හුදෙක් ආර්‍ය්‍යඵලරාසනුභවය නොවැ නිරෝධ සමාපත්තියට සමවැදීමෙහි සමර්ථබව ද මේ ප්‍ර‍ඥාභාවනාවේ ආනිසංසය යි දතයුතු. ඒ නිරෝධසමාපත්තියේ ස්වරූප දැක්වීමට මේ ප්රශ්න වේ.
ප්රශ්න:- (1) නිරොධසමාපත්ති කවරේ ද
(2) එයට කවුරු සමවදිත් ද
(3) කවුරු නො සමවදිද් ද
(4) කවර හෙයින් සමවදිද් ද
(5) (නිරෝධ සමාපත්තියට) කෙසේ සමවැදීම වේ ද
(6) කෙසේ සිටීම වේ ද
(7) කෙසේ නැගීම වේ ද
(8) නැගුණහු ගේ සිත කුමකට නැමුණේ ද
(9) මැරුණහු ගේ ද, සමවැදුණහු ගේ ද වෙනස කිම
(10) නිරොධ සමාප්තතිය සඞ්ඛත ද
(11) අසඞ්ඛත ද
(12) ලෞකික ද
(13) ලෝකෝත්තර ද
(14) නිෂ්පන්න ද
(15) අනිෂ්පන්න ද
පිළිතුරු:- (1) විදර්‍ශනානුගත අෂ්ටසමාපත්ති පිළිවෙලින් සමවැද ඒ සමාපත්තියෙහි ප්‍ර‍තිපක්‍ෂ ධර්‍මයන් නිරුද්ධ කිරීම් වශයෙන් කායාදි ත්‍රිවිධ සංස්කාර පිළිවෙලින් නිරුද්ධ කිරීමෙන් පිරිසිඳි කාලයෙහි චිත්ත-චෛතසික ධර්‍මයන් ගේ නො පැවැත්ම නිරොධසමාපත්ති නම.
(2) අෂ්ටසමාපත්තිලාභී අනාගාමීහු හා ක්‍ෂීණාශ්‍ර‍වයෝ සමවදිති.
නිදර්‍ශන:- ද්‍විහි බලෙහි සමන්නාගතත්තා තයො ච සංඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියා සොළසහි ඤාණචරිහාහි නවහි සමාධිචරියාහි වසීභාවතා පඤ්ඤා නිරොධසමාපත්තියා ඤාණං”[1]
‘බලදෙකින් සමන්‍වාගත හෙයින් ත්‍රිවිධ සංස්කාරයන් සංසිඳුවීමෙන් සොළොස් (16) වැදෑරුම් ඤාණයන් ගේ පැවැත්මෙන් ද, නවසමාධීන් ගේ පැවැත්මෙන් ද, වර්‍ශ භාවයට පැමිණ ප්‍රඥාව නිරොධසමාපත්තියෙහි ඤාණය යි’ කියන ලදී.
(3) ශමථ - විදර්ශනා බලද්වයයෙන් යුක්ත වූ නිරොධ සමාපත්තිය එළවන්නා වූ මේ සමාපත්තිය අෂ්ටසමාපත්තිලාභී අනාගාමීන් හා රහතුන් හැර සෙස්සවුනට නැත්තේ යි. එහෙයින් ඒ අනාගාමීහු හා රහත්හුම එයට සමවදිති. සෙසු පෘථග්ජනාදීහු සමනොවදිත්
විස්තර :- ඒ බලය නම් කවරේ ද එය මෙසේ විස්තර කරන ලදී. සමථබලය - විදර්ශනා බලයයි බල දෙකකි. එහි සමථබලය නම් කාමච්ඡන්‍දය වික්ඛම්භනය කරන නෙක්ඛම්ම සංකල්පයා ගේ වශයෙන් චිත්තයා ගේ අවික්‍ෂේපය සමථබල නමි. ව්‍යාපාදය විෂ්කම්භණය කරන අව්‍යාපාද වශයෙන් චිත්තයා ගේ අවික්‍ෂේපය ද, ථීන-මිද්‍ධය විෂ්කම්භණය කරන ආලෝක සංඥා වශයෙන් චිත්තයා ගේ ඒකාග්‍ර‍තා සංඛ්‍යාත අවික්‍ෂේපය ද, උද්‍ධච්චය විෂ්කම්භණය කරන සමාධාන වශයෙන් චිත්තයා ගේ එකාග්‍ර‍තාසංඛ්‍යාත අවික්‍ෂේපය ද, මිථ්‍යාවිතර්‍ක විෂ්කම්භණය කරන ආනාපානසතියෙන් සිද්ධ වූ පටිනිස්සග්ගානු පස්සී ආශ්වාස-ප්‍ර‍ශ්වාස වශයෙන් චිත්තයා ගේ ඒකාග්‍ර‍තාසංඛ්‍යාත අවික්‍ෂේපය ද සමථබල නමි. මේ උපචාරද්ධ්‍යාන වශයෙනි.
