“ආහාරයෙහි ප්‍ර‍තිකූල සංඥාවට” අනතුරු වැ චතුර්ධාතු ව්‍යවස්ථානය පිළිබඳ භාවනා නිර්දේශය පැමිණියේ ය.
විශේෂ - “එකං වචත්‍ථානන්ති එවං උද්දිට්ඨස්ස චතුධාතු වවත්‍ථානස්ස භාවනා නිද්දෙසො අනුප්පත්තො” යි මේ පාඨයෙහි “ඒකව්‍යවස්ථාන යයි කියා නැවත චතුර්ධාතු ව්‍යවස්ථාන යයි ද, උද්දේස යයි කියා නැවත නිර්‍දෙශ ය”යි කීම ද, ව්‍යාකුල සේ පැනෙන කිහිප තැනක් ටීකාහි[1] ආ සේ පළමු වැ දැක්වීම සුඛාවබොධය පිණිස වේ.
ඒ මෙසේ යි:
(1) ප්‍ර‍ශ්නය :- ‘එකං වවත්‍ථානං’යි කියා ‘චතුධාතු වවත්‍ථානස්ස’යි කීයේ කවර හෙයින් ද?
පිළිතුර : ‘චතුධාතු වවත්‍ථානස්ස’ යි විෂය භේදයෙන් පෘථිවි ආදි සතරක් වුව ද ව්‍යවස්ථානයෙන් භේදයක් නැති වැ සාමාන්‍යයෙන් ගෙන ඒක ව්‍යවස්ථානයැයි නො වෙනස් සේ කියන ලදී. තවද පූර්‍වභාගයෙහි (පරිකර්‍ම අවස්ථායෙහි) පඨවි ආදි විෂය භේදය ඇතද, අර්‍ථ සිද්ධියෙහි (උපචාර අවස්ථායෙහි) එකක් මැ විෂයකොට ඇති බැවින් ද “එකං වවත්‍ථානං”යි කීහු.
විස්තර :- දෙතිස් කුණප කොට්ඨාසයෙහි පිළිකුල් බව් සැලකීම් වශයෙන් පරිකර්‍ම භාවනා කරන යෝගියාහට ඒ අවස්ථායෙහි වෙන වෙනමැ ඒ ඒ කොටස්හි මනසිකාරය පැවැති අර්‍ථ සිද්ධි සංඛ්‍යාත උපචාර අවස්ථායෙහි එකවට එක මැ කොට්ඨාසයෙකැ යි මනසිකාරය පවත්නා සේ (මේ ධාතු මනසිකාරයෙහි ද) ධාතු වශයෙන් වෙන වෙන මැ පූර්‍ව භාගයෙහි (පරිකර්‍ම අවස්ථායෙහි) මනසිකාරය පැවතී අර්‍ථ සිද්ධියෙහි (උපචාර අවස්ථායෙහි) එක ම ධාතුවෙක මනසිකාරය පවත්නා හෙයින් “එකං වවත්‍ථානං”යි කීහු.
ද්වත්තිංසාකාරයෙහි ‘කේසා යැ’ යනාදි ප්‍ර‍ඥප්තිය ඉක්ම වූ තැන් පටන් පිළිකුල් වශයෙන් සියලු කොට්ඨාසයෙහි මැ නො වෙනස් වැ මනසිකාරය පැවතිය යුතු. මෙහි වනාහි එසේ නොව පඨවි ආදි ප්‍ර‍ඥප්තිය ඉක්ම වූ තැන් සිට ස්වභාව-කෘත්‍ය-ලක්‍ෂණ වශයෙන් ධාතු මෙනෙහි කළ යුතු වේ. ධාතු භාව සාමාන්‍යයෙන් නොවේ.
එහෙයින් “වවත්‍ථානත්ති සභාවූපලක්ඛණ වසෙන සන්තිට්ඨානං” යි ‘ව්‍යවස්ථානය නම් ස්වභාව උපලක්ෂණ වශයෙන් සනිටුහන් කිරීමය’යි කීහු. සතර මහා භූතයන් ගේ කැකුළු බව් ආදි ස්වකීය ලක්ෂණය සැලකීම් වශයෙන් සනිටුහන් කිරීම ව්‍යවස්ථාන නම.
(මේ විස්තරයෙන් කිම? මේ චතුර්ධාතු ව්‍යවස්ථානය සෙසු එකුන් සාලිස් (39) කර්‍මස්ථානයන් කෙරෙන් වෙන් වූ හුදු කර්‍මස්ථානයකැ යි දැක්වීම පිණිස “එකං වවත්‍ථානං”යි කීහු.)
(2) ප්‍ර‍ශ්න :- “උද්දිට්ඨස්ස නිද්දෙසො”යි කුමක් හෙයින් කීයේ ද?
පිළිතුර :- උද්දේසය මුඛ මාත්‍ර‍යක් දැක්වීම ය. නිද්දේසය විස්තර ක්‍ර‍මය පිණිස පවත්නේ ය. පැමිණි බර අවශ්‍යයෙන් ඉසිලිය යුතු වාක් මෙන් උද්දේස වශයෙන් දැක්වූ අර්‍ථය අවශ්‍යයෙන් විස්තර කටයුතු හෙයින් “එක වවත්‍ථානං”යී නාම මාත්‍රයෙන් දැක්වුව විස්තර කිරීමට මේ අවස්ථාව බව දැක්වීම සඳහා යැ. මෘදුවූ ද, මධ්‍යම වූ ද, ප්‍රාඥයන් ගේ බහුල බැවිනි.
(3) ප්‍ර‍ශ්න:- “චතුධාතු වවත්‍ථානස්ස භාවනා නිද්දෙසො” යී ‘චතුධාතු ව්‍යවස්ථානයේ භාවනා නිර්‍දෙශය’යි කුමක් හෙයින් කීයේ ද චතුධාතු ව්‍යවස්ථානය මැ භාවනා නො වේ ද?
පිළිතුර:- සැබව. භාවනාවෙක් මැ යි එහෙත් වරක් පැවැත්වීම ව්‍යවස්ථානය යැ. නැවත නැවත පැවැත්වීම භාවනා යැ. මෙ සේ වාග් භෙදය සඳහා කියන ලදී.
(4) ප්‍ර‍ශ්න:- භාවනාව වාක්ගෝචරය ඉක්ම පවතී. එ හෙයින් භාවනා යි විස්තර කිරීම කෙ සේ යෙදේ ද?
පිළිතුර:- භාවනාර්‍ථයෙන් මැ භාවනා ව්‍යවහාරය වන හෙයින් වරද නැති. කර්‍මස්ථානයන් ගේ පරිග්‍ර‍හය භාවනාර්‍ථ නම් වන්නේ ය. එය මෙහිලා භාවනා යි අභිප්‍රේත යැ.
‘සන්නිට්ඨානං’ යනු ප්‍ර‍ඥාවෙන් විනිශ්චය කිරීම යි.
විශේෂ: පඨවි ආදි සතර ධාතුන් ගේ යථොක්ත විනිශ්චය “චතුධාතු වවත්‍ථාන” නම් වේ. එය ධම්මසඞ්ගණි පද භාජනියෙහි කී. ‘විතක්කාදි’ ධර්‍මයන්ගේ විනිශ්චයෙක් හෝ ‘යෙවාපනක’ නාමයෙන් කී “ඡන්‍දාදි” ධර්‍මයන් ගේ විනිශ්චයෙක් හෝ නො වේ. පඨවි ආදි සතර ධාතුන් අරභයා පැවැති භාවනා මනසිකාරය ධාතු කර්මස්ථානය යැ, චතුර්ධාතු ව්‍යවස්ථාන යැ. යනු එකම අර්‍ථවත් පදයෝ යි. එහෙත් (යොගාවචරයන් ගේ) කටයුතු හෙයින් කර්‍මයයි ද, යෝගාවචරයන් ගේ සුඛ විශේෂයට කාරණ හෙයින් ස්ථානයයි ද, ගෙන කර්මස්ථානය යි කීහු. එහෙයින් ස්වභාව ලක්‍ෂණ වශයෙන් පැවැති යෝගකර්‍මය චතුර්ධාතු ව්‍යවස්ථාන කර්මස්ථානය යි දතයුතු.
මේ කර්මස්ථානය පඨවි කසිණාදිය මෙන් ප්‍ර‍ඥාප්තිය (නාම මාත්‍ර‍ය) සැලකීම් වශයෙන් හෝ නීල කසිණාදිය මෙන් වර්‍ණමාත්‍ර‍ය සැලකීම් වශයෙන් හෝ විදර්‍ශනා කර්මස්ථානය මෙන් සංස්කාරයන් ගේ අනිත්‍ය බව ආදි සාමාන්‍ය ලක්‍ෂණ සැලකීම් වශයෙන් හෝ පවත්නේ නො වෙයි. කැකුළු බව ආදි ස්වකීය ලක්ෂණය සැලකීම් වශයෙන් පවත්නේ ය.
විස්තර :- මේ චතුර්ධාතු ව්‍යවස්ථානය මහා සතිපට්ඨානයෙහි[2] සංක්‍ෂේපයෙන් ද, මහා හත්‍ථිපදොපම[3] මහාරාහුලොවාද[4] සූත්‍ර‍යන්හි හා ධාතු විභඞ්ග සූත්‍රයෙහි[5] විස්තර වශයෙන් ද ආයේ ය.
ධාතු විභඞ්ගාදියෙහි[6] නාති සංඛේප නාති විස්තර ක්‍ර‍මයෙන් ආ හෙයින් නාති සංඛේප විස්තර වශයෙන් තුන්වැනි ප්‍ර‍කාරයක් ද කිවමනා වුව ද, එහි ද අධ්‍යාත්මික ධාතුන් ප්‍රභේද වශයෙන් නිරවශේෂකොට ද, බාහිර ධාතුන් සාවශෙෂ කොට ද දැක්වීමෙන් සංඛේප විස්තර ක්‍ර‍ම දෙක මැ එහි දැක්වූ හෙයින් ද්විධා යි කීහ.
මහා සතිපට්ඨානයෙහි තික්ඛපඤ්ඤ ධාතුකම්මට්ඨානිකයාගේ වශයෙන් විස්තර වශයෙන් ද කීහ යි දත යුතු.
සතිපට්ඨානයෙහි අර්ථයෙන් උපමානය පිරිවරකොට දේශනාව ආයේ ය. උපමානය ද උපමේය යා ගේ අර්‍ථය ප්‍ර‍කාශ කිරීම වන හෙයින් උපමානය දක්වා උපමේය ය ප්‍ර‍කාශ කරනු පිණිස-
සෙය්‍යථාපි භික්ඛවෙ දක්ඛො ගෝඝාතාකො වා ගොඝාත කන්තෙවාසී වා ගාවිං වධිත්‍වා චාතුම්මහාපථෙ ඛිලසො පටි විභජත්‍වා නිසින්තො අස්ස, එවමෙව ඛො භික්ඛවෙ භික්ඛු ඉමමෙව කායං යථා ඨිතං යථා පණිහිතං ධාතුසො පච්චවෙක්ඛති. අත්‍ථි ඉමසමිං කායෙ පඨවි ධාතු අපො ධාතු තෙජො ධාතු වායො ධාතුති[7]
‘මහණෙනි! දක්‍ෂ වූ ගෝඝාතකයෙක් හෝ ගෝඝාතක අතවැයියෙක් හෝ ගව දෙනක මරා සතර මංසන්‍ධියෙක (විකිණීම පිණිස) කොටස් වශයෙන් බෙදා හුන්නාක් මෙන් යම්කිසි යෝගාවචර භික්‍ෂුවෙක් සිටිවනම සිටි, පිහිටි සේ පිහිටි මේ ශරීරය, මෙහි පෘථිවි ධාතු ඇත, ආපෝධාතු ඇත. තේජෝ ධාතු ඇත, වායෝ ධාතු ඇතැ යි කියා ප්‍ර‍ත්‍යවේක්‍ෂා කරන්නේ ය.’
විශේෂ:- මේ ධාතු මනසිකාරයෙහි සත්ත්‍ව ශුන්‍යත්‍වය දක්වනු පිණිස ධාතු වශයෙන් ප්‍ර‍කාශ කරන ලදී.
මහා සතිපට්ඨානයෙහි ඖදාරික හෙයින් මනාව ප්‍ර‍කට හෙයින් ද, සමහර විනෙය ජන කෙනෙකුන් ගේ චරිතානුකූල හෙයින් ද, මහාභුත වශයෙන් ද, කර්මස්ථානය දක්වන ලදී.
විස්තර:- පඨවි ධාතු කර්‍කශ භාවය ස්වභාව කොට ඇති හෙයින් පඨවි නම් වූයේ - තමාගේ ස්වභාව දරන්නේ ය. තමා ගේ ස්වභාව උසුලන්නේ ය, ආත්මයෙන් ශුන්‍ය ය, සම්ත්‍වයෙක් නොවන්නේ ය, යන අර්ථයෙන් ධාතු නම් වී මෙ සේ පඨවිය මැ ධාතු වූවා පඨවි ධාතු නම ආපාදිය ද මෙසේ මැයි.
තවද පඨවි ධාතු එක් කලාපයක උපදනා සහජාත රූපයන් ගේ පිහිටීමට උපකාර වූ ද්‍ර‍ව්‍ය යි. එසේ ම එම රූපයන් ගේ වෙන් නොවීම හෝ සර්‍වප්‍ර‍කාරයෙන් බැඳීම කරන්නා වූ ද්‍ර‍ව්‍යය ආපො ධාතු යැ. එම රූපයන් ගේ පරිපාකය (මිහිකිරීම) කරන්නා වූ ද්‍ර‍ව්‍යය තේජෝ ධාතු යැ එම ද්‍ර‍වයන් ගේ පිරවීම කරන්නා වූ ද්‍ර‍ව්‍යය වායො ධාතු යි.
මෙ සේ සතර මහා භුතයන් ගේ සංක්‍ෂේපනේ භාවර්‍ථය දත යුතු. විස්තරාර්‍ථ මතු පළ වෙයි.
මෙ දේ මහාසතිපඨානයෙහි තියුණු නුවණ ඇති ධාතු කර්මස්ථානය වඩනු කැමති යෝගාවචරයා ගේ වශයෙන් සංක්‍ෂේපයෙන් ද, එහි නො තියුණු නුවණ ඇත්තහු ගේ වශයෙන් විස්තර ක්‍ර‍මය ද වදාළ සේක.
විස්තර විභාගය:- තැල්ල - වලිග - මොල්ලි - කුර - අං-ආදි අවයවයන්ගෙන් යුක්ත වූ ගවදෙන ඇට-මස් ආදි අවයව සංඥාව ද වේය යි දන්නා දක්‍ෂ වූ ගවයන් මරන්නකු හෝ ගවයන් මරන්නහු ගේ (බත් වැටුපින් ජීවත් වන) අතවැස්සකු හෝ ගවදෙන මරා (විනිවිද සතර දිගට ගිය මාර්‍ග සතරක් එක් වූ මධ්‍යස්ථානය යි කියන ලද) සතර මංසන්‍ධියෙක කොටස් වශයෙන් බෙදා විකිණීමට හුන්නා සේ මේ සස්නෙහි යම්කිසි මහණෙක් තෙමේ යාම්-ඉඳීම්-සිටීම්-නිදීම් යන සතර ඉරියව්වෙන් යම්කිසි ඉරියව්වකින් පිහිටි පරිද්දෙන් පිහිටියාවූ ද, නොහොත් කාය සංඛ්‍යාත රූප ධර්‍මයන් ගේ ඒ ඒ ක්‍ෂණයෙහි ස්වකීය කෘත්‍යය වශයෙන් සිටියාවූ ද, පථ්‍යය ධර්‍මයන් ගේ කෘත්‍ය වශයෙන් ඒ ඒ ප්‍ර‍ත්‍යයන් විසින් නොයෙක් ප්‍ර‍කාරයෙන් පිහිටුවන ලද්දාවූ හෝ මේ ශරීරය ධාතු වශයෙන් වෙන් වෙන්කොට ප්‍ර‍ඥා නමැති ඇසින් නැවත නැවත විනිවිද බලන්නේ ය.
කෙසේ ද යත්:- “මාගේ මේ ශරීරයෙහි පඨවි ධාතු ය, ආපෝ ධාතු ය, තේජෝ ධාතු ය, වායෝ ධාතු ය යන සතර මහා භුතයන් ඇතැ යි” මෙ සේ ධාතු වශයෙන් බලන්නේ ය.
මින් කුමක් කීයේ ද යත්:- මස් වැඩීම සඳහා කුඩු-බත්, ‘කලු ඇට, ආදිය දී ගවදෙන පෝෂණය කරන්නාවූ ද, වධක ස්ථානයට ගෙන යන්නාවූ ද, එහි බැඳ තබන්නාවූ ද, මරන්නාවූ ද, මැරු දෙන දක්නාවූ ද, ඒ ගෝඝාතකයාහට එතෙක් එකකිනිදු දෙන යැ යන සංඥා අතුරුදහන් නො වේ. යම් යම් අඞ්ග ප්‍ර‍ත්‍යඞ්ගයන් නිසා දෙන යැ යන සංඥාව වේ ද එතෙකින් ගවදෙන යැ යන සංඥාව නො නැසුන හෙයිනි.
