ත්‍රිපිටකය
පාරායනවග්ගනිද්දෙසො පාරායනවග්ගනිද්දෙසො
1. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 1. අජිත මානවක පුච්ඡා නිද්දේසය
2. තිස්සමෙත්තෙය්‍යමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 2. තිස්ස මෙත්තෙය්‍ය සූත්‍ර නිර්දෙශය
3. පුණ්ණකමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 3. පුණ්ණ මානවක සූත්‍ර නිර්දෙශය
4. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 4. මෙත්තගු මානවක සූත්‍ර නිර්දෙශය
18
පුච්ඡාමි තං භගවා බ්‍රූහි මෙතං, [ඉච්චායස්මා මෙත්තගූ]
මඤ්ඤාමි තං වෙදගූ භාවිතත්තං;
කුතො නු දුක්ඛා සමුදාගතා ඉමෙ, යෙ කෙචි ලොකස්මිමනෙකරූපා.
පුච්ඡාමි තං භගවා බ්‍රූහි මෙතන්ති. පුච්ඡාමීති තිස්සො පුච්ඡා - අදිට්ඨජොතනා පුච්ඡා, දිට්ඨසංසන්දනා පුච්ඡා, විමතිච්ඡෙදනා පුච්ඡා. කතමා අදිට්ඨජොතනා පුච්ඡා? පකතියා ලක්ඛණං අඤ්ඤාතං හොති අදිට්ඨං අතුලිතං අතීරිතං අවිභූතං අවිභාවිතං. තස්ස ඤාණාය දස්සනාය තුලනාය තීරණාය විභූතත්ථාය විභාවනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති - අයං අදිට්ඨජොතනා පුච්ඡා.
කතමා දිට්ඨසංසන්දනා පුච්ඡා? පකතියා ලක්ඛණං ඤාතං හොති දිට්ඨං තුලිතං තීරිතං විභූතං විභාවිතං. අඤ්ඤෙහි පණ්ඩිතෙහි සද්ධිං සංසන්දනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති - අයං දිට්ඨසංසන්දනා පුච්ඡා.
කතමා විමතිච්ඡෙදනා පුච්ඡා? පකතියා සංසයපක්ඛන්දො හොති විමතිපක්ඛන්දො ද්වෙළ්හකජාතො - ‘‘එවං නු ඛො, න නු ඛො, කිං නු ඛො, කථං නු ඛො’’ති? සො විමතිච්ඡෙදනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති - අයං විමතිච්ඡෙදනා පුච්ඡා. ඉමා තිස්සො පුච්ඡා.
අපරාපි තිස්සො පුච්ඡා - මනුස්සපුච්ඡා, අමනුස්සපුච්ඡා, නිම්මිතපුච්ඡා. කතමා මනුස්සපුච්ඡා? මනුස්සා බුද්ධං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්ති, භික්ඛූ පුච්ඡන්ති, භික්ඛුනියො පුච්ඡන්ති, උපාසකා පුච්ඡන්ති, උපාසිකායො පුච්ඡන්ති, රාජානො පුච්ඡන්ති ඛත්තියා පුච්ඡන්ති, බ්‍රාහ්මණා පුච්ඡන්ති, වෙස්සා පුච්ඡන්ති, සුද්දා පුච්ඡන්ති, ගහට්ඨා පුච්ඡන්ති, පබ්බජිතා පුච්ඡන්ති - අයං මනුස්සපුච්ඡා.
කතමා අමනුස්සපුච්ඡා? අමනුස්සා බුද්ධං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්ති, නාගා පුච්ඡන්ති, සුපණ්ණා පුච්ඡන්ති, යක්ඛා පුච්ඡන්ති, අසුරා පුච්ඡන්ති, ගන්ධබ්බා පුච්ඡන්ති, මහාරාජානො පුච්ඡන්ති, ඉන්දා පුච්ඡන්ති, බ්‍රහ්මා පුච්ඡන්ති, දෙවා පුච්ඡන්ති - අයං අමනුස්සපුච්ඡා.
කතමා නිම්මිතපුච්ඡා? භගවා රූපං අභිනිම්මිනාති මනොමයං සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගං අහීනින්ද්‍රියං. සො නිම්මිතො බුද්ධං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡති. භගවා විසජ්ජෙති. අයං නිම්මිතපුච්ඡා. ඉමා තිස්සො පුච්ඡා.
අපරාපි තිස්සො පුච්ඡා - අත්තත්ථපුච්ඡා, පරත්ථපුච්ඡා, උභයත්ථපුච්ඡා...පෙ.... අපරාපි තිස්සො පුච්ඡා - දිට්ඨධම්මිකත්ථපුච්ඡා, සම්පරායිකත්ථපුච්ඡා , පරමත්ථපුච්ඡා... අපරාපි තිස්සො පුච්ඡා - අනවජ්ජත්ථපුච්ඡා, නික්කිලෙසත්ථපුච්ඡා, වොදානත්ථපුච්ඡා... අපරාපි තිස්සො පුච්ඡා - අතීතපුච්ඡා, අනාගතපුච්ඡා, පච්චුප්පන්නපුච්ඡා... අපරාපි තිස්සො පුච්ඡා - අජ්ඣත්තපුච්ඡා, බහිද්ධාපුච්ඡා, අජ්ඣත්තබහිද්ධාපුච්ඡා... අපරාපි තිස්සො පුච්ඡා - කුසලපුච්ඡා, අකුසලපුච්ඡා, අබ්‍යාකතපුච්ඡා... අපරාපි තිස්සො පුච්ඡා - ඛන්ධපුච්ඡා, ධාතුපුච්ඡා ආයතනපුච්ඡා... අපරාපි තිස්සො පුච්ඡා - සතිපට්ඨානපුච්ඡා, සම්මප්පධානපුච්ඡා, ඉද්ධිපාදපුච්ඡා... අපරාපි තිස්සො පුච්ඡා - ඉන්ද්‍රියපුච්ඡා, බලපුච්ඡා, බොජ්ඣඞ්ගපුච්ඡා... අපරාපි තිස්සො පුච්ඡා - මග්ගපුච්ඡා, ඵලපුච්ඡා, නිබ්බානපුච්ඡා....
පුච්ඡාමි තන්ති පුච්ඡාමි තං යාචාමි තං අජ්ඣෙසාමි තං පසාදෙමි තං ‘‘කථයස්සු මෙ’’ති පුච්ඡාමි තං. භගවාති ගාරවාධිවචනමෙතං...පෙ.... සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති - යදිදං භගවාති. බ්‍රූහි මෙතන්ති බ්‍රූහි ආචික්ඛාහි දෙසෙහි පඤ්ඤපෙහි පට්ඨපෙහි විවරාහි විභජාහි උත්තානීකරොහි පකාසෙහීති - පුච්ඡාමි තං භගවා බ්‍රූහි මෙතං.
ඉච්චායස්මා මෙත්තගූති ඉච්චාති පදසන්ධි...පෙ.... ඉච්චායස්මා මෙත්තගූ.
මඤ්ඤාමි තං වෙදගූ භාවිතත්තන්ති. වෙදගූති තං මඤ්ඤාමි, භාවිතත්තොති තං මඤ්ඤාමි, එවං ජානාමි, එවං ආජානාමි එවං පටිජානාමි එවං පටිවිජ්ඣාමි. වෙදගූ භාවිතත්තොති කථඤ්ච භගවා වෙදගූ? වෙදා වුච්චන්ති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්‍රියං පඤ්ඤාබලං...පෙ.... ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො වීමංසා විපස්සනා සම්මාදිට්ඨි. භගවා තෙහි වෙදෙහි ජාතිජරාමරණස්ස අන්තගතො අන්තප්පත්තො කොටිගතො කොටිප්පත්තො පරියන්තගතො පරියන්තප්පත්තො වොසානගතො වොසානප්පත්තො තාණගතො තාණප්පත්තො ලෙණගතො ලෙණප්පත්තො සරණගතො සරණප්පත්තො අභයගතො අභයප්පත්තො අච්චුතගතො අච්චුතප්පත්තො අමතගතො අමතප්පත්තො නිබ්බානගතො නිබ්බානප්පත්තො. වෙදානං වා අන්තගතොති වෙදගූ; වෙදෙහි වා අන්තගතොති වෙදගූ; සත්තන්නං වා ධම්මානං විදිතත්තා වෙදගූ; සක්කායදිට්ඨි විදිතා හොති, විචිකිච්ඡා විදිතා හොති, සීලබ්බතපරාමාසො විදිතො හොති, රාගො දොසො මොහො මානො විදිතො හොති, විදිතාස්ස හොන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා සංකිලෙසිකා පොනොභවිකා සදරා දුක්ඛවිපාකා ආයතිං ජාතිජරාමරණියා.
වෙදානි විචෙය්‍ය කෙවලානි, [සභියාති භගවා]
සමණානං යානීධත්ථි (යානි පත්ථි (ස්‍යා.), යානි අත්ථි (ක.) සු. නි. 534) බ්‍රාහ්මණානං;
සබ්බවෙදනාසු වීතරාගො;
සබ්බං වෙදමතිච්ච වෙදගූ සොති.
එවං භගවා වෙදගූ.
කථං භගවා භාවිතත්තො? භගවා භාවිතකායො භාවිතසීලො භාවිතචිත්තො භාවිතපඤ්ඤො භාවිතසතිපට්ඨානො භාවිතසම්මප්පධානො භාවිතඉද්ධිපාදො භාවිතඉන්ද්‍රියො භාවිතබලො භාවිතබොජ්ඣඞ්ගො භාවිතමග්ගො, පහීනකිලෙසො පටිවිද්ධාකුප්පො සච්ඡිකතනිරොධො. දුක්ඛං තස්ස පරිඤ්ඤාතං, සමුදයො පහීනො, මග්ගො භාවිතො, නිරොධො සච්ඡිකතො, අභිඤ්ඤෙය්‍යං අභිඤ්ඤාතං, පරිඤ්ඤෙය්‍යං පරිඤ්ඤාතං, පහාතබ්බං පහීනං, භාවෙතබ්බං භාවිතං, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකතං, අපරිත්තො මහන්තො ගම්භීරො අප්පමෙය්‍යො දුප්පරියොගාළ්හො බහුරතනො සාගරූපමො (සාගරසමො (ක.)) ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාය සමන්නාගතො හොති.
චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො; උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. සොතෙන සද්දං සුත්වා, ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා, ජිව්හාය රසං සායිත්වා, කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා, මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො; උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො.
චක්ඛුනා රූපං දිස්වා මනාපං රූපං නාභිගිජ්ඣති නාභිහංසති (නාභිපිහයති (ස්‍යා.) මහානි. 90) න රාගං ජනෙති. තස්ස ඨිතොව කායො හොති, ඨිතං චිත්තං අජ්ඣත්තං සුසණ්ඨිතං සුවිමුත්තං. චක්ඛුනා ඛො පනෙව රූපං දිස්වා අමනාපං න මඞ්කු හොති අප්පතිට්ඨිතචිත්තො (අප්පතිට්ඨීනචිත්තො (ස්‍යා.)) අලීනමනසො (ආදිනමනසො (ස්‍යා.) මහානි. 90) අබ්‍යාපන්නචෙතසො. තස්ස ඨිතොව කායො හොති ඨිතං චිත්තං අජ්ඣත්තං සුසණ්ඨිතං සුවිමුත්තං. සොතෙන සද්දං සුත්වා...පෙ.... ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා... ජිව්හාය රසං සායිත්වා... කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා... මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය මනාපං නාභිගිජ්ඣති නාභිහංසති න රාගං ජනෙති. තස්ස ඨිතොව කායො හොති ඨිතං චිත්තං අජ්ඣත්තං සුසණ්ඨිතං සුවිමුත්තං. මනසායෙව ඛො පන ධම්මං විඤ්ඤාය අමනාපං න මඞ්කු හොති. අප්පතිට්ඨිතචිත්තො අලීනමනසො අබ්‍යාපන්නචෙතසො තස්ස ඨිතොව කායො හොති ඨිතං චිත්තං අජ්ඣත්තං සුසණ්ඨිතං සුවිමුත්තං.
