ථුල්ලතිස්ස ස්ථවිර තෙමේ තිලෝගුරු සම්මා සම්බුදුරජානන් වහන්සේගේ නැන්දනියගේ පුත්‍රයා ය. ඔහු පැවිදි වූයේ මහලු කලැ ය. මහලු කලැ පැවිදි වී බුදුන්ට ලැබෙන සියලු ලාභසත්කාර ගෙණ ගොස් වළඳන්නේ ටික දිනකින් ම තරබාරු සිරුරු ඇතතේ විය. හොඳට පෙණුමට පඬු පෙවූ සිවුරු පොරවා ගෙණ නිතර පන්සල මැද පිහිටි උපස්ථානශාලායෙහි හිඳි යි. බුදුන් දකිනු පිණිස පැමිණි ආගන්තුකභික්‍ෂූන් වහන්සේලා හොඳට පඬු පෙවූ සිවුරු පොරොවා ගෙණ තරබාරු සිරුරු ඇති ව උපස්ථානශාලායෙහි හුන් ථුල්ලතිස්ස තෙරුන් දැක “මේ එක් මහාස්ථවිර නමක් වනැ” යි සිතා ලඟට ගොස් වත් විචාරති. අත්පා මිරිකන්නට අසති. මේ සියල්ලෙහිදී ම ඔහු නිහඬ වෙයි. කිසිත් නො බෙණෙයි. දිනක් එක් තරුණ භික්‍ෂු නමක් ඔහු ලඟට ගොස් “ඔබ වහන්සේ කෙතෙක් වස් ඇත්තහු දැ?” යි ඇසී ය. “මට ඇති වසෙක් නැත, මම මහණ වුයේ නාකිවෙලා ය” යි කී විට, ඒ ගැටවර භික්‍ෂු නම “ඕයි! හැඩි දැඩි මහල්ල! ඔබ ඔබගේ තරම නො දන්නෙහි, මෙතෙක් මහතෙරුන් දැකත් කිසිත් සැලකිල්ලක් නො දක්වහි, වත් අසන විට නිහඬ වෙහි, තට කිසිත් ගැණ කුකුස් පමණකුත් නැත, මසින් ලෙයින් වැඩුනු ගොනෙකු සේ ය ඔ බැ” යි අසුරක් ගැසී ය. එවිට ස්ථවිර තෙමේ රාජාභිමානය උපදවා “තෙපි කා බලා ආවහු දැ” යි විචාරා “බුදුරජුන් බලා ය” යි කී කල්හි “මේ කවරෙක් දැ යි මා ගැන සිතුවහු ද? තොපගේ මුල ම කපා හරිමි “ යි නො සතුටු සිතින් බුදුරජුන් වෙත ගියේ ය.

