චිත්ත චෛතසික ඇති වීමට ලැබිය යුතු වූ එක් විය යුතු වූ අනේක ප්‍ර‍ත්‍යය ධර්මයන් අතර ඵල ධර්මයට අතිශයින් උපකාර වූ දනැතිව ම බැරි වූ ද බලවත් වූ ප්‍ර‍ත්‍යය උපනිඃශ්‍ර‍ය නම් වේ. එය කම්කරුවන්ට වැටුප් දී ගෙයක් සාදවන ගේ හිමියකු මෙන් දත යුතුය. ගේ හිමියාය කම්කරුවෝය යන සියල්ලෝ ම ගෙය ඇති කරන්නෝය. එහෙත් කම්කරුවන්ගෙන් ඇතැමුන් නැති වුව ද ගෙය තැනීම සිදු වන්නේ ය. ඔවුනට වැටුප් දෙන කර්මාන්තයට ද්‍ර‍ව්‍ය සපයන ගේ හිමියා නැති වුව හොත් ගෙය නො කෙරෙන්නේ ය. එබැවින් ගෙය නමැති ඵලය ඇති කිරීමේ ප්‍ර‍ධාන උපකාරකයා ගේ හිමියා ය. ගේ හිමියාගේ සම්බන්ධය නැතහොත් ගෙය නො කරන්නා වූ කම්කරුවෝ ගෙය තැනීමේ අප්‍ර‍ධානයෝ ය. චිත්ත චෛතසිකයන් ඇති වීමට තිබිය යුතු වූ උපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් අන්‍ය ප්‍ර‍ත්‍යයන්, ගෙය තනන කම්කරු පිරිසි මෙන් දත යුතු ය.
ආරම්මණෝපනිඃශ්‍ර‍ය, අනන්තරෝපනිඃශ්‍ර‍ය ය, ප්‍ර‍කෘතෝපනිඃශ්‍ර‍ය යි උපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යය ත්‍රිවිධ වේ. ලෝකයා විසින් හොඳය කියා ගරු කරනු ලබන අරමුණු ආරම්මණෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. ගරු කරනු ලබන අරමුණු නිසා ඒ ඒ දෙයට ගරු කරන්නා වූ පුද්ගලයන් කෙරෙහි බොහෝ චිත්ත චෛතසිකයෝ උපදිති. රුවන්වැලි මහා සෑය ලෝකයා ගරු කරන වස්තුවකි. එබැවින් එය දැකීමට වැඳීමට බොහෝ මනුෂ්‍යයෝ යති. ඔවුන් තුළ ඒ සඳහා ඇති වන චිත්ත චෛතසික සියල්ල ඇති වන්නේ ගරු කළ යුතු වූ රුවන්වැලි සෑය නිසා ය. රුවන්වැලි මහ සෑය ඒ සිත් ඇති වීමේ බලවත් හේතුව ය. එබැවින් ඒ සිත්වලට රුවන්වැලි මහ සෑය ආරම්මණෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. ලෝකයා ඇලුම් කරන ශෝභන ස්ත්‍රී පුරුෂ රූපාදිය අකුශල චිත්ත චෛතසිකයන්ට ආරම්මණෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.
ඒ ඒ සන්තානවල ඒ ඒ සිතට කලින් ඉපද නිරුද්ධ වූ චිත්තය අනන්තරෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. සිත් උපද වන හේතූන් කොතෙක් එක් වුව ද ඒ හේතූහු කලින් සිතක් නූපන් තැනක සිත් ඉපද වීමට සමත් නො වෙති. සිතක් ඉපද පවත්නා තැන තවත් සිතක් ඉපද වීමට ද සමත් නො වෙති. ආරම්මණාදි හේතූන්ට සිත් ඉපදවිය හැකි වීමට කලින් සිත් ඉපද නිරුද්ධ වූ තැනක් ලැබිය යුතු ය. කලින් ඉපද නිරුද්ධ වූ සිත පසුව උපදනා සිතට ඉපදීමට බලවත් හේතුවක් වේ. එබැවින් උපදනා සිත ළඟ ම කලින් ඉපද නිරුද්ධ වූ සිත පසු උපදනා සිතට අනන්තරෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යයයි කියනු ලැබේ.
