ගෝත්‍රභූ චිත්තයට අනතුරුව සංස්කාර විරහිත වූ ලෝකෝත්තර නිර්වාණ ධාතුව ප්‍රත්‍යක්ෂ වශයෙන් දක්නා වූ ද, පෙර චතුරාර්‍ය්‍ය සත්‍යයන් වසාගෙන සිටි ලෝභ ද්වේෂ මෝහකස්න්ධයන් ප්‍රදාලනය කරන්නා වූ ද, සංසාර සාගරය වියළවන්නා වූ ද, අපාය ද්වාරය වසන්නා වූ ද, සප්තාර්‍ය්‍යධනයන් හමු කරවන්නා වූ ද, අෂ්ටාංගික මිථ්‍යා මාර්ගය බැහැර කරන්නා වූ ද, සකල භව වෛරයන් බැහැර කරන්නා වූ ද, මෙතෙක් පෘථග්ජන සංඛ්‍යාවට අයත්ව විසූ යෝගාවචරයා පරමෝත්තම ආර්‍ය්‍ය පුද්ගල භාවයට පමුණු වන්නා වූ ද, තථාගතයන් වහන්සේ ගේ ඖරස පුත්‍ර භාවයට පැමිණෙන්නා වූ ද, ශ්‍රෝතාපත්ති මාර්ඥාන සංඛ්‍යාත ප්‍රථම මාර්ග ඥානය උපදනේ ය.
මේ ප්‍රථම මාර්ග චිත්තය මෙතෙක් කළ භාවනා කර්මයේ විපාකයක් නොව ලෝකෝත්තර කුශලය ය. එය කාමාවචර රූපාවචර අරූපාවචර කුසලයන් සේ කල් ගොස් විපාක දෙන්නක් නොව, තමාගේ විපාකය එ කෙණෙහි ම දෙන කුසලයකි. එ බැවින් ඒ මාර්ග චිත්තයට අනතුරුව දෙවරක් හෝ තුන් වරක් ශ්‍රෝතාපත්ති ඵල චිත්තය උපදන්නේ ය. ඉන්පසු භවාංග චින්තයෝ පහළ වන්නාහ. ශ්‍රෝතාපත්ති ඵල චිත්තය පහළ වීමෙන් යෝගාවචර තෙමේ ශ්‍රෝතාපත්ති ඵලස්ථ පුද්ගලයා යයි කියනු ලබන ද්විතීය පුද්ගල භාවයට පැමිණෙන්නේ ය. සෝවාන් මඟට පැමිණෙන අවස්ථාවෙහි උපදනා මාර්ග වීථියේ සිත් පිළිවෙළ මෙසේය:
1. o මනෝද්වාරාවජ්ජනය
2. o පරිකර්මය
3. o උපචාරය
4. o අනුලෝමය
5. o ගෝත්‍රභූව
6. o ශ්‍රෝතාපත්ති මාර්ග සිත
7. o ශ්‍රෝතාපත්ති ඵල සිත
8. o ශ්‍රෝතාපත්ති ඵල සිත
.. o භවාංග සිත
සෝවාන් මාර්ග ඥානයෙන් සිදු කැරෙන ප්‍රධාන කෘත්‍යය නම් චතුරාර්‍ය්‍ය සත්‍ය ප්‍රත්‍යක්ෂ වශයෙන් අවබෝධ කිරීම ය. එයට අරමුණු වන ලෝකෝත්තර නිර්වාණ ධාතුව නිරෝධ සත්‍යය ය. නිරෝධ සත්‍යය ප්‍රත්‍යක්ෂ වශයෙන් දක්නා කල්හි දුඃඛ සමුදය මාර්ග සංඛ්‍යාත සත්‍යත්‍රය වසා සිටින මෝහය ද දුරු වෙයි. මාර්ග චිත්තයෙන් අරමුණු කිරීම් වශයෙන් නිරෝධ සත්‍යය දක්වා දක්නා කල්හි අරමුණු නො කළේ ද සම්මෝහය දුරු වීම් වශයෙන් ඉතිරි සත්‍යයන් ද දුටුයේ වන්නේ ය. එ බැවින් මාර්ග ඥානය ෂෝඩසාකාරයෙන් චතුරාර්‍ය්‍ය සත්‍යය ප්‍රත්‍යක්ෂ වශයෙන් දන්නා ඥානයකැයි කියනු ලැබේ.
