජ්ජොඝය, ඇතිවූ කල්හි හටගත් කල්හි පහළවූ කල්හි යනුයි. මහත් භය යනු ජාති භය ජරා භය, ව්‍යාධි භය, මරණ භය යනුයි. “ජරා මරණයෙන් පීඩිතවූවන්ට” යනු ජරාවෙන් යුක්තවූවන්ට ජාතිය (ඉපදීම) අනුව ගියවුන්ට ජරාවෙන් විසුරුවන ලද්දවුන්ට ව්‍යාධියෙන් මැඩුනවුන්ට පිහිටක් නැතියවුන්ට යනුයි. “නිදුකානෙනී, ආරක්ෂාව ගතිය ප්‍රකාශ කරණු මැනවි දේශනා කරණු මැනවි පනවනු මැනවි තබනු මැනවි විවෘත කරණු මැනවි බෙදනු මැනවි යනුයි. ඔබවහන්සේ මට පිහිට ප්‍රකාශ කරණු මැනවි. එය අන් පරිද්දෙකින් නොවන්නේය” යනු යම්සේ මේ දුක මෙහිම නිරුද්ධ වන්නේ නම් සංසිඳීම වන්නේ නම්, අස්තයට යන්නේ නම් නැවත ප්‍රතිසන්ධි දුක නූපදවන්නේ නම් කාම ධාතුවෙහි හෝ කාම භවයෙහි හෝ රූප භවයෙහි හෝ අරූප භවයෙහි හෝ සඤ්ඤා භවයෙහි හෝ අසඤ්ඤා භවයෙහි හෝ නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤා භවයෙහි හෝ එකවොකාර භවයෙහි හෝ චතුවොකාර භවයෙහි හෝ පංචවොකාර භවයෙහි හෝ නැවත ගතිය හෝ උත්පත්තිය හෝ ප්‍රතිසන්ධිය හෝ භවාභවයෙහි හෝ සංසාරයෙහි හෝ වට්ටයෙහි හෝ නූපදින්නේ නම් ඇති නොවන්නේ නම් මෙහිම නිරුද්ධවන්නේ නම් සන්සිඳෙන්නේ නම් යනුයි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම කීය.

(10-3)

1. “පරය හෙවත් සංසාර මධ්‍යයෙහි සිටියහුට” යන්නෙහි “පර” නම් සංසාරයයි. ආගමනය, ගමනාගමනය, කාලය ගතිය භවාභවය ව්‍යුතිය, උත්පත්තියද ජාති මරණ සංසාරයාගේ පූර්ව කෙළවර නොපෙණෙයි. (10-1) 1 (i-ii-iii-iv) ඡේද යෙදිය යුතුයි.) ජාති ජරා මරණයෙන් පීඩිතවූවන්ට පිහිටක් කියමි. කප්පකය යනු ආලෝකයක් ආරක්ෂාවක් පිහිටක් ගතියක් කියමි. දේශනා කරමි පනවමි තබමි විවෘත කරමි. බෙදමි ප්‍රකට කරමි යනුයි එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ප්‍රකාශ කළහ.

(10-4)