තවද ප්‍ර‍ථම ධ්‍යානයෙන් නීවරණ නිමිත්තෙන් කම්පා නො වන හෙයින් සමාධිය සමථබල නමි. ද්විතීයධ්‍යානයෙන් විතර්‍ක විචාරයන් ද -පෙ- නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තියෙන්-ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සංඥායෙන් ද කම්පා නො වන හෙයින් සමාධි බල නම. උද්ධඤ්ඤනිමිත්තෙන් හා උද්ධච්චසම්ප්‍ර‍යුක්ත මොහඅහිරිකාදි කෙලෙස් හේතුවෙන් ද, උද්ධච්චසම්ප්‍ර‍යුක්ත සතර ස්කන්‍ධයෙන් ද, කම්පා නො වන හෙයින් භ්‍ර‍මණය නො වන හෙයින් නො සැලෙන හෙයින් සමාධිබල නමි.
විදර්ශනා බලය කිම? අනිච්චානුපස්සනාව විදර්ශනා බල යි. දුක්ඛානුපස්සනාව -පෙ- අනත්තානුපස්සනාව - නිබ්බිදානුපස්සනාව - විරාගානුපස්සනාව - නිරොධානුපස්සනාව - පටිනිස්සග්ගානු පස්සනාව (කෙලෙසුන් දුරලීම) විදර්ශනා බලයි.
රූපය අනිත්‍යය වශයෙන් බැලීම - රූපය පටිනිස්සග්ගානු පස්සනා වශයෙන් බැලීම විදර්ශනා බලයි. වේදනාව - සංඥාව - සංස්කාර - විඥානය - චක්‍ෂුව - ජරා - මරණය අනිත්‍ය වශයෙන් බැලීම, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා වශයෙන් බැලීම විදර්ශනා බලයි.
කවර අර්ථයෙන් විදර්ශනා බලය වේද
අනිච්චානුපස්සනාවෙන් නිත්‍යසංඥායෙන් කම්පා නො වන හෙයින් විදර්‍ශනාබල නමි. දුක්ඛානුපස්සනාවෙන් සුඛසංඥාවෙන් කම්පා නො වන හෙයින් විදර්‍ශනාබල නමි. අනත්තානුපස්සනාවෙන් ආත්ම සංඥාවෙන් කම්පා නො වන හෙයින් විදර්‍ශනාබල නමි. නිබ්බිදානුපස්සනාවෙන් නන්‍දියෙන් සප්‍රීතික තෘෂ්ණාවෙන් කම්පා නො වන හෙයින් විදර්‍ශනාබල නමි. විරාගානුපස්සනාවෙන් රාගයෙන් නො සැලෙන හෙයින් ද, නිරොධානුපස්සනාවෙන් සමුදයෙන් නො සැලෙන හෙයින් ද, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාවෙන් ආදානයෙන් නො සැලෙන හෙයින් ද, අවිද්‍යාවෙන් අවිද්‍යා සහගත කලේශයෙන් හා තත් සම්ප්‍ර‍යුක්ත චතුස්කන්‍ධයෙන් හා නො සැලෙන හෙයින් ද විදර්‍ශනාබල නමි. මේ විදර්ශනා බලයයි.
ත්‍රිවිධ සංස්කාරයන් සංසිඳවීමෙන් යන්නෙන්:- ද්විතීයධ්යානයට සමවන්නහු ගේ විතර්‍ක-විචාර (වචීසංස්කාර) යෝ සංසිඳුනාහු වෙති. චතුර්ථධ්‍යානයට සමවන්නහු ගේ ආස්වාස-ප්‍ර‍ශ්වාස (කායසංස්කාර) යෝ සංසඳෙත්. සඤ්ඤාවේදයිත නිරෝධයට සමවන්නහු ගේ සංඥා (චිත්තය) ද, වේදනා ද ඒ සම්ප්‍ර‍යුක්ත සංස්කාර ධර්‍මයෝ සංසිඳෙත්. මෙසේ මෙකී ත්‍රිවිධ සංස්කාරයන් ගේ සංසිඳීම මෙයින් අදහස් කරන ලදී. (මෙහි තයො යනු “තින්නං” යන අර්‍ථය දෙයි)
සොළසහි ඤාණචරියාහි =(සොළොස් (16) ඤාණචරියාවෙන් යන්නෙන් අනිච්චානුපස්සනා-දුක්ඛානුපස්සනා - නිබ්බිදානුපස්සනා - විරාගානුපස්සනා - නිරොධානුපස්සනා - පටිසංඛානුපස්සනා - පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා - විවට්ටානුපස්සනා සොතාපත්තිමග්ග - සොතාපත්තිඵල සමාපත්ති - සකදාගාමිමග්ග සකදාගාමිඵලසමාපත්ති - අනාගාමිමග්ග- අනාගාමිඵලසමාපත්ති - අරහත්තමග්ග - අරහත්තඵලසමාපත්ති යන මේ සොළොස් (16) ඥානචර්‍ය්‍යාවෝ ගැනෙති.