ඇට සැකිල්ලෙන් මස් වෙන් කොට කපා බෙදා දුන්නහුට ගවදෙන යැ’ යන සංඥාව අතුරුදහන් වැ මාංස යැ යන සංඥාව පවතීද එ කල ‘මම ගවදෙන විකුණමි’ “මොවුන් ගව දෙන ගෙන යති”යි මෙ බඳු අදහසෙක් නො වේ. හුදෙක් “මම මස් විකුණමි” මොවුන් මස් ගෙනයති”යි මෙ බඳු අදහසෙක් වේ මැයි.
එසේ මැ පූර්‍වයෙහි ගිහි ව සිට පැවිදි වුව ද, සිටි පරිද්දෙන් සිටියාවූ ද, පිහිටි පරිදි පිහිටියාවූ ද, මේ ශරීරය රූප සන්තති සමූහ කෘත්‍යයන් ගේ ඝනය වෙන් කොට ධාතු වශයෙන් ප්‍ර‍ත්‍යවේක්‍ෂා නොකරන්නාවූ ඒ යෝගාවචර භික්‍ෂුවට ඒ තාක් සත්ත්‍ව යැ, පුද්ගල යැ, වන සංඥාව අතුරුදහන් නො වේ. ධාතු වශයෙන් වෙන් කොට ප්‍ර‍ත්‍යවේක්‍ෂා කරන්නහුට තත් වූ පරිදි ඝන විනිර්‍භොගය සම්පාදනය වන හෙයින් මම යැ, මාගේ යැ’යි පැවැති ආත්ම දෘෂ්ටි වශයෙන් ගන්නා ලද සත්ත්‍ව සංඥාව ද, අතුරුදහන් වන්නී ය. ව්‍යවහාර වශයෙන් පැවැති සත්ත්‍ව සංඥාව ද, අතුරුදහන් වන්නී ය. මෙසේ උපමානාර්‍ථයෙන් උපමෙයාර්‍ථය ද ඒකාන්තයෙන් ගැළපෙන්නේ ය. ධාතු වශයෙන් සිත පිහිටන්නේ ය. එහෙයින් මැ බුදුහු “සෙය්‍යථාපි” යනාදිය වදාළ හ.
මෙසේ ධාතු කර්‍මස්ථානිකයා ගේ වශයෙන් සංක්‍ෂේපයෙන් ආ තැන් දක්වා දැන් විස්තර වශයෙන් ආ තැන් දක්වනු සඳහා මහා හත්‍ථිපදොපම සූත්‍රයෙහි ආ -
(1) කතමාචාවුසො අජ්ඣත්තිකා පඨවි ධාතු, යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං කක්ඛලං ඛරිගතං උපාදින්තං සෙය්‍යථීදං කෙසා -පෙ- කරීසං, යංචා පනඤ්ඤම්පි කිඤ්චී අජ්ඣත්තං පච්චත්තං කක්ඛලං ඛරිගතං උපාදින්තං, අයං වුච්චති ආවුසො අජ්ඣතතිකා පඨවි ධාතු
“ඇවැත්නි! අජ්ඣත්තික පඨවි ධාතු කවරේ ද තමා සන්තක වූ තමා පිළිබඳ වූ යම් කැකුළු බවෙක් වේ ද රළු බවෙක් වේ ද මම යැ මාගේ යැ යි තෘෂ්ණායෙන් ළංකොට ගත්තේ වේ ද නොහොත් තද බැවින් සෙසු සහජාත භූතයන්ට පිහිට වේ ද එය පඨවි ධාතුව ය. ඒ වූකලි කෙස්, ලොම්, නිය, දත්, සම්, මස්, නහර, ඇට, ඇට මිදුලු, වකුගඩු, හදවත, අක්මා දලබු, බඩදිව, පපුව, අතුණු, අතුණු බහන්, නොපැසුණු අහර, පැසුණු අහර, (හා ඇට මිදුලුයෙන්, සංග්‍ර‍හ වූ) හිස් මුල, සමග මේ විසිකොටස ද, සෙසුවූ ද, යම්කිසි තමා සතු වූද, තමා පිළිබඳ වූ ද, කැකුළු වූ රළු වූ මම යැ, මාගේ යැ’යි ගන්නා ලද තද බවැ යි කියූ පෘථිවි ධාතුවක් හෝ සෙසු සසම්භාර ත්‍රිවිධ භූතයන්ට ඇතුළත් වූ පෘථිවි ධාතුවෙක් වේ ද මේ අධ්‍යාත්මික පෘථිවි ධාතු යැ”
(2) කතමාචාවුසො අජ්ඣත්තිකා ආපොධාතු, යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං ආපො ආපොගතං උපාදින්තං, සෙය්‍යථීදං පිත්තං -පෙ- මුත්තං යං වාපනඤ්ඤම්පි කිඤ්චි අජ්ඣතං පච්චත්තං ආපොගතං උපාදින්තං, අයං වුච්චතාවුසො අජ්ඣතතිකා ආපො ධාතු[8]
“ඇවැත්නි! අජ්ඣත්තික ආපො ධාතුව කිම? පිත, සෙම, පූයා, ලේ, ඩහදිය, මේදතෙල, කඳුළු, වුරුණු තෙල, කෙල, මුකුණු, සඳ මිදුලු, මූත්‍ර‍ය යන දොළොස් කොටස් හා අනෙකුදු යම්කිසි තමා සතු වූ ද, තමා පිළිබඳ වූ ද, නොයෙක් ප්‍ර‍කාර ආපො ධාතුවෙහි ඇතුළත් වූ මම යැ මාගේ යැ යි තෘෂ්ණාවෙන් ළංකොට ගන්නා ලද්දා වූ යම් ආපෝ ධාතු කෙනෙක් වෙද් ද? ඇවැත්නි! මේ අජ්ඣත්තික ආපො ධාතු යැ.
(3) කතමාචාවුසො අජ්ඣත්තිකා තේජෝධාතු, යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං තෙජො තෙජොගතං උපාදින්තං, සෙය්‍යථීදං යෙනච සන්තප්පති. යෙනච ජරීයති. යෙනච පරිඩය්හති. යෙන ච අසිත පීත ඛායිත සායිතං සම්මා පරිණාමං ගච්ඡති. යං වා පනඤ්ඤම්පි කිඤ්චි අජ්ඣත්තං පච්චත්තං තෙජො තෙජොගතං උපාදින්තං, අයං වුච්චතාවුසො අජ්ඣත්තිකා තෙජො ධාතු[9]
“ඇවැත්නි! අජ්ඣත්තික ආපො ධාතුව කිම? තමා සතන්හි වූ ද තමා පිළිබඳ වූ ද, යම් තේජෝ ධාතුවෙක් නොයෙක් ප්‍ර‍කාර තේජෝ ධාතුවෙහි ඇතුළත් වේ ද, මම යැ මාගේ යැ යි තෘෂ්ණාවෙන් ඇතුළත් කොට ගන්නා ලද්දේ ද, යමක් කරණ කොටගෙන ජ්වරාදි වශයෙන් තැවේ ද, යමක් කරණ කොට ගෙන දිරීමට යේ ද, අතිශයින් දාහයට යේ ද, යමක් කරණ කොට කන ලද-බොන ලද- කඩා කන ලද- රස විඳින ලද - සියලු ආහාරය මනාව දිරීමට යේ ද, අනෙකුදු නොයෙක් ප්‍ර‍කාර තේජෝ ධාතුවෙහි ඇතුළත් වූ යම් තේජෝ ධාතුවෙක් වේ ද, මේ අජ්ඣත්තික තේජෝ ධාතු යැ.
(4) කතමාචාවුසො අජ්ඣත්තිකා වායොධාතු, යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං වායො වායොගතං උපාදින්තං, සෙය්‍යථිදං, උද්ධඞ්ගමා වාතා, අධොගමා වාතා, කුච්ඡිසයා වාතා, කොට්ඨාසයා වාතා, අඞ්ගමගානු සරිනො වාතා, අස්සාසො පස්සාසො, ඉතිවා යං වා පනඤ්ඤම්පි කිඤ්චි අජ්ඣතං පච්චතං වායො වායො ගතං උපාදින්තං, අයං වුච්චතාවුසො අජ්ඣත්තිකා වායො ධාතු[10]
“ඇවැත්නි! අධ්‍යාත්මික වායෝ ධාතු කවරේ ද? තමා සතන්හි වූ ද, තමා පිළිබඳ වූ ද, මමයැ, මාගේ යැ’යි තෘෂ්ණාවෙන් ළංකොට ගන්නා ලද්දා වූ ද, නොයෙක් ප්‍ර‍කාර වායෝ ධාතුවෙහි ඇතුළත් වූ යම් වායෝ ධාතුවෙක් වේ ද, ඒ වායෝ ධාතු නම් කවරද උඩට නගන වාතය, පහතට හෙළන වාතය, කුක්‍ෂිය ආශ්‍ර‍ය කරන වාතය, බඩවැල ඇතුළ පවත්නා වාතය, අඞ්ග ප්‍ර‍ත්‍යඞ්ග අනුවැ යන වාතය, ආශ්වාස වාතය, ප්‍ර‍ශ්වාස වාතයැ, කියා හෝ අනෙකුදු නොයෙක් ප්‍ර‍කාර වායුවෙහි ඇතුළත් වූ යම්කිසි වායො ධාතුවෙක් වේද? මේ යැ අධ්‍යාත්මික වායෝ ධාතු නම්”
මෙ සේ ඉතා තියුණු නො වූ නුවණ ඇති ධාතු කර්‍මස්ථානිකයා ගේ වශයෙන් මෙහි විස්තර විසින් ආයේ ය. මහා රාහුලවාදයෙහි ද[11] ධාතු විභඞ්ගකයෙහි[12] ද මෙසේ මැ විස්තර විසින් ආයේ ය.
(පෙර කී දේශනා පාඨයන්හි ගැඹුරු තැන් මෙහි ලා වර්‍ණනා කෙරේ.)
(1) අජ්ඣත්තං (2) පච්චත්තං :- මේ දෙපදය මැ තමා ශරීරයට ඇතුළත් ධර්‍මයන් මැ කියා.
ඒ ඒ සත්ත්‍ව සන්තතියෙහි උපන් ‘ආත්ම යැ’යි ගනු ලබන ස්ව සන්තානයෙහි ඇතුළත් හෙයින් ‘ආත්ම ය’යි ගත යුතු බවට පැමිණි හෙයිනි.
නිදර්‍ශන :- ලෙව්හි ස්ත්‍රීන් කෙරෙහි පැවැති කථාව “අධිස්ත්‍රියැ”යි කියන්නා සේ (1) තමා කෙරෙහි පැවැති දැය (අධි+අත්ත) අජ්ඣත්තයැ යි කීහ. (2) තමා කෙරෙහි පැවැති දෙය (පතී+අත්ත) පච්චත්තං යි කීහ. මේ යැ විශේෂ යැ.
කක්ඛලං = තද වූ (සහජාත ධර්‍මයන්ගේ පිහිටීමට උපකාර වනුයේ තද හෙයිනි.)
ඛරිගතං = රළු වූ (රළු බව ඇති දැයෙහි ඇතුළත් වූ)
මෙහි ‘කක්ඛලං’යි ලක්‍ෂණ වශයෙන් ද, ‘ඛරිගතං’යි ආකාර වශයෙන් ද කීහ. රළු බව ඇති දැය පරුෂාකාරයෙන් මැ වැටහේ. ටීකායෙහි “ඛරිගතංති ඵරුසං”යි කීයේ එ හෙයිනි.
උපාදින්තං = තරකොට ගන්නා ලද (මම යැ මාගේ යැ යි තෘෂ්ණාදෘෂ්ටි වශයෙන් දැඩි කොට ගන්නා ලද්දේ ය. අල්වා ගන්නා ලද්දේ ය. මතු මත්තෙහි ආමර්‍ශනය කරන ලද්දේ යැ.)
විශේෂ :- i. කම්ම සමුට්ඨානය උපාදින්න යැ. එහෙත් මෙහිලා කම්ම සමුට්ඨානය ද, කම්ම සමුට්ඨාන නොවූයේ ද, ඇති හෙයින් මෙහි උපාදින්න යැයි කීයේ තෘෂ්ණාදීන් අල්වා ගන්නා ලද්ද සඳහා යි.
ii. පෙර කී සේ අජ්ඣත්තාදි ලක්‍ෂණ ඇති පෘථිවි ධාතු කොටස් නම් කේසාදිය යි. මෙහි මත්‍ථුඞ්ගං යි බහාවිසි කොටසෙක් වේ.
(පටිසම්භිදා මාර්‍ගයෙහි මත්‍ථලුඞ්ගං යි පෙළෙහිම ආයේ ය.)
සංවාපනඤ්ඤම්පිකිඤ්චි = ආපො ධාතු ආදි අවශේෂ කොටස්වල ද, අවිනිර්‍භොග වශයෙන් පවත්නා පඨවි ධාතු කොටස් ද, සංග්‍ර‍හ කරනු සඳහා යැ.
ආපො ආදියෙහි ද “අජ්ඣත්තං, පච්චත්තං, උපාදිත්තං” යනාදිය පෙර සේ මැයි. විශේෂස්ථාන මතු දැක්වේ.
ආපෝ = ඒ ඒ තැනට පැතිරෙන (ගලා බස්නා) බැවින් වැගිරෙන ස්වභාව ඇත්තේ ආප නමි. සසම්භාර ආප ය මෙයින් කීයේ වේ.
එය මැ වැගිරීමෙන් ‘සසම්භාර පඨවි’ සංඛ්‍යාත ඒ ඒ තැනට පැතිරීම් වශයෙන් පැමිණේ.
විශේෂ :- එයම සහජාත අඤ්ඤමඤ්ඤ නිස්සයාදි ප්‍ර‍ත්‍යය වශයෙන් සෙසු භූතත්‍ර‍ය සංඛ්‍යාත ඒ ඒ තැනට ද්‍ර‍වත්‍වයෙන් වැගිරෙමින් ඔවුනොවුන් සම්බන්ධ කරමින් පවත්නා හෙයින් මෙසේ කියු යුතු බවට පමුණුවයි.
ආපෝගත = කම්ම සමුට්ඨානාදී ඒ ඒ කොටසෙහි ඇතුළත් වූ හෙයින් ආපෝගත ය.
(මෙහි වූ කලි “පිත්තං - මුත්තං” යි කී දොළොස් කොටසට ඇතුළත් වූ ආබන්‍ධන ස්වභාවය යි.)
තේජෝ = තියුණු බැවින් තේජෝ නමි.
තේජෝගතං = යට කී සේ කර්‍මජාදි වශයෙන් අනෙක ප්‍ර‍කාරයෙන් පැවැති තේජෝ ධාතුවෙහි ඇතුළත් වූ උණුසුම් ස්වභාව යි.
යෙන ච සන්තප්පති = කිපිකල මේ ශරීරය තැවීම කරන,
යෙන ච ජරීයති = දිරීමට පමුණුවන, ඉන්‍ද්‍රියයන් විකල බවට පමුණුවන බල පිරිහීම්, ඇඟ රැලි නැඟීම්, හිසකෙස් පැසීම්, ඇස් නොපෙනීම්, කන් නොඇසීම් ආදියට පමුණුවන යම් ස්වභාවයක් වේ නම් එය ද
“යෙන ච පරිඩය්හති” = යමකින් දාහයට පැමිණ “දැවෙමි, දැවෙමි”යි හඬමින්න සියක් වරක් උණුකොට සිහිල් දියෙහි බහාගත් (ශතධෞත) ගිතෙල් හෙළ සඳුන් ආලේප හා තල් වැට පවන් කැමති වේ ද
“යෙන ච අසිත පීත ඛායිත සායිතං සම්මා පරිණාමං ගච්ඡති = (එසේ ම) අනුභව කළ ඛාද්‍ය-භෝජ්‍ය-ලෙය්‍ය-පේයාදිය මනාසේ පැසී, රස-මස්-මේද-නහර-ඇට-ඇටමිදුලු-ශුක්‍ර යන සප්ත ධාතුන් ගේ වශයෙන් වෙනස් බවට යමක් නිසා පැමිණේ ද හෙඳ තේජෝ ධාතු නම්
විස්තර :- ආහාරය පැසුණු කල රසය ද, ඉන් රස ධාතුව ද, ඉන් ලෙය ද, ඉන් ලෙහෙධාතු ද, යනාදී ක්‍ර‍මයෙන් සියලු ධාතු උපදී.
මෙ කී තේජෝ ධාතු අතරින් සන්තාපන-ජීරණ-දහන-සංඛ්‍යාත තේජෝ ධාතු තුන කර්‍ම-චිත්ත-සෘතු-ආහාර- යන සතරින් මැ හට ගනී. පශ්චිම පාකාග්නිය කර්‍මයෙන් මැ හට ගනී.
වායො = සෙලවීම් වශයෙන් හෝ වේගවත් ගමන් වශයෙන් හෝ පවත්නා හෙයින් වායෝ නම් වේ. එසේ මැ යට කී කර්‍මාදි අනේකප්‍ර‍කාර වායෝ ධාතුවෙහි ඇතුළත් හෙයින් වායෝගත නම් වේ. පිපෙන ස්වභාවය එහි ලක්ෂණය යි.
උද්ධඞ්ගමාවත = තැලි නැඟීම්-හික්කා පැවැත්වීම්-වමනය වීම්-කිවිසිම් ආදි වශයෙන් පවත්නා උඩට නැගෙන වාතය.
අධොගමා වාතා = මල - මුත්‍ර - පිත් - සෙම් - සොටු - කෙළ - දුර්‍ගන්‍ධයන් පිට කරන යටට බස්නා වාතය.