1. “රාගාදී කිඤ්චනයන් නැති දැඩිව අල්ලාගැනීම් නැති” යන්නෙහි කිඤ්චන නම් (4-11) 1 කිඤ්චන යන තැන සිට යෙදිය යුතුයි.) දැඩිව ගැනීම යනු තෘෂ්ණාවට කියයි (ii) යම් රාගයක් ඇද්ද ඇලීමක් ඇද්ද දැඩිව ගැණීමක් ඇද්ද එයයි. දැඩිව ගැනීමේ ප්‍රහානය, දැඩිව ගැනීම් සංසිඳීම, අමෘතවූ නිර්වාණයයි යනුයි (iii) මෙය පිහිටකි. අනිකක් නැත” යනු මෙය පිහිටකි. ආරක්ෂාවකි ගතියකි. අනිකක් නැත යනු වෙනින් අනික් පිහිටක් නැත. අග්‍රවූ, ශ්‍රේෂ්ඨවූ, ප්‍රමුඛවූ, පිහිට මෙයයි. යනුයි “එය නිර්වාණයයි කියමි” යන්නෙහි ‘වානයයි’ තෘෂ්ණාවට කියයි. යම්රාගයක් ඇද්ද (10-4) 1 (ii) යෙදිය යුතුයි.) තෘෂ්ණා ප්‍රහානය, තෘෂ්ණා ව්‍යපසමය, තෘෂ්ණා සංසිඳීම නම්වූ අමෘතවූ නිර්වාණයයි ඉති ‘මෙසේ’ යනු ස්වර සන්ධියයි. ස්වර සංසර්ගයයි. ස්වර සම්පූර්ණ කිරීමයි. අකුරුසම කිරීමයි. පදසිළුටු කිරීමයි. “කියමි” යනු දේශනාකරමි, පනවමි, තබමි, විවෘතකරමි, බෙදමි, ප්‍රකටකරමි, ප්‍රකාශකරමි, යනුයි. “යම් ඒ සිහිඇත්තෝ මේ කාරණය දැන” යන්නෙහි “මෙය” යනු අමෘතවූ නිර්වාණයයි. යම් ඒ සියලු සංස්කාරයන්ගේ සන්සිඳීමක් ඇද්ද සියලු උපධීන්ගේ දුරුකිරීමක් ඇද්ද, තෘෂ්ණාක්ෂය නම්වූ, විරාග නම්වූ, නිරෝධ නම්වූ, නිර්වාණයයි. “දැන” යනු දැන සමකොට බලා තීරණයකොට ප්‍රකටකොට සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍යයයි (1-8) 3 යෙදිය යුතුයි.) යම් කිසි හේතු ප්‍රත්‍ය ධර්මයක් ඇද්ද ඒ සියල්ල නිරෝධය පිණිස පවත්නේයයි දැන, සමකොට බලා, තීරණයකොට, යනුයි. “යම්කෙනෙක්” යනු අර්හත්වූ ක්ෂීණාශ්‍රවයෝයි. “සිහිඇති” යනු කරුණු සතරකින් සිහි ඇති යනුයි. කයෙහි කය අනුව බලන සිහිය වඩන බැවින් ((1-8) 4 (ii) යෙදිය යුතුයි.) එහෙයින් සිහි ඇත්තෝයයි කියත්. “දැකිධර්මයෙහි නිවුනාහු” යන්නෙහි දැකි ධර්මයනම් දැකි ධර්මය, සමකොට බැලු ධර්මය තීරණය කළ ධර්මය, යනුයි. නිවුනාහු යනු ලෝභය නිවූ බැවින් නිවුනාහු, ද්වේෂය නිවූ බැවින් (මහානිද්දේසයේ (3-4) 2 යෙදිය යුතුයි. 1578 පිට) “ඔව්හු මාරයාගේ වසඟයට නොපැමිණෙත්” යනු යම් ඒ මාර, කණ්හ අධිපති, අන්තගු, පමත්ත බන්ධු යන නම් ඇති ඒ මාරයාගේ වසඟයට නොයෙත්, මාරයා ඔවුහු වසඟයට නොගනිත්, ඔව්හු මාරයාද මාරපක්ෂයද, මාරපාශයද මාරබිලියද, මාරවිෂයද, මාර නිවාසයද, මාරගොචරයද මාරබන්ධනයද මැඩ පවත්වා යටපත්කොට හැසිරෙත්, වාසයකරත්, ඉරියව් පවත්වත්, පාලනය කරත්. ඔව්හු මාරයාගේ ශිෂ්‍යයෝ නොවෙත්” යනු ඔව්හු මාරයා ලඟ හැසිරෙන්නෝ නොවෙත්. ඔව්හු භාග්‍යවත් බුදුන්ගේ ශිෂ්‍යයෝ වෙත්. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ දේශනා කළහ. (ගාථා අවසානය සමගම (1-8) (6) යෙදිය යුතුයි.)

(11-1)