චක්ඛුනා රූපං දිස්වා මනාපාමනාපෙසු රූපෙසු ඨිතොව කායො හොති ඨිතං චිත්තං අජ්ඣත්තං සුසණ්ඨිතං සුවිමුත්තං. සොතෙන සද්දං සුත්වා...පෙ.... මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය මනාපාමනාපෙසු ධම්මෙසු ඨිතොව කායො හොති ඨිතං චිත්තං අජ්ඣත්තං සුසණ්ඨිතං සුවිමුත්තං.
චක්ඛුනා රූපං දිස්වා රජනීයෙ න රජ්ජති, දුස්සනීයෙ (දොසනීයෙ (ස්‍යා. ක.) මහානි. 90) න දුස්සති, මොහනීයෙ න මුය්හති, කොපනීයෙ න කුප්පති, මදනීයෙ න මජ්ජති, කිලෙසනීයෙ න කිලිස්සති. සොතෙන සද්දං සුත්වා...පෙ.... මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය රජනීයෙ න රජ්ජති, දුස්සනීයෙ න දුස්සති, මොහනීයෙ න මුය්හති, කොපනීයෙ න කුප්පති, මදනීයෙ න මජ්ජති, කිලෙසනීයෙ න කිලිස්සති.
දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තො, සුතෙ සුතමත්තො, මුතෙ මුතමත්තො, විඤ්ඤාතෙ විඤ්ඤාතමත්තො. දිට්ඨෙ න ලිම්පති, සුතෙ න ලිම්පති, මුතෙ න ලිම්පති, විඤ්ඤාතෙ න ලිම්පති. දිට්ඨෙ අනූපයො (අනුපයො (ස්‍යා.), අනුසයො (ක.) මහානි. 90) අනපායො අනිස්සිතො අප්පටිබද්ධො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරති. සුතෙ...පෙ.... මුතෙ ... විඤ්ඤාතෙ අනූපයො (අනුපයො (ස්‍යා.), අනුසයො (ක.) මහානි. 90) අනපායො අනිස්සිතො අප්පටිබද්ධො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරති.
සංවිජ්ජති භගවතො චක්ඛු, පස්සති භගවා චක්ඛුනා රූපං, ඡන්දරාගො භගවතො නත්ථි, සුවිමුත්තචිත්තො භගවා. සංවිජ්ජති භගවතො සොතං, සුණාති භගවා සොතෙන සද්දං, ඡන්දරාගො භගවතො නත්ථි, සුවිමුත්තචිත්තො භගවා. සංවිජ්ජති භගවතො ඝානං, ඝායති භගවා ඝානෙන ගන්ධං, ඡන්දරාගො භගවතො නත්ථි, සුවිමුත්තචිත්තො භගවා. සංවිජ්ජති භගවතො ජිව්හා, සායති භගවා ජිව්හාය රසං, ඡන්දරාගො භගවතො නත්ථි, සුවිමුත්තචිත්තො භගවා. සංවිජ්ජති භගවතො කායො, ඵුසති භගවා කායෙන ඵොට්ඨබ්බං, ඡන්දරාගො භගවතො නත්ථි, සුවිමුත්තචිත්තො භගවා. සංවිජ්ජති භගවතො මනො, විජානාති භගවා මනසා ධම්මං, ඡන්දරාගො භගවතො නත්ථි, සුවිමුත්තචිත්තො භගවා.
චක්ඛු රූපාරාමං රූපරතං රූපසම්මුදිතං, තං භගවතො (භගවතා (ස්‍යා.) මහානි. 90) දන්තං ගුත්තං රක්ඛිතං සංවුතං; තස්ස ච සංවරාය ධම්මං දෙසෙති. සොතං සද්දාරාමං සද්දරතං...පෙ.... ඝානං ගන්ධාරාමං ගන්ධරතං... ජිව්හා රසාරාමා රසරතා රසසම්මුදිතා, සා භගවතො දන්තා ගුත්තා රක්ඛිතා සංවුතා; තස්ස ච සංවරාය ධම්මං දෙසෙති. කායො ඵොට්ඨබ්බාරාමො ඵොට්ඨබ්බරතො ඵොට්ඨබ්බසම්මුදිතො... මනො ධම්මාරාමො ධම්මරතො ධම්මසම්මුදිතො, සො භගවතො දන්තො ගුත්තො රක්ඛිතො සංවුතො; තස්ස ච සංවරාය ධම්මං දෙසෙති -
‘‘දන්තං නයන්ති සමිතිං, දන්තං රාජාභිරූහති;
දන්තො සෙට්ඨො මනුස්සෙසු, යොතිවාක්‍යං තිතික්ඛති.
‘‘වරමස්සතරා දන්තා, ආජානීයා ච (ආජානියාව (ස්‍යා.) ධ. ප. 322) සින්ධවා;
කුඤ්ජරා ච (කුඤ්ජරාව (ස්‍යා.)) මහානාගා, අත්තදන්තො තතො වරං.
‘‘න හි එතෙහි යානෙහි, ගච්ඡෙය්‍ය අගතං දිසං;
යථාත්තනා සුදන්තෙන, දන්තො දන්තෙන ගච්ඡති.
‘‘විධාසු න විකම්පන්ති, විප්පමුත්තා පුනබ්භවා;
දන්තභූමිං අනුප්පත්තා, තෙ ලොකෙ විජිතාවිනො.
‘‘යස්සින්ද්‍රියානි භාවිතානි, අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා ච සබ්බලොකෙ;
නිබ්බිජ්ඣ ඉමං පරඤ්ච ලොකං, කාලං කඞ්ඛති භාවිතො ස දන්තො’’ති (සුදන්තොති (ස්‍යා.) සු. නි. 521; මහානි. 90).
එවං භගවා භාවිතත්තොති.
මඤ්ඤාමි තං වෙදගූ භාවිතත්තං, කුතො නු දුක්ඛා සමුදාගතා ඉමෙති. කුතො නූති සංසයපුච්ඡා විමතිපුච්ඡා ද්වෙළ්හකපුච්ඡා අනෙකංසපුච්ඡා - ‘‘එවං නු ඛො, න නු ඛො, කිං නු ඛො, කථං නු ඛො’’ති - කුතො නු. දුක්ඛාති ජාතිදුක්ඛං, ජරාදුක්ඛං, බ්‍යාධිදුක්ඛං, මරණදුක්ඛං, සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසදුක්ඛං, බ්‍යසනං දුක්ඛං, නෙරයිකං දුක්ඛං, තිරච්ඡානයොනිකං දුක්ඛං, පෙත්තිවිසයිකං දුක්ඛං, මානුසිකං දුක්ඛං, ගබ්භොක්කන්තිමූලකං දුක්ඛං, ගබ්භට්ඨිතිමූලකං දුක්ඛං, ගබ්භවුට්ඨානමූලකං දුක්ඛං, ජාතස්සූපනිබන්ධකං දුක්ඛං, ජාතස්ස පරාධෙය්‍යකං දුක්ඛං, අත්තූපක්කමං දුක්ඛං, පරූපක්කමං දුක්ඛං, දුක්ඛදුක්ඛං, සඞ්ඛාරදුක්ඛං, විපරිණාමදුක්ඛං , චක්ඛුරොගො සොතරොගො ඝානරොගො ජිව්හාරොගො කායරොගො සීසරොගො කණ්ණරොගො මුඛරොගො දන්තරොගො කාසො සාසො පිනාසො ඩාහො ජරො කුච්ඡිරොගො මුච්ඡා පක්ඛන්දිකා සූලා විසූචිකා කුට්ඨං ගණ්ඩො කිලාසො සොසො අපමාරො දද්දු කණ්ඩු කච්ඡු රඛසා විතච්ඡිකා ලොහිතපිත්තං මධුමෙහො අංසා පිළකා භගන්දලා පිත්තසමුට්ඨානා ආබාධා සෙම්හසමුට්ඨානා ආබාධා වාතසමුට්ඨානා ආබාධා සන්නිපාතිකා ආබාධා උතුපරිණාමජා ආබාධා විසමපරිහාරජා ආබාධා ඔපක්කමිකා ආබාධා කම්මවිපාකජා ආබාධා සීතං උණ්හං ජිඝච්ඡා පිපාසා උච්චාරො පස්සාවො ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සං දුක්ඛං, මාතුමරණං දුක්ඛං , පිතුමරණං දුක්ඛං, භාතුමරණං දුක්ඛං, භගිනිමරණං දුක්ඛං, පුත්තමරණං දුක්ඛං, ධීතුමරණං දුක්ඛං, ඤාතිබ්‍යසනං දුක්ඛං, රොගබ්‍යසනං දුක්ඛං, භොගබ්‍යසනං දුක්ඛං, සීලබ්‍යසනං දුක්ඛං, දිට්ඨිබ්‍යසනං දුක්ඛං; යෙසං ධම්මානං ආදිතො සමුදාගමනං පඤ්ඤායති, අත්ථඞ්ගමතො නිරොධො පඤ්ඤායති, කම්මසන්නිස්සිතො විපාකො, විපාකසන්නිස්සිතං කම්මං, නාමසන්නිස්සිතං රූපං, රූපසන්නිස්සිතං නාමං, ජාතියා අනුගතං, ජරාය අනුසටං, බ්‍යාධිනා අභිභූතං, මරණෙන අබ්භාහතං, දුක්ඛෙ පතිට්ඨිතං, අතාණං අලෙණං අසරණං අසරණීභූතං - ඉමෙ වුච්චන්ති දුක්ඛා. ඉමෙ දුක්ඛා කුතො සමුදාගතා කුතො ජාතා කුතො සඤ්ජාතා කුතො නිබ්බත්තා කුතො අභිනිබ්බත්තා කුතො පාතුභූතා කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවාති, ඉමෙසං දුක්ඛානං මූලං පුච්ඡති හෙතුං පුච්ඡති නිදානං පුච්ඡති සම්භවං පුච්ඡති පභවං පුච්ඡති සමුට්ඨානං පුච්ඡති ආහාරං පුච්ඡති ආරම්මණං පුච්ඡති පච්චයං පුච්ඡති සමුදයං පුච්ඡති පපුච්ඡති යාචති අජ්ඣෙසති පසාදෙතීති - කුතො නු දුක්ඛා සමුදාගතා ඉමෙ.
යෙ කෙචි ලොකස්මිමනෙකරූපාති. යෙ කෙචීති සබ්බෙන සබ්බං සබ්බථා සබ්බං අසෙසං නිස්සෙසං පරියාදියනවචනමෙතං - යෙ කෙචීති. ලොකස්මින්ති අපායලොකෙ මනුස්සලොකෙ දෙවලොකෙ ඛන්ධලොකෙ ධාතුලොකෙ ආයතනලොකෙ. අනෙකරූපාති අනෙකවිධා නානාප්පකාරා දුක්ඛාති - යෙ කෙචි ලොකස්මිමනෙකරූපා. තෙනාහ සො බ්‍රාහ්මණො -
‘‘පුච්ඡාමි තං භගවා බ්‍රූහි මෙතං, [ඉච්චායස්මා මෙත්තගූ]
මඤ්ඤාමි තං වෙදගූ භාවිතත්තං;
කුතො නු දුක්ඛා සමුදාගතා ඉමෙ, යෙ කෙචි ලොකස්මිමනෙකරූපා’’ති.