කුච්ඡිසයා වාතා = අතුණුයෙන් (බඩවැලින්) පිටත පවත්නා වාතය.
කොට්ඨසයා වාතා = අතුණුබහන් ඇතුළත පවත්නා වාතය.
අඞ්ගමඞ්ගානුසරිනො වාතා = ධමනි අනුසාරයෙන් සකල ශරීරයෙහි අඞ්ග ප්‍ර‍ත්‍යඞ්ග අනුසාරයෙන් පැතිරී අතපය දික්කිරීම් වක්කිරීම් - ඉදිරි බැලීම් - අවට බැලීම් - නැඟිටීම් ආදිය පවත්වන වාතය.
අස්සාසො-පස්සාසො = ඇතුළට වදනා නාසික වාතය හා පිටතට නික්මෙන වාතය යන මේ ය. මෙය මුල කී සතර කර්‍මාදි චතු සමුට්ඨානික ය.
ආශ්වාස - ප්‍ර‍ශ්වාස = වාතය චිත්ත සමුට්ඨාන ය. එහෙයින් ඒ ශරීරයෙන් පිටත නො පවතී.
ප්‍ර‍ශ්නයෙකි:- එසේ වන්නා ප්‍ර‍ශ්වාසය දික් නැහැ ඇත්තහුගේ නැහැ අග ද ලුහුඬු නැහැ ඇත්තහු ගේ යටි තොල ද පහරිමින් පිටවන්නේ කෙසේ ද?
පිළිතුර:- අධ්‍යාත්මික සන්තානයෙහි පැවැති චිත්ත සමුට්ඨානයාගේ ද, උතු සමුට්ඨානයාගේ ද වශයෙන් මේ කියන ලදි.
මෙයින් අන්‍ය වූ ද අවශේෂ කොට්ඨාසයන්හි පවත්නා සහජාත වූ වායෝ ධාතුවෙක් වේ ද හෙ ද මෙහි ම සංග්‍ර‍හ වේ. මේ යැ වායෝ ධාතු නම්.
මෙ සේ විසි ආකාර වූ පඨවි ධාතුව ද, දොළොස් ආකාර වූ ආපෝ ධාතුව ද, සතර ආකාර වූ තේජෝ ධාතුව ද, සයාකාර වූ වායෝ ධාතුව දැ යි දෙසාළිස් ආකාරයෙකින් සතර ධාතු විස්තර කරන ලදහ.
විශේෂ:- භාවනා විධියෙහිලා ධාතුකර්‍මස්ථානය (තික්ඛපඤ්ඤ) තියුණු නුවණ ඇත්තාහට ද, වඩා තියුණු නො වූ, නුවණ ඇත්තා හට ද සප්පාය වන සේ ම මේ භාවනාව දෙපරිද්දෙකින් වදාරන ලදි. එ හෙයින් කමටහන් ගැනීම ද දෙ පරිද්දෙන් ම වුව මැනව. ඉන් තියුණු නුවණ ඇත්තාහට (ධාතු විභඞ්ගයෙහි ආ පරිදි) කේසයෝ පඨවි ධාතු යැ, ලෝමයෝ පඨවි ධාතු යැ, යනාදීන් දෙසාළිස් ආකාරයෙන් විස්තර කිරීමේදී ධාතු පරිග්‍ර‍හය ප්‍ර‍මාද වැ සිදුවේ. හුදෙක් කේසාදි විසි කොටසෙහි පිහිටි තද ගතිය පෘථිවි ධාතු යැයි ද, ඒ භූතයන් බැඳ විසිරි යා නො දී එක්කොට තබන ලද ලක්ෂණය ආපෝ ධාතු යැයිද, ඒ භුතයන් ගේ පැසවන ලක්ෂණය තේජෝ ධාතු යයි ද, ඔවුන් ගේ පිපෙන ලක්‍ෂණ වායෝ ධාතු යැයි ද, මෙ සේ වස්තුන් ආමර්‍ගනය නො කොට ලක්‍ෂණ මාත්‍ර‍ය පමණක් මෙනෙහි කරන්නා වූ තියුණු නුවණ ඇති යෝගාවචරයා හට කර්මස්ථානය වහා ප්‍ර‍කට වැ වැටහේ. ඉන්‍ද්‍රියයන් ගේ තියුණු බැවිනි.
මෙ සේ මෙනෙහි කරන ලද මන්‍දප්‍රාඥයාහට කමටහන එළඹ නො සිට මුවහ කරන හෙයින් අන්‍ධකාරයක් මෙන් වේ. ඕහට වනාහි පෙර කී සේ (කේසයෝ පඨවි ධාතු යැ, යනාදි ක්‍ර‍මයෙන්) වස්තු ආමර්‍ගනයෙන් විස්තර වශයෙන් මෙනෙහි කරත් මැ තියුණු නුවණ නැති බැවින් ද, විස්තර රුචික බැවින් ද, කමටහන ප්‍ර‍කට වන්නේ ය.
එයට මේ උපමාවෙකි. “බොහෝ පෙය්‍යාල ඇති පාළියක් පාඩම් කරන භික්‍ෂූන් දෙදෙනකු අතුරින් තියුණු නුවණ ඇත්තේ පෙය්‍යාලයට දොරටුව වැනි වූ ඒ ඒ වාරයෙහි ආදි අන්තයන් පමණක් ගෙන පාඩම් කරමින් වහා කෙළවරට යේ”
එහෙත් එකල වඩා නො තියුණු නුවණ ඇත්තේ මේ කවර පාඩමක් ද, තොළ ගෑවීමට ද ඉඩෙක් නො දෙතැයි ද, මෙ සේ පාඩම් කොට කෙසේ ප්‍ර‍ගුණ වේ දැ යි කියා ආ, ආ, තැන පෙය්‍යාලයන් ද කියමින් විස්තර සේ පාඩම් කරයි. එකල තියුණු නුවණ ඇත්තේ ආයුෂ්මතුනි! ඔබ මේ පාඩම් අවසන් කරන්නට නො දෙන්නේ කවර හෙයින් ද මෙ සේ පාඩම් කොට කවදා පෙළ අවසන් වේ දැ යි ඕහට කියා.
එ හෙයින් තික්ඛ පඤ්ඤයාහට මේ ධාතු මනසිකාරයේ සංක්‍ෂේපය ද, නාති තික්ඛ පඤ්ඤයාහට විස්තර ක්‍ර‍මය ද සත්ප්‍රාය වේ. මේ දැක්වෙනුයේ තික්ඛ පඤ්ඤයාහට උපයෝගී ක්‍ර‍මය යැ. මේ කමටහන වඩනු කැමති තියුණු නුණ ඇති යෝගාවචර තෙමේ පෙර ශීල නිර්දේශාදියෙහි කී සේ ශීලාදිය පිරිසිදු කොට සත්ප්‍රාය වූ භාවනානුකූල විවේක සෙනසුනකට ගොස් සිත කර්‍මස්ථානයට යොමුකොට ගෙන පාදතලයෙන් උඩ ද, කේසයෙන් යට ද, සමින් සරස ද, පිරිසිඳනා ලද ශුක්‍ර ශ්‍රෝණිතයෙන් හටගත් චාතුර්‍මහාභතික මේ ශරීරය ධාතු වශයෙන් මෙනෙහි කරයි.
එසේ මෙනෙහි කරනුයේ ධාතුන් ගේ ලක්‍ෂණ වශයෙන් හා ආකාර වශයෙන් ද මෙනෙහි කෙරේ. මේ දෙ ආකාරය දැක්වූයේ පුද්ගලාධ්‍යාශය වශයෙනි. ලක්‍ෂණ වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නා ධාතුන් ස්වභාව වශයෙන් ගනී.
ඒ මෙසේ යි:- මේ සිරුරෙහි තද ගතිය ලක්‍ෂණ කොට ඇති රළු ආකාරය පඨවි ධාතු ය. දියාරු ගතිය ලක්‍ෂණ කොට ඇති වැගිරෙන ආකාරය ආපෝ ධාතු ය. උණුසුම් ගතිය ලක්‍ෂණ කොට ඇති පැසවන ආකාරය තේජෝ ධාතු ය. පිපෙන ගතිය ලක්‍ෂණ කොට ඇති සෙලවෙන ආකාරය වායෝ ධාතු යයි මෙ සේ සංක්‍ෂේපයෙන් ලක්‍ෂණ - රස වශයෙන් හා ආකාර වශයෙන් ද මෙනෙහි කරයි.
මෙසේ නැවත නැවත සිය-දහස් වරක් ධාතු වශයෙන් නිස්සතත්‍ව නිර්ජීව වශයෙන් මෙනෙහි කළ යුතු. එසේ කරන්නාහට ලක්‍ෂණාදීන් යමක් ප්‍ර‍කට වැ වැටහේ නම් එය මැ ගෙන සෙස්ස බැහැර කොට ඒ සමග මැ පඨවි ධාතු යැ, ආපෝ ධාතු යැ යනාදීන් මනසිකාරය පැවැත්විය යුතු. එසේ කරන්නාහට නොබෝ කලකින් ධාතු ප්‍රභේදය වැටහෙන නුවණින් පරිගෘහීත වූ ස්වභාව ධර්‍මයන් අරමුණු කොට පැවැති හෙයින් අර්පණාවට නො පැමිණ උපචාර සමාධිය උපදී.
තව ද ක්‍ර‍මයෙකි:- අට්ඨීඤ්ච පටිච්ච නාහාරුඤ්ච පටිච්ච මංසඤ්ච පටිච්ච චම්මඤ්ච පටිච්ච ආකාසො පරිවාරි තො රූපනෙත්‍වව සඞ්ඛං ගච්ඡති[13]
“ඇට ද, නහර ද, සම ද නිසා අහස පුරා සිටි රූපයෙක් වේය”යි දම් සෙනෙවි සැරියුත් මහා ස්වාමීන් වදාළ පරිදි සතර මහා භූතයන් ගේ නිස්සතත්‍ව භාවය සඳහා සතර කොටසක් කොට ගෙන ඒ ඒ කොටසෙහි ඇතුළත පවත්නා තතු නුවණ මෙහෙයා බෙදා බෙදා මොවුන් අතුරින් ‘මේ පඨවි ධාතු යැ’ යනාදීන් පෙර කී සේ ධාතු මාත්‍ර වශයෙන් මෙනෙහි කරන කල ද යට කී පරිදි උපචාර උපදී.
මේ සංක්‍ෂේප වශයෙන් ධාතු ව්‍යවස්ථාන ක්‍ර‍මය යි.
විස්තර ක්‍ර‍මය:- මේ කමටහන වඩනු කැමති නොතියුණු නුවණ ඇති යෝගාවචර තෙමේ ගුරුන් වෙතින් දෙසාළිස් ආකාරයෙකින් විස්තර වශයෙන් ධාතුන් ඉගෙන පෙර කී පරිදි සෙනසුනෙක වසමින් සියලු පූර්වකෘත්ය සපුරා සිහිය එළවා.
1. සසම්භාර සංඛෙප වශයෙන් ද,
2. සසම්භාර විභත්ති වශයෙන් ද,
3. සලක්ඛණ සංඛෙප වශයෙන් ද,
4. සලක්ඛණ විභත්ති වශයෙන් දැ යි
මේ සතර ආකාරයෙන් කමටහන වැඩිය යුතු.
විශේෂ:- ද්වාත්තිංසාකාරයෙහි කී සේ දෙතිස් ආකාර හැර දෙසාලිස් ආකාරයෙනැ යි කීයේ වස්තු වශයෙන් ධාතුන් ගැනීම සඳහා යැ. පෙර කී සෙනසුනන නම් යට කම්මට්ඨන නිද්දේසයෙහි කී සේ ගොදුරු ගමින් ඉතා නුදුරු නොළංවීම් ආදි පස් අඟින් යුතුවීම යි. සියලු පූර්වකෘත්ය සම්පූර්‍ණවීම නම් පළිබෝධ සිඳීම්, සීල විසුද්ධිය සම්පූර්‍ණ කිරීම්, කමටහන් ඉගෙනීම් ආදිය යි.
1. සසම්භාර නම්:- සමූහය යැ කේසාදි පඨවි ධාතු කොටස් විස්සෙහි එකක් පාසා පවත්නා තද බව නිමිතිකොට පඨවි ධාතු යැයි දැනීම හා ව්‍යවහාර කිරීම වේ.
(කෙසාදි විසි කොටසෙහි පෘථිවි ධාතු යැ යන බුද්ධිය හා නාමය තද බව නිසා පවත්නා හෙයිනි.)
ඒ කේසාදියෙහි පෘථිවි විශේෂයෙන් ඇති හෙයින් කේසාදීහු සසම්භාර නම් වෙති.
සංඛේප නම්:- ඒ කේසාදි කොටස් විස්ස පිඩු කොට ගැනීමය. ආපෝ ආදියෙහි ද මෙ සේ මැයි.
මෙ සේ කේසාදි කොටස් විස්ස ද, පිත්තාදි කොටස් දොළසද, සන්තාපනාදි කොටස් සතර ද, උද්ධඞ්ගමාදි කොටස් සය ද, සංක්‍ෂේප වශයෙන් පිඩුකොට පිළිවෙළින් පෘථිවි ආදි ධාතුන් පරිග්‍ර‍හ බෙදීම සසම්භාර සංඛේප වශයෙන් භාවනා කිරීම යි.
විස්තර:- ඒ යෝගවචර තෙමේ හිසකෙස් ආදි විසි කොටසෙහි දැඩි වූ ආකාරය පඨවී ධාතුයැ යි නියම කෙරේ. දොළොස් කොටස්හි වැගිරෙන්නාවූ (හාත්පසින් බඳිනා) ආකාරය ආපෝ ධාතු යැ යි නියම කෙරේ. සතර කොටස්හි මුහුකුරු වන තේජස යැ යි කියන ලද උණුසුම තේජෝ ධාතු යැ යි නියම කෙරේ. සය කොටස් හි පිපෙන (ගතිය) ආකාරය වායෝ ධාතු ය යි නියම කෙරේ. මෙ සේ සතර මහා භූතයන් නියම කරන්නා වූ ඒ යෝගාවචරයාහට ධාතුහු ප්‍ර‍කට වැ පහළ වන්නාහු ය. ඒ ධාතුන් නැවත නැවත මෙනෙහි කරත් ම මෙකී ක්‍ර‍මයෙන් උපචාර ධ්‍යානය උපදී.
මෙ සේ භාවනා කොට කමටහන සිද්ධ නො වේ නම්-
2. සසම්භාර විභත්ති වශයෙන් වැඩිය යුතු. පෙර කායගතා සති කමටහනෙහි කී පරිදි මේ සප්තවිධ උග්ගහ කෝසල්ලය හා දසවිධ මනසිකාර කෝසල්ලය දත යුතු.
සත් වැදෑරුම් උග්ගහ කෝසල්ලය හා දස වැදෑරුම් මනසිකාර කෝසල්ලය ද, කේසාදි දෙතිස් කොටස් ද, ධාතු මනසිකාර වශයෙන් පළමුව සම්පූර්‍ණ කොට තචපඤ්චකාදිය අනුලෝම ප්‍ර‍තිලෝම වශයෙන් වචනයෙන් සජ්ඣායනා කිරීම් ආදි වූ සියලු විධාන නො වළහා කළමනා ය. ඒ කායගතාසතියෙහි වනාහි වර්‍ණ-සණ්ඨාන-දිශා-අවකාශ-පරිච්ඡේද යන මේ පස් ආකාරයෙන් හිසකේ ආදි දෙතිස් කුණපයන් මෙනෙහි කොට පිළිකුල් වශයෙන් සිත පිහිටුවිය යුතු ය.
මේ ධාතු මනසිකාරයෙහි වූ කලී පස්-පස් ආකාරයෙන් මෙනෙහි කොට ධාතු වශයෙන් සිත පිහිටුවිය යුතු ය. මේ යැ මෙහි වෙනස නම්.
ඒ මෙසේ යි :-
(1) කෙස් - මේ කේසයෝ හිස් කබල වසා සිටි සම මතු පිට උපන්හ. තුඹසක් මතු පිට ඉලුක් තණ හටගත් කල ‘මා මුදුනෙහි ඉළුක් තණ හටගතැ’යි තුඹස් මුදුන නොදනී. ‘අපි තුඹස මතුයෙහි හටගතුම්හයි ඉළුක් තණ ද නො දනී. එසේ මැ ‘මා මතුයෙහි කෙස් හටගතැ’යි හිස් කබල වසා සිටි සම නො දනී. ‘අපි හිස් කබල වසා සිටි සම මතුයෙහි වූම්හ’යි කේසයෝ නොදනිත්. මෙසේ හිස් කබල වසා සිටි සමය, කේසයෝය, යන භූත රූප හා උපාදා රූපයෝ ඔවුනොවුන් - ‘මා කෙරෙහි කේසයෝ හට ගත්හ. අපි හිස් සම මතුයෙහි වූම්හ’යි මෙනෙහි කිරීමක් නැතැ’යි මෙසේ කේසයෝ නම් මේ ශරීරයෙහි වෙන මැ කොටසෙක. සිතිවිලි රහිතය හ. අව්‍යාකෘතය හ. ආත්මයෙන් ශුන්‍යය හ. එහෙයින් මැ සත්ත්‍වයෙක් නොවන්නේ ය. තද බැව් අධික වූ පෘථිවි ධාතුය යි මෙනෙහි කළ යුතු.