බුදුරජානන් වහන්සේ “මොක ද තිස්ස! නුඹ නො සතුටු සිතින් මෙහි ආයෙහි?” යි විචාළ සේක. භික්‍ෂූන් වහන්සේලා ද “මෙ තෙමේ බුදුරජුන් වෙත ගොස් යම්කිසි කලබලයක් කරන්නේ ය” යි සිතා ඔහු හා කැටි ව ම ගොස් බුදුරජුන් වැඳ පැත්තකට වී හුන්හ. බුදුරජුන් විසින් “මෙහි පැමිණියෙහි කුමක් නිසා දැ?’ යි ඇසූ ස්ථවිරතෙමේ “ස්වාමීනි! මේ උන්නාන්සේලා මට ආක්‍රෝෂ කළහ” යි කීයේ ය. එට බුදුරජානන් වහන්සේ “තිස්ස! කො තැනෙක හුන්නෙහි දැ?” යි විචාළ සේක. “ස්වාමීනි! මම පන්සල මැද උවටැන් හලෙහි හුන්නෙමි” යි කී ය. “තා මේ නමලාගේ පැමිණීම දක්නා ලද දැ?” යි ඇසූ විට “එසේය, දක්නාලදැ” යි කීයේ ය. “එසේ නම් කෙළෙහි කුමක් ද? උන් තැනින් නැගිට ඉදිරියට ගොස් පා සිවුරු ගත්තෙහි ද? වත් විචාළෙහි ද? පා දෝනා පැන් ඈ තැබූයෙහි ද, අසුන් පැණවූයෙහි ද? වඩා හිඳුවා පා මැඩීම් කෙළෙහි ද? පවන් සැලූයෙහි දැ?’ යි ඇසූ විට හේ “කිසිවක් නො කෙළෙමී” යි කී ය. “තිස්ස! වැඩිමහල් භික්‍ෂුන් පිළිබඳ මේ සියල්ල කිසිත් නො අඩුකොට තා විසින් කළයුතු ව තුබුනේ ය, එහෙත් මේ කිසිවක් තා විසින් නො කරණ ලද ය, තා වැන්නකු පන්සල මැද නො හිඳිය යුතු ය, වරද තා අතේ ම ය, මේ උන්නාන්සේලා කමා කර ගණුව” යි වදාළ විට, “ස්වාමීනි! ඒ මට නො කළ හැකි ය, මේ උන්නාන්සේලා මට බැන්නෝ ය, මම ඔවුනට සිත් රිදෙන කිසිවක් නො කෙළෙමි, නො කීමි, වරදකාරයෝ මොවුහු ම ය, එ හෙයින් මොවුන් කමා කර ගන්නැ යි කීමෙහි තේරුමක් නැත, ඒ මට නො කළ හැකි ය” යි කී ය. “තිස්ස! එසේ කරන්නට එපා, වරද තා අතේ ම ය, කමා කරන්නැ” යි වදාළ විට ද “කොතෙක් වදාළෝ ද, මට නම් ඒ කරණු නො හැකි ය” යි තිස්ස තෙමේ කියා සිටියේ ය. එහි සිටි භික්‍ෂූන් වහන්සේලා “ස්වාමීනි! මොහු නො හික්මුනු එකෙක, බුදුරජුන්ගේ ඉදිරියෙහි මෙ තරම් හැඩිදැඩි කම් දක්වන මොහු කෙබන්දෙක් දැයි කී කල්හි සම්මා සම්බුදුරජාණන් වහන්සේ “මහණෙනි! මොහු දැන් පමණක් ම නො හික්මුනෙක් නො වේ, පෙරත් නො හික්මුනෙකැ” යි වදාරා භික්‍ෂූන්ගේ ඉල්ලීම පරිදි ථුල්ලතිස්සයන්ගේ යටගියාව මෙසේ වදාළ සේක.

“යට ගිය දවස බරණැස්නුවරැ බරණැස් රජුන් රජය කරණ කල්හි දෙවල නම් තවුසෙක් එහි විසී ය, හෙතෙමේ තපස් කරමින් අට මසක් හිමාලයවනයෙහි වාසය කොට ලුණු ඇඹුල් මුසු අහර ගන්නට සාර මසක් නුවර වසමි’ යි හිමාලයයෙන් නික්ම ආයේ; නුවරදොරැ සිටි ලමයින් කීපදෙනකු දැක ‘මෙ නුවරට එන තවුසෝ කො තැනෙක වසත් දැ’ යි ඇසී ය, ‘ස්වාමීනී! වලන් කළගෙඩි තනන්නන්ගේ කුඹල්හලෙක් මෙහි තිබේ, නුවර බලා එන බොහෝ තවුස් කෙනෙක් වසන්නෝ එහි ය’ යි ලමයින් කී විට තවුස් තෙමේ කුඹල්හලට ගොස් දොර කඩ සිට ‘පින්වත! මම ආගන්තුකයෙක්මි, ආයේ හිමාලය වනයේ සිට ය, තට කරදරයක් නො වේ නම්, මට එක් රැයක් මෙහි නවාතැන් දෙන්නැ’ යි කුඹල්කරුගෙන් ඉල්ලී ය, ‘ස්වාමීනි! කුඹල්හලෙහි මට රෑ වැඩෙක් නැත, කුඹල්හලත් ලොකු ය, ඉඩකඩ තිබේ, කැමැති ලෙසට සුවසේ වසනු මැනැවැ’ යි ඔහු වලන්හල තවුසාට භාර කෙළේ ය, ඔහු එහි සුවසේ වෙසෙයි, මේ අතර නාරද නම් අන් තවුසෙක් ද හිමාලයයෙන් අවුත් කුඹල්හලෙහි වසන කුඹල්කරුගෙන් අවසර ඉල්ලී ය,