18
(4-1)
1. “මෙය විචාරමි, භාග්‍යවතුන් වහන්සේ දේශනා කරණු මැනවි. යන්නෙහි ප්‍රශ්න කිරීම් තුනකි (3-1) 10, 11, 12, 13, 14, 15 ඡේද යෙදිය යුතුයි. “භාග්‍යවත්” යනු ගෞරව වචනයකි. (මහා නිද්දේශයේ (7-2) 1 භාග්‍යවතුන් වහන්සේ යනු යන තැන සිට යොදාගත යුතුයි. 1731 පිට) ඔබ වහන්සේ වඩනලද ආත්මභාවය ඇත්තෙක්වේද, දන්නෙකැයි දනිමි. වේදගුයයි ඔබවහන්සේ දනිමි. වඩනලද ආත්මභාවය ඇත්තේයයි දනිමි. අවබෝධ කරමි. වඩනලද ආත්මභාවය ඇත්තෙක, වේද දන්නෙකැයි යන්නෙහි වේද යයි සතර මාර්ගයන්හි ඥානයට කියයි ප්‍රඥාව, පංචෙන්ද්‍රිය, ප්‍රඥාබලය, මහානිද්දේශයේ (4-5) 3 (ii) යෙදිය යුතුයි.) ධම්මවිචය සම්බොජ්ක්ධංගය, වීමංසාව, විපස්සනාව සම්‍යක් දෘෂ්ටිය යනුයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ඒ වෙදයන්ගෙන් ජාති ජරා මරණයාගේ කෙළවරට වැඩියසේක. අවසානයට වැඩියසේක, අන්තයට වැඩියසේක, ආරක්ෂාවට වැඩිය සේක, පැමිණි සේක, නිර්භය බවට වැඩියසේක, පැමිණිසේක, මිදීමට වැඩියසේක, අමෘතයට වැඩියසේක, පැමිණිසේක, නිවනට වැඩියසේක, පැමිණිසේක, වේදයන්ගේ අන්තයට ගියේනුයි වේදගු නම්වේ. වේදයන්ගෙන් හෝ අන්තයට ගියේනුයි වෙදගු නම්වේ.
2. කෙසේ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වඩනලද ආත්මභාව ඇතිසේක්ද, භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වඩනලද කය ඇතිසේක. වඩනලද ශීලය ඇතිසේක. වඩනලද ජරා මරණය ඇතිසේක. වඩනලද සිත ඇතිසේක. වඩනලද ප්‍රඥාව ඇතිසේක. වඩන ලද සිහිය පිහිටුවීම ඇතිසේක. වඩනලද සම්‍යක් ප්‍රධානය ඇතිසේක. වඩනලද ඍද්ධිපාද ඇතිසේක. වඩනලද ඉන්ද්‍රිය ඇතිසේක. වඩනලද බල ඇතිසේක. වඩනලද බොජ්ක්ධංග ඇතිසේක. වඩනලද මාර්ගය ඇතිසේක. ප්‍රහීන කෙලෙස් ඇතිසේක. ලබනලද ස්ථිරගති ඇතිසේක. ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ නිරෝධය ඇතිසේක. උන්වහන්සේ දුක මනාකොට දැන ගන්නා ලදී. තෘෂ්ණාව ප්‍රහීනකරණ ලදී. මාර්ගය වඩනලදී. නිරෝධය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරණ ලදී. දැනගතයුත්ත දැනන්නාලදී. විශේෂයෙන් දැනගත යුත්ත විශේෂයෙන් දැනගන්නාලදී. ප්‍රහීන කළයුතු දෙය ප්‍රහීණකරණ ලදී. වැඩියයුත්ත වඩන ලදී. ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුත්ත ප්‍රත්‍යක්ෂකරණ ලදී. විශාලය ගැඹුරුය. ප්‍රමාණයක් නොමැත දුකසේ දතයුතුය. බොහෝවූ රත්නසාරයක් බඳුය, උපෙක්ෂා සිතින් යුක්තය. ඇසින් රූපය දැක සතුටු ඇත්තේ නොවේ. සතුටු නැත්තේ නොවේ. මැදහත්ව සිහි ඇතිව යහපත් නුවණින් සිටිනසේක. කණින් ශබ්දය අසා නාසයෙන් සුවඳ දැන දිවෙන් රසය විඳ කයින් ස්පර්ශයකොට සිතින් ධර්මය දැන සතුට ඇත්තේ නොවෙයි. සතුට නැත්තේ නොවෙයි මැදහත්ව සිහි ඇතිව සිටිනසේක. ඇසින් රූපය දැක මන වඩන්නාවූ රූපයෙහි නොඇලෙයි. පිළිකුල් නොකරයි. රාගය නූපදවයි. උන්වහන්සේගේ කය සිටි පරිදිමවේ. සිත සිටිපරිදිමවේ. ඇසින් රූපය දැක අමනාපයක් හැකුළුනු මුහුණක් ඇත්තේ නොවෙයි. කැළඹුන සිත් ඇත්තේ නොවෙයි. අධ්‍යාත්මය මනාව පිහිටියේය. කණින් ශබ්දය අසා නාසයෙන් සුවඳ දැන දිවෙන් රසය විඳ කයින් ස්පර්ශයකොට සිතින් ධර්මය දැන ප්‍රිය උපදවා නොඇලෙයි. පිළිකුල් නොකරයි. රාගය නූපදවයි. උන්වහන්සේගේ ශරීරය සිටිපරිදිම වෙයි. අධ්‍යාත්මය මනාව පිහිටියේ වෙයි. සිතින්ද වනාහි ධර්මය දැන අමනාපයක් මුහුණ හැකිලීමක් නොවෙයි. කැළඹුන සිත් ඇත්තේ නොවෙයි. අධ්‍යාත්මය මනාව පිහිටියේය. ඇසින් රූපය දැක (ii) ඇලීම් කටයුත්තෙහි නොඇලෙයි. දූෂ්‍යවිය යුත්තෙහි දූෂ්‍ය නොවෙයි. කෝප වියයුත්තෙහි කෝප නොවෙයි. කිළුටුවිය යුත්තෙහි කිළුටු නොවෙයි. (iii) කණින් ශබ්දය අසා (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) සිතින් ධර්මය දැන (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි) දුටු දෙයෙහි දුටු මාත්‍ර ඇත්තේ ඇසූ දෙයෙහි ඇසූ මාත්‍ර ඇත්තේ ස්පර්ශ කළ දෙයෙහි ස්පර්ශ කළ මාත්‍ර ඇත්තේ දැනගත් දෙයෙහි දුටු දෙයෙහි නොඇලෙයි. ඇසූ දෙයෙහි නො ඇලෙයි. ඉන්ද්‍රිය තුනකින් ගත් දෙයෙහි නොඇලෙයි. දැනගත් දෙයෙහි නොඇලෙයි. කෙලෙස් වශයෙන් නොගන්නේ අත්හැරියේ. නොබැඳුනේ වෙන්වූයේ සීමා නොකළ සිතින් වාසය කරයි. ඇසූ දෙයෙහි ස්පර්ශ කළ දෙයෙහි දැනගත් දෙයෙහි කෙලෙස් වශයෙන් නොගන්නේ (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) සීමා නොකළ සිතින් වසයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ඇසින් රූපය දකියි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේට රූපය ගැන ඡන්දරාගයක් නැත. සිත මනා කොට මිදුනේය. භාග්‍යවතුන් වහන්සේට කණ ඇත. කණින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ශබ්ද අසා ඡන්දරාග වශයෙන් නොගනියි. මිදුන සිත ඇත්තේය. භාග්‍යවතුන් වහන්සේට නාසය ඇත. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ නාසයෙන් සුවඳ දැන ගනියි. එහි ඡන්දරාගයක් භාග්‍යවතුන් වහන්සේට නැත. මනාව සිත මිදුනේය. භාග්‍යවතුන් වහන්සේට දිව ඇත, දිවින් රසය විඳියි. එහි ඡන්ද රාගය නැත. මනාව සිත මිදුනේය. භාග්‍යවතුන් වහන්සේට කය විද්‍යමානය භාග්‍යවතුන් වහන්සේ කයින් ස්පර්ශය විඳියි. උන්වහන්සේට ස්පර්ශය පිළිබඳ ඡන්ද රාගය නැත. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මනාව මිදුනසේක. භාග්‍යවතුන් වහන්සේට මනස විද්‍යමානය භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මනසින් ධර්මය දනියි. ඒ පිළිබඳ ඡන්දරාගය නැත, ඇස රූපයෙහි ඇළුනේය, රූපය දන්නේ වෙයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේගේ ඇස දැමුනේය. ගුප්තය, රැකුනේය, සංවරය, ඒ ඇසේ සංවරය පිණිස ධර්මය දේශනා කරයි. කණ ශබ්දයෙහි ඇළුනේය, නාසය ගන්ධයෙහි ඇළුනේය. දිව රසයෙහි ඇළුනේය, ඒ රසයෝ භාග්‍යවතුන් වහන්සේට දැමුනාහ, රැකුනාහ. සංවරණයහ. ඒ දිවේ සංවරණය පිණිස ධර්මය දේශනා කරයි. කය ස්පර්ශයෙහි ඇළුනේය. මනස ධර්මයෙහි ඇළුනේය. භාග්‍යවතුන් වහන්සේට ඒ මනස දැමුනේ ආරක්ෂාවූයේ රැකුනේ සංවරණය වුයේ ඒ මනසේ සංවරය පිණිස ධර්මය දේශනා කරයි.
3. “දැමුනාහු සභාවට පමුණුවයි. දැමුනහු පිටට රජු නගියි යමෙක් අනුන්ගේ නපුරු වචන ඉවසාද, මිනිසුන් අතර දැමුනාහු ශ්‍රේෂ්ඨයි.”
“අස්වතරයා දැමුනේ උතුමි. ආජානීය අශ්වයෝද දැමුනාහු උතුම්වෙති. කුඤ්ජරනම් මහ ඇතාද දැමුනේ උතුම්වේ. එයට වඩා තමා දමනය කරගැනීම උතුම්වේ. මේ යානයන්ගෙන් අමෘතය නම් නිවන දෙසට යා නොහැකිවේ. යම්හෙයකින් තමා හික්මුන තැනැත්තේ හික්මුනහු වෙයි. හික්මුන භූමියට පැමිණි මිදුනසිත් ඇත්තෝ නැවත භවයකට නොපැමිණෙත්.
