දින ගණනක් මාස ගණනක්, වර්ෂ ගණනක් ඉක්මීමෙන් පසු හෝ අනාගත භවවලදී ඵලය බලාපොරොත්තු විය යුතු, ඵල දෙන අනාගත කාලයක් ඇති ධර්මයෝ කාලික නම් වෙති. කුඹුරක් වපුළහුට එහි ඵල ලැබෙන්නේ මාස ගණනකට පසුවය. පොල් ගසක්, කොස් ගසක් සිට වූ තැනැත්තාට එයින් පල ලැබෙන්නේ වර්ෂ ගණනකට පසුව ය. ශිල්පයක් ශාස්ත්‍රයක් උගත් තැනැත්තාට එයින් ඵල ලැබෙන්නේ කලක් ගතවීමෙනි. යම් සේවාවක් කළහුට ද එයින් ඵල ලැබෙන්නේ කලක් ගතවීමෙනි. එබැවින් ඒවා කාලිකයෝ ය. දින, මාස, වර්ෂ ගත නො වී යමක ඵලය එවේලේම ලැබේ නම් එය අකාලික නම් වේ.
සර්වඥයන් වහන්සේ විසින් ප්‍රකාශිත ධර්මය අකාලික ගුණයෙන් යුක්තය. ලෝකෝත්තර ධර්මයන් අතුරෙන් අකාලික ගුණය විශේෂයෙන් ඇත්තේ සෝවාන්, සකෘදාගාමී, අනාගාමී, අර්හත් යන ලෝකෝත්තර මාර්ග සතරෙහි ය. සෝවාන් ඵලය, සකෘදාගාමී ඵලය, අනාගාමී ඵලය, අර්හත් ඵලය යන මේ ලෝකෝත්තර ධර්මයෝ සතර දෙන සතර මාර්ගයන්ගේ ඵලයෝ ය. නිර්වාණ සංඛ්‍යාත ලෝකෝත්තර ධර්මය යම් කිසි හේතුවකින් හටගන්නා ඵලධර්මයන් නො වන නමුත්, ආර්‍ය්‍යමාර්ගයෙන් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතු බැවින්, ආර්‍ය්‍ය මාර්ගයට පැමිණීමෙන් ලැබිය යුතු බැවින්, ඵලධර්මයක් ලෙස සැලකිය යුතුය. ආර්‍ය්‍යඵල සතර ආර්‍ය්‍ය මාර්ග සතරින් උපදවන ඵලයෝ ය. නිර්වාණය ආර්‍ය්‍යමාර්ගයන් නිසා ලබන එලයකි. ඒවායේ නැවත ඵල දානයක් නැති නිසා ඒ ධර්මයෝ අකාලිකය යි නො කිය යුත්තෝ ය. ඵලවලින් ද කල්ගත වී ලැබෙන ඵලය කාලිකය යි ද, එකෙණෙහි ම ලැබෙන ඵලය අකාලිකය යි ද කිය හැකිය. කල් ගත නො වී එවේලේ ම ලැබෙන ඵලයෝය යන අර්ථයෙන් ආර්‍ය්‍යඵල සතර හා නිවන අකාලික ධර්මයෝ ය යි කිය හැකිය. මෙසේ අකාලික යන වචනයේ අර්ථය දෙයාකාරයෙන් ගෙන නවලෝකෝත්තර ධර්මය ම අකාලික ගුණයෙන් යුක්තය යි කිය හැකිය.
යමෙකුගේ සන්තානයෙහි සෝවාන් මාර්ග චිත්ත සංඛ්‍යාත ලෝකෝත්තර ධර්මය ඇති වුවහොත් එය නිරුද්ධ වනු සමග ම අතර කාලය නො තබා සෝවාන් ඵල චිත්තය පහළ වේ. ඒ පුද්ගලයා ද ලාමක වූ පෘථග්ජන භාවයෙන් මිදී ආර්‍ය්‍යපුද්ගලයෙක් වේ. අනාදිමත් කාලයක පටන් ඔහුගේ සන්තානයෙහි පැවත ආ දෘෂ්ටි - විචිකිත්සා නමැති ක්ලේශ දෙක සහමුලින් දුරුවේ. අපායෝත්පත්තියට හේතුවන තරමේ පව්කම් කිරීමට හේතුවන ඖදාරික ක්ලේශයෝ ද ඔහුගෙන් දුරුවෙති. ඔහු විසින් අතීතයේ කර ඇති අකුශලකර්මයන්ගේ අපායට පැමිණවිය හැකි ශක්තිය ද නැති වේ. සත් භවයකින් මතුයෙහි ලබන්නට තුබූ සකල සංසාර දුක්ඛයෙන් ද ඔහු මිදේ. මේ ඵල සියල්ල ම සෝවාන්මාර්ග චිත්තය ඇති වූ කෙණෙහි ම ඇති වේ. එබැවින් ඒ සෝවාන් මාර්ගසංඛ්‍යාත ලෝකෝත්තර ධර්මය ආකාලිකය යි කියනු ලැබේ. මේ නයින් සකෘදාගාමී මාර්ගය, අනාගාමී මාර්ගය, අර්හත් මාර්ගය යන ලෝකෝත්තර ධර්ම තුනෙහි අකාලික භාවය ද විස්තර කළ යුතු ය. කුඹුරක් වපුළ තැනැත්තාට සමහර විට ඒවායේ ඵල නො ලැබී ද යන්නේ ය. ලෝකෝත්තර ධර්මයන්ගේ පලදීම පිළිබඳව අනියතත්ත්වයක් නැත. ලෝකෝත්තර මාර්ගයක් ඇති වුව හොත් එහි ඵලය ඇතිවීම නියතය.