විශේෂ:- අටවැදෑරුම් අනුපස්සනාවන් ගේ හා අටවැදෑරුම් මාර්‍ග - ඵල ඥානයන් ගේ වශයෙන් මේ සොළොස් (16) ආකාරයෙන් ඤාණයා ගේ පැවැත්ම වේ.
‘නවවැදෑරුම් සමාධිචරියාවන්ගෙන්’ යන්නෙන් ප්‍ර‍ථමධ්‍යාන සමාධිචර්යා යැ. -පෙ- නේවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්ති සමාධිචර්‍ය්‍යයැ යි මෙසේ අෂ්ටසමාපත්තීන් හා ඔවුන් ගේ උපචාර සමාධියදැ යි නවසමාපත්තීහු ගැනෙති.
විස්තර:- ප්‍ර‍ථමධ්‍යාන ප්‍ර‍තිලාභය පිණිස විතර්‍කය ද, විචාරය ද, ප්‍රීතිය ද, සුඛය ද, චිත්තේතකාග්‍ර‍තාවය ද වන්නේ යැ. මේ නව සමාධිචර්‍ය්‍යාවන් ගෙන් ද,
වඝී නම් පඤ්චවසීහු ය, ආවජ්ජනවසී යැ, සමාපජ්ජන වසී යැ, අධිඨාන වසී යැ, වුඨාන වසී යැ, පච්චවෙක්ඛන වසී යැ යන මොහුයි.
විස්තර:- ප්‍ර‍ථමධ්‍යානය ආවර්‍ජනා කරන්නහු ගේ කැමැති තැනෙක - කැමති පමණ කලක් - කැමැති තාක් ධ්‍යානාඞ්ගයන්හි නිරන්තරයෙන් චිත්තය පැවැත්මට සමර්‍ථ බව ආවර්‍ජනවසීතාව යැ.
ප්‍ර‍ථමධ්‍යානයට කැමැති තැනෙක - කැමති කලක් - කැමැති තාක් සමවැදීමට සමර්‍ථ බව සමාපජ්ජනවසීතාව යැ.
ධ්‍යානය සිටුවන්නට සමර්‍ථ බව අධිඨානවසීතාව යැ.
ශීඝ්‍ර‍වැ නැගීමෙහි සමර්ථබව වුට්ඨානවසීතාව යැ.
ප්‍ර‍ත්‍යවෙක්‍ෂාකිරීමේ සමර්‍ථ බව පච්චවෙක්ඛනවඝීතාවයි.
විශේෂ:- ප්‍ර‍ත්‍යවෙක්‍ෂාවසීතාව ආවර්‍ජනාසීතාවෙන්ම සිද්ධ යැ. එහි ප්‍ර‍ත්‍යවෙක්‍ෂා ජවනයෝ ම ආවර්‍ජනාන්තර වෙති.
ද්‍විතීයධ්‍යාන සමාපත්තියට - නේවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තියට සමවැදීමට සමර්‍ථ බව සමාපජ්ජනවසීතාව යි. (යනාදිය ද පෙර සේමැ යි.) මේය පඤ්චවිධ වසීතා නම්.
විස්තර:- මෙහි සෝළස විධ ඤාණචරියාවයැයි කීයේ නිරවශේෂයෙන් දැක්වීම පිණිස යැ. එහෙයින් අනාගාමිහට අර්‍හත් මාර්‍ග ඵලයන් අනධිගත හෙයින් තුදුසු (14) ඤාණචරියාවෙක් වේ. එසේ වන්නා හා ශකෘදාගාමි දොළොස් (12) ඥාන චර්‍ය්‍යාවක් ද, සෝවාන්හට දස (10) ඥානචර්‍ය්‍යාවක් ද කවර හෙයින් නො වේද යත්:- සමාධියට සතුරු වූ පඤ්චකාම ගුණික රාගය පහ නො වූ හෙයිනි.
ඒ ශකෘදාගාමී - ශ්‍රෝතාපන්නයන් ගේ කාමරාග අප්‍ර‍හීණ හෙයින් ශමථ බලය සම්පූර්‍ණ නො වේ. ඒ අසම්පූර්‍ණ කල්හි ශමථවිදර්‍ශනා බලද්වයයෙන් සමවැදිය යුතුවූ නිරොධසමාපත්තියට බල විකලත්‍වයෙන් සමවැදීමට නොහැකි වේ. අනාගාමීහු ගේ ඒ කාමරාගය ප්‍ර‍හීණ වූ හෙයින් හෙතෙමේ පිරිපුන් බව ඇත්තේ වේ. එහෙයින් ඕහට නිරොධසමාපත්තියට සමවැදිය හැකි යැ.