‘ස්වාමීනී! දැන් එහි තවුසෙක් වෙසේ, මම ඔහුට කුඹල්හල භාර දුනිමි, ඔහු ඔබවහන්සේ හා එකට වසන්නට කැමැති නම්, මගෙන් වරදෙක් නැතැ’ යි කීයේ ය, එවිට නාරද තවුසා කුඹල්හලට ගොස් දෙවල තවුසා හමු ව ‘ඇදුර! ඔබට කරදරයෙක් නො වේ නම්, මටත් එක් රැයක් මෙහි වසන්නට ඉඩ දෙනු මැනැවැ’ යි ඉල්ලී ය, ‘හොඳයි, වරදෙක් නැත, ගේ ඉඩ කඩ තිබේ, කැමැති හැටියකට පසෙක ඉන්නැ’ යි දෙවලයා කී ය, අනතුරු ව ඔහු එක්පසෙක නවාතැන් ගත්තේ ය, රෑ බෝ වූ කල්හි දෙ දෙනා ම නින්දට ගියහ, නාරදයා නින්දට යද්දී දෙවලයා නිදන තැනත් දොරකඩත් සලකා බලා සිත තබා ගෙණ නිදිගත්තේ ය, දෙවලයා, නාරදයා නින්දට ගිය කල්හි වෙනදා නිදන තැන නො නිදා දොරමැද හරහට නිදා ගත්තේ ය, නාරද මහ රෑ හදිසියෙන් නින්දෙන් නැගිට පිටතට යන විට දොරමැද නිදා හුන් දෙවලයාගේ ජටාව ඔහුට පෑගුනේ ය, එවිට දෙවලයා ‘මාගේ ජටාව පෑගූයේ කවරෙක් දැ’ යි මහහඬින් කෑගැසී ය, ‘ගුරුදෙවය! මමැ’ යි නාරද බැගෑහඬින් කී ය, ‘හොර තවුස! තෝ වනයෙහි සිට මෙහි ආයෙහි, මාගේ ජටාව පා ගන්නට දැ’ යි දෙවලයා කෝපයෙන් ඇසූ විට ‘ආචාර්‍ය්‍යය! ඔබතුමන් මෙහි නිදනු මම නො දනිමි, එහෙත් මා අතින් සිදු වූ මේ වරදට මට කමාවන්නැ’ යි කියා, දෙවලයා කෑ ගසද්දී ම නාරද තෙමේ පිටතට බැස්සේ ය, ඒ අතර දෙවල තෙමේ ‘මේ මිනිහා පිටතට යද්දී මා ගැණ නො සලකා මා පාගා ගෙණ ගියේ ය, දැන් පෙරළා එන විටත් මා පාගන්නේ ය’ යි සිතා කලින් පා තුබූ තැන හිසත්, හිස තුබූ තැන පාත් තබා නිදි ගත්තේ ය, නාරදයා ද ‘මා එලියට එද්දී නො දැනීමෙන් ගුරුන්ගේ ජටාව මට පෑගුනේ ය, ඒ නිසා දැන් මෙ වර පා තිබෙන පැත්තෙන් යමි’ යි සිතා ගෙට ඇතුල් වන නාරදයාට එවර දෙවලයාගේ බෙල්ල පෑගුනේ ය, එයින් පළමුවරට ද වඩා හැඩි දැඩි වූ දෙවල තෙමේ ‘මාගේ බෙල්ල පෑගුයේ කවරෙක් දැ’ යි අසා ‘මමැ’ යි නාරදයා කී කල්හි ‘තෝ මහයකෙක්, මුල්වර මාගේ ජටාව පාගා දැන් නැවැත බෙල්ල පෑගුවෙහි ය! තට ශාප කරමියි ගුගුලේ ය, නාරද තෙමේ ‘වහන්ස! මා අත වරදෙක් නැත, ඔබ වහන්සේ මෙසේ නිදන බව මම නො දනිමි, මේ ඇත්ත ය, පළමු නිදාගත් ලෙසට නිදාගණු ඇතැ යි මම සිතීමි, එ හෙයින් ය මම මේ පැත්තෙන් ගෙට ඇතුල් වූයේ, කෙසේ වුවත් මෙයට මට කමන්නැ’ යි කී ය. ‘හොර තවුස! තට මගෙන් කමාවක් නැත, දෙ වරක් ම තෝ මා පෑගුවෙහි ය, තට ශාප කරමි” යි කියා,

යි. මෙසේ ශාප කෙළේ ය, එවිට නාරද තෙමේ ‘ඇදුර! ඔබ මා අත වරදෙක් නැතැ යි කියද්දීත් මා හිස සත් කඩකට පැළේවා යි ශාප කරන්නෙහි ය, දැන් මම, වරද යමකු අතැ වේ නම්, ඔහුගේ හිස පැළේවා යි ශාප කරමි “ යි.