(2) ලොම් - සිරුර වෙළා සිටි සමැ හට ගනී. යම් සේ පාළු ගම් පෙතෙකැ හීතණ හටගත් කල ‘මා වෙත හීතණ හටගත්හ’යි පාළු ගම් පෙත නො දනී ද ‘අපි පාළු ගම්පෙතක හටගතුම්හ’යි හීතණ නො දනී ද එසේ මැ සිරුර වෙළා සිටි සම ද ‘මා කෙරෙහි ලොම් හටගතැ’යි නොදනී. ලොම් ද ‘අපි සිරුර සිටි සම හට ගතුම්හ’යි නොදනී. මෙසේ පරමාර්‍ථයෙන් දුක් සැප විඳුනා ආත්ම සංඛ්‍යාත විඳින්නකු නැති හෙයින් පාළු ගම් පෙතක් බඳු වූ මේ සිරුර වෙළා සිටි සම ය, එහි හටගත් හීතණ බඳු රෝමය යන මේ භූත උපාදාය රූප ධර්‍මයෝ ‘ඔවුනොවුන් මෙනෙහි කිරීමෙක් නැතැ යි මෙ සේ ලෝමයෝ නම් වෙන ම කොටසෙක සිතිවිලි රහිතය හ. අව්‍යාකෘතය හ. ආත්මයෙන් ශුන්‍යය හ. සත්ත්‍වයකු නො වැ තද බව් අධික කොට ඇති පෘථිවි ධාතුහු යැයි මෙනෙහි කළ යුතු ය.
(3) නිය - අත් පා ඇඟිලි කෙළවර හටගත් විසි නිය පොත්තෝ ය. යම් සේ මී ඇට විද අඬු කැබලි අගෙහි අවුණාගෙන බාල දරුවන් කෙළනා කල ‘අප අගෙහි මී ඇට අවුණා තිබේය’යි දඬු කැබලි නොදනී ද? ‘අපි ලී කැබලි අග අවුණන ලදුම්හ’යි මී ඇට නො දනීද? එසේ මැ අප අග නිය හැට ගැනී ඇතැ’යි ඇඟිලි අක් නො දනී. ‘අපි ඇඟිලි අග හට ගතුම්හයි නියපොතු නොදනී. මෙසේ මේ ඇඟිලි නිය යන භූත රූප උපාදාරූපයෝ ඔවුනොවුන් මෙනෙහි කිරීම නැත්තා හ. මෙසේ නිය නම් මේ ශරීරයෙහි වෙන මැ කොටසෙකැ යි ද, සිතිවිලි නැතැ යි ද, අව්‍යාකෘත ධර්‍මයෙහි ඇතුළත් ආත්මයෙන් ශුන්‍ය තද බව් අධික පෘථිවි ධාතුයැ යි ද,
(4) දත් - උඩ යට දෙ හණු ඇටයෙහි හට ගත් දෙ තිස් දන්තයෝ ය. යම් සේ වඩුවන් ගල් වළවල යම්කිසි ලහටුවක් බහා ටැම් සිටුවා තුබූ කල ‘අප කෙරෙහි ටැම් සිටුවන ලදැ’යි ගල් වළවල් නො දනී ද, ‘අපි ගල් වළවල පිහිටියම්ඟයි ටැම් නො දනී ද, එපරිද්දෙන් ‘අප කෙරෙහි දත් හටගතැ’යි දෙහණු ඇට ද, ‘අපි දෙ හණු ඇටයෙහි හටගතුම්හ’යි දත් ද, නො දනී. මෙසේ, දෙ හනු ඇට හා දත් ය යන භූත උපාදාය රූප ඔවුනොවුන් චිත්තාභෝග නැති පෘථිවි ධාතුයැ යි ද
(5) සම - සම සියල් සිරුර වසා සිටියේ ය. තෙත්වූ ගෙරි සමකින් වසන ලද මහා වීණාවක් ‘තමා තෙත් වූ ගෙරි සමින් වසන ලදැ’යි මහා වීණාව ද, ‘මා විසින් සමා වීණාව වසන ලදැ’යි තෙත් ගෙරි සම ද, නො දන්නා සේ ‘තමා සමින් වසන ලදැ’යි ශරීරය ද, ‘මම ශරීරය වසා සිටිමැ’යි සම ද, නො දනී. දුර්‍ගන්‍ධ භාවයෙන් තෙත් ගෙරි සමකට සමාන වූ මේ සම ද, ශරීරය ද, යන භූත-උපාදාය රූප ඔවුනොවුන් චිත්තාභෝග රහිත පෘථිවි ධාතුයැ යි ද
(6) මස්පිඬු - නව සියයක් මස්පිඬු ඇටසැකිල්ල වසා සිටියේ ය. කටු මැටි අවුළුවා සිටි භිත්තියක් තමා කටුමැටි අවුළුවා සිටීය’යි ද, කටු මැටිය ද ‘මම භිත්ති අවුළුවා සිටිමැ’යි ද, නො දන්නා සේ ‘මම මස්පිඬු අවුළුවා සිටිමැ’යි ඇට සැකිල්ල ද, ‘අපි ඇටසැකිල්ල අවුළුවා සිටුම්ඟයි මස් පිඬු ද, නො දනී. මෙසේ ඇටසැකිල්ල යැ මස් පිඩු යැ, යන භූත - උපාදාය රූප පෘථිවි ධාතු යැ යි ද
(7) නහර - ශරීරය ඇතුළත ඇටසැකිල්ල බැඳී සිටියේ ය. කුටි බිත්තියක සිටුවන ලද වරිච්චි ද වැලින් වෙළන ලද්දේ, ‘අපි වැලින් වෙළන ලදුම්හ’යි නො දනී. වැල්ද, අපි වරිච්චි දඬු වෙළා සිටුම්හ’යි නො දනී. එසේ මැ ඇට ද ‘අපි නහාරුයෙන් වෙළී සිටුම්හ’යි නො දනී. නහර ද ‘අපි ඇට වෙළා සිටුම්හ’යි නො දනී. මෙසේ - පෘථිවි ධාතුයැ යි ද
(8) ඇට - (අතුරින්) විළුම් ඇටය, ගොප් ඇටය ඔසවා සිටී. ගොප් ඇටය කෙණ්ඩා ඇටය ද, එය දණ ඇටය ද, එය කළවා ඇටය ද, එය උකුළු ඇටය ද, එය පිට කටුව ද, එය ගෙළ ඇටය ද, එය හිස් කබල ද, ඔසවා සිටී. එසේ මැ හිස් කබල ගෙළ ඇටයෙහි පිහිටියේ ය. ගොප් ඇටය විළුම් ඇටයෙහි පිහිටියේ ය. උළු, දඬු, ගොමරිටි, ආදි ද්‍ර‍ව්‍ය සමූහයෙහි යට-යට වූ ද්‍ර‍ව්‍යය ‘අපි උඩ-උඩ සිටි උළු ආදිය ඔසවා ගෙන සිටුම්හ’යි ද, මතු සිටි උළු ආදිය ‘අපි යට සිටි දඬු ආදියෙහි පිහිටියම්හ’යි ද, නො දන්නා සේ විළුම් ඇටය ගොප් ඇටයෙහි පිහිටියේය යිද, ගොප් ඇටය මම විළුම් ඇටය දරා සිටීමැයි ද නො දනී යැයි ද
(9) ඇට මිදුලු - ඒ ඒ ඇට ඇතුළෙහි පිහිටියේ ය. හුණ පුරුක් ආදිය ඇතුළත බහා ලූ හිවූ වේ බඩ ආදිය ‘අපි හුණ පුරුක් ඇතුළත බහා ලද ලදුම්හ’යි ද, හුණ පුරුක් ආදිය ‘අප කෙරෙහි හිවූ වේ බඩ ලීය’යි ද නො දන්නා සේ ‘අපි ඇට ඇතුළත වූමහ’යි ඇට මිදුලු ද, අප ඇතුළත ඇට මිදුලු වීය යි ඇටද නො දනී යැයි ද
(10) වකුගඩුව - ගළවලුයෙන් නික්මුණු එක් මුලකින් මදක් තැන් ගොස් දෙකක් වැ බෙදී ගිය මහ නහර වැලින් බැඳී හෘදය මාංසය වටා සිටියේ ය. එක නටුවෙක හට ගත් අඹපල දෙකක නටුව ‘මා අඹපල දෙක බඳනා ලදැ’යි ද, අඹපල දෙක ද ‘අපි නටුවෙන් බඳනා ලදුම්හ’යි ද, නො දන්නා සේ මහ නහරය ද ‘මා වකුගඩුව බඳනා ලදැ’යි ද වකුගඩුව ද ‘මා නහරයෙන් බඳනා ලදැ’යි ද නො දනී යැයි ද
(11) හෘදය - ශරීරය තුළ ඇටසැකිල්ල මැද නිසා හෘදය සිටී. දිරා ගිය රිය මැදිරියක් මැද නිසා මස් වැදැල්ලක් එල්ලෙන කල රිය මැදිරිය මැද, ‘මා නිසා මස් වැදැල්ලක් පවතී ය’යි ද, මස් වැදැල්ල ද, ‘මම රිය මැදිරිය මැද නිසා පවතීමැ’යි ද නො දන්නා සේ හෘදය ඇට සැකිල්ල අතුළද ‘මා නිසා හදවත පවතීය’යි ද, හදවත ද මම් හෘදය අස්ථි පඤ්ජරය මැද නිසා පවතිමැ’යි ද නො දනී යැයි ද
(12) අක්මාව - ශරීරය ඇතුළත දෙතන (මැද) අතුරෙහි දකුණු පස නිසා පවතී. සැලිකබල් පසෙක ඇලී ගිය කලු මස් පිඬු යුවළක් ‘මා කෙරෙහි මස්පිඬු ඇලී සිටීයැ’යි සැලිකබල් පස ද, ‘මම සැලිකබල් පස නිසා පවතිමැ’යි මස්පිඬු යුවළ ද නොදන්නා සේ ‘මම් දෙතන අතර දකුණු පස නිසා පවතිමැ’යි අක්මාව ද, ‘මා නිසා අක්මාව සිටී යැ’යි දෙත මැද දකුණු පස ද නො දනී යැයි ද
(13) දලබුව - පිළිසන් නො පිළිසන් යැයි දලබු දෙකෙකි. පිළිසන් දලබුව හදවත හෝ වකුගඩුව පිරිවරා සිටී. නො පිළිසන් දලබුව සියල් සිරුරු මසට යටව සිටී. රෙදි කඩකින් මාංසයක් වසා ලූ කල මාංසය ‘මා රෙදිකඩින් වසන ලදැ’යි ද, ‘මා මාංසය වෙළන ලදැ’යි රෙදිකඩ ද, නො දන්නා සේ වකුගඩු හෘදය මාංසය හා සියල් සිරුරු මස ද, ‘තෙමේ දලබු වසා සිටීය’යි ද, දලබුව, ‘මම් වකුගඩු හදවත් සියල් සිරුරු මසින් වසන ලද්දෙමැ’යි ද නො දනී යැයි ද
(14) බඩදිය - හදවතට වම් පසැ උදර පටලයේ මතුපස නිසා සිටී. කොටුගුලක මතුපස නිසා අලවා තුමූ ගොම පිඩක් ‘මම් කොටුගුල් මතුපස නිසා පවත්නෙමැ’යි ගොමපිඩ ද, ‘මා නිසා ගොමපිඩ පවතීයැ යි’ කොටුගුල් මතු පස ද, නො දන්නා සේ ‘මම් හදවත වම්පස උදර පටලයේ මතු පස නිසා පවතිමැ’යි බඩදිව ද, ‘මා නිසා බඩදිව සිටීය’යි හදවත වම්පසැ උදර පටලයේ මතුපස ද නො දනී යැයි ද
(15) පපු කැනැත්ත - හදවත හා අක්මාව මතු භාගයෙහි දෙතන මැද වසා ගෙන සිට. දිරාගිය කොටුවක් තුළ ළිහිණි කැදැල්ලක් එල්බෙමින් පවත්නා කල ‘මා නිසා ළිහිණි කැදැල්ලක් එල්බෙමින් පවතීය’යි කොටු ගුල ද, ‘මම් කොටු ගුල මතුයෙහි එල්බෙමින් පවති මැ’යි ළිහිණි කැදැල්ල ද, නො දන්නා සේ සිරුරු ඇතුළ ද, ‘මා නිසා පපු කැනැත්ත එල්ලේ යයි’ද මම් සිරුර ඇතුළ නිසා පවති මැ’යි පපු කැනැත්ත ද, නො දනී යැයි ද
(16) අන්තය - (බඩවැල) ගෙළ මුල සිට ගුදය තෙක් මුළු සිරුර ඇතුළත පවතී. ලේ ඔරුවෙක හිස්සුන් ගැරවිල් සිරුරක් දරණ ගසා බහා ලූ කල ‘මා තුළ හිස්සුන් ගැරවිල් කුණක් සිටී යැ’යි ලේ ඔරුව ද, ‘මම් ලේ ඔරුවෙක සිටිමි’යි ගැරවිල් කුණ ද, නො දන්නා සේ ‘මා තුළ බඩවැල පිහිටියේ යැ’යි සිරුර අතුළ ද, ‘මම සිරුර ඇතුළත සිටිමැ’යි බඩවැල ද, නො දනී යැයි ද
(17) අන්ත ගුණය - (අතුණු බහන) බඩවැල අතරතුර දරණ එක් විස්සෙහි එක් විසි තැනකින් බැඳී සිටිනේ ය. පා පිස්නක් වෙළා සිටි රැහැනක් ‘මම් පා පිස්න වෙළා සිටිමැ’යි රැහැන ද, ‘මම් රැහැනින් වෙළන ලදිමි’යි පා පිස්න ද, නොදන්නා සේ ‘මම් බඩවැල වෙළා සිටිමි’යි අතුණු බහන ද, ‘මම් අතුණු බහනින් වෙළන ලදිමි’යි බඩවැල ද, නො දනී යැයි ද
(18) උදරිය - ආමාසයැ වූ නො පැසුණු අහරය, බලු ඔරුවෙක බහා ලූ බලු වමනය ‘මම් බලු ඔරුවෙහි සිටිමි’යි ද, බලු ඔරුව ද, ‘මා තුළ බලු වමනය බහාලන ලදැ’යි ද නො දන්නා සේ මම් ආමාසය නිසා පවතිමි’යි නො පැසුණු අහර ද, ‘මා තුළ නො පැසුණු අහර සිටී ය’යි ආමාසය ද නො දනී යැයි ද,
(19) කරීසය - (මළ) පක්‍වාසයෙහි (අතුණු කෙළවර) සිටිනේ ය. අඹරා හුණ පුරුකෙක බහා ලූ සිහින් පඬුවන් මැට්ටක් ‘මම් හුණ පුරුකෙහි සිටිමි’යි ද, හුණ පුරුක ‘මා තුළ සිහින් පඬුවන් මැටි පිහිටා ය’යි ද, නො දන්නා සේ ‘මම් පක්‍වාසයෙහි පවතිමි’යි පැසුණු අහර ද, ‘මම් පැසුණු අහර දරමි’යි පක්‍වාසය ද නො දනී යැ’යි ද,
(20) හිස් මොළ = (මත්‍ථලුඞ්ග) හිස් කබල ඇතුළත පිහිටියේ ය. පරණ ලබු කබලෙක බහා ලූ පිටි පිඩක් ‘මම් ලබුකබල ඇතුළත පිහිටියෙමි’යි පිටි පිඬද, මා තුළ පිටි පිඩ වීයැ’යි ලබු කබල ද නො දන්නා සේ, හිස් කබල ද, මා තුළ හිස් මොළ පිහිටියේ ය’යි ද හිස්මොළ ද, ‘මම හිස් කබල තුළ වීමැ’යි ද නො දනී.
මෙසේ හිස් කබල තුළ යැ. හිස් මොළය යන භූත-උපාදාය රූපයන් ඔවුනොවුන් චිත්තා භෝග මනස්කාර නැතැයි ද, මෙසේ හිස් මොළ නම් මේ සිරුරෙහි සිතුවිලි රහිත අව්‍යාකෘත ආත්ම ශුන්‍ය වෙන මැ කොටසෙකැයි ද, එහෙයින් මැ සතත්‍වයෙක් නොවේ ය යි ද, තද බව අධික කොට ඇති පෘථිවි ධාතු යයි ද, මෙනෙහි කරන්නේ ය. (මෙසේ විසි ආකාර වූ පෘථිවි ධාතු කොටස් එකක් පාසා මෙනෙහි කළ යුතු යි.)
අනතුරු වැ මෙසේ දොළොස් ආකාර ආපො ධාතු කොටස් මෙනෙහි කරන්නේ ය.
(1) පිත - අබද්ධ පිත්ත යැ. බද්ධ පිත්ත යැයි ඒ දෙවැදෑරුම් වේ. ඉන් අබද්ධ පිත්තය ජීවිතේන්‍ද්‍රිය පිළිබඳ යැ. කර්‍මජ තේජෝ ධාතුව මෙන් කර්‍මජ රූප ඇසුරු කොට පවතිමින් සියලු සිරුර පැතිරැ සිටිනේ ය. බද්ධ පිත්තය පිත්ත කෝෂයෙහි පිහිටියේ පූපයෙකැ පැතිරැ සිටි තෙලක් සේ පවතී. එහි පූපයෙකැ පැතිරැ සිටි තෙල ‘මම පූපය නිසා පවතිමි’යි ද, පූපය ද, ‘මම් පැතිරී සිටි තෙල් නිසා පවතිමි’යි ද නො දන්නා සේ, ශරීරය ද ‘මා පතුරුවා අබද්ධ පිත්තය පවතීයැ’යි ද, අබද්ධ පිත්තය ද, ‘මම් සියලු සිරුර පවතිමැයි’ද නො දනී.