එයින් වදාළහ:- ‘නිරොධා වුඨහන්තස්ස නේවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන කුසලං ඵලසමාපත්තියා අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො”[2]
‘නිරෝධයෙන් නැගිටින අනාගාමීහට නේවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන කුසලචිත්තය අනාගාමීඵලසමාපත්තියට අනන්තර ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් ප්‍ර‍ත්‍ය වේය ’යි මේ අනාගාමීහු ගේ නිරෝධයෙන් නැගිටීම සඳහාම කියන ලදි.
එහි සමාපජ්ජනං = සමවැදීම නම්, පඤ්චවොකාර භවයෙහි අනැගැමිරහතුන් ගේ නිරෝධ සමාපත්තියට සමවැදීම යි ප්‍ර‍ථම ධ්‍යානාදි අනුපූර්‍ව සමාපත්ති ලැබෙන හෙයිනි.
විශේෂ:- චතුවොකාර භවයෙහි ප්‍ර‍ථමධ්‍යානාදීන් ගේ උත්පත්තිය නැති හෙයින් (අරූප භවයෙහි) නිරෝධසමාපත්තියට සමවැදිය නො හැකියි. ඇතැම් ආචාර්‍ය්‍ය කෙනෙක් හෘදය වස්තු රූපය නැති හෙයිනැ යි යෙති.
(අරූප භවයෙහි නිරොධසමාපත්තිය වේ නම් චිත්ත-චෛතසික හෝ අන්‍ය රූපාදියක් හෝ නැති හෙයින් අවස්තුකම වේ. අනුපාදිශෙෂ නිර්‍වාණ ධාතුයෙන් පිරිනිවියාක් බඳු වේ. හුදෙක් අඞ්ග විකලත්‍වය නිසාම අරූප භවයෙහි නිරොධසමාපත්තිය නැති යනු ටීකා යි.)
(4) කවර හෙයින් සමවදිද් ද, සංස්කාර ධර්‍මයන් කෙණෙහි කෙණෙහි ඉපදීමෙහි ද, බිඳීමෙහි ද, උකටලී වැ ‘මේ ආත්මයෙහි ම අචිත්තකවැ නිරොධයට (අනුපාදිශෙෂ පරිනිර්‍වාණයට) පැමිණියවුන් මෙන් සුවසේ වසම්හ යි’ සමවදිත්.
(5) නිරෝධ සමාපත්තියට සමවැදීම කෙසේ වේ ද අන්‍යොන්‍ය උපකාරීත්‍වයෙන් ඒකීභාවයට පැමිණි ශමථ-විදර්ශනා වශයෙන් උත්කෘෂ්ට භාවයට පැමිණ කරන ලද පූර්‍වකෘත්‍ය ඇති නේවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනය නිරුද්ධ කළ යෝගාවචරයා ගේ නිරෝධසමාපත්තියට සමවැදීම වේ.
විශේෂ:- ශමථ වශයෙන් උත්කෘෂ්ට බවට පැමිණෙන්නේ නේවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනයට පැමිණ සිටී. විදර්ශනා වශයෙන් උත්කර්‍ෂ බවට පැමිණි යෝගී තෙමේ ඵලසමාපත්තියට පැමිණේ. ශමථ-විදර්ශනා උභය වශයෙන් උත්කෘෂ්ට බවට පැමිණ පූර්‍වකෘත්‍ය කොට නේවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනයට නිරුද්ධ කරන අනාගාමි වූ හෝ අර්‍හත් වූ පුද්ගල තෙමේ නිරොධ සමාපත්තියට සමවදීය යි මේ මෙහි සංක්‍ෂේපය යි.
මේ විස්තරය :- මේ සසුනෙහි නිරෝධසමාපත්තියට සමවදිනු කැමති මහණ තෙමේ බත් කිස නිමවා අත් පා මනාවැ දොවා විවේක තැනෙක මනාව පැනැ වූ අස්නෙකැ පළඟ බැඳ කය සෘජු කොට පිහිටුවා සිහිය කර්‍මස්ථානභිමුඛ කොට එළවා වැඩහිඳී. ඒ භික්‍ෂුව ප්‍ර‍ථමධ්‍යානයට සමවැදි එයින් නැගි ඒ ධ්‍යානයෙහි වූ සංස්කාරයන් අනිත්‍ය-දුඃඛ-අනාත්ම හෙයින් මෙනෙහි කිරීමෙන් විදර්ශනා වඩයි.