යි ශාප කෙළේ ය,

නාරද තවුස් මහත් අනුභාව ඇත්තෙක, ඉකුත් කාලයෙන් සතළිස් කපෙක, ඉදිරියෙන් සතළිස් කපකැ යි අසූ කපක් සිහි කිරීමෙහි පොහොසත් ය. එ හෙයින් දැන් ‘කවරකු හිසට ශාපය හෙන්නේ දැ’ යි බලන්නේ, ගුරුන්ගේ හිස උඩ ශාපය වැටෙන බව දැක ඔහු කෙරෙහි හට ගත් අනුකම්පායෙන් තම ඍද්ධිබලයෙන් අරුණ නැගීම වළකාලී ය, නුවරවැස්සෝ එක් ව රජගෙට ගොස් ‘දේවයන් වහන්ස! අරුණ නො නගින බව පෙණේ, එය ඔබ වහන්සේගේ රජයෙහි වරදෙක් ද? කියනු මැනැව, අපට කිසි වැඩක් කර කියා ගන්නට නො හැකි ය, නො පමාව අරුණ නංවන්නැ’ යි අරගල කළහ, එවිට රජ තෙමේ තමන් අතින් දැන හෝ නො දැන යම් වරදෙක් සිදු වී තිබේ දැ යි සලකන්නේ, කිසිදු වරදක් තමන් අතින් නො සිදුවූ බව දැන, මෙබඳු දේ පැවිද්දන්ගේ අරගලවලිනුත් වන්නට හැකි ය, යි සිතා ‘මෙ දවසැ මෙ නුවරැ පැවිද්දෝත් ඇද්දැ’ යි සොයා බැලී ය, නුවරවැසෝ ‘පින්වත් දෙවයෙනි! ඊයේ සවස් වේලෙහි ආ පැවිද්දෝ දෙදෙනෙක් කුඹල් හලහි වෙසෙති’ යි කීහ, රජ තෙමේ ඒ වේලෙහි ම හුලඅතු පන්දම් විලක්කු දල්වා ගෙණ එහි ගොස් නාරද තවුසා වැද එකත් පසෙක හිඳ,

යි ඉල්ලා සිටියේ ය, නාරද තවුස් එහි වූ අරගලයේ සියලු විස්තරය රජුට කියා ‘දෙවල මේ කාරණයෙන් මට ශාප කෙළේ ය, එවිට මම, මා අත වරදක් නැත, වරද ඇත්තහු හිස පිට ශාපය වැටේවා’ යි ශාප කෙළෙමි, එසේ ශාප කොට පසුව ශාපය කා ඔලුවට එන්නේ දැයි බැලීමි, අපැදුරු දෙවලයා හිස පිට, ඒ කඩා වැටෙන බව දැක, ඔහු කෙරෙහි කරුණායෙන්, අරුණ නගින්නට නො දෙමි’ යි කී ය, ‘ස්වාමීනි! ශාපයෙන් මොහුට අන්තරායයෙක් නො වන්නේ කෙසේ දැ’ යි රජු ඇසී ය, ‘දෙවලයා මා කමා කරවතොත්, අන්තරායයෙක් නො වේ’ යි ඔහු කී ය, රජ තෙමේ දෙවලයා වෙතට ගොස් ‘ස්වාමීන් වහන්ස! ඔබ වහන්සේලාගේ අරගලයෙන් අපගේ රට වැසියා පෙළෙයි, රටේ කිසිත් වැඩෙක් නැත, රෑ දාවල් නො දැන මිනිසුනට කෙසේ වැඩ කළ හැකි ද? එම නිසා අපගේ රටවැස්සා කෙරෙහි කරුණායෙන් යෙදී නාරද ස්වාමීන් කමා කර ගන්නැ’ යි කියේ ය, එවිට දෙවල තවුස් තෙමේ ‘මහරජතුමනි! නාරදයා මාගේ ජටාවත් බෙල්ලත් පාගා මේ අරගලය ඇති කෙළේ ය, මා අතින් සිදු වූ කිසිත් වරදෙක් නැත, එසේ තිබියදීත් මම මොහු කෙසේ කමා කරවා ගණිම් ද, ඒ මට නො කළැකි’ යි කී ය, රජ තෙමේ ‘ස්වාමීනි! කරුණා කරන්න, තරහ අවසර ලැබීම නො සුදුසු ය, රටවැසියා ගැන කරුණායෙන් සිතා, නාරද ස්වාමීන් කමා කරවා ගන්නැ’ යි නැවැතත් ඉල්ලී ය, දෙවල තෙමේ නො කැමැති විය, ‘නාරද ස්වාමීන් කමා කරවා නො ගන්නහු නම්, ඔබ වහන්සේගේ හිස සත් කඩට පැළී යන්නේ ය’ යි කියද්දී ද, දෙවල තෙමේ නාරදයන් කමා නො කරවී ය,

