විමසීමේ වේශයෙන් ප්‍ර‍තිරූපක හේතූන් ගැනීමෙන් මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය වඤ්චා කෙරේ.
විමසීම ප්‍ර‍ඥාවට අයත් ක්‍රියාවකි. කළ හැකි නම් හැම කරුණක් ම විමසා ඒවායේ තතු දැන ගැනීම යහපති. විමසා වැඩ කළ යුතු බවත්, නො විමසා ක්‍රියා කිරීම අන්තරායකර බවත් බුදුන් වහන්සේ විසින් හා තවත් බොහෝ ප්‍රාඥයන් විසින් ද ප්‍ර‍කාශ කරන ලදහ. විමසීම යහපත් වුවත්, නො විමසා ක්‍රියා කිරීම අන්තරායකර වුවත්, සාමාන්‍ය මනුෂ්‍යයකු සියල්ල ම විමසා නියම වශයෙන් දැන ගෙන ම වැඩ කරන්නට සැරසෙත හොත් ඔහුට වැඩ කරන්නට කලක් නො ලැබෙන්නේ ය. විමසීමට ම ඔහුගේ කාලය ගෙවී යන්නේ ය. එබැවින් විමසීම යහපත් වුවත් එය එක්තරා ප්‍ර‍මාණයකින් කළ යුත්තකි. සැම දෙනා ම සැම දෙයක් ම විමසා ප්‍ර‍ත්‍යක්ෂ කර ගැනීමට සමත් නො වෙති.
සිත කිලිටි කරන්නා වූ ද, දුබල කරන්නා වූ ද, ඥානය ආවරණය කරන්නා වූ ද කාමච්ඡන්දාදි නීවරණයන් ස්වසන්තානයෙන් බැහැර කොට ධ්‍යානාභිඥා මාර්ගඵල සංඛ්‍යාත උත්තරීතර මනුෂ්‍ය ධර්මයන් උපදවා ගත්තා වූ බුද්ධාදි මහෝත්තමයන් ගේ පරම විශුද්ධි ඥානයෙන් දක්නා ලද සත්ත්වෝත්පත්ත්‍යාදි ගැඹුරු කරුණු සාමාන්‍ය මනුෂ්‍ය ඥානයට අවිෂය ය. එ බඳු ගැඹුරු කරුණු දැක්වෙන ආගම ධර්මය පිළිබඳ විමසුම් කරන්නවුන් විසින් ඒ මහෝත්තමයන් කෙරෙහිත් උන් වහන්සේලා විසින් ප්‍ර‍කාශිත ධර්මය කෙරෙහිත් ගෞරව පෙරදැරි කර ගෙන ඒ විමසීම කළ යුතු ය. එ සේ විමසන්නා වූ තැනැත්තා මුළා නොවේ. යම් කිසි කරුණක් තේරුම් ගැනීමට තමා ගේ නුවණ ප්‍ර‍මාණ නො වන තැන දී ඔහුට ඒ බව අවබෝධ වේ. නුවණ නො පොහොනා කරුණු පිළිබඳ මිථ්‍යා ලබ්ධි ඔහුට ඇති නොවේ. ශාස්තෘ ගෞරවයෙන් හා ධර්ම ගෞරවයෙන් තොර ව විචිකිත්සාව (සැකය) පෙරදැරි කර ගෙන සත්‍යාසත්‍යය සෙවීමේ අදහසින් ධර්මය විමසන්නා වූ තැනැත්තාට, යම් කිසි කරුණක් තේරුම් ගැනීමට තමා ගේ නුවණ ප්‍ර‍මාණ නො වන කල්හි ඒ බව ඔහුට නො දැනේ. හේ නො මග ගොස් මිථ්‍යා ලබ්ධි ඇති කර ගනී. සමහරු එ පමණින් ද නො නැවතී බුදු වරුන්ට රහතුන්ට නින්දා කරන, ධර්මයට නින්දා කරන, ධර්මය අවලංගු කරන්නට තැත් කරන අය වෙති. එය ඔවුනට පමණක් නො ව ලෝ සසුන් දෙකට ද මහත් අනර්ථයකි. කරුණු මෙසේ හෙයින් විමසීම යහපත් වුවත් එය පරෙස්සමින් කරත්වා!
සත්‍ය වූ හෝ අසත්‍ය වූ හෝ කවර ලබ්ධියක මුත් පිහිටා විමසන්නා වූ තැනැත්තා හට ද තමා ගත් ලබ්ධිය සත්‍ය බවට අනේක හේතු යුක්ති පෙනෙන්නේ ය. ආත්මයක් ඇතැ යි ගත් තැනැත්තාට එය සත්‍ය බවට අනේක හේතු යුක්ති පෙනේ. ආත්මයක් නැතැයි ගන්නහුට ද එය සත්‍ය බවට එසේ ම බොහෝ හේතු යුක්ති ලැබේ. ලෝකයේ මැවුම්කරුවකු ඇතැ යි ගන්නහුට ද එසේ ම බොහෝ හේතු යුක්ති ලැබේ. නැතැ යි ගන්නහුට ද බොහෝ හේතු යුක්ති ලැබේ. එසේ ම පින් පව් ඇතැ යි ගන්නවුන්ට ද නැතැ යි ගන්නවුන්ට ද, නැවත ඉපදීමක් ඇතැ යි ගන්නවුන්ට ද, නැතැ යි ගන්නවුන්ට ද තම තමා ගත් ලබ්ධිය සත්‍ය බවට බොහෝ හේතු යුක්ති ලැබෙන්නේ ය.
ගැඹුරු කරුණු ය දුරවබෝධ කරුණු යැ යි කියනු ලබන්නේ පහදා ගැනීමට උපකාර වන හේතු යුක්ති දුර්ලභ කරුණුවලට ය. ගැඹුරු කරුණුවල දී සත්‍යය පහදා ගැනීමට උපකාර වන හේතු යුක්ති දුර්ලභ බැවින් ගැඹුරු කරුණක් ඇති සැටියට ම ගෙන එය වැඩි දුරටත් විමසන්නා වූ තැනැත්තා හට එය පහදා ගැනීමට ලැබෙන්නේ හේතු යුක්ති ස්වල්පයකි. එබඳු කරුණක් වරදවා තේරුම් ගෙන වැඩි දුරටත් එය විමසන්නකුට තමා ගත් වැරදි ආකාරය ම සත්‍යය බවට ලැබෙන හේතු යුක්ති ඉතා බොහෝ වන්නේ ය. ඒවා එයට හේතු සැටියට ඔහුට පෙනුනත් සත්‍ය හේතූන් නො වෙති. යම් කිසි සිද්ධියකට සත්‍ය හේතු නො වී, සත්‍ය හේතූන් සේ පෙනෙන කරුණුවලට ප්‍ර‍තිරූපක හේතු යැයි කියනු ලැබේ. මිථ්‍යා ලබ්ධියක් ගෙන එය විමසන්නා වූ තැනැත්තා තමාගේ ඒ ලබ්ධිය සත්‍ය බවට බොහෝ ප්‍ර‍තිරූපක හේතූන් දක්නේ ය. ඒවායින් හෙතෙම වැඩි දුරටත් රැවටෙන්නේ ය. “විමසීමේ ආකාරයෙන් ප්‍ර‍තිරූපක හේතූන් ගැනීමෙන් මිථ්‍යා දෘෂ්ටිය වඤ්චා කරන්නේ යැ” යි කියන ලදුයේ එ හෙයිනි.