1. “වීරයන් වහන්ස, ඔබවහන්සේ කාමයන් නොකැමැත්තේයයි අසායනු දැන ඉගෙණ, ඒ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මේ කාරණයෙන්ද අර්හත් සේක සම්‍යක් සම්බුද්ධය, විජ්ජාචරණ සම්පන්නය, සුගතය ලොකවිදූය නිරුත්තර පුරුෂයන් හික්මවන රියැදුරුය දෙවිමිනිසුන්ට ශාස්තෘය බුද්ධය භාග්‍යවත්යයි යනු අසා” යනුයි. වීරයන් වහන්ස, මම යන්නෙහි “වීර” යනු භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වීරනම්වන සේක. වීර්ය ඇත්තේනුයි “වීර” නමි. ශක්ති ඇත්තේනුයි වීර නමි. අර්ථයට සුදුසුනුයි වීර නමි සූර බැවින් වීර නමි. වික්‍රම ඇත්තේනුයි බිය නැත්තේනුයි. තැති නොගන්නේනුයි, පලානොයේනුයි. ප්‍රහීණ කළ බිය හා බියට හේතුදේ ඇති බැවින් මෙහි සියලු පාපයන්ගෙන් වෙන්වූයේ නිරය දුක ඉක්මවා සිටියේනුයි’ වීර නමි. ප්‍රධන්වීර්ය කළේනුයි වීර නමි. “කාමය නොකැමැත්තේ’ යන්නෙහි කාමයෝ නම් ප්‍රකට වශයෙන් කාමදෙකකි. වස්තුකාමයෝද ක්ලෙශ කාමයෝද යනුයි. (මහානිද්දේසයේ (1) 1 (ii) 2, 3 ඡේද යෙදිය යුතුයි.) භාග්‍යවත් බුදුරජානන් වහන්සේ වස්තුකාමය දැනගන්නාලද ක්ලේශකාමය ප්‍රහීන කරණලදී. වස්තුකාමය දැනගත් බැවින් ක්ලේශකාමය දුරුකළ බැවින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ කාමයන් කැමති නොවෙයි, කාමයන් නොතබයි කාමයන් ආශානොකරයි, යමෙක් කාමයන් කැමතිවෙද්ද, කාමයන් ප්‍රාර්ථනා කරද්ද, ඔව්හු කාම කාමීහුවෙත්, රාගසංඥා ඇත්තාහු වෙත්. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ කාමයන් කැමති නොවනසේක. කාමයන් ආශා නොකරණසේක.

එහෙයින් බුදුරජාණන් වහන්සේ කාමයන් නොකැමැත්තේ, දුරුකළ කාම ඇත්තේ, වැමෑරූ කාම ඇත්තේ, මිදූ කාම ඇත්තේ, ප්‍රහීන කළ කාම ඇත්තේ, සංසිඳවූ කාම ඇත්තේ, පහකළ රාග ඇත්තේ, කෙලෙස් දුරුකළේ, නිවුනේ සිහිල්වූයේ සැපත විඳින්නේ බ්‍රාහ්මයා බඳු ආත්ම භාවයෙන් වාසය කරයි. “ ආයුෂ්මත් ජතුකණ්ණිතෙම මෙසේ කීය” යන්නෙහි “ඉච්චාති” යනු ස්වර සන්ධියයි (2-1) 1 ස්වරසන්ධියයි යන තැන සිට යෙදිය යුතුයි.) “ආයුෂ්මත්” යනු ප්‍රිය වචනයයි (2-1) 2 යෙදිය යුතුයි. ගරුවචනයයි ආයුෂ්මත් “ජතුකණ්ණය” යනු ඒ බ්‍රාහ්මණයාගේ ගොත්‍රය යයි නාමයයි පැනවීමයි “ඔඝය ඉක්මවූ ඔබවහන්සේ විචාරන්ට යන්නෙහි,” ඔඝය ඉක්මවූ යනු ඔඝය එතර කළාවූ යනුයි. විචාරන්නට යනු ප්‍රශ්න කරන්නට, ඉල්ලන්නට, ආරාධනා කරන්නට පහදවන්නට යනුයි.