එවිට රජ තෙමේ වහා සිය පිරිස ලවා දෙවල තවුසා අතින් පයින් බෙලෙන් අල්ලවා නාරද තාපසයාගේ පාමුල නතු කරවී ය, එවිට නාරද තෙමේ ‘ඇදුර! නැගී සිටිනු මැනැව, මම ඔබ වහන්සේට කමා කරමි’ යි කීය, නැවැත නාරද තෙමේ ‘මහරජ! මෙ තෙමේ සිතේ කැමැත්තෙන් මා කමා නො කරවයි, මෙය මොවුන්ගේ ගැලවීමට කරුණු නො වන්නේ ය, මෙ නුවරැ අසල පිහිටා ඇති විලට මොහු ගෙණ ගොස් හිසේ මැටි පිඩක් තබා බෙල්ල තෙක් දියට බස්වා සිටවනු මැනැවැ’ යි කීයේ ය, රජ තෙමේ දෙවලයා අල්ලා ගෙණ ගොස් එසේ කෙළේ ය, නාරද තෙමේ දෙවලයාට ‘ඇදුරුතුමනි! මා ඍද්ධිය හළ කල්හි හිරුරැස් නැගී එයි, එවිට ඔබවහන්සේ දියෙහි ගිලී පීනා ගොස් අන් තැනෙකින් මතු වන්නැ’ යි දැන්වී ය, නාරද ඍද්ධිය හළේ ය, ඒ හාම හිරු රැස් නැංගේ ය, මැටි පිඩ සත්කඩට පැළී ගියේ ය, දෙවලයා දියෙහි ගිලී පිනා ගොස් අන් තැනකින් මතු වී ය” යි මේ පුවත මෙසේ ගෙණ හැර දැක් වූ බුදුරජානන් වහන්සේ “මහණෙනි! මේ ආනන්ද ඒ කාලයෙහි රජ ව විසී ය, දෙවලයා මේ ථුල්ලතිස්ස තෙමේ ය, නාරද වූයේ මමැ යි, මොහු එදාත් හැඩිදැඩි ය, නො කීකරු ය, කියන දේ ඒ හැටියට කරන්නෙක් නො වී ය” යි වදාරා ථුල්ලතිස්ස තෙරුන් අමතා “අසුවලා මට බැන්නේ ය, අසුවලා මට ගැසුවේ ය, අසුවලා මා පැරද වී ය, අසුවලා බඩු පැහැර ගත්තේ ය, යි සිතන්නහුගේ වෛරය නො සංසිඳෙ යි, මෙසේ සිතා වෛර නො බඳින්නහුන්ගේ ම වෛරය සංසිඳේ ය” යි වදාළ සේක. වදාළෝ මෙසේ ය:-

මට බැන්නේ ය, මට ගැසූයේ ය, මා දිනා ගත්තේ ය, මාගේ වස්තුව පැහැර ගත්තේ ය’ යි යම් ගිහි-පැවිදි කෙනෙක් (බැණුම්, ගැසුම්, දිනුම්, පැහැර ගැණුම් ආදිය නිසා උපන්) ඒ වෛරය නැවැත නැවැත සිතෙහි බඳිත් ද, ඔවුන්ගේ වෛරය නො සංසිඳේ.

මට බැන්නේ ය, මට ගැසූයේය, මා දිනා ගත්තේ ය, මාගේ වස්තුව පැහැර ගත්තේ ය, යි යම් ගිහි-පැවිදි කෙනෙක් (බැණුම්, ගැසුම්, දිනුම්, පැහැර ගැණුම් ආදිය නිසා උපන්) ඒ වෛරය නැවැත නැවැත සිතෙහි නො බඳිත් ද, ඔවුන්ගේ වෛරය සංසිඳේ.

අක්කොච්ඡි මං. - (අසුවලා) මට බැන්නේ ය.

“තෝ සොරෙක් වෙහි, බාලයෙක් වෙහි, මූඪයෙක් වෙහි, ඔටුවෙක් වෙහි, ගොණෙක් වෙහි, කොටළුවෙක් වෙහි, නිරිසතෙක් වෙහි, තිරිසනෙක් වෙහි, තට සුගතියක් නැත, දුගතිය ම කැමැති විය යුතු ය” යන මෙබඳු වූ ආක්‍රෝශවස්තුවකින් හෝ එහි ම ගැනෙන “හීනයෙක් වෙහි, පහත් කුලයෙක ඉපදුනෙහි, තාගේ කුලය ලෝකසම්මත නො වේ, තාගේ පියා සතුන්මැරීම් ඈ පව්කම් කරන්නෙක, මවත් එබඳු ම ය” යනාදි ලෙසකින් හෝ, අසුවලා මට බැන්නේ ය, යි බණ දහම් නො දතේ සිතයි. ඒ සිතීමය මෙයින් වදාළෝ.

