සංස්කාරෝපේක්ෂා ඥානය ලත් යෝගාවචරයා ඉන් පූර්වයෙහි සංස්කාරයන්ගේ ලක්ෂණ අනේකාකාරයෙන් අනේක වාරයෙහි විමසා ඇති බැවින් ඔහුට දැන් මහන්සියක් නැතිව ම ලක්ෂණයන් බැලිය හැකිය. දැන් ඔහු මාර්ගයට ඵලයට පැමිණීමට ඉතා ලංව සිටින්නෙකි. ඔහුට මාර්ගයට පැමිණීමට තවත් ඇත්තේ අනුලෝම ඥානය හා ගෝත්‍රභූ ඥානය ඇති වීම පමණෙකි. ඒ ඥානයන් ඇති වීමට ඔහුට දැනට කළ යුතු විශේෂ භාවනාවක් නැත. ඔහු විසින් දැන් කළ යුත්තේ ත්‍රිලක්ෂණය ම බලමින් විසීම ය. මාර්ගඥානය නම් නිර්වාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ වශයෙන් ම දන්නා ඥානයකි. නිර්වානය වනාහි දැකීමට අතිශයින් දුෂ්කර වූ පරම සූක්ෂ්ම ධර්මයකි. වසා තැබූ දෙයක් වැසුම හළ කල්හි පෙනෙන්නාක් මෙන් ඒ නිර්වාණ ධාතුව යම් කිසි දිනකදී යෝගාවචරයා හට ඉබේ ම පෙනෙන්නේ නො වේ. එය සොයා ගත හැකි වන්නේ දැකිය හැකි වන්නේ අනිච්චානුපස්සනා ය, දුඃඛානුපස්සනා ය, අනත්තානුපස්සනා ය යන තුන් අනුපස්සනාවන් ගේ මාර්ගයෙනි.
අනිච්චානුපස්සනා යනු සංස්කාරයන්ගේ අනිත්‍ය ලක්ෂණය බැලීම ය. දුක්ඛානුපස්සනා යනු දුඃඛ ලක්ෂණය බැලීම ය. අනත්තානුපස්සනා යනු අනාත්ම ලක්ෂණය බැලීම ය. අනිත්‍යාදි ලක්ෂණ බලමින් වෙසෙන යෝගාවචරයනට ඒ ලක්ෂණ තුන ම එක හා සමාන පැහැදීමක් ඇති ව පෙනෙන්නේ නොවේ. ඇතැම් යෝගාවචරයකුට අනිත්‍ය ලක්ෂණය වඩා පැහැදිලි වී පෙනේ. ඇතැම් යෝගාවචරයකුට දුඃඛ ලක්ෂණය වඩා පැහැදිලි වී පෙනේ. ඇතැම් යෝගාවචරයකුට අනාත්ම ලක්ෂණය වඩා පැහැදිලි වී පෙනේ.
අනිත්‍ය ලක්ෂණය වඩා ප්‍රකට වූ යෝගාවචරයා හට යම් කිසි අවස්ථාවකදී අනිච්චානුපස්සනාවේ අනුසාරයෙන් ඒ අනිත්‍ය ලක්ෂණයට ප්‍රතිපක්ෂ වූ එක්තරා නිත්‍ය ස්වභාවයක් සැටියට ස්ථාවර ස්වභාවයක් සැටියට නිර්වාණ ධාතුව දර්ශනය වේ. දුඃඛ ලක්ෂණය වඩා පැහැදිලිව පෙනෙන යෝගාවචරයා හට දුක්ඛානුපස්සනාවේ අනුසාරයෙන් දුඃඛයට ප්‍රතිපක්ෂ වූ එක්තරා සුඛ ස්වභාවයක් සැටියට නිර්වාණය දර්ශනය වේ. අනාත්ම ලක්ෂණය වඩාත් පැහැදිලිව පෙනෙන යෝගාවචරයාහට අනත්තානුපස්සනාවගේ වශයෙන් සංස්කාරයන්ගේ සිස් බවට ප්‍රතිපක්ෂ වූ නිත්‍ය සුඛාදි ගුණයෙන් පරිපූර්ණ ස්වභාවයක් සැටියට දර්ශනය වේ. අනාත්ම ස්වභාවය වනාහි නිවනෙහි ද නැත.