මේ විදර්‍ශනාව සංස්කාර පරිග්‍රාහක යැ, ඵලසමාපත්ති යැ, නිරෝධසමාපත්ති යැ ත්‍රිවිධ වේ. මොවුනතුරින් සංස්කාර පරිග්‍රාහක විදර්‍ශනාව මන්‍ද වූයේ හෝ තීක්‍ෂණ වූයේ හෝ මාර්‍ගයට ආසන්න කාරණ වේ. ඵලසමාපත්ති විදර්‍ශනාව තීක්‍ෂණවූයේම මාර්‍ගභාවනාව හා සදෘශ වූවාම වේ. නිරොධසමාපත්ති විදර්‍ශනාව ඉතා මන්‍ද නොවූයේ ද, ඉතා තියුනු නො වූයේ ද වටී. එහෙයින් මේ අනාගාමී හෝ රහත් වූ හෝ ආර්‍ය්‍ය තෙමේ ඉතා මඳ නොවූ ද, ඉතා තියුණු නො වූද විදර්‍ශනායෙන් ඒ ප්‍ර‍ථමධ්‍යාන සංස්කාරයන් විදර්ශනා කෙරේ.
ඉක්බිති ද්විතීයධ්යානයට සමවැද එයින් නැගී එහි වූ සංස්කාරයන් එසේම විදර්ශනා කෙරේ. ඉක්බිති තෘතීයධ්‍යානයට ද, -පෙ- ඉක්බිති විඤ්ඤාණඤ්චායතනයට ද සමවැද එයින් නැගී එහි වූ සංස්කාරයන් එසේම විදර්ශනා කෙරේ. නැවැතැ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනයට සමවැද එයින් නැගී,
(අ) නානා බද්ධ අවිකොපනය
(ඉ) සංඝ පතිමානනය
(උ) සත්‍ථු පක්කෝසනය
(එ) අද්ධාන පරිච්ඡේදය යන මේ සතර පූර්‍ව කෘත්‍යයන් කෙරේ.
(අ) නානාබද්ධ අවිකෝපනය නම්:- ඒ භික්‍ෂුව සමග ඒකාබද්ධ වූ පිරිකර හැරැවෙන් වැ සිටි පා සිවුරු ආදිය හෝ ඇඳ- පුටු හෝ වසන ගෙය හෝ අන්කිසි පරිෂ්කාර ජාතියක් හෝ වේ නම් ඒ නානාබද්ධ පරිෂ්කාරයන් ගිනි- දිය- වා- සො- මී ආදීන් ගෙන් විනාශ නො වන සේ අධිෂ්ඨාන කළ යුතු බව යි.
මේ ඉටනසේ යැ:- මේ මේ දැය මේ සත් දවස ඇතුළත ගින්නෙන් නො දැවේවා. ජලයෙන් නො ඉල්පේවා. වාතයෙන් නො නැසේවා. සොරුන් පැහැර නො ගැනේවා. මීයන් නො කනු ලැබේවා යි’ යි මෙසේ ඉටුකලැ ඒ සත්දවස ඇතුළත ඒ යෝගිහට කිසි උපද්‍ර‍වයෙක් නො වේ. එහෙත් නො ඉටන ලද්ද ගිනි ආදියෙන් නසී.
මහානාග තෙරුන්ට මෙනි:- මාතෘ උපාසිකාව ගේ ගමට පිඩු පිණිස වැඩි තෙරුන් මාතෘ උපාසිකාව කැඳ පිළිගන්වා ආසන ශාලාහි වඩා හිඳවුවා ය. තෙරහු නිරොධයට සමවැද වැඩ හුන්හ. උන්වහන්සේ වැඩ සිටියදී ආසන ශාලාව ගිනි ගත්තේ ය. සෙසු භික්‍ෂූහු තම තමන් හුන් අසුන් ගෙන පලා ගියහ. ගම්වැස්සෝ තෙරුන් දැක ‘අලස මහණෙකැ’යි කීහ. ගින්න තණ- උණ- දර- ආදිය දවා ගෙන තෙරුන් සිසාරා සිටියේ ය. මිනිස්සු කළයෙන් දිය ගෙනවුත් ගිනි නිවා අලු ඉවත් කොට පිරිබඩ ගන්වා මල් විසුරුවා වඳිමින් සිටියහ. තෙරුන් වහ්නසේ පිරිසුන් කාලයෙහි නැගිට ඔවුන් දැක පළටවුයෙමි යි, අහට නැගී “පුවගු” දිවයිනට වැඩි සේක. මේයැ නානාබද්ධ අවිකොපනය නමි.