එසේ මැ වැසි කලෙක ජලයෙන් පිරුණු වැටකොළු වහල්ල ‘මා කෙරෙහි ජලය සිටිතැ’යි ද, වැසි ජලය ද, ‘මම වැටකොළු වහල්ලෙහි පිරී සිටිමි’යි ද, නොදන්නා සේ, පිත් කෝෂය ද, ‘මා කෙරෙහි පිත සිටිතැ’යි ද, බද්ධ පිත ද, මම් පිත්තාසය පිරී සිටිමැ’යි ද නො දනී.
මෙසේ මේ පිත්තාසය යැ, පිත යැ යන භුත-උපාදාරූපයෝ ඔවුනොවුන් සැලකීමක් නැත්තාහ. එහෙයින් පිත නම් මේ ශරීරයෙහි පිහිටි සිතිවිලි නැති අව්‍යාකෘත ධර්‍මයෙහි ඇතුළත් ආත්මයෙන් ශුන්‍ය වූ සත්ත්‍වයෙක් නොවූ වැගිරෙන ස්වභාව ඇති බඳිනා ආකාරයෙන් පවත්නා එක් ආපෝ ධාතු කොටසකැ’යි ද,
(2) සෙම - පාත්‍ර‍යක් පුරාලන පමණක් වූයේ උදර පටලය පුරා පවතී. ගම්දොර ගවර වළෙහි ඇතුළත් ඉඳුල් දිය ගැප් මළ ආදිය මතු පිට පෙණ පටලයෙන් පිරී පවත්නා කල පෙණ පටලය ‘මම් ගවර වළ පවතිමැ’යි ද, ගවර වළද, ‘මා මතුපිට පෙණ පටලය පවතී යැ’යි ද නො දන්නා සේ ‘මා කෙරෙහි සෙම සිටියේයැ’යි උදර පටලය ද, මම උදර පටලයෙහි පිහිටියේමැ’යි සෙම් (පටලය) ද නො දනී. මෙසේ උදර පටල යැ, සෙම යැ යන භුත-උපාදායරූපයෝ ඔවුනොවුන් චිත්තාභෝග නැති. ශරීරයෙහි පිහිටිවෙන මැ කොටසෙක, සත්ත්‍වයෙක් නො වූ ද්‍ර‍වවත් වූ බඳනා ස්වභාව ඇති ආපෝ ධාතු කොටසකැ’යි ද
(3) සැරව - (පූයාව) නිතර පවත්නා තැනෙක් නැති. කණු කටු ආදියෙන් කැඩුණු ගිනි දැළින් පහළ තැන හෝ ගඩපොළ ආදිය හටගත් තැන හෝ ලේ නැවතී පැසවූ කල හට ගනී. පොරෝ ආදියෙන් කැපූකල වැගිරෙන ලහටු ඇති ගස් ආදියෙහි ඒ කැපූ තැන් ආදිය ‘අප කෙරෙහි ලහටු පිහිටියේය’යි ද, ලහටුව ද, “මම් ගස්වල කැපූ තන්හි සිටිමැයි’ද නො දන්නා සේ ‘පූයාව ද ශරීරයෙහි ඒ ඒ තුවාල වූ තන්හි වේයැ’යි ද, ඒ ඒ තුවාල වූ තැන් ද, ‘පූයාව අප කෙරෙහි පිහිටියේය’යි ද නො දනී. මෙසේ තුවාල වූ ශරීර ප්‍රදේශයැ, පූයාව යැ යන භුත-උපාදාරූපයෝ ඔවුනොවුන් මෙනෙහි කිරීමක් නැති. මේ ශරීරයෙහි පිහිටි සිතිවිලි නැති අව්‍යකෘතයනට අයත් ආත්මයෙන් ශූන්‍ය වූ සත්ත්‍වයෙක් නො වූ ආපෝ ධාතු කොටසකැ’යි ද,
(4) ලේ - සංසරණක අසංසරණක යැ යි දෙ පරිදි වේ. සංසරණකය අබද්ධ පිත්තය සේ ජීවිතින්‍ද්‍රිය පවත්නා සියල් සිරුරෙහි පැතිර සිටියි. අසංසරණක ලොහිතය බද්ධපිත්තය සේ අක්මාවෙහි යට භාගයෙහි නෑළියක් පමණ වූයේ වකුගඩු, හදමස්, අක්මා, පපු කැනති තෙමමින් පවතී. ඉන් හැසිරෙන ලෙය අබද්ධ පිත මෙන් දත යුතු ය, නො හැසිරෙන ලෙය බිඳුනු සැලි කබලෙක වැසි ජලය වට කල එහි යට වූ කැට කැබලිති ආදිය තෙමෙතත් ඒ කැට කැබලි ආදිය ‘අපි වැසි දියෙන් තෙමෙමු යැ’යි ද, වැසිදිය ද “මම් කැට කැබලිති තෙමෙමැ”යි ද, නොදන්නා සේ අක්මා යට පෙදෙස හෝ වකුගඩු ආදිය ද ‘අප කෙරෙහි ලේ පිහිටියේ ය’යි හෝ ‘අපි ලෙහෙයෙන් තෙමෙමින් සිටිමු යැ’යි ද නො දනී. ලෙහෙය ද, ‘මම අක්මා යට සිටිමැ’යි ද, වකුගඩු ආදිය තෙමමැ’යි ද, නො දනී. මෙසේ ලෙහෙ නම් ආපෝ ධාතු යැයි ද
(5) ඩහදිය - ගින්නෙන් හෝ අව්වෙන් හෝ අන්කිසි උණුසුමකින් හෝ තැවුණු කල රෝම කුප හෝ කෙස් සිදුරු පුරා වැගිරේ. දියෙන් මතු පිටට නැගුණු නෙලුම් දඬු ආදියේ සිදුරු ‘අප කෙරෙන් ජලය වැගිරේ ය’යි ද, ඒ ජලය ද ‘තමා නෙලුම් දඬු ආදියෙන් වැගිරේ ය’යි ද නො දන්නා සේ කේස-ලෝම කූප ‘අප කෙරෙන් ඩහදිය වැගිරේ ය’ යි ද, ඩහදිය ද ‘තමා රෝමකූප සිදුරු වලින් වැගිරේ ය’යි ද නො දනී. මෙසේ ආපෝ ධාතු යැයි ද
(6) මේද තෙල - තරවූවහු ගේ සිරුරැ මුළුල්ලෙහි ද, කෘශ වූවහු ගේ සිරුරැ කෙණ්ඩා මස් ආදි මස් පිඬු ඇති තන්හි ද, වූ උකු මී තෙල් වැනි ද්‍ර‍වයෙකි. කහ පෙවූ රෙදි කඩකින් වැසූ මස් පිඩක් ‘මම් කහ රෙදි කඩෙකින් වැසුයෙමැ’යි ද, රෙදි කඩ ද ‘මම් මස් වසා සිටිමැ’යි ද, නො දන්නා සේ ඒ ශරීර මාංසය ‘මා නිසා මේද තෙල පවතී ය’යි ද, මේද තෙල ‘මම් ශරීර මාංසයන් නිසා පවතිමැ’යි ද, නො දනී. මෙසේ ආපෝ ධාතු යැයි ද
(7) කඳුළු - ඇස් සිදුරු පුරා වැගිරෙන ගති ඇත්තේ ය. නො මේරු තල් ගෙඩියක ඇස්ස කැපූ කල ඒ සිදුරු ‘අපගෙන් ජලය වැගිරේ ය’යි ද, ජලය ‘මම් තල් ඇට සිදුරින් වැගිරෙමැයි ද, නො දන්නා සේ ඇස්වළ ද ‘අප වෙත කඳුළු පිහිටියේ ය’යි ද, කඳුළු ද, මම් ඇස්වළැ පිහිටියෙමැ’යි ද, නොදනී. මෙසේ ආපෝ ධාතු යැයි ද
(8) චුරුණු තෙල - ගිනි, අවු රැස් ආදියෙන් තැවෙන කල පිටිඅලු-පිටිපතුල්-නාසාපුට-නළල්තල-උරහිස් ආදියෙහි හටගන්නා කුරුලෑ නම් වියළි තෙල ය. තෙල් බහාලු නිවුඩු කැඳක් ‘මම් තෙල වතුරුවා සිටිමැයි’ද, තෙල ද, ‘මම් කැඳ වතුරුවා සිටිමැයි’ද, නො දන්නා සේ අතුල් පතුල් ‘අපි වුරුණු තෙල වතුරුවා සිටිමු යැ’යි ද, වුරුණු තෙල ද ‘මම් අතුල් ආදිය වතුරුවා සිටිමැ’යි ද නො දනී. මෙසේ ආපෝ ධාතු යැයි ද
(9) කෙළ - ඇඹුල් - මිහිරි ආදී, කෙළ ඉනීමට සුදුසු කරුණක් ඇති කලෙක දෙ කොපොලින් බැස දිව මත පිහිට යි. ගඟක් අසල කැනූ නිතර දිය උණන ළිඳෙහි ළිං පතුල ‘මා කෙරෙහි ජලය පිහිටියේය’යි ජලය ද, ‘මම් ළිං පතුලැ සිටිමැ’යි ද, නො දන්නා සේ, දිව මතු පිට ද, ‘මා කෙරෙහි කෙළ සිටී’යි ද, කෙළ ද ‘මම් දිව මතුපිට සිටිමැ’යි ද, නො දනී. මෙසේ කෙළ නම් ආපෝ ධාතු යැයි ද
(10) සොටු - හටගැනීමට සුදුසු කරුණක් ඇතිවුව දෙනාසා පුටය පිරී හෝ වැගිරෙමින් හෝ පවතී. කුණු වූ දී පිරූ බෙලි කටුව ‘මා කෙරෙහි කුණු දී පිරී සිටින්නේය’යි ද, කුණු දී ද ‘මම් බෙලි කටුව පුරා සිටිමැයි’ද, නො දන්නා සේ, නාසා පුට ද ‘මා කෙරෙහි සොට පිරී සිටීයැ’යි ද, සොටු ද, ‘මම් නාසාපුට පුරා සිටිමැ’යි ද, නො දනී. මෙසේ සොටු නම් ආපෝ ධාතු යැයි ද
(11) ඇටමිදුලු - ඇට සන්‍ධිවල (අබ්හඤ්ජන) තෙල් ගැල්වීම්, සිදු කෙරෙමින් එකසිය අසූවක් ඇට සන්‍ධියෙහි පවතී. තෙල් ගැල්වූ කණ ඇණය ‘මා කෙරෙහි තෙල් ගල්වන ලදැ’යි ද, තෙල ද, ‘මම් කඩ ඇණය ගැල්වීම’යි ද, නො දන්නා සේ, ඇට සන්‍ධි ද, ‘ඇට මිදුලු අප ගල්වා සිටිතැ’යි ද, ඇට මිදුලු ද, ‘මම් ඇට සන්‍ධි ගල්වා සිටිමැ’යි ද, නො දනී. මෙසේ ඇට මිදුලු නම් අපෝ ධාතුවෙකැ යි ද,
(12) මූත්‍ර - වස්තිකෝෂය තුළ පවතී. ගවර වළෙක මුණින් බහා ලූ යෝනකයන් ගේ බොර දිය පෙරා ගන්නා කළය (යවන ඝටය) මා කෙරෙහි ගවර වළ දිය පිහිටියේය’යි ද, ජලය ද, ‘මම් යවන ඝටයෙහි පිහිටිමැ’යි ද, නො දන්නා සේ වස්තිය ද, ‘මා කෙරෙහි මූත්‍ර පිහිටියේයැ යි ද, මූත්‍ර‍ය ද, ‘මම් වස්තියෙහි පිහිටියෙමැ’යි ද, නො දනී. මෙසේ මොහු ඔවුනොවුන් මෙනෙහි කිරීමක් නැති මේ ශරීරයෙහි පිහිටි වැගිරෙන ස්වභාව ඇති එක්තරා ආපෝ ධාතු කොටසකැයි ද
මෙසේ පඨවි සහ ආපෝ දෙතිස් කොටස මෙනෙහි කොට අනතුරුවැ තේජෝධාතු කොටස්හි මනසිකාර ද (මෙසේ) පැවැත්විය යුතු.
(1) මේ ශරීරය තැවෙන තේජෝ ධාතුව මෙහි ම පිහිටි සිතිවිලි නැති ආත්මයක් නැති. එහෙයින් මැ සත්ත්‍වයකු නො වූ තවන ස්වභාව ඇති වෙන ම කොටසකැ යි මෙනෙහි කළ යුතු ය.
එසේ ම
(2) ශරීරය දිරවන තේජෝ ධාතුව ද
(3) දවන තේජෝ ධාතුව ද
(4) කන - බොන දැය දිරවන තේජෝ ධාතුව ද,
මේ ශරීරයෙහි පිහිටි වෙන මැ කොටසකැයි ද මෙනෙහි කළ යුතු.
තවද වායෝ ධාතු කොටස් ද, මෙසේ මැ මෙනෙහි කළ යුතු.
(1) උඩට නැගෙන වාතයෙහි ද, එසේ මැ නුවණ පිහිටුවිය යුතු ය.
(2) යටට බස්නා වාතය,
(3) කුසෙහි පවත්නා වාතය,
(4) කොෂ්ටයෙහි පවත්නා වාතය,
(5) ශරීරාවයන් අනු වැ පවත්නා වාතය,
(6) ආශ්වාස ප්‍ර‍ශ්වාස වාතය දැ යි, මෙකී වාත කොටස් වෙන වෙන මැ ගෙන මෙසේ නුවණින් සලකා උඩට නැගෙන වාතය නම් මේ ශරීරයෙහි වෙන මැ පිහිටි සිතිවිලි නැති (අව්‍යාකෘත ආත්මයක් නැති සත්ත්‍වයකු නොවූ) පිරෙන ස්වභාව ඇති වායෝ ධාතුවැ යැ යි මෙනෙහි කළ යුතු.
එසේ මැ අධොගම, කුච්ඡිසය, කොට්ඨසය, අඞ්ගමඞ්ගානු සාරී, අස්සාස පස්සාස, වාත කොටස් පිළිබඳව ද සැලකිය යුතු.
මෙසේ මෙනෙහි කරන යෝගාවචරයාහට ධාතු ප්‍ර‍කට වේ මැයි. ඒ ධාතුන් මැ නැවත නැවත මෙනෙහි කරන්නාහට යට කී සේ උපචාර සමාධිය උපදනේ ය.
මෙසේ ද භාවනා කරන යෝගාවචරයාහට කමටහන සමෘද්ධ නො වූයේ නම් ඔහු විසින් සලක්ඛණ සඞ්ඛෙප වශයෙන් භාවනා කළ යුතු ය.
3. ඒ මෙසේ යි:- කෙස් ආදි විසි කොටසෙහි තද ගතිය පඨවිධාතුයැ යි ද, බැඳෙන ගතිය ආපෝධාතුයැ යි ද, පැසවන ගතිය තේජෝධාතුයැ යි ද, පිපෙන ගතිය වායෝධාතුයැ යි ද, වෙන් කළ යුතු.
පිත්තාදි දොළොස් කොටසෙහි බැඳෙන ගතිය ආපෝධාතු යැ යි ද, පැසවන ගතිය තේජෝධාතුයැ යි ද, පිපෙන ගතිය වායෝධාතුයැ යි ද, තද ගතිය පඨවිධාතුයැ යි ද වෙන් කළ යුතු.
සන්තාපනාදි සතර කොටසෙහි මුහුකුරවන ගතිය තේජෝධාතුයැ යි ව්‍යවස්ථා කළ යුතු. එහි මැ පවත්නා පිපෙන ගතිය වායෝ ධාතුයැ යි ද, තද ගතිය පඨවි ධාතුයැ යි ද, බැඳෙන ගතිය ආපෝධාතුයැ යි ද මෙනෙහි කළ යුතු.
උද්ධඞ්ගමාදි සය කොටසෙහි පිපෙන ගතිය වායෝ ධාතු යැ යි ව්‍යවස්ථා කළ යුතු. එහි මැ තද ගතිය පඨවි ධාතුයැ යි ද, බැඳෙන ගතිය ආපෝ ධාතුයැ යි ද, පැසවන ගතිය තේජෝ ධාතුයැ යි ද මෙනෙහි කළ යුතු.
මෙසේ ධාතුන් ලක්‍ෂණ වශයෙන් ව්‍යවස්ථා කරන්නාවූ ඒ යෝගාවචරයා හට ධාතුහු ප්‍ර‍කට වෙති. ඒවා නැවත මෙනෙහි කරන ඕහට පෙර කී සේ උපචාර සමාධිය උපදී.
යමකුට මෙසේත් කමටහන සමෘද්ධ නො වේ නම් ඔහු විසින් ස්වලක්‍ෂණ බෙදීම් වශයෙන් මෙනෙහි කළ යුතු ය.