ක්ලේශයන්ගෙන් හා ලෝකයෙන් මිදෙන බැවින් නික්මෙන බැවින් ලෝකෝත්තර මාර්ගය විමෝක්ෂ නම් වේ. එය අනිත්මිත විමෝක්ෂය, අප්‍රණිහිත විමෝක්ෂය, ශුන්‍යතා විමෝක්ෂය යි තෙ වැදෑරුම් වේ. අනිච්චානුපස්සනා ය, දුක්ඛානුපස්සනා ය, අනතානු පස්සනා ය යන විදර්ශනා තුන විමෝක්ෂයයයි කියනු ලබන ලෝකෝත්තර මාර්ගයට පමුණුවන බැවින් විමෝක්ෂ මුඛ නම් වේ.
ක්ලේශයන් කෙරෙන් හා ලෝකය කෙරෙන් නගින බැවින් ලෝකෝත්තර මාර්ග ඥානය ව්‍යුත්ථාන නම් වේ. දියුණු වූ සංස්කාරෝපේක්ෂා ඥානය ව්‍යුත්ථාන සංඛ්‍යාත මාර්ගයට ඒකාන්තයෙන් පමුණුවන බැවින් ව්‍යුත්ථාන ගාමිණී විදර්ශනා නම් වේ. නිවන් දකිමින් මතු නූපදිනා පරිදි කෙලෙසුන් නසමින් ලෝකෝත්තර මාර්ගඥානය පහළවනුයේ ඒ ව්‍යුත්ථාන ගාමිණි විදර්ශනාවේ බලයෙනි. යෝගාවචරයකු හට අනිත්‍යාදි ලක්ෂණ තුන ම එකවර එක් සිතකින් බැලිය නොහේ. යෝගාවචරයා විසින් අනිත්‍ය ලක්ෂණ එකින් එක සංස්කාරෝපේක්ෂා ඥානයෙන් බලන කල්හි එයින් ක්ලේශ ප්‍රහාණයට සමත් වන පරිදි බලවත් වූ එක් අනුපස්සනාවකට අනුව ලෝකෝත්තර මාර්ග චිත්තය පහළ වන්නේ ය. මාර්ග චිත්තයෙන් නිවන් දැක කෙලෙසුන් නසිති යි කියතත් එයින් කැරෙන ක්ලේශප්‍රහාණය පූර්ව භාග විදර්ශනා බලයෙන් වන ක්ලේශ ප්‍රහාණය ස්ථිර කිරීමෙකි. පළමුකොට කෙලෙසුන් දුරු කරන්නේ පූර්ව භාග විදර්ශනා ඥානයෙනි.
මම ය, මව ය, පියා ය, සහෝදරයා ය, ස්ත්‍රිය ය, පුරුෂයා ය, හිස ය, අත ය, පය ය, ගෙය ය, වස්ත්‍රය ය යනාදි වශයෙන් ඒකාන්තයෙන් නැත ද ඇති සේ හැඟෙන ප්‍රඥප්තීහු සංස්කාරයන් නිසා හැඟෙන බැවින් සංස්කාරයෝ නිමිත්තයෝ ය. කෙලෙසුන් උපදිනුයේ සංස්කාරයන් කෙරෙහි නොව සංස්කාර නිමිති කෙරෙහි ය. අනිත්‍ය ලක්ෂණය දක්වා වූ ඥානයට දිය බුබුළු බිඳෙන්නාක් මෙන් සංස්කාරයන් බිඳී යන සැටි මැනවින් පෙනීමෙන්, පෙර කල් පවතින දෑ සැටියට පෙනුණු සංස්කාර නිමිත්තයන් වූ සත්ත්වයන් පුද්ගලයන් හා වස්තූන් නැති බව සංස්කාර පමණක් ඉපිද ඉපිද, බිඳී බිඳී යන බව පෙනීමෙන් යෝගාවචරයාගේ සිතින් මුලින් මහත් සේ ඇති සැටියට පෙනුණු සංස්කාර නිමිත්තයෝ බැහැර වෙති. එයින් යෝගාවචරයා නැතහොත් අනිත්‍ය දර්ශන ඥානය සංස්කාර නිමිත්තයන් බැහැර කිරීම් වශයෙන් එයින් නැඟී සිටින්නේ ය. මම ය, මව ය, පියා ය යනාදීන් පෙනෙමින් තිබුණු සංස්කාර නිමිත්තයන් යෝගාවචරයා ගේ සිතින් බැහැර වීමෙන් ම ඒවා නිසා ඇතිවන සත්කාය දෘෂ්ට්‍යාදි ක්ලේශයෝ ද සිතින් බැහැර වූවාහු වෙති. නැතහොත් නසන ලද්දාහු වෙති.