විශේෂ:- එකාබද්ධ වූ හඳනා පොරෝනා හෝ වැඩහුන් අසුන හෝ ඉටුවමනා නො වේ. ඒ සමාපත්ති වශයෙන් ම රැකේ. ආයුෂ්මත් සංජීව ස්ථවිරයන්ට මෙනි. ආයුෂ්මත් සංජීව තෙරුන් ගේ සමාධි විෂ්ඵාර සෘධිය වේ. ආයුෂ්මත් සැරියුත් මහ තෙරුන් වහ්නසේ ගේ සමාධි විෂ්ඵාර සෘද්ධිය වේය යි එයින් කී[3]
(ඉ) සංඝපතිමානනය:- සංඝයා ගේ බුහුමන බැලීම යි. ඒ භික්‍ෂුව එන තෙක් සංඝයා කර්‍ම නො කිරීම යි. මෙ බඳු බුහුමන ඒ භික්‍ෂුව ගේ පූර්‍වකෘත්‍යය නො වේ. සංඝයා ගේ බුහුමන ආවර්‍ජනා කිරීම වූකලි ඒ භික්‍ෂුව ගේ පූර්‍වකෘත්‍ය යැ.
ඒ මෙසේ ය:- ‘මා සත් දිනක් නිරෝධයට සමවැදී හුන්කල සංඝයා ඤත්තිකර්‍මාදීන් අතුරින් කිසි කර්‍මයක් කරනු කැමැති වේ නම් කිසි භික්‍ෂුවක් අවුත් මා කැඳවත් ම නැගී සිටීම යි’ ඉටිය යුතු. එසේ ඉටා සමවන්නේ එකල නැගී සිටීම යි. එහෙත් එසේ නො ඉටා සමවන් කලැ සංඝයා රැස්වී ඒ භික්‍ෂුව නො දැක කොහිදැ යි විචාර නිරෝධනයට සමවැදීය යි කීකල යා ‘අසුවල් භික්‍ෂුව සංඝයා ගේ වචනයෙන් කැඳව යි’ කිසියම් භික්‍ෂවක් යැවී නම් ඒ භික්‍ෂුව ද ශ්‍ර‍වණොපචාරයෙහි සිට ‘ඇවැත්නි! සංඝයා ඔබට බුහුමන් කෙරේය යි’ කී පමණින් ම නැගීම වේ. මෙසේ සංඝාඥාව ඉතා ගරු යැ. එහෙයින් ඒ ආවර්‍ජනා කොට තමා ම නැගිටිනා සේ ඉටා සමවැදිය යුතු.
(උ) සත්‍ථුපක්කොසනය:- මෙහිද ශාස්තෘන් වහන්සේගේ ආමන්ත්‍ර‍ණය ආවර්‍ජනා කිරීම එහි කෘත්‍යය යි. එහෙයින් හෙද ආවර්‍ජනා කළයුතු.
‘මා නිරොධයට සමවැද සිටිනා සත් දවස තුළ බුදුහු අවතීර්‍ණ වස්තුවෙහි ශික්‍ෂාපද හෝ පනවත් නම් එබඳු කරුණෙක හෝ දහම් දෙසත් නම් කිසිවකු අවුත් මා නො කැඳවන තෙක් (කැඳ වූ කෙණෙහි ම) නැගී සිටිමි’යි මෙසේ ආවර්‍ජනා කොට හුන් ඒ භික්‍ෂුව ගේ එකෙණෙහි නැගිටීම යි. එහෙත් යමෙක් එසේ නො කෙරේ නම් බුදුහු සංඝයා රැස් වූ කලැ ඒ භික්‍ෂුව නො දැක ‘අසුවල් මහණ කොහිදැ යි’ විචාරා නිරෝධයට සමවැදිය යි කී කල යව! ගොස් මා වචනයෙන් අසුවල් භික්‍ෂුව කැඳව යි’ කිසියම් භික්‍ෂුවක් යවත් නම් ඒ භික්‍ෂුව ද ගොස් ශ්‍ර‍වණොපචාරයෙහි සිට ‘බුදුහු ආයුෂ්මතුන්ට ආමන්ත්‍ර‍ණය කෙරෙතැ යි’ කී කෙණෙහි ම නැගිටීම වේ. මෙසේ බුද්ධ නිමන්ත්‍ර‍ණය ගුරු යැ. එහෙයින් එය ආවර්‍ජනා කොට තමාම නැගිටින සේ ඉටා සමවැදිය යුතු.
(එ) අද්ධාන පරිච්ඡෙද:- ජීවිතය පවත්නා කාලය පිරිසිඳීම යි.