2. “කාමය දුරුකළහුවෙත” යනු දුරුකළ කාමය ඇත්තහුවෙත, මිදූකාමය ඇත්තහුවෙත, සංසිඳූකාමය ඇත්තහුවෙත, ප්‍රහීනවූ කාමය ඇත්තහුවෙත, පහකළ රාගය ඇත්තහු වෙත. මිදූ රාගය ඇත්තහු වෙත, සංසිඳූ රාගය ඇත්තහු වෙත පැමිණියේවෙමු. එළඹියේවෙමු, සම්ප්‍රාප්ත වූයේවෙමු, යනුයි. “ශාන්තිය” යනු එක් ආකාරයකින් ශාන්තිය නම් එයම ශාන්ති පදයවූ නිර්වාණයයි යම් ඒ සියලු සංස්කාරයන්ගේ සංසිඳීමක් වේද, සියලු උපධීන් දුරු කිරීමක්වේද? තෘෂ්ණක්ෂය නම්වූ විරාගනම්වූ නිරෝධනම්වූ නිර්වාණයයි. මෙය භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසින් දේශනා කරණලදී. ‘මේ නිර්වාණපදය ශාන්තය, මේ නිර්වාණපදය ප්‍රණීතය, එනම් යම් ඒ සියලු සංස්කාරයන්ගේ සංසිඳීමක් වේද, සියලු උපධින් දුරුකිරීමක් වේද, තෘෂ්ණක්ෂයවූ විරාග නම්වූ නිරෝධනම්වූ නිර්වාණයයි නැවතද අනික් ආකාරයකින් යම් ඒ ධර්මයෝ ශාන්තාධිගමය පිණිස ශාන්තිය ස්පර්ශ කිරීම පිණිස, ශාන්තිය ප්‍රත්‍යක්ෂ කිරීම පිණිස පවතිත්. ඒ කෙසේද? සතර සතිපට්ඨානයෝ සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයෝ සතර ඍද්ධිපාදයෝ, පඤ්චෙන්ද්‍රියයෝ පංචබලයෝ, සප්ත බොධ්‍යංගයෝ, ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය යන මොව්හු ශාන්ති පදයෝ නම්වෙත්. ශාන්තිපදය ආරක්ෂාපදය, අභයපදය, අච්ච්‍යුතපදය, අමෘතපදය නිර්වාණපදය, කියනු මැනවි, දේශනා කරණු මැනවි, පනවනු මැනවි. තබනු මැනවි, විවෘත කරණු මැනවි. බෙදනු මැනවි “සියල්ල දක්නා ඇස් ඇත්ත” යන්නෙහි “සියල්ල දකින” යනු සර්වඥතාඥානයයි. භාග්‍යවත් බුදුරජානන් වහන්සේගේ ඇස් ඇතිබවද ජිනභාවයද පෙරපසු නොව එකවිටම උපන්නේය. එහෙයින් බුදුරජතෙම සියල්ල දක්නා ඇස් ඇතිසේක.

3. “මා නොදන්නා දෙයවූ මෙය දේශනා කරණු මැනවි” යන්නෙහි නොදන්නා දෙය යනු අමෘතවූ නිර්වාණයයි. නිරෝධ නම්වූ නිර්වාණයයි. “භගවත්” යනු ගෞරව වචනයයි. (මහා නිද්දේසයේ (7-2) 1 යෙදිය යුතුයි.) ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ පැනවීමයි. මේ භගවත් යනුයි. “කාමයෝ” යනු ප්‍රකට වශයෙන් කාම දෙකොටසෙකි. එනම් වස්තු කාමයෝද ක්ලේශ කාමයෝද යනුයි. (මහා නිද්දේසයේ (1) 1 (ii) 2-3 යෙදිය යුතුයි.) භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වස්තුකාමය දැන ක්ලේශකාමය දුරු කොට මැඩ පවත්වා, වාසය කරණසේක. හැසිරෙණසේක. ඉරියව් පවත්වනසේක. පාලනය කරණසේක. සූර්යයා තේජසින් පෘථිවිය මෙන් යනු යම්සේ බලවත් තේජසින් යුක්ත සූර්යයා පෘථිවිය තේජසින් මැඩ තබා සියලු ආකාශ ගත අන්ධකාරය මැඩ දුරුකොට ආකාශයෙහි ආකාශ මාර්ගයෙහි ගමන් කෙරේද, මෙපරිද්දෙන්ම භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ඥානය ඇතිසේක් ඥානතේජසින් යුක්තවූසේක් සියලු සංස්කාරයන් ඇතිවීමේ හේතුව ක්ලේශාන්ධකාරය අවිද්‍යාන්ධකාරය දුරුකොට ඥානාලෝකය දක්වා වස්තුකාමය දැන ක්ලේශකාමයන් දුරුකොට, මැඩපවත්වා යටපත්කොට හැසිරෙණසේක. ඉරියව් පවත්වනසේක. යනුයි.