4. ඒ මෙසෙයි:- පෙර කී සේ කේසාදි දෙසාලිස් (42) කොටස් වෙන් කොට කේසයන් හි තද ගතිය පඨවි ධාතු යැ. දියාරු ගතිය ආපෝ ධාතු යැ, පැසවන ගතිය තේජෝ ධාතු යැ, සෙලවෙන ගතිය වායෝ ධාතුයැ යි ද, සියලු කොටස්හිමැ එක එක කොටසක් පාසා සතර ධාතුන් විභාග කටයුතු වේ. මෙසේ විභාග කරන ඕහට ධාතුහු ප්‍ර‍කට වෙති. ඒවා නැවත නැවත ආවර්ජනා කරන්නා හට මෙනෙහි කරන්නා හට, පෙර කී සේ උපචාර සමාධිය උපදි. මෙසේ මෙහි එක්සිය හැටඅටක් (168) ධාතු විභාගය කීයේ වෙයි.
තවද ක්‍ර‍මයෙකි:-
(1) වචනාර්ථ වශයෙන් ද,
(2) කලාප ”
(3) සුණු ”
(4) ලක්‍ෂණාදි ”
(5) සමුට්ඨාන ”
(6) නානත්ත - එකත්ත ”
(7) විනිර්භෝග-අවිනිර්භෝග ”
(8) සභාග-විසභාග ”
(9) අජ්ඣත්තික-බාහිර ”
(10) සංග්‍ර‍හ ”
(11) ප්‍ර‍ත්‍යය ”
(12) අසමන්නාහාර ”
(13) ප්‍ර‍ත්‍යය විභාග ”
ධාතූහු වැඩිය යුතු වෙති.
(1) සියල්ලට පළමු කමටහන උගෙනීම වචනයෙන් මැ වන්නේ ය. එ මගින් මැ අර්‍ථය ද, දතමනා හෙයින් වචනාර්ථ වශයෙන් පළමුව වැඩිය යුතු ය.
ඒ මෙසේයි:- පඨවි පතළාවූ අර්ථයෙන් පෘථූල බැවින් පුථවි නම් වේ. හේම නිරුක්තික්‍ර‍මයෙන් “ථ” කාරයට “ඨ” කාරාදේශ වැ “උ” කාරයට “අ” කාර වැ “පඨවි” යයි සිද්ධ වේ. අවශේෂ භුතත්‍ර‍යට ද ප්‍ර‍තිෂ්ඨාධාර බැවින් වැටහේ යන අර්ථයි.
ආපො - පැතිරෙන්නේ ය, පැමිණෙන්නේ යැ යන අර්ථයෙන් ආප නම්. මේ අර්‍ථද්වයය (ආපෝ ධාතු අධික ශුද්ධාෂ්ටක සංඛ්‍යාත) සසම්භාර ආපය වශයෙන් කියන ලදී. ඒ සසම්භාර ආප නම් වූ ජලය වැගිරෙන හෙයින් සසම්භාරපෘථිවි සඞ්ඛ්‍යාත පොළවේ ගලා බැසීම් වශයෙන් ඒ ඒ තැනට පැමිණෙන්නේ ය.
තව ද වැගිරෙන ස්වභාව ලක්ෂණය යැ, එය සහජාත අන්‍යොන්‍ය නිශ්‍ර‍යාදි ප්‍ර‍ත්‍යය භාවයෙන් ශේෂ භුතත්‍ර‍ය නිස්‍යන්‍දන භාවයෙන් ඔවුනොවුන් බඳිමින් හුණුවී යා නොදී, විසිර යා නොදී, පැතිරෙන - පැමිණෙන හෙයින් ආප නම් වේ. ඵරුස ආකාරය, පැවසෙන ආකාරය, වියළුවන ආකාරය, යන තුන් ආකාරයෙන් යුක්ත වූ සෙසු මහාභූතයන් විසින් බොනු ලබන්නාක් මෙන් පවතී. එහෙයින් මැ ‘වඩා වර්ධනය කෙරේනුයි’ ආප නම් වේ.
තේජෝ - තියුණු බැවින් අන්‍ය භුතත්‍ර‍ය හුණු ගන්වන හෙයින් තේජ නම් වේ.
වායෝ - කම්පාකරන (සොළවන) හෙයින් වායු නම් වේ.
සෙසු භුතාත්‍ර‍ය පිහිටි තැනින් අන් තැනෙක ඉපදීමට හේතු භාවයෙන් යවන හෙයින් වායෝ නම් වේ. මේ විශේෂාර්‍ථ යැ.
සාමාන්‍ය අර්‍ථය මෙසේයි:- සතර මහා භුතයෝ කැකුළු බව, වැගිරෙන බව, උණුසුම් බව, සැලෙන බව යන තමා තමා අයත් ලක්‍ෂණ දරන හෙයින් ද, දුක් දෙන හෙයින් ද ධාතු නම් වෙති.
විශේෂ - තීර්‍ථකයන් විසින් කල්පනා කරන පද ‘ප්‍ර‍කෘතිය’ ‘ආත්මය’ යනාදිය ස්වභාව වශයෙන් ඇත්තේ නෙවෙයි. මේ පෘථිවි ආදිය ඒ විපරීත කල්පනා මාත්‍ර‍යක් මැ නොවැ, ස්වභාව වශයෙන් තම තමා අයත් ලක්ෂණය පෙර කී සේ ධරාම යැ එහෙයි් මැ ධාතු නම.
එසේ මැ අනේක ප්‍ර‍කාර වූ ජාත්‍යාදි සංසාර දුක්ඛය විධානය කරන හෙයින් ද ධාතු නම් වේ.
නිදර්‍ශන - යකඩ ලෝහ ආදි ධාතුන් නිසා (අයො) වානේ ලොහාදිය සාදන්නකු මෙනි.
අනල්ප වූ දුක ඇති කරන අර්ථයෙන් හා වශයෙහි නො පවත්නා අර්ථයෙන් ද, ධාතු නම් වේ.
ඒ මෙසේ යි:- සතර මහා භුතයන් කරණකොට ඇති සත්ත්‍වයා ඒ සංසාර දුක්ඛය නැවත නැවත ඇති කෙරේ එසේ කරනුයේ ද, මේ ධාතුන් මනාව නො පිහිටන හෙයිනි.
එසේ ම නිජ්ජිව අර්ථයෙන් ද ධාතු නම.
“ඡද්ධාතුරොයං භික්ඛු පුරිසො”[14] යනාදීන්හි ජීවය යන සංඥාව උගුළුවනු පිණිස ධාතු දේශනාව වදාළ සේක.
මෙසේ අසාධාරණ - සාධාරණ වශයෙන් වචනාර්ථ මුඛයෙන් ධාතුන්ගේ ස්වකීය ලක්ෂණය මැ ප්‍ර‍කාශ වේ.
එ හෙයින් පෙර කී සේ වචනාර්ථ මුඛයෙන් ධාතුන් නුවණින් මෙනෙහි කළ යුතු ය.
(2) (මෙසේ වචනාර්ථ වශයෙන් දත්තහු විසින්) වර්‍ණය, ගන්‍ධය, රසය, ඔජාය, පඨවිය, ආපය, තේජසය, වාතය යන මේ කරුණු අට එක්වීමෙන් ගැළපුණු කලාප වශයෙන් මෙනෙහි කළ යුතු ය.
එසේ කලාප වශයෙන් (කේසාදි) ඒ ඒ කොටස් වෙන් කොට ගත් කල කේසාදි සම්මතය නො ලැබේ.
ලෝමාදිය ද මෙසේ මැයි.
ඒ කේසයෙහි කම්මසමුට්ඨාන විෂයෙහි ජීවිතින්‍ද්‍රියහාභාවය ද, ශුද්ධාෂ්ටකය හා එක්කොට ගත් කල දස දෙනෙකුන් ගේ කලාපය වේ. (එය කේස ය මුල්කොට ඇත්තේ ය.) ලෝමාදියෙහි ද මෙසේ යි.
තව ද අසිතාදි පරිපාචක තේජෝ කොට්ඨාසය නව ධර්‍ම කලාපය ද වේ. එසේ ම කේසාදි කොටස් අට-නව-දස කලාප වශයෙන් සමූහ වේ. එසේ වන්නා මේවා පඨවි ධාතු කොටස් වශයෙන් කීයේ ඒ උස්ස ද (අධික) හෙයිනි.
ඒ එසේමැ යි:- මේ ධාතුමනස්කාර කර්මස්ථානය හුදෙක් සත්ත්‍ව සිඳීම පිණිස මැ වදාරන ලදි. මෙසේ කලාප වශයෙන් ධර්‍ම විනිර්‍භොගය ඒකාන්තයෙන් මැ සත්ත්‍ව සංඥාව සිඳීමට හේතුවන හෙයින් මැ ඒ ඒ කේසාදියෙහි කලාප වශයෙන් ධර්‍ම විනිර්‍භොගය දතයුතු මැ වේ.
විස්තරය - ඒ දෙසාලිස් (42) කොටස් අතුරින් ආමාසය ද, මළය ද, සරව ද, මුත්‍ර‍ය ද, උතු සමුට්ඨාන යැ.
ආහාරාදිය පැසවන තේජෝ ධාතුව හුදු කර්‍ම සමුත්‍ථාන ය.
ආශ්වාස-ප්‍ර‍ශ්වාස වාත චිත්ත සමුත්‍ථාන යැ මේ කොටස් සය එක එක කරුණින් උපදනේ යි.
ඩහදිය, කඳුළු, කෙළ, සොටු යන සතර උතු-චිත්ත දෙකින් හටගන්නා හෙයින් ද්විසමුට්ඨාන යැ, සෙසු දෙතිස් කලාප චතුසමුට්ඨාන යි.
මොවුන් අතුරින් ආහාරාදිය පැසවන තේජෝ ධාතුවෙහි එක මැ ජීවිත නවක කලාපයක් වේ. ශුද්ධාෂ්ටකය හා ජිවිතින්‍ද්‍රිය ද වශයෙනි. සෙසු ඒක සමුට්ඨාන විෂයෙහි උතු සමුට්ඨාන හෝ චිත්ත සමුට්ඨාන හෝ එක එක අෂ්ටකය. ද්විසමුට්ඨාන විෂයෙහි සෘතු-චිත්ත සමුට්ඨාන වශයෙන් අෂ්ටක දෙක දෙක වේ. චතු සමුට්ඨාන විෂයෙහි සෘතු, චිත්ත, ආහාර සමුට්ඨාන වූ අෂ්ටක තුන වේ. සෘතු-චිත්ත සමුට්ඨාන විෂයෙහි සද්දනවකය ද වේ. පරිපාචන තේජෝ ධාතුව හා අස්සාස පස්සාස වායො ධාතුව හැර සෙසු තේජෝ වායො කොටස් අටෙහි ජීවිතින්‍ද්‍රිය බහා ජීවිත නවකය වේ. සෙසු සූවිසි කොටස් හි කායභාව දසක සහිත වේ. චක්ඛාදි කොටස් පසෙහි චක්ඛු-සොත-ඝාන-ජිවහා-වත්‍ථු දසක සහිත වේ යයි මෙසේ පරිපූර්‍ණායතන රූප කායයෙහි භේදය නො සලකා ඒකත්‍වයෙන් ගන්නා රූප කලාප එක්සිය තෙසැත්තෑ (173) කෙනෙක් වෙති. රූප විභාග වශයෙන් එක්දහස් පන්සිය එක් (1501) රූපයක් වේ.
කොට්ඨාසයන් ගේ අවයව විභාගයෙන් වූ කලි ඒ අවයවයන් ගේ කලාප භේදය ගන්නා කල රූප ධර්‍මයන් ගේ අසඞේඛය්‍ය බව දත මනා ය.
මෙසේ ධර්‍ම විභාගයෙන් අනේක භේද භින්න වූ මේ දෙසාලිස් කොටස් උත්සදග්‍ර‍හණයෙන් (වැඩි ධාතුන්ගේ වශයෙන්) ව්‍යවස්ථා කට යුතු ය.
මේ ධාතුන් ගේ කලාප වශයෙන් මෙනෙහි කළ යුතු සේයි.
(3) සුණු වශයෙන් ආරෝහ පරිණාහ විසින් මධ්‍යම ප්‍ර‍මාණ වූ ශරීරයෙක ලැබෙන සුණු විසුණු වී පරමාණු බවට ගිය පෘථිවි ධාතූහු ද්‍රෝණයක් පමණ වේ.
ඒ මෙසේ යි :- අඟලින් අටෙන් එකක් යවයෙක් වේ. යවයෙන් අටෙන් එකක් ඌකාවෙක් වේ. ඌකාවෙක් අටෙන් එකක් ලික්ඛාවෙකි. ලික්ඛාවෙන් අටෙන් එකක් රථරෙණුවෙකි. රථරෙණුවෙන් අටෙන් එකක් තජ්ජාරියෙකි. තජ්ජරියෙන් අටෙන් එකක් අණුවෙකි. අණුවෙකින් අටෙන් එකක් පරමාණුවෙකි.
අටුවා මතය :- මධ්‍යම පුරුෂයාගේ අඟුලින් සතිසෙන් එකක් ඌකා එකක් වේ. ඌකාවෙන් සතිසෙන් එකක් ලික්ඛාවෙකි. ලික්ඛාවෙන් සතිසෙන් එකක් රථරේණුවෙකි. රථරේණුවෙන් සතිසෙන් එකක් තජ්ජාරියෙකි. තජ්ජාරියෙන් සතිසෙන් එකක් අණුවෙකි. අණුවෙන් සතිසෙන් එකක් එක් පරමාණුවෙකි. එය ආකාශ කොටසට මැ ඇතුළත් වේ. මසැසට විෂය නොවේ. දිවැසට ගෝචර වේ. මෙහි ගන්නා ලද්දේ ඒ පරමාණු මාත්‍ර‍ය යැ. එසේ සුණු වූ පෘථිවි ධාතු ද්‍රෝණයක් පමණ වේ. ද්‍රොණයක් නම් සොළොස් නැළියෙක් වේ.
ඒ මෙසේ යි:- ප්‍ර‍කෘති පුරුෂයෙකු ගේ මිටු සතරෙක් එක් පතෙකි,
ඒ පත සතරෙක් නැළියෙකි.
ඒ නැළි සොළසෙක් ද්‍රෝණයෙකි.
ඒ ද්‍රෝණය, මගධ නැළිය පමණ වේ. ඒ මගධ නැළියෙන් දොළොස් නැළියක් පමණ පෘථිවි ධාතු සුණු මේ සිරුරෙහි වේ. එයින් අඩක් පමණ වූ ආපෝ ධාතුවෙන් එය නොවිසිරී සිටිනාසේ හාත්පසින් බැඳි පිඩුකොට ගන්නා ලද්දේ වේ. ඒ ආපෝ ධාතුවෙන් තෙත්වීමට හෝ වැගිරීමට නො යන සේ තේජෝ ධාතුවෙන් රක්නා ලද්දේ වෙයි. එය සංඝාත වාතයෙන් අතිශයින් පුරවන ලද්දේ වෙයි. මෙසේ ඒ සියුම් වූ රජස් වූ පෘථිවි ධාතුව නො විසිරෙන සේ නො විහිදෙන සේ හාත්පසින් බැඳීම ය, පැසීමය, සැලීම ය යන කෘත්‍යය ඇති ආපෝ - තේජෝ - වායෝ - ධාතුන්ගෙන් උපකාර ලැබ සෙනහයෙන් තෙමන ලද, තේජසින් මුහුකුරුවන ලද, වාතයෙන් හම්මන ලද, පිට සුන්නක් සේ පිඩු වී ඝන වී ස්ත්‍රී පුරුෂ ලිංගාදි විසින් නන් අයුරින් ගත යුතු බවට පැමිණේ. එසේ මැ කුඩා-මහත් දිග-කොට ස්ථිර-තද යනාදි ස්වභාවය ද පහළ කරන්නේ ය.
මෙහි වූ කලී දියාරු බවට ගියාවූ ආපෝ ධාතුව ද පෘථිවි ධාතු සුණු හාත්පසින් එක්කොට බැඳ පෘථිවි ධාතුවෙහි පිහිටයි. තේජසින් රැකෙයි. වාතයෙන් හැම්මෙයි. ඇතුළතින් පිටතට හෝ පිටතින් ඇතුළතට හෝ යා නොදී නවත්වයි. එ හෙයින් නො වැගිරී වහනය නො වී පිණ පිණා සිටින බව දක්වයි.
ආහාර පානාදිය පැසවන ප්‍ර‍කෘති උෂ්ණය ද, ජඨරාග්නිය ද, හටගැනීමට හේතු වූ කර්‍මජ තේජෝ ධාතුව අනුභව කළ ආහාරය මනා සේ පැසවමින් රස බවට පමුණුවමින් මේ සිරුර ද පැසවමින් තියුණු කෙරෙමින් වර්‍ණ සම්පත්තිය ද උපදවයි.
කර්‍මය උපස්ථම්භක කොට ඇති චිත්තප්‍ර‍සාදය කරණකොට ශරීර වර්‍ණ සම්පත්තියට තේජෝ ධාතුව විශේෂ ප්‍ර‍ත්‍ය වේ. ‘උතු ආහාර සමුට්ඨාන රූපයට එය විශේෂ වේය’යි කියනු කිම?
එයින් මැ පැසවන ලද මේ සිරුර කුණුවීමට නො පැමිණෙයි. මේ සිරුරෙහි සෙසු භූතත්‍ර‍ය ය සෙලවීමට හා හැම්මීමට පමුණුවන වායො ධාතුව, පෘථිවි ධාතුවෙහි පිහිටා ආපෝ ධාතුවෙන් සංග්‍ර‍හ ලැබ තේජෝ ධාතුවෙන් ආරක්‍ෂා ලැබ මේ සිරුර (විත්‍ථම්භනය) හැම්මීම කරයි.