4. “යමෙකු විසින් ආධ්‍යාත්මිකවූද බාහිරවූද සියලු ලෝකයෙහි ඉන්ද්‍රියයන් පුරුදුකළේද හෙතෙම මේ ලොවද පරලොවද හැර (පිරිනිවන් කාලය) බලාපොරොත්තුවෙයි.” දැමුනේ යනු මෙසේය. මෙසේ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වඩන ලද ආත්ම භාව ඇත්තේයයි වෙදය දන්නේයයි දනිමි. “කෙසේ දුක් ඇතිවන්නේද” යන්නෙහි කෙසේද? යනු සංසය පුච්ඡා විමති පුච්ඡා, මෙල්හක පුච්ඡා, අනෙකංස පුච්ඡා මෙසේද මෙසේ නොවේද? කුමක්වේද? කෙසේවේද? යනුයි දුක් කොතැනින් යනු ජාති දුක ජරා දුක ව්‍යාධි දුක (1-4) 3 දුකයන තැන සිට යොදාගත යුතුයි.) යම් ධර්මන්ගේ මුලපටන් ඇතිවීම පෙනේ. අස්තයට යාම වශයෙන් නිරෝධය පෙනේ. කර්මය හා එක්වූ විපාකය විපාකය හා එක්වූ කර්මය නාමය හා එක්වූ රූපය රූපය හා එක්වූ නාමය ජාතියෙන් අනුව ගිය ජරාවෙන් ගැවසීගත් ව්‍යාධියෙන් මඩනාලද මරණයෙන් වැටුන, දුකෙහි පිහිටියේය. ආරක්ෂාවක් නැත්තේය. පිහිටක් නැත්තේය. මේ දුක්ඛයෝයයි කියත්, මේ දුක් කොහින් ඇතිවූයේද? කොහින් හටගත්තේද? කොහින් පහළවූයේද? කුමක් නිදානකොට ඇත්තේද? කුමක් ජාතිකොට ඇත්තේද? කුමක් ප්‍රභවකොට ඇත්තේදැයි මේ දුක්වල මුල විචාරයි. හේතුව විචරයි. නිදානය විචාරයි. සම්භවය විචාරයි. ප්‍රභවය විචාරයි. ඇතිවීම විචාරයි. ආහාරය විචාරයි. ආරම්මණය විචාරයි. ප්‍රත්‍යය විචාරයි. සමුදය විචාරයි ඉල්ලයි, යනුයි.
5. “ලෝකයෙහි යම්කිසි අනෙක රූපයෝ” යන්නෙහි “යම්කිසි” යනු සියල්ලෙන් සියල්ල සර්වප්‍රකාරයෙන් සර්වප්‍රකාරය වටකොට ගන්නා ඉතිරි නොකොට ගන්නා වචන යයි. ‘ලෝකයෙහි’ යනු අපාය ලෝකයෙහි මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහි, දිව්‍යලෝකයෙහි ස්කන්ධ ලෝකයෙහි ධාතු ලෝකයෙහි ආයතන ලෝකයෙහි යනුයි. ‘නොයෙක් ආකාරවූ’ යනු නොයෙක් ආකාරවූ නානාප්‍රකාරවූ ලෝකයෙහි දුක් යනුයි. එසේ හෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.
19
දුක්ඛස්ස වෙ මං පභවං අපුච්ඡසි, [මෙත්තගූති භගවා]
තං තෙ පවක්ඛාමි යථා පජානං;
උපධිනිදානා පභවන්ති දුක්ඛා, යෙ කෙචි ලොකස්මිමනෙකරූපා.
දුක්ඛස්ස වෙ මං පභවං අපුච්ඡසීති. දුක්ඛස්සාති ජාතිදුක්ඛස්ස ජරාදුක්ඛස්ස බ්‍යාධිදුක්ඛස්ස මරණදුක්ඛස්ස සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසදුක්ඛස්ස. පභවං අපුච්ඡසීති දුක්ඛස්ස මූලං පුච්ඡසි හෙතුං පුච්ඡසි නිදානං පුච්ඡසි සම්භවං පුච්ඡසි පභවං පුච්ඡසි සමුට්ඨානං පුච්ඡසි ආහාරං පුච්ඡසි ආරම්මණං පුච්ඡසි පච්චයං පුච්ඡසි සමුදයං පුච්ඡසි යාචසි අජ්ඣෙසසි පසාදෙසීති - දුක්ඛස්ස වෙ මං පභවං අපුච්ඡසි. මෙත්තගූති භගවා තං බ්‍රාහ්මණං නාමෙන ආලපති. භගවාති ගාරවාධිවචනමෙතං...පෙ.... සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති, යදිදං භගවාති - මෙත්තගූති භගවා.
තං තෙ පවක්ඛාමි යථා පජානන්ති. න්ති දුක්ඛස්ස මූලං පවක්ඛාමි හෙතුං පවක්ඛාමි නිදානං පවක්ඛාමි සම්භවං පවක්ඛාමි පභවං පවක්ඛාමි සමුට්ඨානං පවක්ඛාමි ආහාරං පවක්ඛාමි ආරම්මණං පවක්ඛාමි පච්චයං පවක්ඛාමි සමුදයං පවක්ඛාමි ආචික්ඛිස්සාමි දෙසෙස්සාමි පඤ්ඤපෙස්සාමි පට්ඨපෙස්සාමි විවරිස්සාමි විභජිස්සාමි උත්තානීකරිස්සාමි පකාසෙස්සාමීති - තං තෙ පවක්ඛාමි. යථා පජානන්ති යථා පජානන්තො ආජානන්තො විජානන්තො පටිවිජානන්තො පටිවිජ්ඣන්තො. න ඉතිහීතිහං න ඉතිකිරාය න පරම්පරාය න පිටකසම්පදාය (න පිටකසම්පදානෙන (ක.) මහානි. 156) න තක්කහෙතු න නයහෙතු න ආකාරපරිවිතක්කෙන න දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා සාමං සයමභිඤ්ඤාතං අත්තපච්චක්ඛධම්මං තං කථයිස්සාමීති - තං තෙ පවක්ඛාමි යථා පජානං.
උපධිනිදානා පභවන්ති දුක්ඛාති. උපධීති දස උපධී - තණ්හූපධි, දිට්ඨූපධි, කිලෙසූපධි, කම්මූපධි, දුච්චරිතූපධි, ආහාරූපධි, පටිඝූපධි, චතස්සො උපාදින්නධාතුයො උපධී, ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි උපධී, ඡ විඤ්ඤාණකායා උපධී, සබ්බම්පි දුක්ඛං දුක්ඛමනට්ඨෙන (දුක්ඛට්ඨෙන (ස්‍යා.)) උපධි. ඉමෙ වුච්චන්ති දස උපධී. දුක්ඛාති ජාතිදුක්ඛං ජරාදුක්ඛං බ්‍යාධිදුක්ඛං මරණදුක්ඛං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසදුක්ඛං නෙරයිකං දුක්ඛං...පෙ.... දිට්ඨිබ්‍යසනං දුක්ඛං. යෙසං ධම්මානං ආදිතො සමුදාගමනං පඤ්ඤායති, අත්ථඞ්ගමතො නිරොධො පඤ්ඤායති, කම්මසන්නිස්සිතො විපාකො, විපාකසන්නිස්සිතං කම්මං, නාමසන්නිස්සිතං රූපං, රූපසන්නිස්සිතං නාමං, ජාතියා අනුගතං, ජරාය අනුසටං, බ්‍යාධිනා අභිභූතං, මරණෙන අබ්භාහතං, දුක්ඛෙ පතිට්ඨිතං, අතාණං අලෙණං අසරණං අසරණීභූතං - ඉමෙ වුච්චන්ති දුක්ඛා. ඉමෙ දුක්ඛා උපධිනිදානා උපධිහෙතුකා උපධිපච්චයා උපධිකාරණා හොන්ති පභවන්ති සම්භවන්ති ජායන්ති සඤ්ජායන්ති නිබ්බත්තන්ති පාතුභවන්තීති - උපධිනිදානා පභවන්ති දුක්ඛා.
යෙ කෙචි ලොකස්මිමනෙකරූපාති. යෙ කෙචීති සබ්බෙන සබ්බං සබ්බථා සබ්බං අසෙසං නිස්සෙසං පරියාදියනවචනමෙතං - යෙ කෙචීති. ලොකස්මින්ති අපායලොකෙ මනුස්සලොකෙ දෙවලොකෙ ඛන්ධලොකෙ ධාතුලොකෙ ආයතනලොකෙ. අනෙකරූපාති අනෙකවිධා නානප්පකාරා දුක්ඛාති - යෙ කෙචි ලොකස්මිමනෙකරූපා. තෙනාහ භගවා -
‘‘දුක්ඛස්ස වෙ මං පභවං අපුච්ඡසි, [මෙත්තගූති භගවා]
තං තෙ පවක්ඛාමි යථා පජානං;
උපධිනිදානා පභවන්ති දුක්ඛා, යෙ කෙචි ලොකස්මිමනෙකරූපා’’ති.
19
(4-2)
1. “ඉදින් දුක්ඛයාගේ ප්‍රභවය විචාළේද,” යන්නෙහි දුක්ඛයාගේ යනු ජාති දුක්ඛයාගේ ව්‍යාධි දුක්ඛයාගේ මරණ දුක්ඛයාගේ ශොක වැළපීම්, කායිකදුක්, දොම්නස්, දැඩි ආයාස යන දුක්ඛයන්ගේ ප්‍රභවය විචාළේය, යනුයි.
2. “භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මෙත්තගු යනු බ්‍රාහ්මණයාට නාමයෙන් ආමන්ත්‍රණය කරයි. භගවත් යනු ගෞරව වචනයයි. (මහා නිද්දේසයේ (7-2) 1 භාග්‍යවතුන් වහන්සේ යනු යන තැන සිට යොදාගත යුතුයි.) මේ භගවත් යනුයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මෙත්තගු යනු යම්සේ දැනගත යුතද, එය ඔබට ප්‍රකාශකරමි. “එය” යනු දුක්ඛයාගේ මුල කියමි. හේතුව කියමි, නිදානය කියමි, සම්භවය කියමි, ප්‍රභවය කියමි, ආහාරය කියමි, ආරම්මණය කියමි, ප්‍රත්‍යය කියමි, ඇතිවීම කියමි, දේශනා කරන්නෙමි, පනවන්නෙමි, තබන්නෙමි, විවෘත කරන්නෙමි, ප්‍රකාශ කරන්නෙමි. “යම්සේ දැනගතයුතුද යනු දැනගතයුතුද අවබෝධකටයුතුද, මෙය මෙසේවූයේ නොවේ. මෙය ආරංචියෙන් දැනගත්තේ නොවේ. කොටස් වශයෙන් ගන්නේ නොවේ. නොයෙක් තර්කහේතුවෙන් නොවේ. ආකාර සලසා විතර්කයෙන් ගත්තේ නොවේ. දෘෂ්ටිය විනිවිද බැලීමෙන් නොවේ. තනියම තෙමේම අවබෝධ කරගත් තමාට ප්‍රත්‍යක්ෂ ධර්මයයි.
3. “උපධි හේතුවෙන් දුක් හටගනිත්,” යන්නෙහි උපධීහු දශයක්වෙත්. තෘෂ්ණා උපධි, කෙලෙස් උපධි, කර්ම උපධි, දුශ්චරිත උපධි, ආහාර උපධි, සතර උපාදින්නක ධාතු උපධි, ආධ්‍යාත්මික ආයතන සයේ උපධිය, සයවැදෑරුම් විඤ්ඤාණයන්ගෙන් ඇතිවූ කායොපධිය, සියලු දුක දුක්ඛාර්ථයෙන් උපධිය, මේ දශ උපධියයි කියත් ‘දුක්’ යනු ජාතිදුක, ජරාදුක, ව්‍යාධිදුක, මරණදුක, ශොක පරිදෙව (වැළපීම) කායික දුක, දොම්නස, දැඩි ආයාස දුක, දෘෂ්ටි ව්‍යසන දුක යනුයි යම් ධර්මයන්ගේ මුලපටන් ඇතිවීම පෙණේද, අස්තයට යාම් වශයෙන් නිරෝධය පෙණේද, කර්මය හා මිශ්‍රවූ විපාකයක්වේද, මේ දුක්යයි කියත්. මේ දුක් උපධි (කෙලෙස්) නිදානකොට ඇත්තෝවෙති. උපධි (කෙලෙස්) හේතුකොට ඇත්තෝවෙති. උපධි ප්‍රත්‍යයකොට ඇත්තෝවෙති. උපධි කාරණකොට ඇත්තෝවෙත්. ඇතිවෙත්, හටගනිත්, පහළ වෙත්. දුක් උපධි නිදානකොට පහළවෙත්.