ලෝක්කෝත්තර මාර්ග සතරක් හා ඵල සතරක් ඇතත් එයින් යෝගාවචරයකුට පැමිණීමට, ලැබීමට දුෂ්කර දෙය නම් සෝවාන් මාර්ගය ය. සෝවාන් මාර්ගයට පැමිණි තැනැත්තා ජය අත් පත් කර ගත්තේය. ඔහුට මතු බිය විය යුත්තක් නැත. අමුතු මහන්සියක් නුවූවත් අමුතු උත්සාහයක් නො කළත් සෝවාන් පුද්ගලයා මතු මාර්ත්‍රයට ද ඒකාන්තයෙන් පැමිණ දුක් කෙළවර කරන්නේ ය. සෝවාන් මඟට පැමිණි පසු නිවනට නො ගොස් ආපසු යෑමෙක් හෝ සසර රැඳීමෙක් හෝ නො වන්නේ ය.
ඒ සෝවාන් මාර්ගඥානය මහානුභාව සම්පන්න ය. එහි වටිනා කම පමණ නො කළ හැකිය. සෝවාන් මාර්ග ඥානයෙන් කිසිදු සැකයක් ඉතිරි නො කොට නො වැටහෙන තැනක් ඉතිරි නො කොට සර්වාකාරයෙන් චතුරාර්‍ය්‍ය සත්‍යය දුටු කල්හි, ඒ යෝගාවචරයා කෙරෙන් ස්කන්ධයන් සත්ත්ව පුද්ගලාදි වශයෙන් හට ගන්නා සක්කාය දෘෂ්ටිය ආදි කොට ඇති සකල දෘෂ්ටීහු ම දුරු වෙති. ඒ දෘෂ්ටීනට සෝවාන් පුද්ගලයාගේ සන්තානයට ඉපැදීම් වශයෙන් ඇතුළු වන්නට ඉන් පසු අවකාශයක් නො ලැබේ. එබැවින් සෝවාන් පුද්ගලයාට දෘෂ්ටිය සර්වාකාරයෙන් ප්‍රහීණය යි කියනු ලැබේ.
තවද යෝගාවචරයා හට චතුරාර්‍ය්‍ය සත්‍ය දර්ශනයෙන් තථාගතයන් වහන්සේ සත්‍ය වශයෙන් ම සම්‍යග්සම්බුද්ධ ද? නැත ද? යනාදීන් පවත්නා වූ ශාස්තෲන් වහන්සේ පිළිබඳ විචිකිත්සාවෝ ද, සතර මාර්ග - සතර ඵල නිර්වාණ සංඛ්‍යාත නව ලෝකෝත්තර ධර්මය ඇද්ද? නැද්ද? බුදුන් වහන්සේ විසින් දේශිත ධර්මය නෛර්‍ය්‍යාණිකද? යනාදීන් පවත්නා වූ ධර්මය පිළිබඳ විචිකිත්සාවෝ ද, සතර මාර්ග සතර ඵලයට පැමිණි පුද්ගල සමූහයක් ඇද්ද? නැද්ද? සුප්‍රතිපන්න පුද්ගල සමූහයක් ඇද්ද? නැද්ද? යනාදීන් පවත්නා වූ සංඝයා පිළිබඳ විචිකිත්සාවෝ ද, ත්‍රිවිධ ශික්ෂාවක් ඇද්ද? එයින් ලැබෙන ඵලයක් ඇද්ද? නැද්ද? යනාදීන් පවත්නා වූ ශික්ෂාත්‍රයය පිළිබඳ විචිකිත්සාවෝ ද, අතීතයේ දී මම උපන්නෙම් ද? අනාගතයෙහි උපදින්නෙම් ද? නූපදින්නෙම් දැයි අතීතානාගත ස්කන්ධයන් පිළිබඳ විචිකිත්සාවෝ ද, පටිච්ච සමුප්පාදය පිළිබඳ විචිකිත්සාවෝ ද, තවත් නොයෙක් කරුණු පිළිබඳ විචිකිත්සාවෝ ද, මතු නුපදිනා පරිදි නිරවශේෂයෙන් දුරු වෙති. දෘෂ්ටි විචිකිත්සා දෙකින් අන්‍ය වූ අපායට පැමිණවීමේ ශක්තිය ඇත්තා වූ ලෝභ ද්වේෂාදි සකල ක්ලේශයෝ ද දුරු වෙති. සෝවාන් පුද්ගලයාට ඉතිරි වන්නේ අපායට පැමිණීමට තරම් ශක්තියක් නැති දුබල වූ ලෝභාදි ක්ලේශයන් පමණෙකි. සෝවාන් පුද්ගලයාගේ ක්ලේශ ප්‍රහාණය චිත්ත වශයෙන් කියතහොත් මෙසේ ය:
දෘෂ්ටි සම්ප්‍රයුක්ත සිත් සතර හා විචිකිත්සා සහගත සිත යන මේ පස නිරවශේෂයෙන් ඔහුට ප්‍රහීණ ය. අපායට පැමිණවීමේ ශක්තිය ඇති දෘෂ්ටිගත විප්‍රයුක්ත සිත් සතර ය, ද්වේෂ මූල සිත් දෙක ය යන මේ සිත් සය ද ප්‍රහීණ ය. අපායට පැමිණ වීමේ ශක්තිය නැති දෘෂ්ටි විප්‍රයුක්ත සිත් සතර ය, ද්වේෂ මූල සිත් දෙක ය, ඖද්ධත්‍ය සහගත සිත ය යන මේ චිත්තයෝ ඔහුට ශේෂයහ.