එයින් හැම්මුණු මේ සිරුර බිම නො හෙයි. සෘජුව සිටී. අනෙක් වායෝ ධාතුවෙකින් පහරන ලද මේ කය යාම්, ඉඳීම්, සිටීම්, නිදීම් යන ඉරියව්වල විඤ්ඤත්තිය දක්වයි. අත්-පා හකුළුවයි. දික් කෙරෙයි. ලෙළවයි.
මෙසේ ස්ත්‍රී - පුරුෂාදි භාවයෙන් බාලයන් රවටන මායා රූපයක් වැනි මේ සිරුර සූත්‍ර බලයෙන් පවත්නා යන්ත්‍ර‍යක් සේ චිත්ත බලයෙන් ධාතුමය යන්ත්‍ර‍ය පවත්නේම ය.
මෙසේ සිණු වශයෙන් මෙනෙහි කළ යුතු.
ලක්‍ෂණාදි වශයෙන් :- ලක්ඛණ, රස, පච්චුපට්ඨානයෝ කවරහු ද (සතර මහාභූතයන් ගේ ලක්‍ෂණාදිය පෙර කීයේ නමුදු දැන් එය නිරවශේෂයෙන් දක්වා කර්‍මස්ථාන විනිශ්චය දැක්වීම පිණිස මේ ආරබ්ධ යැ)
පඨවි ධෘතුව තද ගතිය ලක්ෂණය යැ, සහජාත ධර්‍මයන්ට පිහිටවීම් කෘත්‍යය යැ, ඔවුන්ට පිහිටවීම නුවණට වැටහෙන ආකාරයයි.
ආපෝ ධාතුව වැගිරෙන ලක්ෂණය යැ, සහජාත ධර්‍ම වැඩීම එහි කෘත්‍යය යැ. (නහනසුන්නට ජලය සේ) එක්වැ උපදනා සෙසු ධර්‍ම පිඩුකිරීම වැටහෙන ආකාරය යි.
තේජෝ ධාතුව උණුසුම් ලක්ෂණය යැ. එක්ව උපදනා සෙසු ධර්‍ම මිහිකිරීම කෘත්‍යය යැ. ලාකඩ ලෝහාදියට ගින්න සේ එක්වැ උපදනා සෙසු ධර්‍ම මොළොක් කිරීම වැටහෙන ආකාරය යි.
වායෝ ධාතුව පිරවීම ලක්ෂණය යැ. සෙලවීම කෘත්‍යය ය. (බීජයෙන් අංකුරය සේ භූත සමූහය පිහිටි තැනින් අනෙක් තැනෙකැ ඉපදීමට හේතු වශයෙන්) සැලීම වැටහෙන ආකාරය යි. මෙසේ ලක්‍ෂණාදි වශයෙන් මෙනෙහි කටයුතුයි.
විශේෂ - ධම්මසඞ්ගණී ධම්මුද්දෙස චාර වර්‍ණනාදියෙහි[15] රසාදීන්ගේ වශයෙන් අන්‍යයන්ට ප්‍ර‍ත්‍යය වන බව් දක්වා ඔවුනට ද ප්‍ර‍ත්‍යය ඇති බව දක්වන පිණිස පාදට්ඨානය දක්වන ලදී. මෙහි වනාහි සතුන් ගේ අනන්‍ය සාධාරණ වූ විෂෙයා ගේ විභාවනය පරමකොට ඇති චෝදනාවෙහි අන්‍ය ධර්‍ම වූ පදට්ඨානය උද්ධරණය නො කරන ලදි.
(5) සමුට්ඨාන වශයෙන් :- පඨවි ධාතු ආදීන් ගේ විස්තර වශයෙන් දැක්වූ දෙසාලිස් (42) කොටස් අතුරින් නොපැසුණු ආහාර (උදරියං) - පැසුණු ආහාර (කරීසං) සැරව-මුත්‍ර යන සිවු කොටස සෘතුවෙන් මැ හටගනී. කඳුළු - ඩහදිය - කෙළ - සොටු යන මේ සිවු කොටස (සෘතු-චිත්ත) දෙකින් කලෙක සෘතුවෙන් ද, කාලෙක චිත්තයෙන් ද උපදී.
ආහාරාදිය පැසවන ජඨරාග්නිය කර්‍මයෙන් මැ උපදී. ආශ්වාස-ප්‍ර‍ශ්වාස වාතයෝ සිතින් මැ උපදනාහ. සෙසු සියලු පඨවි කොටස් සොළස ය, ආපෝ කොටස් අට ය, තේජෝ කොටස් තුන, වායෝ කොටස් පස ය, යන දෙතිස් (32) කොටස කර්‍මාදි සතරින් මැ උපදී.
විශේෂ :- කේසාදීන් ගේ මස් තුළ පිවිසි කොටස කර්‍ම, ආහාර, චිත්ත තුනින් උපදී.
(6) නානත්ත - එකත්ත වශයෙන් ප්‍ර‍ත්‍යවේක්‍ෂා කරන අයුරු මෙහි ධාතුන් ගේ ඔවුනොවුන්ට විසදෘශභාවය, නානාත්‍වය වේ. සමාන බව ඒකත්‍වය වේ.
ඒ මෙසේයි :- සියලු ධාතුන් ගේ තම තමන්ට මැ නියත වූ ලක්‍ෂණ, කෘත්‍ය, ප්‍ර‍ත්‍යුපස්ථානාදින් ගේ වශයෙන් වෙනස් බව වේ.
පෘථිවි ධාතුහු ගේ ලක්‍ෂණාදිය අනෙකක. ආපෝ ධාතු, තේජෝ ධාතු, වායෝ ධාතුන්ගේ ද, එක එකේ ලක්‍ෂණාදිය අන්‍යය යැ, එසේ මැ කර්‍ම සමුත්‍ථානාදි වශයෙන් ද වෙනස් වූ ඔවුන්ගේ රූපය මහභූතය, ධාතුය, අනිත්‍යය, දුක්ඛය, අනාත්මය යන ආකාර වශයෙන් සමානත්‍වය වේ. සියලු ධාතුහු හීතාදි විරෝධ ප්‍ර‍ත්‍යයන් නිසා වෙනස් වන ස්වභාව ඇත්තාහු මැයි. ඒ ස්වභාව නො ඉක්ම වූ හෙයින් මැ රූප නම් වන්නාහ.
මහත් වැ පහළවීම් ආදි කාරණයෙන් මහා භූත නම් වෙති.
ඒ මෙසේයි :- මේ පෘථිවි ධාතු ආදිය
1. මහත් වැ පහළවන හෙයින් ද
2. මහා භූතයන් හා සමාන ”
3. මහත් පෙරහැර ඇති ”
4. මහත් විකාර ඇති ”
5. මහත් භූත ඇති ”
මහා භූත නම් වෙති.
1. මේ මහත් වැ පහළවීම සසම්භාර ධාතු වශයෙන් මේරු, සමුද්‍ර, පොළෝ, ආදි ආනුපාදින්නසන්තානයෙහි ද, දිව්‍ය, මනුෂ්‍ය, යක්ෂ, රාක්ෂස ආදි උපාදින්න සන්තානයෙහි ද වේ.
එහි :- “දුවෙ සත සහස්සානි - චත්තාරි නහුතානිච
එත්තකං බහලත්තෙන - සඞ්ඛාතායං වසුන්‍ධරා”යි
“මේ මහ පොළොව බොල් බැවින් දෙලක්‍ෂ සතලිස් දහසක් යොදුන් වේ” යැයි කීසේ මහත් වැ පහළ වේ. මේ (බුද්ධානුස්සති නිර්‍දෙශයේ විස්තර සේ කියන ලදි[16]) උපාදින්න සිරුරෙහිදු මස්, කැසුබු, දෙව්, අසුර ආදීන් ගේ තුන් ගව් පමණ ශරීර වශයෙන් මහත් වැ පහළ වේ. එහෙයින් මැ:-
“සනති භන්නෙ මහා සමුද්දෙ යොජනසතිකාපි අත්තභාවා”[17] යි, මහ මුහුදෙහි සියක් යොදුන් අත් බැව් ඇති සත්ත්‍වයෝ ද ඇතැ’යි වදාළහ.
2. මේ සතර මහා භූතයෝ
(i) මැණික් නො වූ මැ ජලය මැණිකක් මෙන් කොට ද, රුවන් නොවූ මැ කැට රන් මෙන් කොට ද, දක්වති. එසේ මැ යක්ෂ නොවූයේ ම යක්‍ෂණී නො වූවාම යක්‍ෂයකු යක්‍ෂණියක කොට දක්වන සේ ද සතර මහා භුතයෝ මැ නිල්වන් නො වූ මැ උපාදා රූපය නිල්වන් කොට ද, රන්වන් - රතුවන් - සුදුවන් - නො වූ යේ ම රන්වන් - රතුවන් - සුදුවන් - කොට ද, දක්වන හෙයින් මායාකාර මහාභුත සමාන හෙයින් මහාභුතයෝ නම් වෙති.
(ii) යක්‍ෂාදි මහාභුතයන් අල්ලාගත්තවුන් ගේ ශරීරය ඇතුළත හෝ පිටත හෝ ඔවුන් ගේ සිටීම නො දත හැකි වේ. ‘ඔවුන් නිසා නො සිටිතැ’යි ද නො දත හැකි වේ. එසේ ම මේ මහාභුතයන් ද ‘ඔවුනොවුන් ඇතුළත හෝ පිටත හෝ සිටිතැ’යි නො දත හැකි වේ. ‘ඔවුනොවුන් නිසා නො පවත්නවුන් නො වෙතැ’යි ද නො දත හැකි යෙහින් යක්‍ෂාදි මහාභුතයන් සමාන බැවින් ද මහාභුතයෝ නම් වෙති.
(iii) එසේ ම මනාප වර්‍ණ සංස්ථාදීන් තමාගේ බියකරු ස්වභාවය වසාගෙන යක්‍ෂිණීන් සත්ත්‍වයන් රවටන්නා සේ මේ මහාභුතයෝ ද ස්ත්‍රී-පුරුෂ ශරීරයෙහි මනහර ශරීර වර්‍ණයෙන්, අත් - පා - ඇඟිලි - බැම නැටවීම් ආදියෙන් තමාගේ දැඩි බැව් ආදි ස්වභාවය වසා සත්ත්‍වයන් රවටන හෙයින් ද, මහාභුතයෝ නම් වෙති.
3 මහාත් වූ ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් පරිහරණය කළ යුතු හෙයින් මහා පෙරහර ඇති හෙයින් ද මහාභුතයෝ නම් වෙති. (මේ මහාභුතයෝ දිනපතා බොහෝ බත්-පිළී ආදියෙන් පැවැත්විය යුත්තෝ ය.)
4 තෘෂ්ණා-දෘෂ්ටීන් යුත් කර්‍මයෙන් නිපන් හෙයින් උපාදින්න නම් වූ ද, එසේ නොනිපන් හෙයින් අනුපාදින්න නම් වූ ද, මේ භුතයන් ගේ මහා විකාර ඇති හෙයින් ද, මහාභුත නම ඒ මෙසේ යි:- අනුපාදින්නකයන් ගේ කල්ප විනාශයෙහි විකාරය ප්‍ර‍කට වේ.
කප් නැසුම ගින්නෙන් - දැවී වැනැසෙත මේ ලොව
පොළොවින් නැගී ගිනි දැල් - බඹලොව තෙක් මැ පැතිරේ
ජලයෙන් ලොව නැසෙත - කප් කෙළ රුදුරු වැස්සේ
කෙළ සුවහසක් සක්වළ - විලිනවැ යේ කරදියෙන්
සුළඟින් නැසෙත - කෙළ සුවහසක් සක්වළ
කප් කෙළ රුදුරු පවතින් - විලිනවැ කෙමෙන් වැනසේ
උපාදින්න භුතයන් ගේ ධාතුක්‍ෂොභයෙන් විකාරය ප්‍ර‍කට වේ.
සැපුව කට මුව[18] සපු - කය දරකඩෙව් තද වේ
පස් දා[19] කිපි කල එසේ - සිරුර තද වේ දැඩි සේ
සැපුව කුණු මුව[20] සපු - සියල් කය කුණුවන සේ
අප් දා[21] කිපි කල සිරුර - කුණු වැ කුණු වැගිරෙන්නේ
සැපුව ගිනි මුව[22] සපු - කය දැඩි වැ හුණු වන සේ
තෙද දා කිපි කල සිරුර - හුනු වේ ගිනි ඇවිලි සේ
සැපුව සැති මුව[23] සපු - කය කඩ සිඳෙන මෙන්
සුළඟ කිපි කල සිරුරේ - සිඳේ සැතින් සිඳින සේ
මෙ සේ මහාවිකාර ඇති යෙහින් මහාභුත යැ.
මේ සතර ධාතුහු තද බව ය, වැගිරෙන බව ය, උණුසුම් බව ය, සැලෙන බව ය යන ලක්‍ෂණයන් ධරන හෙයින් ද, දුක් දෙන හෙයින් ද, දුක් විධාන කරන හෙයින් ද මෙකී ධාතු ලක්‍ෂණ නො ඉක්ම වූ හෙයින් ද, තමා අයත් ක්‍ෂණයට සුදුසු සේ සතළොස් චිත්තක්‍ෂණායුෂ්ක කාලයක් පැවත බිඳෙන අර්ථයෙන් ද, අනිත්‍යය හ. උත්පාද විනාශ දෙකින් පෙළෙන අර්ථයෙන් දුක්ඛය හ, ආත්ම සාරයෙන් සිස් හෙයින් ආනාත්මය හ යි මෙසේ සියලු ආකාරයෙන් එක් වැනි වෙති.
මෙසේ නානාත්‍ව - එකත්‍ව වශයෙන් මෙනෙහි කටයුත්තා හ.
6 සතර ධාතු එක් වැ උපදනාවූ ද, එක් වැ පවත්නාවූ ද, සමාන කාලයෙහි ලැබිය යුතුවූ ද, (යටත් පිරිසෙයින්) ශුද්ධාෂ්ටක කලාපයෙහි ද, වෙන මැ නො බෙදිය හැකි වේ. එසේ මැ පෘථිවි ධාතුව සෙසු ධාතුන්ට ප්‍ර‍තිෂ්ඨා වශයෙන් යම් තැනෙක පවතී නම් එතන්හි මැ හාත්පසින් බැඳීම ය, පැසවීම ය, සැලීම ය යන කෘත්‍යයන් ගේ වශයෙන් සෙසු ධාතු ද ලක්‍ෂණ වශයෙන් බෙදා දැක්විය හැකි වේ. මෙසේ විනිර්‍භොග - අවිනිර්‍භොග වශයෙන් ද මෙනෙහි කළ යුතු.
7 මොවුනතුරිනුදු පඨවී - ආපෝ දෙක බර බැවින් ‘ඔවුනොවුන් හා සභාග යැ’ තෙජො - වායෝ දෙක සැහැල්ලු බැවින් ‘ඔවුනොවුන් විසභාග යැ’යි මෙසේ සභාග විසභාග හෙයින් ද මෙනෙහි කළ යුතු ය.
ප්‍ර‍ශ්නයෙකි:- කර්‍කශ ය, සියුම් ය, රළු ය, බර ය, සැහැල්ලු යැ යි පඨවී ධාතුවෙහි ද, සැහැල්ලු බව ඇත්තේ නොවෙ ද? ජලයෙහි ද එසේ ම සැහැල්ලු බව ඇත්ම ය. එසේ හෙයින් පෙර කී බර බව කෙසේ යෙදේ ද?
පිළිතුර:- ඉතා බර වූ පඨවී ධාතුව සඳහා බර අඩු පෘථිවි ධාතුව අප්‍ර‍ධාන වශයෙන් එසේ කී.
නිදර්‍ශන:- උෂ්ණය අඩු වූ තේජෝ ධාතුවෙහි සිහිලස මෙනි.
තවද ප්‍ර‍ශ්නයෙකි:- එසේ වන්නා ලහුතා රූපය කෙසේ වේ ද?
පිළිතුර:- ලහුතා රූපය නම් නිෂ්පන්න රූපයේ අවස්ථා භේදයෙකි. පරමාර්‍ථ වශයෙන් පරිච්ඡේද, විකාර, ලක්‍ෂණ, රූප නො ලැබේ. එහි සැහැල්ලු වශයෙන් පවත්නා අවස්ථා භෙදය ගැනේ. පරමාර්‍ථ වශයෙන් පවත්නා බර බව ප්‍ර‍ථම ද්වය ය ගරු භාවයෙන් සභාග යයි කී.
8 සත්ත්‍ව සන්තානයෙහි ඇතුළත් පඨවි ආදි සතර ධාතුහු ‘චක්‍ෂුරාදි ෂඩ් විඥාන වස්තුන්ට හා කාය වාක් විඥප්ති දෙකට ද, ඉත්‍ථි පුරිස ජීවිතින්‍ද්‍රියයන්ට ද නිශ්‍ර‍ය වන හෙයින් අධ්‍යාත්මිකය හ. අනින්‍ද්‍ර‍යබද්ධ සන්තානයෙහි පවත්නාහු බාහිරය හ’යි මෙසේ අධ්‍යාත්මික - බාහිර වශයෙන් මෙනෙහි කළ යුතු.