ලෞකිකවූ ද ශාසන ධර්මවල එක්තරා ප්‍රමාණයක අකාලික ඵලයක් දැක්විය හැකි ය. කාමයන් හැර ගිහිගෙයින් බැහැරව බුදු සස්නෙහි පැවිදි වීම එක් ප්‍රතිපත්ති ධර්මයෙකි. කාමයන් කෙරෙහි ඇලී ගැලී ගිහිගෙයි වෙසෙනුවන්ට කාමයන් හේතුකොට ගෙන මහා දුඃඛස්කන්ධයක් ඇති වේ. භාර්‍ය්‍යාව, ගිහිගෙයි වෙසෙනුවන්ට ඇති, ඉතා උසස් කොට සලකන කාම වස්තුවකි. බිරිය නමැති උසස් කොට සලකන කාම වස්තුවට ඇලුම් කෙරෙමින් බිරියක් රක්ෂා කරන්නා වූ පුරුෂයා හට ඇයට ආහාරපාන වස්ත්‍රාභරණාදිය සැපයීමට හා ඇගේ නොයෙක් වුවමනා ඉටු කරදීමටත් බොහෝ වෙහෙසෙන්නට සිදු වේ. රෑ දාවල් දෙක්හි වැඩ කරන්නට සිදු වේ. එය ඉමහත් දුකකි. කොතෙක් මහන්සි ගත ද සමහර විට ඇගේ වුවමනා සම්පූර්ණ කරන්නට නො පිළිවන් වෙයි. එයින් පුරුෂයාට මහත් වූ මානසික දුඃඛස්කන්ධයක් ඇති වේ. බිරියගේ වුවමනා සම්පූර්ණ කරන්නට නො පිළිවන් වූ කල්හි ඈ නොයෙක් ලෙස පුරුෂයාට අපහාස කරන්නට පටන් ගනී. සමහර විට “අනේ මේ මිනිසකු හා ඇවිත් මට වූ විපත, උදව්වට කිසිවකු නෑ. වැඩ කර ඉවරයක් නෑ. කටට රසට කෑමක් නෑ. දොරට බසින්නට ඇඳුමක් නෑ. නෑයකු මිතුරෙකු පැමිණි විට සංග්‍රහ කරන්න දෙයක් නෑ, ගමනක් යන්න වියදම නෑ” යනාදීය අඳෝනා බස් කියයි. ඒවා ඇසෙන විට පුරුෂයකුට ඇතිවන සිතේ අමාරුව ඉතා මහත් ය. රාගය අතෘප්තිකරය. සැමියා විසින් බිරියට කොතෙක් සැලකුව ද, කිසි අඩුවක් නැතිව ඇගේ වුවමනා සියල්ල සම්පූර්ණ කර දුන ද ස්ත්‍රිය තවත් පුරුෂයන්ට කැමැති වන්නී ය. එබඳු කරුණු දැනගන්නට ලැබුණු විට පුරුෂයකුට ඇති වන සිතේ අමාරුව ඉතා මහත්ය. බිරියන් සම්බන්ධයෙන් ඇති වන මේ දුඃඛස්කන්ධය පැවිද්දන්ට නැත. එය මහත් වූ නිරාමිශ සුඛයෙකි. කාමයන් හැර පැවිදි වන්නකුට ඒ සුවය කල් ගොසින් නොව පැවිදි වූ කෙණෙහි ම ලැබෙන්නේය. එය පැවිද්දෙහි අකාලික ඵලයෙකි. දූ දරුවන් නිසා වන දුඃඛස්කන්ධය ද, බිරියන් නිසා වන දුඃඛස්කන්ධය සේ ම මහත් ය. එයින් නිදහස් වීම ද පැවිද්දෙහි අකාලික ඵලයෙකි. දූ දරුවන් පෝෂණය කිරීම සම්බන්ධයෙන් ද ගිහියන්ට මහත්වූ දුඃඛස්කන්ධයක් ඇත්තේ ය. ගිහියා විසින් ධනය සැපයීමට ද බොහෝ වෙහෙසිය යුතු ය. ලැබු ධනය ආරක්ෂා කිරීමටත් බොහෝ වෙහෙසිය යුතු ය. ධනය විනාශ වීමෙන් ද ඔහුට නොයෙක් විට දුක් ඇති වන්නේ ය. පැවිද්දාට ඒ දුඃඛස්කන්ධය නැත. එය පැවිද්දෙහි අකාලික ඵලයෙකි. මෙසේ තථාගතයන් වහන්සේගේ ධර්මය අනුව පිළිපදින්නවුන්ට එකෙණෙහි ම ලැබෙන බොහෝ අනුසස් ඇත්තේ ය.