ඒ මෙසේයි:- මේ භික්‍ෂුව කාලය පිරිසිඳීමෙහි මනාසේ දක්‍ෂ විය යුතු. තමා ගේ ආයු සංස්කාරය සතියක් පවතීදෝ නො පවතීදෝ යි ආවර්‍ජනා කොට ම සමවැදිය යුතු. එසේ ආවර්‍ජනා නො කොට සමවැදුණ ද නිරෝධ සමාපත්තිය ඒ භික්‍ෂුව ගේ මරණය වැළකීමට සමර්‍ථ නො වේ. නිරෝධය ඇතුළත මරණය ද නොවන හෙයින් අතරම සමාපත්තීන් නැගිටීම වේ. එහෙයින් මේ අද්ධාන පරිච්ඡෙදය ද ආවර්‍ජනාකොට ම සමවැදිය යුතු. සෙසු දැය ආවර්‍ජනා නො කිරීමට ද වටී. මේ අද්ධාන පරිච්ඡේදය වූකලී ආවර්‍ජනා කටයුතුමැ යි.
ඒ යෝගී තෙමේ පෙර කී සේ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනයට සමවැද එයින් නැගී මේ පූර්‍වකෘත්‍යයන් කොට නේවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනයට සමවදී. එකැල සිත එක් වරක් හෝ දෙ වරක් හෝ ඉක්ම අචිත්තක වේ. නිරොධයට සමවදී. (නිරොධ නම් වූ නිර්‍වාණය ස්පර්‍ශ කෙරේ.)
විශේෂ:- ඒ භික්‍ෂුව ගේ සිත චිත්තවාර දෙකකට වඩා කවර හෙයින් නො පවතීද යත්? නිරෝධය පිණිස ප්‍රයෝග හෙයිනි. මේ මහණහු ගේ ශමථ-විදර්ශනා ධර්‍ම දෙක සම කොට අෂ්ටසමාපත්ති වශයෙන් නැගීම අනුපූර්‍ව නිරෝධය පිණිස ප්‍රයෝගයෙකි. නේවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමවතට ප්‍රයොග නො වන හෙයිනි. නිරෝධයට ප්‍රයොග වන හෙයින් දෙසිතකින් මත්තෙහි සිත් නො පවතී.
යම් භික්‍ෂුවක් ආකිඤ්චඤ්ඤායතනයෙන් නැගි මේ පූර්‍ව කෘත්‍යයන් නො කොට නේවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනයට සමවදී නම් හෙතෙමේ මත්තෙහි ඒ පිරිසිඳ කාලයෙහි අචිත්තක වන්නට නො පොහොසත් වේ. පෙරළා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනයෙහි පිහිට යි. (නැවත ආකිඤ්චඤ්ඤායතනයට සමවැද එයින් නැගී පූර්‍වකෘත්‍යයන් කළමනා හෙයිනි.) මෙහිලා මගෙක නොගිය විරූ පුරුෂයකු ගේ උපමා යෙදේ. පෙර නො ගිය විරූ මගෙකැ යන පුරුෂයෙක් අතර මගැ දිය විලක් හෝ ගැඹුරු දිය කඳු රැලියක් හෝ ගැඹුරු මඩවළක් හෝ ඉක්ම සිටි සැඩ අවුවෙන් තැවුණු ගලකට හෝ පැමිණ හඳනා පොරෝනා නොපටවා ම ඒ කඳුරට බැස පිරිකර තෙමෙන බියෙන් නැවැත ද තීරයෙහි පිහිටා පාෂාණය හෝ ඇක්ම තැවුනු පා ඇතිවැ නැවැත ද මෙතෙර සිටියේ වෙයි. එහි ඒ පුරුෂයා නො පටවන ලද හඳනා පොරෝනා ඇති හෙයින් කඳුරට බට කෙණෙහි ම හෝ පහණ ඇක්මුණු කෙණෙහි ම හෝ පෙරළා අවුත් මෙතෙර සිටුනා සේ ඒ යෝගී ද පූර්‍වකෘත්‍යයන් නො කළ හෙයින් නේවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනයට සමවන් කෙණෙහි ම පෙරළා අවුත් ආකිඤ්චඤ්ඤායතනයෙහි පිහිටයි.
පෙර ද ඒ මඟ ගිය පුරුෂයෙක් එතැනට පැමිණ එක් සළුවක් තරවැ හැඳ අනෙක් සළුව අතින් ගෙන කඳුර ඉක්මවා හුණු පහණ ඇක්මුණු පමණක් ම කොට ඈතට යන්නා සේ පූර්‍ව කෘත්‍යයන් කළ ඒ මහණ නේවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනයට සමවැද මත්තෙහි අචිත්තක වේ. නිරෝධයට සමවැද වෙසේ.
(6) කෙසේ සිටීම වේ :- මෙසේ සමවන් ඒ නිරෝධ සමාපත්තීහු ගේ කාල පරිච්ඡේද වශයෙන් ද අතරතුර ආයක්‍ෂය යැ, සංඝයා ගේ බුහුමන යැ, ශාස්තෘ ආමන්ත්‍ර‍ණය යැ යන මොවුන් ගේ අභාවයෙන් ද සිටීම වේ.