අවධි මං = (අසුවලා) මට ගැසූයේ ය.

යමෙක් යමක්හට අතින් පයින් දඬුයෙන් මුගුරෙන් පහරදේ ද, ඒ පහර කෑ තැනැත්තේ නූගත් වූයේ, අසුවලා මට පහර දුනැ, යි සිතයි.

අජිනි මං = (අසුවලා ) මා දිනා ගත්තේ ය.

බොරු සාක්‍ෂ්‍යකීම්, කියවීම්, වාදකිරීම්, එකට එක කිරීම් ඈ යමකින් (අසුවලා) මා පැරද වී ය යි සිතයි.

අහාසි මෙ = (අසුවලා) මගේ වස්තුව පැහැර ගත්තේ ය.

යමෙක් යමක්හට අයත් මුතු - මැණික් - රෙදිපිළි - අබරණ - ඉඩකඩම - ගේ දොර - හරකබාන ඈ යමක් පැහැර ගත්තේ නම් ඒ හිමියා, අසුවලා මා සතු මුතු - මැණික් - මිල - මුදල් ඈ වස්තුව පැහැර ගත්තේ ය, යි සිතයි.

යෙ තං උපනය්හන්ති = යම් කෙනෙක් ඒ ක්‍රෝධය නැවත නැවැත සිතෙහි බඳිත් ද.

යමකු යමක්හට මේ කියූ ලෙසකින් නපුරක් අවැඩක් කළ විට, ඒ ගැන ම සිතමින් කියමින් කල් යැවීම, එයට යටත් වූ බණ දහම් නො දත් බොහෝ දෙනකුගේ සිරිත ය. එයට හේතුව වනුයේ බණ දහමින් පැසුනු නුවණ නැතිබව ය. එසේ සිතීමෙන් කීමෙන් වන්නේ , මුලින් උපන් වෛරය, තව තවත් සිය සිතෙහි තද බදවීම ය. නැගී යෑම ය. ටිකකින් සංසිඳ වන්නට නො හැකි තැනට වෛරය තදබදවීම ය. අනුන් කළ නපුර නිසා, සිතෙහි උපන් වෛරය ගැණ පුන පුනා සිතීමෙන් සිතෙහි බැඳීම, කුණු මස් ආදී වූ යමක් තණපත් ආදී වූ යමකින් වෙළා බැඳ තැබීමක් වැනි ය. කුණුමස් එසේ බැඳ තැබීමෙන් එහි දුගඳ තව තවත් දියුණු වනු මිස, වැඩිවනු මිස දුරුවීමෙක් නො වේ. එ මෙන් යන්තමකින් උපන් වෛරය, අසුවලා මට බැන්නේ ය’ යනාදි ලෙසින් නිතර සිහි කිරීමෙන් තදබද ව යන්නේ ය. බුරුල් වීමෙක්, දුරුවීමෙක් නො වේ.

මෙහි වූ යෙ’ යන්න දෙවි-මිනිස්-ගිහි-පැවිදි කා උදෙසාත් ය යෙදුනේ. තෙසං යන්න බලමින් සිටියි මෙහි.

උපනය්හන්ති’ යනු ක්‍රියාපදයි. එහි මුල සිටි උප යන්න “උපාදානං, උපායාසො” යනාදී තන්හි මෙන් තදබද යන අරුත්හි ආයේ ය. මෙහිලා වැඩි කතාවක් ඉදිරියෙහි එන්නී ය.

වෙරං තෙසං න සම්මති = ඔවුන්ගේ වෛරය නො සංසිඳේ.

සිත විරූපබවට පත් කරණුයේ වෛරය යි. ‘විරූපෙන අරති ගච්ඡතීති = වෙරං’ යන අර්‍ත්‍ථසමර්‍ත්‍ථනයෙන් ඒ පැහැදිලිය. ඇස් කන් නාස් ආදී වූ ස වැදෑරුම් දොරටු අතුරෙහි යම් කිසි දොරටුවකට සිත් නො ගන්නා යම්කිසි රූප ශබ්දාදී වූ අරමුණක් හමු වූ විට සිතෙහි හටගන්නා වෙනස් බව, රළුබව, අරමුණ හා සිතෙහි ගැටීම වෛරය යි. මෙය ඉපැදෙනුයේ අරමුණ, සිත හා එකට ගැටීමෙනි. වෛරය මුල් කොට සිත් දෙකක් උපදී. ඒ දෙක දොළොස් වැදෑරුම් අකුසල්සිත්වලට ඇතුළත් ය.