රූප ශෝභාව ඇති කාන්තාවක් දැක මෑ ලක්ෂණය, හොඳය කියා යම් කිසිවකු ගේ සන්තානයෙහි රාගය උපත හොත් ඒ තැනැත්තා ඒ කාන්තාව නැවත නැවත සිහි කරයි. ඒ කාන්තාව දක්නට යයි. ඇය හා කථා කරයි. ඇය සතුටු කරවීමට ඇගේ සිත් ගැනීමට නොයෙක් ක්‍රියා කරයි. රාගය ඇති වූ කාන්තාව සිහි කිරීම් ආදි වශයෙන් ඒ පුද්ගලයා කෙරෙහි බොහෝ චිත්ත චෛතසිකයෝ උපදිති. ඒ පුරුෂයා කෙරෙහි කාන්තාව පිළිබඳ රාගය කලින් ඇති නො විණි නම් අන් කොතෙක් හේතූන් ඇතත් කාන්තාව සම්බන්ධයෙන් පසු කාලයේ දී ඇති වන ඒ චිත්ත චෛතසිකයන්ගෙන් එකකුදු ඇති නො වේ. ඒ චිත්ත චෛතසික සමූහය ඇති වීමට රාගය ම බලවත් හේතුව වේ. ප්‍ර‍ධාන හේතුව වේ. වරක් ඇති වූ රාගය නිසා පසු කාලයේ බොහෝ චිත්ත චෛතසිකයන් ඇති වන්නාක් මෙන් සත්ත්ව සන්තානයේ උපදනා වූ අන්‍ය ක්ලේශයන් නිසා ද, ශ්‍ර‍ද්ධා ප්‍ර‍ඥාදි ශුක්ල ධර්මයන් නිසා ද, සත්ත්ව සන්තානයේ ඇති වන සුඛ දුඃඛ වේදනා දෙක නිසා ද, සේවනය කළ පුද්ගලයන් නිසා ද, වළඳන ආහාර පානයන් නිසා ද, වාසය කරන ස්ථාන නිසා ද, ශීතෝෂ්ණාදිය නිසා ද, කළ හොඳ නරක ක්‍රියා නිසා ද, පසු කාලයේ දී ඒ ඒ සන්තානයන්හි බොහෝ චිත්ත චෛතසිකයෝ උපදිති. එසේ උපදින්නා වූ චිත්ත චෛතසිකයන්ට ඒ ඒ කරුණු බලවත් හේතූහු වෙති. ප්‍ර‍කෘතෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යය යි කියනුයේ රාග ශ්‍ර‍ද්ධාදි වූ ඒ බලවත් හේතූන්ට ය. පකතූපනිස්සය යන මෙහි “පකත” යනුවෙන් කියැවෙන්නේ ඉහත කී රා ශ්‍ර‍ද්ධාදි කරුණුය. පකත යන වචනයෙන් ගැනෙන කියැවෙන ඉහත කී බලවත් හේතු සමූහය ප්‍ර‍කෘතෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යය නම් වේ. මෙය බොහෝ ධර්ම ඇති මහත් වූ ප්‍ර‍ත්‍යයෙකි.
උපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යයේ ත්‍රි රාශිය
උපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යය ආරම්මණෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යයය, අනන්තරෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යය, ප්‍ර‍කෘතෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යය යි තෙවැදෑරුම් වේ. එයින් ආරම්ණෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යයේ ත්‍රි රාශිය ආරම්මණාධිපති ප්‍ර‍ත්‍යයේ ත්‍රි රාශිය මෙනි. අනන්තරෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යයේ ත්‍රි රාශිය අනන්තරප්‍ර‍ත්‍යයේ ත්‍රි රාශිය මෙනි. ප්‍ර‍කෘතෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යයේ ත්‍රි රාශිය මෙසේ ය.
එකුන් අනූ චිත්තයය, චෛතසික දෙපනසය, රූප අට විස්සය, ඇතැම් ප්‍ර‍ඥප්තීහුය යන මොහු ප්‍ර‍කෘතෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යය ධර්මයෝ ය.
එකුන් අනූ චිත්තයය, චෛතසික දෙපනසය යන මොහු ප්‍ර‍කෘතෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යයේ ප්‍රත්‍යයෝත්පන්න ධර්මයෝ ය.
චිත්තජ රූපය, ප්‍ර‍තිසන්ධි කර්මජ රූපය, බාහිර රූපය, ආහාරජ රූපය, සෘතුජ රූපය, අසංඥ සත්ත්ව කර්මජ රූපය, ප්‍ර‍වෘත්ති කර්මජ රූපය යන මොහු ප්‍ර‍කෘතෝපනිඃශ්‍ර‍ය ප්‍ර‍ත්‍යයේ ප්‍ර‍ත්‍යනීක ධර්මයෝ ය.