(7) කෙසේ නැගීම වේද :- අනාගාමීහු ගේ අනාගාමී ඵලොත්පත්තියෙන් ද, රහත්හු ගේ අර්‍හත් ඵලොත්පත්තියෙන් ද, නැගීම වේ.
(8) නැගුණුහු ගේ සිත කුමකට නැගුණේ වේ ද:- නිරෝධයෙන් නැගෙන්නහු ගේ සිත නිර්‍වාණයට නිම්න වූයේ වේ එයින් වදාළහ:-
“සඤ්ඤාවේදියත නිරොධසමාප්තතියා වුඨිතස්ස ඛො ආවුසො විසාඛ භික්ඛුනො විවෙකනින්තං චිත්තං හොති. විවෙක පොණං විවෙක පබ්හාරං”[4]
‘ඇවැත් විසාඛ! සඤ්ඤාවේදයිත නිරෝධ සමාපත්තියෙන් නැගි භික්‍ෂුව ගේ සිත සර්‍වසංස්කාරයන් කෙරෙන් විවික්ත හෙයින් විවේක නම් වූ නිර්‍වාණයට නැමුණේ වේ. විවේකයට ප්‍ර‍වණ වේ විවෙක ප්‍රාග්හාර වේ.
(9) මළහු ගේ ද, නිරෝධසමාපත්තියට සමවන්නහු ගේ ද වෙනස කිම - යන්නෙහි අර්‍ථය සූත්‍රයෙහි මෙසේ වදාළහ.
“යවායං ආවුසො මතො කාලකතො තස්ස කායසඞ්ඛාරා නිරුද්ධා පටිප්පස්සද්‍ධා. වචී -පෙ- චිත්තසඞ්ඛාරා නිරුද්ධා පටිප්පස්සද්‍ධා ආයුරික්ඛීණො උස්මා වූපසන්තා ඉන්‍ද්‍රියානි පරිභීන්තානි. යවායං භික්ඛු සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපන්නො තස්සපි කායසඞ්ඛාරා නිරුද්ධා පටිප්පසසද්‍ධා. වචී -මනො සඞ්ඛාරා -පෙ- චිත්ත සඞ්ඛාරා නිරුද්ධා පරිප්පස්සධා ආයු අපරික්ඛිණො උසමා අවූපසන්තා ඉන්‍ද්‍රියානි අපරිභින්තානි”[5]
‘ඇවැත් විසාඛ! කළුරිය කළහුගේ කායසංස්කාරයෝ නිරුද්ධයහ. සංසිඳුණහ. වාක්සංස්කාරයෝ ද, චිත්තසංස්කාරයෝ ද, නිරුද්ධයහ. සංසිඳුණහ. ආයුෂ (ජීවිතන්‍ද්‍රි) ය ක්‍ෂය වී උෂ්මාව (කර්‍මජතෙජො ධාතුව) සන්සිඳිණ. චක්‍ෂුරාදි ඉන්‍ද්‍රියයෝ බිඳුණහ.
සඤ්ඤාවේදයිත නිරෝධයට සමවන් භික්‍ෂුව ගේ ද කායසංඛාරයෝ නිරුද්ධයහ. සංසිඳුණහ. වාක් චිත්ත සංඛාරයෝ ද නිරුද්ධයහ. සංසිඳුණහ. ආයුෂය ක්‍ෂය නො වී, උෂ්මාව නො සන්සිඳිණ. ඉන්‍ද්‍රියෝ නො බිඳණාහ. (මේ යැ ඔහු දෙදෙනා ගේ වෙනස නමි.)
(10-15) නිරෝධසමාපත්තිය සංඛත ද, අසංඛත ද යන ප්‍ර‍ශ්නයෙහිලා සංඛතයැ යි ද, අසංඛතයැ යි ද, ලෞකිකයැයි ද ලොකෝත්තරයැයි ද නො කිය යුතු.
කවර හෙයින් ද ස්වභාවයෙන් (පරමාර්‍ථ වශයෙන්) අවිද්‍යමාන හෙයිනි. එහෙත් නිරෝධසමවතට සමවන්නහුගේ වශයෙන් ඒ නිරෝධසමාපත්තිය සමවන්නී නම් වේ. එහෙයින් නිෂ්පන්නය යි කීමට වටී. අනිෂ්පන්නය යි කීමට නො වටී.
“ඉතිසන්තං සමාපත්තිං - ඉමං අරිය සෙවිතං
දිට්ඨෙව ධම්මෙ නිබ්බාන මිතිසඞ්ඛං උපාගතං
භාවෙත්‍වා අරියං පඤ්ඤං - සමාපජ්ජන්ති පණ්ඩිතා
යස්මා තස්මා ඉමස්සාපි - සමාපත්ති සමත්‍ථතා
අරියමග්ගෙසු පඤ්ඤාය - ආනිසංසොති වුච්චති”