“කතමො ච භික්ඛවෙ, සම්මාදිට්ඨි? යං ඛො භික්ඛවෙ, දුක්ඛෙ ඤාණං, දුක්ඛමුදයෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරෝධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං අයං වුච්චති භික්ඛවෙ, සම්මාදිට්ඨි.” (මග්ගවිභංග සුත්ත)
මෙතැන් පටන් මාර්ගාංග අට වෙන වෙන ම විස්තර කරනු ලැබේ.
තේරුම :-
“මහණෙනි, සම්මාදිට්ඨිය කවරේද? මහණෙනි, යම් දුක ගැන දැනීමක් වේ ද? දුක ඇති වීමේ හේතුව ගැන දැනීමක් වේ ද, දුක්ඛනිරෝධය (නිවන) ගැන දැනීමක් වේ ද, නිවනට පැමිණෙන මඟ ගැන දැනීමක් වේ ද, මහණෙනි, මෙය සම්මා දිට්ඨිය යි කියනු ලැබේ.”
දිට්ඨි යනු දැකීම ය - දැනීමය යන අර්ථ දෙන වචනයෙකි. හරි දැනීමය, වැරදි දැනීම ය යි දැනීම දෙයාකාර වේ. සම්මා යනු නිවරදය යන අර්ථය දෙන වචනයෙකි. සම්මා - දිට්ඨි යන දෙපදය එක් කොට ගත් කල්හි නිවැරදි දැකීමය හෙවත් නිවැරදි දැනීම ය යන අර්ථය කියැ වේ. සම්මාදිට්ඨි යනු නිවැරදි දැනුම ය. නිවැරදි දැනීම් ද බොහෝ ය, මේ බුදු සස්නෙහි කම්මස්සකතා සම්මාදිට්ඨිය ය, චතුස්සච්ච සම්මාදිට්ඨියය යි සම්මාදිට්ඨි දෙකක් උගන්වා තිබේ. මේ දෙකින් ආර්‍ය්‍ය අෂ්ටාංගික මාර්ගයෙහි සම්මාදිට්ඨි යනුවෙන් ගනු ලබන්නේ චතුස්සච්ච සම්මාදිට්ඨිය ය.
මග්ගවිභංග සූත්‍රයෙහි දුක්ඛෙ ඤාණං යනාදීන් සම්මා දිට්ඨිය විස්තර කර ඇත්තේ එහෙයිනි. කම්මස්සකතා සම්මා දිට්ඨිය යනු කර්ම - කර්මඵල දන්නා නුවණ ය. එය ලෝකයේ කවදත් ඇති සම්මාදිට්ඨිය ය. චතුසච්චසම්මාදිට්ඨිය බුදුසස්නෙහි ම ඇතියකි. චතුසච්චසම්මාදිට්ඨිය ඇතියහුට කම්මස්සකතා සම්මාදිට්ඨිය ද ඇත්තේ ය. චතුස්සත්‍යය දත් තැනැත්තාට කර්ම - කර්ම ඵලය ද දැනෙන බැවින් චතුස්සත්‍යය සම්මා දිට්ඨිය තුළ කම්මස්සකතා සම්මාදිට්ඨිය ද ඇත. ඒ උසස් සම්මාදිට්ඨිය ඇති කර ගැනීමට කම්මස්සකතා සම්මාදිට්ඨිය උපකාර වේ. එ බැවින් එය පළමු කොට ඇති කර ගත යුතු ය. එහි පිහිටා චතුස්සත්‍ය සම්මාදිට්ඨිය ඇති කර ගැනීමට උත්සාහ කළ යුතු ය.
චතුස්සත්‍ය සම්‍යග්දෘෂ්ටිය විස්තර කිරීමේ දී චතුරාර්‍ය්‍ය සත්‍යය විස්තර කළ යුතු ය. අප විසින් සම්පාදිත චතුරාර්‍ය්‍ය සත්‍යය නමැති පොතෙහි එය විස්තර කර ඇති බැවින් මෙහි එය විස්තර නොකරනු ලැබේ.