මෙහි ඉපැත්මට, කරුණු දසයෙක් හේතු වේ. මේය ඒ. “අසුවලා මට පෙර නපුරක් කෙළේ ය, දැනුත් එසේ ම කරයි. මතුත් එසේ ම කරන්නේ ය, මාගේ හිතවතාට පෙර නපුරක් කෙළේ ය, දැනුත් එසේ ම කරයි, මතුවත් එසේ ම කරන්නේ ය, මාගේ සතුරාට පෙර වැඩ සිදු කෙළේ ය, දැනුත් එසේ ම කරයි, මතුත් කරන්නේ ය” යන මේ නව ආකාරය හා අත් පා ආදිය ගසක මුලක හැපීම-හිරුරස් ඇති නැතිවීම-වැසි ඇති නැතිවීම යනාදී වූ කරුණු ය. මෙහි මුලින් කියූ නවවිධ ආඝාතවස්තුවට මේ අස්ථානක්‍රෝධහේතුව එක් කොට ගතයුතු යි. එවිට ය දසවැදෑරුම් වනුයේ. පාළිය මෙසේ ය:- “අනත්‍ථං මෙ අචරීති ආඝාතො ජායති, අනත්‍ථං මෙ චරතීති ආඝාතො ජායති, අනත්‍ථං මෙ චරිස්සතීති ආඝාතො ජායති, පියස්ස මෙ මනාපස්ස අනත්‍ථං අචරීති ආඝාතො ජායති, පියස්ස මෙ මනාපස්ස අනත්‍ථං චරිස්සතීති ආඝාතො ජායති, අප්පියස්ස මේ අමනාපස්ස අත්‍ථං චරීති ආඝාතො ජායති, අප්පියස්ස මේ අමනාපස්ස අත්‍ථං චරිස්සතීති ආඝාතො ජායති, අට්ඨානෙ වා පන ආඝාතො ජායතීති”

“අනත්‍ථං මෙ අචරීති” යනාදී විසින් වදාළ ක්‍රෝධවස්තූහු අනිෂ්‍ටස්තු විසින් දක්වන ලදහ. එසේ ම ඉෂ්ටවස්තුන් නිසාත් ක්‍රෝධය උපදනේ ය. බණපොතෙහි ඒ ආයේ මෙසේ යැ:- “ඉට්ඨං වත්‍ථූං අච්ඡෙදසඞ්කිනොපි කොධො ජායති, අච්ඡීන්‍දන්නෙපි කොධො ජායති, අච්ඡීන්නෙපි කොධො ජායති, ඉට්ඨං වත්ථූං විපරිණාමසඞ්කිනොපි කොධො ජායති’ විපරිණමන්තෙපි කොධො ජායති, විපරිණතෙපි කොධො ජායති” යි.

තමා කැමැති වස්තුව පැහැර ගණිති යි සැක ඇත්තහුට ක්‍රෝධය උපදී. තමා කැමැති වස්තුව පැහැර ගන්නා කල්හි ක්‍රෝධය උපදී. තමා කැමැති වස්තුව පැහැර ගත් කල්හි ක්‍රෝධය උපදී. තමා කැමැති වස්තුව වෙනස් වෙති යි සැක ඇත්තහුට ක්‍රෝධය උපදී. තමා කැමැති වස්තුව වෙනස් වන කල්හි ක්‍රෝධය උපදී. තමා කැමැති වස්තුව වෙනස් වූ කල්හි ක්‍රෝධය උපදී, යනු එහි අරුත් ය.

විරොධ, විද්දෙස, දොස, පටිඝ කොධ, ආඝාත, කොප, රොස, ව්‍යාපාද, අනභිරද්ධි, යන නම් ද මෙයට පර්‍ය්‍යාය වේ. මේ සියල්ලෙන් කියවෙනුයේ සිතෙහි ඇතිවන රළු ගති ය යි. එය සමහර විටෙක අනිටු අරමුණු ලැබීමෙන් සිත හැඩ ගැසෙන සැටි මේ නම්වලින් දක්වන ලද්දේ ය.

වෛරය, සත්වසන්තානය කෙලෙසන බැවින් ක්ලේශ යි ද, අර්‍හත්මාර්‍ගඥානාදිය අවුරණ බැවින් නීවරණ යි ද, වර්‍තමාන ආත්ම භාවය, අනාගත ආත්ම භාවය හා ද, නාමධර්‍ම, රූපධර්‍ම හා ද එකට ගැටගසන බැවින් ග්‍රන්ථ යි ද, අරමුණක් ලැබුනු විට ඉපැදෙන බැවින් අනුශය යි ද, සසර දුකින් නිදහස්ව යා නො දී සත්වයා සසර බැඳ තබන බැවින් සංයෝජන යි ද, සත්‍වශරීරය දවන බැවින් වහනි යි ද වදාරණ ලද්දේ ය. මෙහි සමුලඝාතනය අනාගාමී මාර්‍ගයෙන් සිදු වන්නේ ය.