4. “ලෝකයෙහි යම්කිසි නොයෙක් රූපයෝ” යන්නෙහි යම්කිසි යනු සියල්ලෙන් සියල්ල සර්වප්‍රකාරයෙන් සර්වප්‍රකාරය ඉතිරි නොකොට වටකොටගන්නා වචනයකි. ‘මේ යම්කිසි’ යනුයි. ලෝකයෙහි යනු අපාය ලෝකයෙහි, මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහි දිව්‍ය ලෝකයෙහි ස්කන්ධ ලෝකයෙහි, ධාතුලෝකයෙහි යනුයි. “නොයෙක් රූපයෝ” යනු නානාවිධවූ නොයෙක් ප්‍රකාරවූ යනුයි. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසින් වදාරණ ලදී.
20
යො වෙ අවිද්වා උපධිං කරොති, පුනප්පුනං දුක්ඛමුපෙති මන්දො;
තස්මා පජානං උපධිං න කයිරා, දුක්ඛස්ස ජාතිප්පභවානුපස්සී.
යො වෙ අවිද්වා උපධිං කරොතීති. යොති යො යාදිසො යථායුත්තො යථාවිහිතො යථාපකාරො යංඨානප්පත්තො යංධම්මසමන්නාගතො ඛත්තියො වා බ්‍රාහ්මණො වා වෙස්සො වා සුද්දො වා ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා දෙවො වා මනුස්සො වා. අවිද්වාති අවිජ්ජාගතො අඤ්ඤාණී අවිභාවී දුප්පඤ්ඤො. උපධිං කරොතීති තණ්හූපධිං කරොති, දිට්ඨූපධිං කරොති, කිලෙසූපධිං කරොති, කම්මූපධිං කරොති, දුච්චරිතූපධිං කරොති, ආහාරූපධිං කරොති, පටිඝූපධිං කරොති, චතස්සො උපාදින්නධාතුයො උපධී කරොති, ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි උපධී කරොති, ඡ විඤ්ඤාණකායෙ උපධී කරොති ජනෙති සඤ්ජනෙති නිබ්බත්තෙති අභිනිබ්බත්තෙතීති - අවිද්වා උපධිං කරොති.
පුනප්පුනං දුක්ඛමුපෙති මන්දොති පුනප්පුනං ජාතිදුක්ඛං ජරාදුක්ඛං බ්‍යාධිදුක්ඛං මරණදුක්ඛං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසදුක්ඛං එති සමුපෙති උපගච්ඡති ගණ්හාති පරාමසති අභිනිවිසතීති - පුනප්පුනං දුක්ඛමුපෙති. මන්දොති මන්දො මොමුහො අවිද්වා අවිජ්ජාගතො අඤ්ඤාණී අවිභාවී දුප්පඤ්ඤොති - පුනප්පුනං දුක්ඛමුපෙති මන්දො.
තස්මා පජානං උපධිං න කයිරාති. තස්මාති තංකාරණා තංහෙතු තප්පච්චයා තංනිදානා එතං ආදීනවං සම්පස්සමානො උපධීසූති තස්මා. පජානන්ති පජානන්තො ආජානන්තො විජානන්තො පටිවිජානන්තො පටිවිජ්ඣන්තො, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති පජානන්තො ආජානන්තො විජානන්තො පටිවිජානන්තො පටිවිජ්ඣන්තො , ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති...පෙ.... ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති...පෙ.... ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති පජානන්තො ආජානන්තො විජානන්තො පටිවිජානන්තො පටිවිජ්ඣන්තො. උපධිං න කයිරාති තණ්හූපධිං න කරෙය්‍ය, දිට්ඨූපධිං න කරෙය්‍ය, කිලෙසූපධිං න කරෙය්‍ය, දුච්චරිතූපධිං න කරෙය්‍ය, ආහාරූපධිං න කරෙය්‍ය, පටිඝූපධිං න කරෙය්‍ය, චතස්සො උපාදින්නධාතුයො උපධී න කරෙය්‍ය, ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි උපධී න කරෙය්‍ය, ඡ විඤ්ඤාණකායෙ උපධී න කරෙය්‍ය, න ජනෙය්‍ය න සඤ්ජනෙය්‍ය න නිබ්බත්තෙය්‍ය නාභිනිබ්බත්තෙය්‍යාති - තස්මා පජානං උපධිං න කයිරා.
දුක්ඛස්සාති ජාතිදුක්ඛස්ස ජරාදුක්ඛස්ස බ්‍යාධිදුක්ඛස්ස මරණදුක්ඛස්ස සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසදුක්ඛස්ස. පභවානුපස්සීති දුක්ඛස්ස මූලානුපස්සී හෙතානුපස්සී නිදානානුපස්සී සම්භවානුපස්සී පභවානුපස්සී සමුට්ඨානානුපස්සී ආහාරානුපස්සී ආරම්මණානුපස්සී පච්චයානුපස්සී සමුදයානුපස්සී. අනුපස්සනා වුච්චති ඤාණං. යා පඤ්ඤා පජානනා...පෙ.... අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි. ඉමාය අනුපස්සනාය පඤ්ඤාය උපෙතො හොති සමුපෙතො උපාගතො සමුපාගතො උපපන්නො සමුපපන්නො සමන්නාගතො. සො වුච්චති අනුපස්සීති - දුක්ඛස්ස ජාතිප්පභවානුපස්සී. තෙනාහ භගවා -
‘‘යො වෙ අවිද්වා උපධිං කරොති, පුනප්පුනං දුක්ඛමුපෙති මන්දො;
තස්මා පජානං උපධිං න කයිරා, දුක්ඛස්ස ජාතිප්පභවානුපස්සී’’ති.
20
(4-3)
1. “තිස්සය, යමෙක් නොදැනීමෙන් උපධිහු රැස් කෙරේද” යන්නෙහි “යම්බඳු” යනු යම්බඳු යම් ප්‍රකාරයකින් යුක්ත යම් අයුරකට පැමිණි යම් සද්ධර්මයකින් යුක්තවූ ක්ෂත්‍රියයෙක් හෝ බ්‍රාහ්මණයෙක් හෝ වෛශ්‍යයෙක් හෝ ශුද්‍රයෙක් හෝ ගෘහස්ථයෙක් හෝ ප්‍රව්‍රජිතයෙක් හෝ දෙවියෙක් හෝ මිනිසෙක් හෝ යනුයි. “නොදැනීමෙන්” යනු මෝඩවූ තැනැත්තේ නොදන්නා තැනැත්තේ උපධි රැස් කරයි යනු තෘෂ්ණා උපධි රැස්කරයි. දෘෂ්ටි උපධි රැස්කරයි. ක්ලේශ උපධි රැස්කරයි. කර්ම උපධි රැස්කරයි. දුශ්චරිත උපධි රැස්කරයි. ආහාර උපධි රැස්කරයි. ප්‍රතිඝ උපධි රැස්කරයි. සතර උපාදින්න ධාතු උපධි රැස්කරයි. සැවැදෑරුම් ආධ්‍යාත්මික ආයතන උපධි රැස්කරයි. සවැදෑරුම් විඤ්ඤාණකකාය උපධි රැස්කරයි. උපදවයි. “අඥාන තැනැත්තේ නැවත නැවත දුකට පැමිණෙයි’ යනු නැවත නැවත ජාතිදුකට ජරාදුකට ව්‍යාධිදුකට මරණදුකට ශොක වැළපීම් කායිකදුක්, දොම්නස්, දැඩි ආයාස දුකට පැමිණෙයි. ඇති කරයි, උපදවයි, පරාමර්සනය කරයි. අනාථවෙයි අඥාන තැනැත්තේ උපධි රැස්කරයි යනුයි. “අඥාන තැනැත්තේ” යනු මෝඩ තැනැත්තේ අවිද්‍යාවෙන් යුක්ත තැනැත්තේ යනුයි.
2. “එහෙයින් දැනගත් තැනැත්තා විසින් උපධි නොකොට යුතුය.” යන්නෙහි එහෙයින් යනු ඒ කාරණයෙන් ඒ හේතුවෙන්, ඒ ප්‍රත්‍යයෙන් ඒ නිදානයෙන් මේ ආදීනවය සලකා යනුයි. දැනගන්නා තැනැත්තේ සියලු සංස්කාරයන් අනිත්‍යයයි දැනගන්නා තැනැත්තේ අවබෝධකරණ තැනැත්තේ සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි සියලු ධර්මයෝ අනාත්මයයි දැනගන්නා තැනැත්තේ අවබෝධ කරණ තැනැත්තේ යම්කිසි හේතුවකින් උපන් ධර්මයක් ඇද්ද එය නිරුද්ධිය පිණිස පවත්නේයයි දැනගන්නා තැනැත්තේ අවබෝධ කරණ තැනැත්තේ යනුයි.
3. “උපධි රැස් නොකරන්නේය” යනු තෘෂ්ණා උපධි නොකරන්නේය. දෘෂ්ටි උපධි නොකරන්නේය. කෙලෙස් උපධි නොකරන්නේය. දුශ්චරිත උපධි නොකරන්නේය. ආහාර උපධි නොකරන්නේය පටිඝ උපධි නොකරන්නේය. සතර උපා දින්නක ධාතු උපධි නොකරන්නේය. සවැදෑරුම් ආධ්‍යාත්මික ආයතන උපධි නොකරන්නේය සවැදෑරුම් විඤ්ඤාණක කාය උපධි නොකරන්නේය. ඇති නොකරන්නේය යනුයි.
4. “දුක්ඛයාගේ යනු ජාතිදුක්ඛයාගේ ජරාදුක්ඛයාගේ ව්‍යාධිදුක්ඛයාගේ, මරණ දුක්ඛයාගේ, ශොක, වැළපීම්, දුක් දොම්නස් දැඩි ආයාස දුක්ඛයාගේ යනුයි.
5. “ඇතිවීම දක්නේ” යනු දුක්ඛයාගේ මුල දක්නේ, හේතුව දක්නේ ප්‍රභවය දක්නේ සම්භවය දක්නේ, ඇතිවීම අනුව දක්නේ, ආහාරය අනුව දක්නේ ආරම්මණය අනුව දක්නේ ප්‍රත්‍යය අනුව දක්නේ, සමුදය අනුව දක්නේ යනුයි. අනුපස්සනාව (අනුව දැකීම) යනු යම් ප්‍රඥාවක් ඇද්ද (මහා නිද්දෙසයේ (2-8) 10 ඡේදයේ යම් ප්‍රඥාවක් යන තැන සිට 14 ඡේදය අවසානය දක්වා යොදාගත යුතුයි.) අමොහ, ධම්ම විචය, සම්මාදිට්ඨිය යන මේ අනුපස්සනාවෙන් ප්‍රඥාවෙන් යුක්ත වූයේවේද, හෙතෙම අනුව දක්නේයයිද දුක දන්නේයයිද ජාතියගේ ප්‍රභවය දක්නේයයි ද කියයි. එහෙයින් භාග්‍යවතුන්වහන්සේ මෙසේ වදාළහ.