4. “මහත් ප්‍රඥා ඇති ඔබවහන්සේ ස්වල්ප නුවණ ඇති මට යනු මම ස්වල්ප නුවණැත්තෙක්මි. ලාමක ප්‍රඥා ඇත්තෙක්මි. ඔබවහන්සේ මහා ප්‍රඥා ඇත්තෙකි. පුථු ප්‍රඥා ඇත්තෙකි, හාස ප්‍රඥා ඇත්තෙකි, ජවන ප්‍රඥා ඇත්තෙකි, තීක්ෂණ ප්‍රඥා ඇත්තෙකි, නිබ්බෙධික ප්‍රඥා ඇත්තෙකි. භුරියයි පෘථිවියට කියයි. ඒ පෘථිවිය සමානවූ මහත්වූ පළල්වූ ප්‍රඥාවෙන් යුක්තවූයේනුයි මහත් ප්‍රඥා ඇතිනම් “ධර්මය” යනු මුල යහපත්වූ මැද යහපත්වූ, කෙළවර යහපත්වූ, අර්ථ සහිතවූ, ව්‍යඤ්ජන සහිතවූ, සියල්ල සම්පූර්ණවූ, පිරිසිදු බ්‍රහ්මචර්යාව සතර සතිපට්ඨානය, සතර සම්‍යක් ප්‍රධානය පඤ්චෙන්ද්‍රිය, පංචබලය සප්ත බොධ්‍යංගය, ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය නිර්වාණය නිර්වාණගාමී ප්‍රතිපදාව දේශනා කරණු මැනවි. පනවනු මැනවි, තබනු මැනවි, විවෘත කරණු මැනවි, බෙදනු මැනවි, යනුයි. “යමක් මම දැනගන්නෙම් නම්” යනු යමක් මම දැනගන්නෙම් නම් අවබෝධ කරන්නෙම් නම්, පැමිණෙන්නෙම් නම්, ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නෙම් නම් යනුයි. “මෙහි ජාති ජරාව දුරුකිරීම” යනු මෙහි ජාති ජරාමරණයන්ගේ ප්‍රහාණය සන්සිඳීම, ව්‍යපසමනය, අමෘතවූ නිර්වාණය යනුයි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණ තෙම මෙසේ කීය.

(11-2)

1. “කාමයන්හි ගිජුකම දුරුකොට” යන්නෙහි කාමයෝ නම් ප්‍රකට වශයෙන් දෙකක් වෙති, වස්තුකාමයෝද ක්ලේශ කාමයෝද යනුයි. මහා නිද්දේශයේ (1) 1 (ii) 2-3 ඡේද යෙදිය යුතුයි.) “ගිජුකම” යනු තෘෂ්ණාවට කියයි. යම් රාගයක් ඇද්ද ඇල්මක් ඇද්ද, අභිධ්‍යාවක් ඇද්ද ලෝභයක් අකුශල මූලයක් ඇද්ද එයයි. කාමයෙහි ගිජුකම දුරුකරව, නූපදනා බවට පමුණුව, භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ‘ජතුකණ්ණය’ යනු බ්‍රාහ්මණයාට ගොත්‍රයෙන් ආමන්ත්‍රණය කරයි ‘භගවත්’ යන ගෞරව වචනයයි. (මහා නිද්දේශයේ (7-8) 1 යෙදිය යුතුයි.) ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ පැනවීමයි. යම් ඒ භගවත් යනුයි.

2. “නෛෂ්ක්‍රම්‍යය ක්ෂෙම වශයෙන් දැක” යන්නෙහි ‘නෛෂ්ක්‍රම්‍යය’ යනු සම්‍යක් ප්‍රතිපදාව අනුලොම ප්‍රතිපදාව, නිවැරදි ප්‍රතිපදාව, ධර්මානු ධර්ම ප්‍රතිපදාව යනුයි, ශීලයන් සම්පූර්ණ කිරීම, ඉන්ද්‍රියයන්හි වසනලද දොර ඇති බව භොජනයන්හි ප්‍රමාණය දැනීම නිදි දුරුකිරීම, සිහිය හා මනා නුවණැති බව, සතර සතිපට්ඨානයන්, සතර ඍද්ධිපාදයන්, පඤ්චෙන්ද්‍රිය, පඤ්චබල, සප්තබොධ්‍යංග, ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය නිර්වාණය නිර්වාණ ගාමිණි ප්‍රතිපදාව, ක්ෂෙම වශයෙන් ආරක්ෂාව වශයෙන්, සරණ වශයෙන්, අමෘත වශයෙන් නිර්වාණ වශයෙන්, දැක බලා, සමකොට තීරණය කොට, ප්‍රකටකොට යනුයි ආත්ම රහිතයයි විශේෂයෙන් දැන යනු තෘෂ්ණා වශයෙන් දෘෂ්ටි වශයෙන් ගන්නාලද පරාමර්ශ කරණලද බැසගත්, ගැලුන, ඇළුන, ආත්ම රහිතයයි යනු ආත්ම රහිතයයි මිදියයුත්තක් දුරුකටයුත්තක් සංසිඳවිය යුත්තක් දුරුකටයුත්තක් යනුයි. ‘කිඤ්චන’ යනු රාග කිඤ්චනය, ද්වේෂ කිඤ්චනය, මෝහ කිඤ්චනය, මාන කිඤ්චනය, දෘෂ්ටි කිඤ්චනය, ක්ලේශ කිඤ්චනය, දුශ්චරිත කිඤ්චනය යන මේ කිඤ්චනයෝ ඔබට විද්‍යමාන නොවේවා. දුරුකරව, සංසිඳව යනුයි. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළහ.