මෙහි වූ තෙසං’ යන්නෙන් කියැවෙන්නෝ නම්, “අසුවලා මට බැන්නේ ය, ගැසූයේ ය” යනාදීන් අනුන් කළ නපුර නිතර සිහි කරමින් සිතෙහි උපන් ක්‍රෝධය තදබද කරන්නෝ ය. වඩ වඩාත් දියුණු කරන්නෝ ය.

න’ යනු ප්‍රතිෂේධයෙහි ය. සම්මති’ යනු ක්‍රියාපද යි. එය. න’ යන නිපාතය හා එක් වූයේ ‘නො සංසිඳේ’ යන සිංහල අරුත දෙයි.

අනෙකකු තමහට කළ නපුර නිතර නිතර සිහිකිරීම, එයින් උපන් වෛරය, බද්ධවෛරයක් වන්නට කරුණු ය යි මෙයින් වදාළ සේක.

අක්කොච්ඡි මං = අසුවලා මට බැන්නේ ය.

අවධි මං = අසුවලා මට ගැසූයේ ය.

අජිනි මං = අසුවලා මා දිනා ගත්තේ ය.

අහාසි මෙ = අසුවලා මාගේ වස්තුව පැහැර ගත්තේ ය.

ය තං න උපනය්හනති = යම් කෙනෙක් ඒ උපන් වෛරය (සිතෙහි) නො බඳිත් ද.

වෙරං තෙසං උපසම්මති = ඔවුන්ගේ වෛරය සංසිඳේ.

අනුන් කළ අපරාධයන්, අනර්‍ත්‍ථයන් සිහි නො කරණ සිත්හි නගා නො ගන්නා වූ ගිහි-පැවිද්දන්ගේ ඒ අපරාධයන් අනර්‍ත්‍ථයන් නිසා සිය සිත්හි උපන් වෛරය සංසිඳී යයි. “පෙර ඒ ඒ ජාතිවලදී තා විසිනු දු නිදොස් වූ වරදක් අපරාධයක් නො කළ කිසිවක්හට ඇණුම් බැණුම් කරණලද්දේ ය, පහර දෙන්නට ද ඇත. බොරු සාක්‍ෂ්‍ය කීමෙන් කිසිවකු පරදවන්නට ද ඇත, අනුන් අයත් යම් යම් දේ පැහැර ගන්නට ද ඇත, ඒ නිසාය නිදොස් ව හිඳත් උනුන්ගේ ඇනුම්, බැණුම්, ගැසුම්වලට තැන් වූ යෙහි” යි මෙසේ පූර්‍ව කර්‍මය සැලකීමෙන් ද, උපන් ඒ වෛරය දර නැති ගින්න නිවී යන්නා සේ සංසිදී යයි. “අසති අමනසිකාරෙන වා කම්මපච්චවෙක්ඛණවසෙන වා යෙ තං අක්කොසාදිවත්ථුකං කොධං තයා පි කොචි නිද්දොසො පුරිමභවෙ අකකුට්ඨො භවිස්සති, පහෙටා භවිස්සති, කූටසක්ඛිං ඔතාරෙත්‍වා ජිතො භවිස්සති, කස්ස චි පසය්හ කිඤ්චි අච්ඡින්නං භවිස්සති, තස්මා නිද්දෙසො හුත්‍වාපි අක්කොසාදීනි පාපුණා සීති එවං න උපනය්හන්‍ති, තෙසු පමාදෙන උප්පන්නම්පි වෙරං ඉමිනා අනුපනය්හනෙන නිරින්‍ධනො විය ජාතවෙදො උප සම්මති” යනු අටුවා ය.

අනෙකකු කළ අපරාධ, අනර්‍ත්‍ථ ගැණ නැවැත නැවැතත් නො සිතා හැරීම හා පෙර තමන් කළ කර්‍ම ගැන සිහි කිරීම උපන් වෛරය සංසිඳීමට කරුණු වන බව මෙයින් වදාළ සේක.

මේ ධර්‍ම දේශනාව කෙළවර ලක්‍ෂයක් භික්‍ෂූහු සෝවන් ඵලාදියට පැමිණියෝ ය. දේශනාව මහාජනයාට වැඩ සහිත වූ ය. හැඩිදැඩි ව සිටි ථුලලතිස්සස්ථවිර තෙමේ ද මේ බණකතාව අසා කීකරු වූයේ ය.