මතභේදයකි:- ‘විඥාන වස්තු යන්නෙන් හෘදය වස්තුව ද ගන්නා ලදැ’යි ඇතැමෙක් කියති. ඔවුන් ගේ ඉන්‍ද්‍රිය ග්‍ර‍හණයෙන් ‘අටවැදෑරුම් රූපී ඉන්‍ද්‍රිය ගන්නා ලදැ’යි දත යුතු. එසේ ම ඉරියව් සහිත වූවාහු ද, චතුසමුට්ඨානික වූවාහු ද වෙති.
9 කර්‍මයෙන් හටගත් පඨවී ධාතුව, කර්‍මයෙන් හටගත් අපෝ-තේජෝ-වායෝ යන අන්‍ය ධාතුන්ට කර්‍මජ වශයෙන් සංග්‍ර‍හ වේ. එසේ මැ චිත්ත - සෘතු - ආහාරයන්ගෙන් හටගත් පඨවී ධාතුව ද, එසේ මැ ක්‍ර‍මයෙන් හටගත් ආපො ධාතු ආදිය හා සංග්‍ර‍හ වේයැ යි මෙසේ සමුට්ඨාන වශයෙන් සංග්‍ර‍හ කොට මෙනෙහි කළ යුතු ය.
10 පඨවී ධාතුව, ආපෝ ධාතුවෙන් සංගෘහිත වැ, තේජෝ ධාතුවෙන් රක්නා ලදු වැ, වායෝ ධාතුවෙන් එල්වන ලදු වැ, එක් වැ උපදනා සෙසු ධාතුන්ට පිහිටවීමෙන් උපකාර වේ.
ආපෝ ධාතුව, පඨවී ධාතුවෙන් පිහිට ලැබ, තේජසින් රැකී, සුළඟින් එල්ලී, තමා හා උපදින අන්‍ය මහාභූතයන් හා බැඳීමෙන් උපකාර වේ.
තේජෝ ධාතුව, පඨවි ධාතුවෙහි පිහිටා ආපෝ ධාතුවෙන් සංග්‍ර‍හ ලැබ වායෝ ධාතුවෙන් එල්වන ලදු වැ එක් වැ උපන් සෙසු මහාභූතයන්ට පැසවීමෙන් උපකාර වේ.
වායෝ ධාතුව ද, පඨවි ධාතුවෙහි පිහිටා ආපයෙන් බැඳී තේජසින් පැසවා තමා හා උපන් සෙසු මහාභූතයන් එල්වීමට උපකාර කෙරෙමින් පවතීයැ යි මෙසේ ඔවුනොවුන්ට ප්‍ර‍ත්‍යය වශයෙන් මෙනෙහි කළ යුතු වේ.
11 සතර ධාතූන් අතුරින් පඨවි ධාතුව ‘මම පඨවි ධාතුවෙමැ’යි ද, සෙසු තුන් ධාතුන් ‘මා පිහිට කොට පවතිත්ය’යි ද නො දනී. සෙසු තුන්දෙන ද, අපට පඨවි ධාතුව පිහිටව සිට උපකාර වේයයි ද, නො දනිති’යි මෙසේ ඔවුනොවුන් මෙනෙහි නො කරන බව් දත යුතු යැ. මෙසේ සතර භූතයන් ඔවුනොවුන් මෙනෙහි නොකරන බව් සැලකීමෙන් මෙනෙහි කළ යුතු ය.
12 කර්‍මය, චිත්තය, සෘතුය, ආහාරයැ යි රූප උපදවන ප්‍ර‍ත්‍යය සතරෙකි. එහි කර්‍ම සමුත්‍ථාන රූපයන්ට කර්‍මය මැ ජනක ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. ඔවුන්ට ජනක වශයෙන් චිත්තාදිය උපකාර නොවේ. චිත්තාදියෙන් හටගත් රූපාදියට මැ චිත්තාදිය ජනක වශයෙන් උපකාර වේ. සෙසු කර්‍මාදි ප්‍ර‍ත්‍යයයෝ ජනක වශයෙන් උපකාර නොවෙති.
තවද කර්‍මයෙන් උපදනා රූපයන්ට ඒ කර්‍මය ප්‍ර‍ධාන වශයෙන් ජනක ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. ඒ කර්‍මය තෙමේ චිත්ත-සෘතු-ආහාර-සමුට්ඨාන රූපයන්ට අප්‍ර‍ධාන වශයෙන් උපනිශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. නාමාධර්‍මයන්ට පට්ඨානයෙහි උපනිශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යය නොවදාළ හෙයිනි. චිත්ත සමුට්ඨාන ධාතුන්ට චිත්තය ජනක ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. කර්‍මාදි සෙසු තුන් ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් උපන් ධාතූන්ට ඒ චිත්තය පච්ඡාජාත-අත්‍ථි-අවිගත වශයෙන් තුන් ආකාරයෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. එසේමැ ආහාර සමුට්ඨාන ධාතුන්ට ඒ ආහාරය ජනක ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. සෙසු තුන් ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් හටගන්නා ධාතුන්ට ඒ ආහාරය ආහාර, අත්‍ථි, අවිගත වශයෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.
විශේෂ :- ජනක ප්‍ර‍ත්‍යය නම් ඉපැදවීමයි. (මේ වූකලි කර්‍ම ප්‍ර‍ත්‍යය මැයි) මෙසේ කර්‍මාදි ප්‍ර‍ත්‍යය ධර්‍මයන්ගේ වශයෙන් ධාතුන් පිළිබඳ ප්‍ර‍ත්‍යය විභාගකොට දැන් ඒ සමුට්ඨානයන් ගේ වශයෙන් ද, ප්‍ර‍ත්‍යය විභාගය දක්වති.
කර්‍ම සමුත්‍ථාන මහාභූතය, කර්‍ම සමුත්‍ථානික මහාභූතයනට ද ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. එසේ මැ චිත්ත සමුට්ඨාන මහාභූතය, ආහාර සමුට්ඨාන මහාභූතය, උතු සමුට්ඨාන මහාභූතය, යන තුන චිත්ත සමුට්ඨාන, ආහාර සමුට්ඨාන, උතු සමුට්ඨාන, මහාභූතයනට හා කර්‍මාදන් හටගන්නා මහාභූතයනට හා ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.
විස්තර :- ඔවුනතුරින් කම්ම සමුට්ඨානික පඨවි ධාතුව කම්ම සමුට්ඨානික ආපෝ-තේජෝ-වායෝ ධාතුන්ට සහජාත අඤ්ඤමඤ්ඤ, නිස්සය, අත්‍ථි, අවිගත, වශයෙන් හා ආධාර වශයෙන් ද උපකාර වේ. ජනක වශයෙන් උපකාර නොවේ මැයි.
සෙසු චිත්තාදි තුන් ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් හටගන්නා නො සිඳ පවත්නා මහා භූතයන්ට නිස්සය, අත්‍ථි, අවිගත යන තුන් අකාරයෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. ආධාර වශයෙන් හා ජනක වශයෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය නො වේ. ආපෝ ධාතුව ද, සෙසු මහා භූතයන්ට, සහජාත, අත්‍ථි, අවිගත යන තුන් ආකාරයෙන් හා හාත්පසින් බැඳීම් වශයෙන් උපකාර වේ. ජනක වශයෙන් උපකාර නො වේ. අවශේෂ තුන් ප්‍ර‍ත්‍යයයෙන් හටගන්නා මහාභූතයනට නිස්සය, අත්‍ථි, අවිගත වශයෙන් උපකාර වේ. බැඳීම් වශයෙන් හෝ ජනක වශයෙන් හෝ උපකාර නො වේ.
තේජෝ ධාතුව ද, සෙසු තුන් භූතයනට සහජාත, අත්‍ථි, අවිගත වශයෙන් හා පැසවීම් වශයෙන් උපකාර වේ. ජනක වශයෙන් උපකාර නොවේ.
ඒ තේජෝ ධාතුව ද සෙසු තුන් ප්‍ර‍ත්‍යයයෙන් හටගන්නා මහා භූතයනට නිස්සය, අත්‍ථි, අවිගත වශයෙන් උපකාර වේ. පැසවීම් වශයෙන් හෝ ජනක වශයෙන් හෝ උපකාර නොවේ. වායෝ ධාතුව ද, සෙසු තුන් මහා භූතයන්ට සහජාත, අත්‍ථි, අවිගත වශයෙන් හා හැම්මිම් වශයෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. ජනක වශයෙන් උපකාර නොවේ. සෙසු තුන් ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් හටගන්නා මහා භූතයනට නිස්සය, අත්‍ථි, අවිගත, වශයෙන් මැ උපකාර වේ. හැම්මීම් වශයෙන් හෝ ජනක වශයෙන් උපකාර නොවේ. චිත්ත-සෘතු-ආහාර යන තුන් සමුට්ඨානයන් ගෙන් හටගන්නා මහාභූතයන් ගේ ද මේ ක්‍ර‍මය දත යුතු.
මෙසේ සහජාත වශයෙන් පැවැත්තා වූ මේ ධාතුන් කෙරෙහි මේ මතු දැක්වෙන සේ උපකාර වන පරිදි දත යුතු.
“එකං පටිච්ච තිස්සො - චතුධා තිස්සො පටිච්ච එකා ච
ද්‍වෙ ධාතුයො පටිච්ච - ද්‍වෙ ඡද්ධා සම්පවත්තන්ති”
(එකං ධාතුං පටිච්ච තිස්සො ධාතුයො චතුධා සම්පවත්තන්ති. තිස්සො ධාතුයො පටිච්ච එකා ච ධාතු චතුධා සම්පවත්තන්ති. ද්‍වෙ ධාතුයො පටිච්ච ද්‍වෙ ධාතුයො ඡද්ධා පවත්තන්ති. යනු මෙහි අන්‍වය යැ.)
පඨවි ආදි ධාතුන් අතුරින් එකෙකි. ධාතුවක් නිසා සෙසු තුන් ධාතුහු සතරාකාරයෙකින් පවත්නාහ. එසේ මැ තුන් ධාතුන් නිසා එක් ධාතුවක් සතරාකාරයෙකින් පවතී.
ධාතුන් දෙකක් නිසා දෙකක් සය ආකාරයෙකින් පවතී.
ඒ මෙසේ ය:- පළමුවන පඨවි-අපෝ ධාතු දෙදෙන නිසා පසු වූ තේජෝ - වායෝ දෙක ද, පසු වූ තේජෝ-වායෝ දෙක නිසා පළමුවන පඨවී - ආපෝ ධාතු දෙක ද, පළමුවන තුන් වන පඨවි-තේජෝ දෙක නිසා දෙවන සතරවන ආපෝ-වායෝ දෙක ද, දෙවන සතරවන ආපෝ වායෝ දෙක නිසා පළමුවන තුන්වන පඨවි-තේජෝ දෙක ද, පළමුවන සතරවන පඨවි-වායො දෙක නිසා දෙවන තුන්වන ආපෝ-තේජෝ දෙක ද, දෙවන තුන්වන ආපෝ-තේජෝ දෙක නිසා පළමුවන සතරවන පඨවි වායෝ දෙකදැ යි මෙසේ ධාතුන් දෙදෙනෙකුන් නිසා දෙදෙනෙක් සයාකාරයෙකින් පවත්නාහ.
ඒ සතර ධාතු අතුරින් පඨවි ධාතුව ඉදිරියට යාම්-ආපසු ඊම් - ආදි කාලයෙහි පෘථිවි ධාතුවෙන් උද්ධරණය වන හෙයින් ගැටීමට ද, ආපෝ ධාතුවට අනුගත වූ ඒ පෘථිවි ධාතුව මැ පය බිම තැබීමට ද, පඨවි ධාතුවට අනුගත ආපෝ ධාතුව පය යට හෙලීමට ද, වායෝ ධාතුවෙන් අනුගමනය කරන ලද තේජෝ ධාතුව පය එසවීමට ද, තේජෝ ධාතුවට අනුගත වූ වායෝ ධාතුව පය ඉදිරියට හා සරසට යැවීමට ද, ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. මෙසේ ප්‍ර‍ත්‍යය විභාග වශයෙන් මෙනෙහි කළ යුතුය.
වචනාර්‍ථාදි වශයෙන් මෙසේ මෙනෙහි කරන්නා වූ යෝගාවචරයාහට තෙළෙස් (13) ආකාර අතුරින් එකි එකී ආකාරයෙන් ධාතුහු ප්‍ර‍කට වෙත්.
ඒවා නැවත නැවත (ආවර්ජනා කරන) මෙනෙහි කරන යෝගාවචරයාහට පෙර කී පරිද්දෙන් මැ උපචාර සමාධි උපදනේ ය. ඒ උපචාර සමාධිය සතර ධාතූන් ව්‍යවස්ථා කරන ඥානයාගේ ආනුභාවයෙන් උපදනා හෙයින් චතුධාතු වවත්‍ථාන සංඛ්‍යාවට යේ.
විශේෂ - මේ චතුධාතු වවත්‍ථාන කර්‍මස්ථානයෙහි යෙදුණු යෝගාවචර තෙමේ සත්ත්‍වාදීන්ගේ ශුන්‍ය බව දකී. එහෙයින් මැ සත්ත්‍ව යනාදි සංඥාව නසයි. සත්ත්‍ව සංඥාව නැසූ හෙයින් අරණ්‍ය සෙනසුන් ආදියෙහි ව්‍යාලමෘග-යක්ෂ-රාක්‍ෂසාදි සත්ත්‍වයන් දැක ද ‘ඔහු ව්‍යාල මෘගාදීහු නො වෙති. හුදෙක් සතර භූතයන් ගේ විශේෂයහ’යි ධාතු මාත්‍ර කෙරෙන් කුමට භයවෙම්දැයි, සිතා භය භෙරවයන් ඉවසන්නේ ය. ප්‍රාන්ත සේනාසනයන්හි හා අධිකුශල ධර්‍මයන්හි නො ඇලීම ද, පස්කම් ගුණයෙහි ඇලීම ද මැඩපවත්වන්නේ වේ. කැමැති රූපාදි අරමුණෙහි සිත බැගෑ බවට ද නො පැමිණෙන්නේ ය.
“මෙසේ නේ සුවහස් - යෝගින් බවුන් පැළැඹුණු
සිවුදා විවිසු මැ නිතින් - නුවණැතියෝ යෙදෙත්වා!”
මේ චතුධාතු වවත්‍ථාන භාවනා නිර්දේශය යි.
මෙතෙකින් ‘සමාධි නම් කිමැ’ යි ප්‍ර‍ශ්න කොට ඇරඹූ සමාධි විස්තරය හා සමාධි භාවනා ක්‍ර‍මය ද, විස්තර වශයෙන් දක්වා නිමවන ලදි.
එහි ද කෙසේ වැඩිය යුතුද? යන මේ පදයා ගේ අර්‍ථ වර්‍ණනාව සර්‍වප්‍ර‍කාරයෙන් නිමවන ලදි.
විශේෂ :- මෙහි උපචාර - අර්පණා යන උභය සමාධිය මැ අභිප්‍රේත යැ. ඔවුනතුරින් උපචාරාවහ කර්මස්ථානය වූ බුද්ධානුස්සති ආදි දශවිධ කර්‍මස්ථානයන්හි අර්පණාවට (අෂ්ට සමාපත්තීන්ට) පූර්‍වභාවගයෙහි පැවැති චිත්තේකාග්‍ර‍තාවය උපචාර සමාධි නම. සෙසු සමතිස් කමටහන්හි චිත්තය පිළිබඳ ඒකාග්‍ර‍තාව අර්පණා සමාධි නම් වේ. ඒ ඒ කර්‍මස්ථාන වැඩීමෙන් මැ ඒ දෙයාකාරය මැ වඩනා ලද්දේ වෙයි. කෙසේ වැඩිය යුතු දැ යි යන්නෙහි අර්‍ථ වර්‍ණනාව සර්‍වප්‍ර‍කාරයෙන් නිමවන ලදැ යි කීයේ එ හෙයිනි.
-
වි:ම:ටී:කා 344 පිට ↑
-
දී:නි: මහාවග්ග 177 පිට ↑
-
ම:නි: මූලපණ්ණාසක 194 පිට ↑
-
ම:නි: මජ්ඣිමපණ්ණාසක 68 පිට ↑
-
ම:නි:උ:ප: 265 පිට ↑
-
වි:ප: ධාතු විභඞ්ග 62 පිට ↑
-
දී:නි: මහාවග්ග 180 පිට ↑
-
ම:නි: මූලපණ්ණාසක 196 පිට ↑
-
ම:නි: මූලපණ්ණාසක 197 පිට ↑
-
ම:නි: මූලපණ්ණාසක 197 පිට ↑
-
ම:නි: මජ්ඣිම පණ්ණාසක 68 පිට ↑
-
වි:ප: 62 පිට ↑
-
ම:නි: මූලපණ්ණාසක 199 පිට ↑
-
ම:නි: උපරිපණ්ණාසක 246 පිට ↑
-
අත්‍ථසාලිනී ධම්මුදේදස්වාර 116-273 ↑
-
සිං: වි: 306 පිට ↑
-
අ:නි: අඨකනිපාත 735 ↑
-
කාෂ්ටමුඛ ↑
-
පූතිමුඛ ↑
-
අග්නිමුඛ ↑
-
පඨවිධාතු ↑
-
ආපොධාතු ↑
-
ශස්ත්‍ර‍මුඛ ↑