(11-3)

1. “පූර්වයෙහි යමක් ඇද්ද එය වියලව” යනු අතීත සංස්කාරයන් නිසා යම් ක්ලේශයෝ උපදින්නාහු නම්, ඒ ක්ලේශයන් වියලව, ඇතිනොකරව, දුරුකරව සම්පූර්ණ අභාවයට පමුණුව ‘පසු’ යනු අනාගත සංස්කාරයන් නිසාරාභ කිඤ්චනය ද්වේෂ කිඤ්චනය, මෝහ කිඤ්චනය, දෘෂ්ටි කිඤ්චනය, ක්ලේශ කිඤ්චනය, දුශ්චරිත කිඤ්චනය යන නූපදවන්නෙහිය මේ කිඤ්චනයන් ඔබ නොකරන්නෙහිය, දුරුකරන්නෙහිය, සම්පූර්ණ අභාවයට පමුණුවන්නෙහි යනුයි. ‘මධ්‍යය’ යනු පවත්නා කාලයෙහි රූප, වේදනා සඤ්ඤාසංඛාර විඤ්ඤාණයන් තෘෂ්ණා වශයෙන්, දෘෂ්ටි වශයෙන් නොගන්නෙහිය, පරාමර්ශ නොකරන්නෙහිය, සතුටු නොවන්නෙහිය බලාපොරොත්තු නොවන්නෙහිය, අභිනන්දනය, අභිවදනය ගැනීම පරාමර්ශය ඇතුළුවීම දුරුකරන්නෙහිය, සම්පූර්ණ අභාවයට පමුණුවන්නෙහිය යනුයි. ශාන්තවූයේ හැසිරෙන්නෙහිය යනු රාගය ශාන්තවූ බැවින් උප ශාන්තවූ බැවින් ශාන්තව හැසිරෙන්නේය ද්වේෂය (මහා නිද්දේශයේ (3-4) 2 යෙදිය යුතුයි.) සියලු අකුශල රැස්කිරීම් ශාන්තවූ බැවින් උපශාන්තවූ බැවින් නිවුන බැවින් පහවූ බැවින් සන්සිඳුන බැවින් ශාන්තවූයේ උපශාන්තවූයේ සන්සිඳුනේ වාසය කරන්නෙහිය, ඉරියව් පවත්වන්නෙහිය, පාලනය කරන්නෙහිය, යැපෙන්නෙහිය, ශාන්තව හැසිරෙන්නෙහිය. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළහ.

(11-4)

1. “බ්‍රාහ්මණය සර්වප්‍රකාරයෙන් නාමරූපයන්හි පහවූ ගිජුකම ඇත්තහුට යන්නෙහි” ‘සර්වප්‍රකාරයෙන්’ යනු සියල්ලෙන් සියල්ල සර්වප්‍රකාරයෙන් සර්වප්‍රකාරය ඉතිරි නොකොට ඇතුලත් නොකොට ගන්නා වචනයකි. මේ සර්වප්‍රකාරයෙන් යනුයි. නාම යනු අරූප ස්කන්ධයෝයි. ‘රූප’ යනු සතර මහා භූතයෝද උපාදාය රූපද යනුයි. ගෙධ යනු තෘෂ්ණාවට කියයි. යම් රාගයක් ඇද්ද ඇලීමක් නැද්ද අභිධ්‍යාවක් ලෝභයක් අකුශල මූලයක් ඇද්ද එයයි. “ආශ්‍රවයන් විද්‍යමාන නොවෙත් යන්නෙහි” ආශ්‍රවයෝ නම් ආශ්‍රව සතරෙකි. කාමාශ්‍රව, භවාශ්‍රව, දෘෂ්ටාශ්‍රව, අවිද්‍යාශ්‍රව යනුයි. ‘උන්වහන්සේට’ යනු අර්හත්වූ ක්ෂීණාශ්‍රවයන් වහන්සේට යනුයි විද්‍යමාන නොවෙත් යනු මේ ආශ්‍රවයෝ ඔහුට නැද්ද විද්‍යමාන නො වෙද්ද, නූපදිද්ද, ප්‍රහ