මාර්ගාංගයෝ ලෞකික ලෝකෝත්තර වශයෙන් දෙවැදෑරුම් වෙති. මග්ගවිභංග සූත්‍රයෙහි එය දක්වා ඇත්තේ ලෞකික ලෝකෝත්තර විභාගයක් නැති ව මිශ්‍ර‍ක වශයෙනි. මාර්ග ධර්ම ලෝකෝත්තරත්වයට පැමිණ උපදින්නේ සියල්ල එකට බැඳී එකවර ය. ලෞකික සිත්වල මාර්ගාංග අට ම එක වර නො ලැබේ. සම්මාදිට්ඨි, සම්මාසංකප්ප, සම්මාවායාම, සම්මා සති, සම්මාසමාධි යන මාර්ගාංග පස ලෞකික සිත්වල එකවර ලැබේ. සමහර සිතක සම්මාසංකප්පය ද නැති ව එකවර සතරක් පමණක් ලැබේ. ශීලවිසුද්ධි සම්පාදනයේ දී ඉහත කී මාර්ගාංග පසට සම්මාවාචාදි තුනෙන් එක එක එකතු වීමෙන් එකවර මාර්ගාංග සය බැගින් ද ලැබේ. සමහර ලෝකෝත්තර සිත්වල ද සම්මාසංකප්පය හැර මාර්ගාංග සතක් පමණක් ලැබේ. ලෞකික අවස්ථාවෙහි ඒ ඒ මාර්ගාංග වඩන්නා වූ සිත්වල ප්‍ර‍ධාන ව ලැබෙන්නේ එක් එක් මාර්ගය බැගිනි.
චතුරාර්‍ය්‍ය සත්‍යය දැනීම වූ සම්‍යග්දෘෂ්ටිය ද ලෞකික අවස්ථාවේ දී එකවර ආර්‍ය්‍යසත්‍ය සතර ම දැකීම් වශයෙන් නූපදී. එබැවින් ලෞකික අවස්ථාවෙහි දුඃඛාර්‍ය්‍ය සත්‍යය දක්නා සම්‍යග්දෘෂ්ටිය අනෙකකි. සමුදයාර්‍ය්‍ය සත්‍යය දක්නා සම්‍යග් දෘෂ්ටිය අනෙකකි. නිරෝධාර්‍ය්‍ය සත්‍යය දක්නා සම්‍යග්දෘෂ්ටිය අනෙකකි. මාර්ගාර්‍ය්‍යසත්‍යය දක්නා සම්‍යග්දෘෂ්ටිය අනෙකකි.
සම්‍යග්දෘෂ්ටි සංඛ්‍යාත ප්‍ර‍ථම මාර්ගාංගය උපදවා ගැනීමට උත්සාහ කරන යෝගාවචරයා හට දුඃඛසත්‍යය උගෙනීමේ දී ද, එය භාවනා කිරීම් වශයෙන් නැවත නැවත සිතීමේදී ද, තමා දත් දුඃඛසත්‍යය අන්‍යයන්ට කියා දීමේදී ද දුක්ඛෙ ඤාණං යනුවෙන් දැක්වෙන ප්‍ර‍ථම සම්‍යග්දෘෂ්ටිය උපදී.
සමුදය සත්‍යය උගන්නා වූ ද, එය ගැන සිතන්නා වූ ද, එය අනුන්ට කියා දෙන්නා වූ ද, අවස්ථාවන්හි දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං යනුවෙන් දැක්වෙන ද්විතීය සම්‍යග්දෘෂ්ටිය උපදී.
නිරෝධ සත්‍යය උගන්නා වූ ද, සිතන්නා වූ ද, පරහට කියා දෙන්නා වූ ද, අවස්ථාවන්හි දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං යනුවෙන් දැක්වෙන තෘතීය සම්‍යග්දෘෂ්ටිය උපදී.
මාර්ගසත්‍යය උගන්නා වූ ද, සිතන්නා වූ ද, එය පරහට කියා දෙන්නා වූ ද, අවස්ථාවන්හි දුක්ඛනිරොධෙ ගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං යනුවෙන් දැක්වෙන චතුර්ථ සම්‍යග්දෘෂ්ටිය උපදී.
මෙසේ ලෞකික අවස්ථාවෙහි වෙන් වෙන් වශයෙන් ඇති වන්නා වූ සම්‍යග්දෘෂ්ටිය ඒ ඒ සත්‍යය විෂයෙහි වෙන් වෙන් වශයෙන් ක්‍ර‍මයෙන් වැඩී ලෝකෝත්තර මාර්ගචිත්තය උපදනා අවස්ථාවෙහි ඉතිරි මාර්ගාංගයන් හා එක්ව එකවර චතුරාර්‍ය්‍ය සත්‍යයන් ප්‍ර‍තිවේධ කිරීම් වශයෙන් ලෝකෝත්තර භාවයෙන් උපදී. ධර්ම වශයෙන් කියත හොත් සම්‍යග්දෘෂ්ටිය යනු ඉහත වීමංසිද්ධිපාද, පඤ්ඤින්ද්‍රිය, පඤ්ඤාබල, ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣංගය යන නම්වලින් කියැවුණු ප්‍ර‍ඥා චෛතසිකය ය.