මැවුම්කාර දෙවියන් කෙරෙහි භක්තිමත්ව වාසය කොට ඔවුන්ට ගරුබුහුමන් කිරීමෙන්, ඔවුන්ගේ ගුණ කීමෙන්, ඔවුනට සම්පත් පුදපූජා කිරීමෙන්, ඔවුන් සතුටු කොට ඔවුන්ගේ බලයෙන් මරණින් මතු ඔවුන් වෙසෙන දිව්‍යලෝකවලට ගොස් සැප සම්පත් වීඳිම පිළිබඳව ඇතැමුන් විසින් පරිකල්පනය කොට ප්‍රකාශිත ධර්මයෝ කල්ගත වී මරණින් පසු ලබන දෙයක් පිළිබඳව වූ ධර්ම වන බැවින් ඒවා කාලික ධර්මයෝ ය. ඒ ධර්ම වලට අනුව පුරන ප්‍රතිපත්තීහු ද කාලික ධර්මයෝ ය. ඒවාට කාලික ධර්ම වශයෙන් කියනුයේ ද ඔවුන්ගේ අදහස් අනුවය. ඔවුන්ට ඇතය යි සිතන මැවුම් කරුවන් හා ඔවුන් වෙසෙන ස්වර්ග ද සත්‍ය වශයෙන් නැති බැවින් ඒවා නිෂ්ඵල ධර්මයෝ ය.
මරණින් මතු දෙව්මිනිස් සැප ලැබීම සඳහා ශ්‍රමණ බ්‍රාහ්මණ, දුගී, මගී, යාචකාදීන්ට දන් දීම, පඤ්චශීලාදී ශීලයන් රක්ෂා කිරීම, මාපිය උපස්ථානය යනාදි පින්කම් කළ යුතු බව බුදුරදුන් විසින් ද වදාරා ඇත්තේ ය. ඒවා කාලික ධර්මයෝ ය. බුදු වරුන් ලොව පහළ වීමේ පරමාර්ථය සත්ත්වයාට දෙව් - මිනිස් සැප ලබා දීම නොව, ඔවුන් ලෝකයෙන් එතෙර කරවීම ය. එබැවින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ “මහණෙනි, මම භවය මඳකුදු වර්ණනා නො කරමි”යි වදාළහ. දෙවි - මිනිස් සැප ලැබීමේ කාලික ධර්ම ක්‍රමය බුදුවරුන් ඇතත් නැතත් ලොව සැමකල්හි පවත්නේ ය. බුද්ධ ශුන්‍ය කාලවලදී දිව්‍යලෝක මනුෂ්‍ය ලෝකයන් හිස් නො වී පවත්නේ, ඒ ධර්මයන් ලොව පවත්නා නිසා ය. පව්කම් කොට අපායට යාමට වඩා දානාදි පින්කම් කොට සුගතියට යාම යහපත් නිසා මාර්ගබ්‍රහ්මචර්‍ය්‍යය සපුරා නිවන් දැකීමට අපොහොසත් අභව්‍ය පුද්ගලයන්ගේ යහපත පිණිස තථාගතයන් වහන්සේ කාලික ධර්ම වූ ස්වර්ග මාර්ගය දේශන කළ සේක. බුදුවරුන්ගේ ප්‍රධාන ධර්මය මාර්ගබ්‍රහ්මචර්‍ය්‍යය දක්වන දේශනාව ය. අකාලික වූ ලෝකෝත්තර මාර්ගයට පැමිණීමේ ක්‍රමය ලොකෝත්තර මාර්ගය සිය සතන්හි ඇති කර ගැනීමේ ක්‍රමය, දක්වන ඒ ධර්මය අකාලික ධර්මයෙකැයි කිය යුතුය. ඒ ධර්මයෙන් දක්වන තිසරණ සමාදානයේ පටන් සකල ප්‍රතිපත්තිය ද අකාලික වූ ලෝකෝත්තර මාර්ගය සඳහා පුරන පිළිවෙතක් වන බැවින් අකාලික ධර්මයක් බව කිය යුතුය.