ඒ අනිත්‍ය ලක්ෂණ දර්ශන ඥානයෙන් කළ ක්ලේශ ප්‍රහාණය නිසා එයට අනුව නිවන් දැක මතු නූපදනාකාරයෙන් ඒ කෙලෙසුන් දුරු කරන්නා වූ ලෝකෝත්තර මාර්ග චිත්තය පහළ වේ. ඒ අනිත්‍ය දර්ශන ඥානය කෙලෙසුන් ගේ උත්පත්තියට හේතු වන සංස්කාර නිමිත්ත බිඳලීම් වශයෙන්, බැහැර කිරීම් වශයෙන් ලෝකෝත්තර මාර්ගයාගේ උත්පත්තිය සිදු කරවන බැවින් අනිමිත්තානුපස්සනා නම් වූ විමෝක්ෂ මුඛය වන්නේ ය. ඒ අනිමිත්තානුපස්සනාව නිසා එයට අනුව උපන් ලෝකෝත්තර මාර්ගය ද අනිමිත්ත විමෝක්ෂ නම් වේ.
සංස්කාරයන්ගේ දුඃඛ ලක්ෂණය මැනවින් දන්නා කල්හි සංස්කාරයන් කෙරෙහි බිය විය යුත්තක් පිළිකුල් කළ යුත්තක් මිස, ඇලුම් කළ යුත්තක් නැති වී යෑමෙන් සංස්කාරයන් පිළිබඳව උපදින ප්‍රණිධිය (ඇල්ම) දුරු වේ. සමහර යෝගාවචරයකුහට සංස්කාරයන් පිළිබඳ ප්‍රණිධිය දුරු වී යෑමට සමත් වන පරිද්දෙන් බලවත්ව දුක්ඛානුපස්සනා ඥානය ඇති වෙයි. එයට අනුව ලෝකෝත්තර මාර්ග චිත්තය පහළ වේ. දුඃඛය දැක ප්‍රණිධිය දුරුකොට ප්‍රණිධියෙන් නැඟී ලෝකෝත්තර මාර්ග උපදවන්නා වූ ඒ දුක්ඛානුපස්සනාව අප්‍රණිහිතානුපස්සනා නම් විමෝක්ෂ මුඛය වේ. එය නිසා එයට අනුව උපන්නා වූ ලෝකෝත්තර මාර්ගය අප්‍රණිහිත විමෝක්ෂ නම් වේ.
සංස්කාරයන්ගේ අනාත්ම ලක්ෂණය මැනවින් දක්නා යෝගාවචරයා හට ඒවායේ “මම ය, සත්ත්වයා ය, පුද්ගලයා ය’’ යි ගත යුතු කිසිවක් නැති බව පෙනී යෑමෙන් සත්කාය දෘෂ්ට්‍යාදි ක්ලේශයෝ දුරු වෙති. සමහර යෝගාවචරයන් හට කෙලෙස් දුරු කිරීමට සමත් වන පරිදි බලවත් වූ අනාත්ම දර්ශන ඥානය පහළ වී එයට අනුව ලෝකෝත්තර මාර්ග චිත්තය පහළ වේ. බලවත් වූ ඒ අනාත්ම දර්ශන ඥානය සංස්කාරයන් ගේ ආත්ම ශුන්‍යත්වය දැක කෙලෙසුන් නසා මාර්ගයට පමුණුවන බැවින් සුඤ්ඤතානු පස්සනා නම් වූ විමෝක්ෂමුඛය වේ. එය හේතු කොට එයට අනුව උපන් ලෝකෝත්තර මාර්ගය ශූන්‍යතා විමෝක්ෂ නම් වේ. මෙසේ තුන් ආකාර වූ අනුපස්සනාවන්ගේ වශයෙන් ලෝකෝත්තර මාර්ගය ත්‍රිවිධ වේ.