21
යං තං අපුච්ඡිම්හ අකිත්තයී නො, අඤ්ඤං තං පුච්ඡාම තදිඞ්ඝ බ්‍රූහි;
කථං නු ධීරා විතරන්ති ඔඝං, ජාතිං ජරං සොකපරිද්දවඤ්ච;
තං මෙ මුනී සාධු වියාකරොහි, තථා හි තෙ විදිතො එස ධම්මො.
යං තං අපුච්ඡිම්හ අකිත්තයී නොති යං තං අපුච්ඡිම්හ අයාචිම්හ අජ්ඣෙසිම්හ පසාදයිම්හ. අකිත්තයී නොති කිත්තිතං (අකිත්ති තං (ස්‍යා.) එවමීදිසෙසු පදෙසු අතීතවිභත්තිවසෙන මහානි. 110) පකිත්තිතං ආචික්ඛිතං දෙසිතං පඤ්ඤපිතං (පඤ්ඤාපිතං (ක.)) පට්ඨපිතං විවරිතං විභත්තං උත්තානීකතං පකාසිතන්ති - යං තං අපුච්ඡිම්හ අකිත්තයී නො.
අඤ්ඤං තං පුච්ඡාම තදිඞ්ඝ බ්‍රූහීති අඤ්ඤං තං පුච්ඡාම, අඤ්ඤං තං යාචාම, අඤ්ඤං තං අජ්ඣෙසාම, අඤ්ඤං තං පසාදෙම, උත්තරි තං පුච්ඡාම. තදිඞ්ඝ බ්‍රූහීති ඉඞ්ඝ බ්‍රූහි ආචික්ඛාහි දෙසෙහි පඤ්ඤපෙහි පට්ඨපෙහි විවරාහි විභජාහි උත්තානීකරොහි පකාසෙහීති - අඤ්ඤං තං පුච්ඡාම තදිඞ්ඝ බ්‍රූහි.
කථං නු ධීරා විතරන්ති ඔඝං, ජාතිං ජරං සොකපරිද්දවඤ්චාති. කථං නූති සංසයපුච්ඡා විමතිපුච්ඡා ද්වෙළ්හකපුච්ඡා අනෙකංසපුච්ඡා - ‘‘එවං නු ඛො, නනු ඛො, කිං නු ඛො, කථං නු ඛො’’ති - කථං නු. ධීරාති ධීරා පණ්ඩිතා පඤ්ඤවන්තො බුද්ධිමන්තො ඤාණිනො විභාවිනො මෙධාවිනො . ඔඝන්ති කාමොඝං භවොඝං දිට්ඨොඝං අවිජ්ජොඝං. ජාතීති යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජාති සඤ්ජාති ඔක්කන්ති නිබ්බත්ති අභිනිබ්බත්ති ඛන්ධානං පාතුභාවො ආයතනානං පටිලාභො. ජරාති යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජරා ජීරණතා ඛණ්ඩිච්චං පාලිච්චං වලිත්තචතා ආයුනො සංහානි ඉන්ද්‍රියානං පරිපාකො. සොකොති ඤාතිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස භොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස රොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස සීලබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස දිට්ඨිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බ්‍යසනෙන වා සමන්නාගතස්ස අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙන වා ඵුට්ඨස්ස සොකො සොචනා සොචිතත්තං අන්තොසොකො අන්තොපරිසොකො අන්තොඩාහො අන්තොපරිඩාහො චෙතසො පරිජ්ඣායනා දොමනස්සං සොකසල්ලං. පරිදෙවොති ඤාතිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස භොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස රොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස සීලබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස දිට්ඨිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බ්‍යසනෙන වා සමන්නාගතස්ස අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙන වා ඵුට්ඨස්ස ආදෙවො පරිදෙවො ආදෙවනා පරිදෙවනා ආදෙවිතත්තං පරිදෙවිතත්තං වාචා පලාපො (ලාපො පලාපො (ස්‍යා.) ධම්මසඞ්ගණියෙ) විප්පලාපො ලාලප්පො ලාලප්පනා ලාලප්පිතත්තං (ලාලප්පායනා ලාලප්පායිතත්තං (බහූසු) ජරාසුත්තනිද්දෙසට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා).
කථං නු ධීරා විතරන්ති ඔඝං, ජාතිං ජරං සොකපරිද්දවඤ්චාති ධීරා කථං ඔඝඤ්ච ජාතිඤ්ච ජරඤ්ච සොකඤ්ච පරිදෙවඤ්ච තරන්ති උත්තරන්ති පතරන්ති සමතික්කමන්ති වීතිවත්තන්තීති - කථං නු ධීරා විතරන්ති ඔඝං, ජාතිං ජරං සොකපරිද්දවඤ්ච.
තං මෙ මුනී සාධු වියාකරොහීති. න්ති යං පුච්ඡාමි යං යාචාමි යං අජ්ඣෙසාමි යං පසාදෙමි. මුනීති මොනං වුච්චති ඤාණං . යා පඤ්ඤා පජානනා...පෙ.... අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි. භගවා තෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො මුනි මොනප්පත්තො. තීණි මොනෙය්‍යානි - කායමොනෙය්‍යං වචීමොනෙය්‍යං මනොමොනෙය්‍යං.
කතමං කායමොනෙය්‍යං? තිවිධානං කායදුච්චරිතානං පහානං කායමොනෙය්‍යං. තිවිධං කායසුචරිතං කායමොනෙය්‍යං. කායාරම්මණෙ ඤාණං කායමොනෙය්‍යං. කායපරිඤ්ඤා කායමොනෙය්‍යං. පරිඤ්ඤාසහගතො මග්ගො කායමොනෙය්‍යං. කායෙ ඡන්දරාගස්ස පහානං කායමොනෙය්‍යං. කායසඞ්ඛාරනිරොධො චතුත්ථජ්ඣානසමාපත්ති කායමොනෙය්‍යං. ඉදං කායමොනෙය්‍යං.
කතමං වචීමොනෙය්‍යං? චතුබ්බිධානං වචීදුච්චරිතානං පහානං වචීමොනෙය්‍යං. චතුබ්බිධං වචීසුචරිතං වචීමොනෙය්‍යං. වාචාරම්මණෙ ඤාණං වචීමොනෙය්‍යං. වාචාපරිඤ්ඤා වචීමොනෙය්‍යං. පරිඤ්ඤාසහගතො මග්ගො වචීමොනෙය්‍යං. වාචාය ඡන්දරාගස්ස පහානං වචීමොනෙය්‍යං. වචීසඞ්ඛාරනිරොධො දුතියජ්ඣානසමාපත්ති වචීමොනෙය්‍යං. ඉදං වචීමොනෙය්‍යං.
කතමං මනොමොනෙය්‍යං? තිවිධානං මනොදුච්චරිතානං පහානං මනොමොනෙය්‍යං. තිවිධං මනොසුචරිතං මනොමොනෙය්‍යං. චිත්තාරම්මණෙ ඤාණං මනොමොනෙය්‍යං. චිත්තපරිඤ්ඤා මනොමොනෙය්‍යං. පරිඤ්ඤාසහගතො මග්ගො මනොමොනෙය්‍යං. චිත්තෙ ඡන්දරාගස්ස පහානං මනොමොනෙය්‍යං. චිත්තසඞ්ඛාරනිරොධො සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධසමාපත්ති මනොමොනෙය්‍යං. ඉදං මනොමොනෙය්‍යං .
කායමුනිං වචීමුනිං (වාචාමුනිං (බහූසු) ඉතිවු. 67), මනොමුනිමනාසවං;
මුනිං මොනෙය්‍යසම්පන්නං, ආහු සබ්බප්පහායිනං.
කායමුනිං වචීමුනිං, මනොමුනිමනාසවං;
මුනිං මොනෙය්‍යසම්පන්නං, ආහු නින්හාතපාපකන්ති.
ඉමෙහි තීහි මොනෙය්‍යෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතා. ඡ මුනිනො (මුනයො (ස්‍යා.) මහානි. 14) - අගාරමුනිනො, අනගාරමුනිනො, සෙඛමුනිනො (සෙක්ඛමුනිනො (ස්‍යා. ක.)), අසෙඛමුනිනො, පච්චෙකමුනිනො මුනිමුනිනොති. කතමෙ අගාරමුනිනො? යෙ තෙ අගාරිකා දිට්ඨපදා විඤ්ඤාතසාසනා - ඉමෙ අගාරමුනිනො. කතමෙ අනගාරමුනිනො? යෙ තෙ පබ්බජිතා දිට්ඨපදා විඤ්ඤාතසාසනා - ඉමෙ අනගාරමුනිනො. සත්ත සෙඛා සෙඛමුනිනො. අරහන්තො අසෙඛමුනිනො. පච්චෙකසම්බුද්ධා පච්චෙකමුනිනො. තථාගතා අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා මුනිමුනිනො.
න මොනෙන මුනී (මුනි (ස්‍යා. ක.) ධ. ප. 268) හොති, මූළ්හරූපො අවිද්දසු;
යො ච තුලංව පග්ගය්හ, වරමාදාය පණ්ඩිතො.
පාපානි පරිවජ්ජෙති, ස මුනී තෙන සො මුනි;
යො මුනාති උභො ලොකෙ, මුනි තෙන පවුච්චති.
අසතඤ්ච සතඤ්ච ඤත්වා ධම්මං, අජ්ඣත්තං බහිද්ධා ච සබ්බලොකෙ;
දෙවමනුස්සෙහි පූජනීයො (පූජිතො (ස්‍යා. ක.) මහානි. 14), සඞ්ගජාලමතිච්ච (සඞ්ග ජාලමතිච්ච, සු. නි. 532) සො මුනීති.
සාධු වියාකරොහීති තං සාධු ආචික්ඛාහි දෙසෙහි පඤ්ඤපෙහි පට්ඨපෙහි විවරාහි විභජාහි උත්තානීකරොහි පකාසෙහීති - තං මෙ මුනී සාධු වියාකරොහි. තථා හි තෙ විදිතො එස ධම්මොති තථා හි තෙ විදිතො තුලිතො තීරිතො විභූතො විභාවිතො එස ධම්මොති - තථා හි තෙ විදිතො එස ධම්මො. තෙනාහ සො බ්‍රාහ්මණො -
‘‘යං තං අපුච්ඡිම්හ අකිත්තයී නො, අඤ්ඤං තං පුච්ඡාම තදිඞ්ඝ බ්‍රූහි;
කථං නු ධීරා විතරන්ති ඔඝං, ජාතිං ජරං සොකපරිද්දවඤ්ච;
තං මෙ මුනී සාධු වියාකරොහි, තථා හි තෙ විදිතො එස ධම්මො’’ති.
21
(4-4)
1. “යමක් අපි විචාළෙමුද එය අපට ප්‍රකාශ කළහ” යන්නෙහි යම් ඒ දෙයක් විචාළෙමුද ඉල්ලීමුද යනුයි. “අපට ප්‍රකාශ කළහ” යන්නෙහි කියන ලදී, දේශනා කරණ ලදී, පණවන ලදී, තබන ලදී, විවෘත කරණ ලදී, ප්‍රකාශ කරණ ලදී යනුයි. “අනික් දෙයක් විචාරමි. එයද කියනු මැනවි.” යනු අනික් දෙයක් විචාරමි. එයද දැන් දේශනා කරණු මැනවි, දැන් කියනු මැනවි, පහදවනු මැනවි, තබනු මැනවි, විවෘත කරණු මැනවි, ප්‍රකාශ කරණු මැනවි.