තථාගතයන් වහන්සේ ශාක්‍ය රට සිලාවතී නම් ස්ථානයෙහි වැඩවෙසෙන සමයෙහි උන්වහන්සේට නුදුරු තැනක, මැනවින් මහණදම් පුරන තරුණ භික්ෂු පිරිසක් වූහ. මාරයා ඒ භික්ෂූන් මුළා කරවන්නට සිතා මහලු බමුණු තවුසකුගේ වේශයෙන් ඔවුන් වෙත ගොස් මෙසේ කීය. “භවත්නි, යුෂ්මත්හු තරුණයෝ ය. කළු කෙස් ඇත්තෝ ය. තවම ප්‍රථම වයසෙහි සිටින්නෝ ය. කාම ක්‍රීඩාවෙහි යෙදී නැත්තෝ ය. යුෂ්මත්හු මානුෂික කාමයන් වළඳත්වා, සාන්දෘෂ්ටික වූ කාම සුව හැර කාලික සුඛයකට (කලක් ගත වී ලබන සුවයකට) සිත් යොමු නො කෙරෙත්වා! එකල්හි ඔහුට භික්ෂුහූ මෙසේ කීය.
“න ඛො මයං බ්‍රාහ්මණ, සන්දිට්ඨීකං හිත්වා කාලිකං අනුධාවාම. කාලිකඤ්ච ඛො මයං බ්‍රාහ්මණ, හිත්වා සන්දිට්ඨිකං අනුධාවාම, කාලිකා හි බ්‍රාහ්මණ කාමා වුත්තා භගවතා බහු දුක්ඛා බහුපායාස ආදීනවො එත්ථ භීය්‍යො. සන්දිට්ඨීකො අයං ධම්මො අකාලිකො එහිපස්සිකො ඔපනයිකො පච්චත්තං වෙදිතබ්බො විඤ්ඤූහි.”
(මාර සංයුත්ත)
තේරුම:-
“බ්‍රාහ්මණය, අපි ඇස් ඉදිරියේ ඇති දෙය හැර කල් ගත වී ලබන දෙයකට සිත නො යවමු. බ්‍රාහ්මණය, අපි කල් ගත වී ලබන දෙය හැර ඇස ඉදිරියේ ඇති දෙයකට සිත යොමු කරමුය, බ්‍රාහ්මණය, කාමයෝ කාලිකයෝ ය යි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළහ. බොහෝ දුක් ඇත්තෝ ය. බොහෝ වෙහෙසීම ඇත්තෝය. එහි ආදීනව බොහෝය යි වදාළහ. මේ ධර්මය සාන්දෘෂ්ටිකය, අකාලිකය, ඒහිපස්සිකය, ඕපනයිකය, විඥයන් විසින් ස්වසන්තානයෙහි වෙන වෙනම උපදවා දත යුතුය.”
මාරයා ඒ භික්ෂූන්ට ඉදිරිපිට ඇති සැප හැර මතු භවයකදී ලැබෙන දෙයක් ගැන නො සිතන්නය යි අනුශාසනය කෙළේ, භික්ෂූන් මතු දෙව්ලොව ඉපිද දෙව්සැප විඳිනු පිණිස මහණදම් පුරතියි සිතා ය. භික්ෂූන් මේ ධර්මය සාන්දෘෂ්ටිකය, අකාලිකය යි කීයේ බුදුරදුන් දෙසූ දහම හා ඔවුන් පුරන ශ්‍රමණධර්මය ගැනය. භික්ෂූහු ඒ කාරණ බුදුරදුන්ට ද සැලකළෝ ය. ඔවුන්ගේ ප්‍රකාශනය බුදුරජහු ද පිළිගත් සේක. මේ කරුණ අනුව පර්‍ය්‍යාප්ති ප්‍රතිපත්ති ධර්ම දෙක්හි අකාලික ගුණය ඇති බව පිළිගත යුතු ය.