සෝවාන් මාර්ගයට පැමිණි ආර්ය ශ්‍රාවක තෙමේ මතු කිසි කලෙක අපායෙහි නූපදනේ ය. පමා වුවත් සුගතියෙහි ද සත් වරකට වඩා නූපදනේ ය. සෝවාන් මාර්ගයාගේ ආනුභාවයෙන් පෙර කී ක්ලේශ ධර්මයන් හා සෝවාන් පුද්ගලයා පිළිබඳ වූ අපායට අයත් ස්කන්ධයෝ ද, සත් ජාතියකින් මතු ඉපදිය හැකි සකල ස්කන්ධයෝ ද, මතු කිසි කලෙක නූපදිනා පරිදි අනුත්පාද නිරෝධයෙන් නිරුද්ධ වෙති. ඇතැම් ශ්‍රෝතාපන්න පුද්ගලයෝ බ්‍රහ්ම ලෝකයෙහි අට වන වරට උපදිති. එය කලාතුරෙකින් සිදුවන ධ්‍යානානුභාවයෙන් කෙරෙන විශේෂ දෙයකි. ධ්‍යාන නො ලද හොත් සෝවාන් පුද්ගලයා අටවන වරට නූපදනා බැවින් ද ධ්‍යාන ලදත් සෑම දෙන ම අට වන වරට නූපදනා බැවින් ද, සෝවාන් පුද්ගලයාගේ උත්පත්තිය සත් වරෙකින් පිරිසිඳිනු ලැබේ. සත්වර ඉපදීම් වන්නේ ද මතු මාර්ග ඵල වලට නො පැමිණ ශ්‍රෝතාපන්න තත්ත්වයෙන් ම විසුවහොත් පමණකි. සමහර විට සෝවාන් පුද්ගලයෝ සෝවාන් වූ කෙණෙහි ම එම අස්නෙහි ම හිඳ ඉතිරි මාර්ග ඵල ද උපදවා ඉපදීම කෙළවර කරති.
සෝවාන් ඵලයට පැමිණි පසු ආර්‍ය්‍ය ශ්‍රාවක තෙමේ මම මේ මාර්ගයෙන් ආයෙමි යි මාර්ගය ප්‍රත්‍යවේක්ෂා කරන්නේ ය. එයින් මෙ නම් ආනිසංසයක් ලදිමියි තමා ලත් ඵලය ප්‍රත්‍ය වේක්ෂා කරන්නේ ය. මේ ක්ලේශයෝ ප්‍රහීණයයි ප්‍රහීණ ලේශයන් ප්‍රත්‍යවේක්ෂා කරන්නේ ය. මතු මාර්ගවලින් ප්‍රහාණය කිරීමට මේ මේ ක්ලේශයෝ ශේෂයහයි ශේෂ ක්ලේශයන් ප්‍රත්‍යවේක්ෂා කරන්නේ ය. මේ ධර්මය මා විසින් අරමුණු කිරීම් වශයෙන් ප්‍රතිවේධ කරන ලද්දේ යයි නිර්වාණය ප්‍රත්‍යවේක්ෂා කරන්නේ ය.
සෝවාන් පුද්ගලයාට ප්‍රහීණ ක්ලේශ හා ශේෂ ක්ලේශ යට කියන ලදී. නිර්වාණය ය කියා සත්ත්වයන් පැමිණ වාසය කරන තැනක් නැත. ක්ලේශයන් ගේ හා ස්කන්ධයන්ගේ අනුත්පාද නිරෝධය ම නිර්වාණය ය. නිවනට පැමිණීම නිවන ලැබීම සෝවාන් මාර්ග ඥානය ලැබීමෙන් ම සිද්ධ ය. දෘෂ්ටි විචිකිත්සාවන්ගේ ද අපාය ගාමිනී අවශේෂ ක්ලේශයන්ගේ ද සත් ජාතියෙකින් මතුයෙහි වූ සකල ස්කන්ධයන්ගේ ද ආපායික ස්කන්ධයන්ගේ ද අනුත්පාද නිරෝධ සංඛ්‍යාත මහා විමුක්ති සුවය සෝවාන් පුද්ගලයා ලත්, සෝවාන් පුද්ගලයා පැමිණි නිර්වාණය ය.