2. “කෙසේ නම් පණ්ඩිතයෝ ජාති ජරා ශෝක පරිදෙව ඕඝය ඉක්මවත්ද” යන්නෙහි කෙසේනම් යනු සංසය නම්වූ ප්‍රශ්න, විමති නම්වූ ප්‍රශ්න, ද්වෙල්හක නම්වූ ප්‍රශ්න, මෙසේ වූයේද, මෙසේ නුවූයේද කවරක්වූයේද, කෙසේවූයේද යනුයි. “නුවණැත්තෝ” යනු පණ්ඩිතයෝ, ප්‍රඥාවන්තයෝ, බුද්ධිමත්හු, ඥානය ඇත්තෝ යනුයි. ‘ඕඝය’ යනු කාමොඝය, භවොඝය, දිට්ඨොඝය, අවිජ්ජොඝය යනුයි. (ii) “ජාති” යනු සත්වයන්ගේ ඇතිවීමක් පහළවීමක් ඇද්ද එයයි ‘ජරා’ යනු සත්වයන්ගේ යම් ජරාවක් දිරීම බවක් ඇද්ද එයයි. ‘ශොක’ යනු ඥාති ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ භොග ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ රොග ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ සීල ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ දෘෂ්ටි ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ වෙනින් අනික් ස්පර්ශයන්ගෙන් හෝ යුක්ත වූවහුගේ ශෝකයක් ඇද්ද ශොක කිරීමක් ඇද්ද ඇතුළත ශෝකයක් ඇද්ද, ඇතුළත දාහයක් ඇද්ද, සිතේ විශේෂයෙන් දැවීමක් ඇද්ද, දොම්නසක් ඇද්ද ශොක නමැති හුලක් ඇද්ද, එයයි. පරිදෙවය නම් ඥාති ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ භොග ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ රොග ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ ශීල ව්‍යසනයෙන් හෝ ස්පර්ශ කරණ ලද්දහුගේ වෙනින් අනික් ව්‍යසනයන්ගෙන් යුක්තවූවහුගේ හැඬීමක් ඇද්ද වැළපීමක් ඇද්ද, විලාපයක් ඇද්ද එයයි.
3. “නුවණැත්තෝ කෙසේ ඕඝය ඉක්මවත්ද ජාති ජරා ශොක පරිදෙවයන් (වැලපීම්) ඉක්මවත්ද එය මුනිතෙමේ මනාකොට ප්‍රකාශ කරණු මැනවි, යන්නෙහි “එය” යනු යමක් විචාරම්ද, යමක් ඉල්ලම්ද යමක් පහදවම්ද යනුයි. “මුනි” යනු මොනයයි ඥානයට කියයි. යම් ප්‍රඥාවක් ඇද්ද (මහා නිද්දෙසයේ (2-8) 10 ඡේදයේ යම් ප්‍රඥාවක් යන තැන සිට 14 ඡේදය දක්වා යොදාගත යුතුයි.) ධම්ම විචය නම්වේද, සම්‍යක් දෘෂ්ටිය නම් වේද භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ඒ ඥානයෙන් යුක්තවූයේ මුනි නම්වූයේ මොන නම් ඥානයෙන් යුක්තවූයේ වෙයි. “මොනෙය්‍ය” නම් කාය මොනෙය්‍ය, වචී මොනෙය්‍ය, මනො මොනෙය්‍ය යනුයි. කාය මොනෙය්‍යය කවරේද? (2-8) (ii) (12) (13) ඡේද යොදාගත යුතුයි) මනාකොට ප්‍රකාශ කරණු මැනවි යනු එය මනාකොට කියනු මැනවි දේශනා කරණු මැනවි, පණවනු මැනවි. තබනු මැනවි. විවෘත කරණු මැනවි. බෙදනු මැනවි. ප්‍රකට කරණු මැනවි. එය මට මුනින් වහන්සේ මනාකොට දේශනා කරණු මැනවි. මේ ධර්මයයි මෙසේ ඔබවහන්සේ විසින් අවබෝධ කරගත් ධර්මය යන්නෙහි එසේ ඔබ වහන්සේ විසින් දන්නා ලද ධර්මය යනුයි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.
22
කිත්තයිස්සාමි තෙ ධම්මං, [මෙත්තගූති භගවා]
දිට්ඨෙ ධම්මෙ අනීතිහං;
යං විදිත්වා සතො චරං, තරෙ ලොකෙ විසත්තිකං.
කිත්තයිස්සාමි තෙ ධම්මන්ති. ධම්මන්ති ආදිකල්‍යාණං මජ්ඣෙකල්‍යාණං පරියොසානකල්‍යාණං සාත්ථං සබ්‍යඤ්ජනං කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්‍රහ්මචරියං, චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ, චත්තාරො සම්මප්පධානෙ, චත්තාරො ඉද්ධිපාදෙ , පඤ්චින්ද්‍රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ, අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං, නිබ්බානඤ්ච, නිබ්බානගාමිනිඤ්ච පටිපදං කිත්තයිස්සාමි ආචික්ඛිස්සාමි දෙසෙස්සාමි පඤ්ඤපෙස්සාමි පට්ඨපෙස්සාමි විවරිස්සාමි විභජිස්සාමි උත්තානීකරිස්සාමි පකාසිස්සාමීති - කිත්තයිස්සාමි තෙ ධම්මං. මෙත්තගූති භගවා තං බ්‍රාහ්මණං නාමෙන ආලපති.
දිට්ඨෙ ධම්මෙ අනීතිහන්ති. දිට්ඨෙ ධම්මෙති දිට්ඨෙ ධම්මෙ ඤාතෙ ධම්මෙ තුලිතෙ ධම්මෙ තීරිතෙ ධම්මෙ විභූතෙ ධම්මෙ විභාවිතෙ ධම්මෙ සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චාති...පෙ.... යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්මන්ති දිට්ඨෙ ධම්මෙ ඤාතෙ ධම්මෙ තුලිතෙ ධම්මෙ තීරිතෙ ධම්මෙ විභූතෙ ධම්මෙ විභාවිතෙ ධම්මෙති - එවම්පි දිට්ඨෙ ධම්මෙ කථයිස්සාමි. අථ වා, දුක්ඛෙ දිට්ඨෙ දුක්ඛං කථයිස්සාමි, සමුදයෙ දිට්ඨෙ සමුදයං කථයිස්සාමි, මග්ගෙ දිට්ඨෙ මග්ගං කථයිස්සාමි, නිරොධෙ දිට්ඨෙ නිරොධං කථයිස්සාමීති - එවම්පි දිට්ඨෙ ධම්මෙ කථයිස්සාමි. අථ වා, දිට්ඨෙ ධම්මෙ සන්දිට්ඨිකං අකාලිකං එහිපස්සිකං ඔපනෙය්‍යිකං පච්චත්තං වෙදිතබ්බං විඤ්ඤූහීති - එවම්පි දිට්ඨෙ ධම්මෙ කථයිස්සාමීති දිට්ඨෙ ධම්මෙ. අනීතිහන්ති න ඉතිහීතිහං න ඉතිකිරාය න පරම්පරාය න පිටකසම්පදාය න තක්කහෙතු න නයහෙතු න ආකාරපරිවිතක්කෙන න දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා, සාමං සයමභිඤ්ඤාතං අත්තපච්චක්ඛධම්මං, තං කථයිස්සාමීති - දිට්ඨෙ ධම්මෙ අනීතිහං.
යං විදිත්වා සතො චරන්ති යං විදිතං කත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති විදිතං කත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති... ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති...පෙ.... ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති විදිතං කත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා. සතොති චතූහි කාරණෙහි සතො - කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං භාවෙන්තො සතො...පෙ.... සො වුච්චති සතො. චරන්ති චරන්තො විහරන්තො ඉරියන්තො වත්තෙන්තො පාලෙන්තො යපෙන්තො යාපෙන්තොති - යං විදිත්වා සතො චරං.
තරෙ ලොකෙ විසත්තිකන්ති විසත්තිකා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො...පෙ.... අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. විසත්තිකාති කෙනට්ඨෙන විසත්තිකා? විසතාති විසත්තිකා, විසාලාති විසත්තිකා, විසටාති විසත්තිකා, විසමාති විසත්තිකා, විසක්කතීති විසත්තිකා, විසංහරතීති විසත්තිකා, විසංවාදිකාති විසත්තිකා, විසමූලාති විසත්තිකා, විසඵලාති විසත්තිකා, විසපරිභොගාති විසත්තිකා, විසාලා වා පන සා තණ්හා රූපෙ සද්දෙ ගන්ධෙ රසෙ ඵොට්ඨබ්බෙ කුලෙ ගණෙ ආවාසෙ ලාභෙ යසෙ පසංසාය සුඛෙ චීවරෙ පිණ්ඩපාතෙ සෙනාසනෙ ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙ කාමධාතුයා රූපධාතුයා අරූපධාතුයා කාමභවෙ රූපභවෙ අරූපභවෙ සඤ්ඤාභවෙ අසඤ්ඤාභවෙ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවෙ එකවොකාරභවෙ චතුවොකාරභවෙ පඤ්චවොකාරභවෙ අතීතෙ අනාගතෙ පච්චුප්පන්නෙ දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බෙසු ධම්මෙසු විසටා විත්ථතාති විසත්තිකා. ලොකෙති අපායලොකෙ මනුස්සලොකෙ දෙවලොකෙ ඛන්ධලොකෙ ධාතුලොකෙ ආයතනලොකෙ. තරෙ ලොකෙ විසත්තිකන්ති ලොකෙ වෙසා විසත්තිකා (යා සා ලොකෙ විසත්තිකා (ස්‍යා.) කාමසුත්තනිද්දෙසට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා), ලොකෙ වෙතං විසත්තිකං සතො තරෙය්‍ය උත්තරෙය්‍ය පතරෙය්‍ය සමතික්කමෙය්‍ය වීතිවත්තෙය්‍යාති - තරෙ ලොකෙ විසත්තිකං. තෙනාහ භගවා -
‘‘කිත්තයිස්සාමි තෙ ධම්මං, [මෙත්තගූති භගවා]
දිට්ඨෙ ධම්මෙ අනීතිහං;
යං විදිත්වා සතො චරං, තරෙ ලොකෙ විසත්තික’’න්ති.
22
(4-5)
1. “තට ධර්මය දේශනා කරන්නෙමි” යන්නෙහි මුල යහපත්වූ මැද යහපත්වූ අග යහපත්වූ අර්ථ සහිතවූ ව්‍යඤ්ජන සහිතවූ සියල්ල පරිපූර්ණවූ බ්‍රහ්මචරියාව සතර සතිපට්ඨානයන් සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයන් සතර ඍද්ධිපාදයන් පඤ්චෙන්ද්‍රියයන් පංච බලයන් සප්තබොධ්‍යංගයන් ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය නිර්වාණය නිර්වාණ ගාමිනි ප්‍රතිපදාව, ප්‍රකාශ කරන්නෙමි. දේශනා කරන්නෙමි. පනවන්නෙමි බෙදන්නෙමි. ප්‍රකට කරන්නෙමි යනුයි.
2. “භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ‘මෙත්තගු මානවකය තොපට ධර්මය දේශනා කරන්නෙමි’ යනුයි මෙසේවූයේයයි ආරංචියෙන් නොකියන ධර්මයෙහි” යනු දුටු ධර්මයෙහි දැනගත් ධර්මයෙහි සමකොට බැලු ධර්මයෙහි තීරණය කළ ධර්මයෙහි ප්‍රකට කළ ධර්මයෙහි (ii) සියලු සංස්කරයෝ අනිත්‍යයයි සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි සියලු ධර්මයෝ අනාත්මයයි. යම්කිසි ප්‍රත්‍යයෙන් හටගත් ධර්මයක් ඇද්ද, ඒ සියල්ල නිරුද්ධිය පිණිස පවත්නේයයි දුටු ධර්මයෙහි දැනගත් ධර්මයෙහි යනුයි. මෙසේද දුටු ධර්මයෙහි “මෙසේ වූයේයයි ආරංචියෙන් දැනගත්තක් නොව යනු මෙසේ වූයේයයි අසා හෝ ආරංචි මාත්‍රයෙන් හෝ කොටස් වශයෙන් ගෙන හෝ තර්ක වශයෙන් හෝ ආකාර වශයෙන් විතර්ක කොට හෝ දෘෂ්ටිය විනිවිද බැලීමෙන් හෝ නොව තෙමේම අවබෝධකොට ගත් තමාට ප්‍රත්‍යක්ෂවූ ධර්මය තට දේශනා කරන්නෙමි.
3. “යම් හෙයකින් උතුම් යයි යමක් දැනගන්නා ලදද යනු යමක් දැන සමකොට බලා තීරණයකොට ප්‍රකටකොට, සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍යයයි දැනීම ඇතිකොට තීරණය කොට ප්‍රකටකොට සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි සියලු ධර්මයෝ අනාත්මයයි දැනීම ඇතිකොට තීරණයකොට ප්‍රකටකොට යම්කිසි හේතු ප්‍රත්‍යයකින් උපන් ධර්මයක් ඇද්ද, ඒ සියල්ල නිරුද්ධිය පිණිස පවත්නේයයි දැනීම ඇතිකොට සම කොට බලා තීරණයකොට ප්‍රකටකොට යනුයි ‘සිහි ඇත්තේ යනු කරුණු සතරකින් සිහි ඇත්තේ යනුයි,
4. කයෙහි කය අනුව බලන සිහි ඇත්තේනුයි සිහි ඇත්තේ නමි. (1-8) 4 (ii) යෙදිය යුතුයි) හෙතෙම සිහි ඇත්තේ නමි. හැසිරෙත් යනු ඉරියව් පවත්වන්නේ, පාලනය කරන්නේ යැපෙන්නේ යනුයි.
5. “යමක් දැන සිහි ඇත්තේ හැසිරෙන්නේ ලෝකයෙහි විසත්තිකා නම් තෘෂ්ණාව තරණය කරන්නේය යන්නෙහි විසත්තිකා නම් තෘෂ්ණාවයි යම් රාගයක් ඇද්ද ඇලීමක් ඇද්ද (මහා නිද්දෙසයේ (1-3) 4 යෙදිය යුතුයි.) විශේෂයෙන් ඇතුළුවේනුයි විසත්තිකා නමි. විසුරුනේනුයි විසත්තිකා නමි. පැතුරුනේනුයි විසත්තිකා නමි. විෂමවූයේනුයි විසත්තිකා නමි. විසහරනේනුයි විසත්තිකා නමි. විෂමුල් බැවින් විසත්තිකා නමි. විෂ ඵල බැවින් විසත්තිකා නමි. විෂ පරිභොග බැවින් විසත්තිකා නමි. විෂයන්ට ආවාසනුයි විසත්තිකා නමි. රූපයෙහි ශබ්දයෙහි ගන්ධයෙහි රසයෙහි ස්පර්ශයෙහි කුලයෙහි ගණයෙහි ආවාසයෙහි ලාභයෙහි ප්‍රශංසාවෙහි සැපයෙහි චීවරයෙහි පිණ්ඩපාතයෙහි සෙනාසනයෙහි ගිලන්පස බෙහෙත් පිරිකරෙහි කාම ධාතුවෙහි හෝ රූපධාතුවෙහි හෝ අරූප ධාතුවෙහි හෝ කාම භවයෙහි සංඥා භවයෙහි අසඤ්ඤ භවයෙහි නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤා භවයෙහි එකවොකාර භවයෙහි චතුවොකාර භවයෙහි පඤ්චවොකාර භවයෙහි අතීතයෙහි අනාගතයෙහි පවත්නා කාලයෙහි දැකී දෙයෙහි ඇසූ දෙයෙහි ස්පර්ශ කළ දෙයෙහි දැනගතයුතු ධර්මයන්හි ඇලුනේනුයි විසිරුනේනුයි විසත්තිකා නමි.
6. “ලෝකයෙහි” යනු අපාය ලෝකයෙහි මනුෂ්‍යලෝකයෙහි දිව්‍ය ලෝකයෙහි ස්කන්ධ ලෝකයෙහි ධාතුලෝකයෙහි ආයතන ලෝකයෙහි යනුයි. “ලෝකයෙහි විසත්තිකා නම් තෘෂ්ණාව තරණය කරන්නේය යන්නෙහි ලොක යනු ඒ විසත්තිකා ලෝකය හෝ ඒ විසත්තිකාව හෝ සිහි ඇතිව තරණය කරන්නේය. ඉක්ම වන්නේය, යනුයි.
23
තඤ්චාහං අභිනන්දාමි, මහෙසි ධම්මමුත්තමං;
යං විදිත්වා සතො චරං, තරෙ ලොකෙ විසත්තිකං.
තඤ්චාහං අභිනන්දාමීති. න්ති තුය්හං වචනං බ්‍යප්පථං (බ්‍යපථං (ස්‍යා. ක.)) දෙසනං අනුසාසනං අනුසිට්ඨං (දෙසනං අනුසන්ධි (ස්‍යා.)). නන්දාමීති අභිනන්දාමි මොදාමි අනුමොදාමි ඉච්ඡාමි සාදියාමි යාචාමි පත්ථයාමි පිහයාමි අභිජප්පාමීති - තඤ්චාහං අභිනන්දාමි.
මහෙසි ධම්මමුත්තමන්ති. මහෙසීති කිං මහෙසි භගවා, මහන්තං සීලක්ඛන්ධං එසී ගවෙසී (එසි ගවෙසි (ස්‍යා.) මහානි. 150) පරියෙසීති මහෙසි, මහන්තං සමාධික්ඛන්ධං...පෙ.... මහන්තං පඤ්ඤාක්ඛන්ධං... මහන්තං විමුත්තික්ඛන්ධං... මහන්තං විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධං එසී ගවෙසී පරියෙසීති මහෙසි, මහතො තමොකායස්ස පදාලනං එසී ගවෙසී පරියෙසීති මහෙසි, මහතො විපල්ලාසස්ස පභෙදනං එසී ගවෙසී පරියෙසීති මහෙසි, මහතො තණ්හාසල්ලස්ස අබ්බහනං (අබ්බූහනං (බහූසු), අබ්බූහං (සී. අට්ඨ.)) එසී ගවෙසී පරියෙසීති මහෙසි, මහතො දිට්ඨිසඞ්ඝාතස්ස විනිවෙඨනං එසී ගවෙසී පරියෙසීති මහෙසි, මහතො මානධජස්ස පපාතනං එසී ගවෙසී පරියෙසීති මහෙසි, මහතො අභිසඞ්ඛාරස්ස වූපසමං එසී ගවෙසී පරියෙසීති මහෙසි, මහතො ඔඝස්ස නිත්ථරණං එසී ගවෙසී පරියෙසීති මහෙසි, මහතො භාරස්ස නික්ඛෙපනං එසී ගවෙසී පරියෙසීති මහෙසි, මහතො සංසාරවට්ටස්ස උපච්ඡෙදං එසී ගවෙසී පරියෙසීති මහෙසි, මහතො සන්තාපස්ස නිබ්බාපනං එසී ගවෙසී පරියෙසීති මහෙසි, මහතො පරිළාහස්ස පටිප්පස්සද්ධිං එසී ගවෙසී පරියෙසීති මහෙසි, මහතො ධම්මධජස්ස උස්සාපනං එසී ගවෙසී පරියෙසීති මහෙසි, මහන්තෙ සතිපට්ඨානෙ...පෙ.... මහන්තෙ සම්මප්පධානෙ... මහන්තෙ ඉද්ධිපාදෙ... මහන්තානි ඉන්ද්‍රියානි... මහන්තානි බලානි... මහන්තෙ බොජ්ඣඞ්ගෙ... මහන්තං අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං... මහන්තං පරමත්ථං අමතං නිබ්බානං එසී ගවෙසී පරියෙසීති මහෙසි, මහෙසක්ඛෙහි සත්තෙහි එසිතො ගවෙසිතො පරියෙසිතො - ‘‘කහං බුද්ධො, කහං භගවා, කහං දෙවදෙවො, කහං නරාසභො’’ති මහෙසි. ධම්මමුත්තමන්ති ධම්මමුත්තංමං වුච්චති අමතං නිබ්බානං. යො සො සබ්බසඞ්ඛාරසමථො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධො නිබ්බානං. උත්තමන්ති අග්ගං සෙට්ඨං විසෙට්ඨං පාමොක්ඛං උත්තමං පවරං ධම්මන්ති - මහෙසි ධම්මමුත්තමං.
යං විදිත්වා සතො චරන්ති විදිතං කත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති විදිතං කත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති... ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති...පෙ.... ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති විදිතං කත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා. සතොති චතූහි කාරණෙහි සතො - කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං භාවෙන්තො සතො, වෙදනාසු...පෙ.... චිත්තෙ... ධම්මෙසු... ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානං භාවෙන්තො සතො... සො වුච්චති සතො. චරන්ති චරන්තො විහරන්තො ඉරියන්තො වත්තෙන්තො පාලෙන්තො යපෙන්තො යාපෙන්තොති - යං විදිත්වා සතො චරං.
තරෙ ලොකෙ විසත්තිකන්ති විසත්තිකා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො...පෙ.... අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. විසත්තිකාති කෙනට්ඨෙන විසත්තිකා...පෙ.... විසටා විත්ථතාති විසත්තිකා. ලොකෙති අපායලොකෙ...පෙ.... ආයතනලොකෙ. තරෙ ලොකෙ විසත්තිකන්ති ලොකෙ වෙසා විසත්තිකා, ලොකෙ වෙතං විසත්තිකං සතො තරෙය්‍ය උත්තරෙය්‍ය පතරෙය්‍ය සමතික්කමෙය්‍ය වීතිවත්තෙය්‍යාති - තරෙ ලොකෙ විසත්තිකං. තෙනාහ සො බ්‍රාහ්මණො -
‘‘තඤ්චාහං අභිනන්දාමි, මහෙසි ධම්මමුත්තමං;
යං විදිත්වා සතො චරං, තරෙ ලොකෙ විසත්තික’’න්ති.
23
(4-6)
1. “එයට මම සතුටු වෙමි” යන්නෙහි එයට යනු ඔබගේ වචනයට ගැලපූ දෙශනයට සතුටුවෙමි. අනූමෝදන් වෙමි. කැමති වෙමි. යනුයි. ‘මහර්ෂි’ යනු කුමක් හෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මහර්ෂි නම් වේද? මහත්වූ ශීල සමූහයක් සෙවීය, ගවෙෂණය කළේය, පර්යේෂණය කළේය. එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහත්වූ සමාධි ස්කන්ධයක් මහත්වූ විමුක්ති ස්කන්ධයක්, මහත්වූ විමුක්ති ඥාන දර්ශන ස්කන්ධයක් සෙවීය, ගවේෂණය කළේය, පර්යේෂණය කළේය, එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහත්වූ අන්ධකාර සමූහය බිඳ දැමීම සෙවීය. ගවේෂණය කළේය. පර්යේෂණය කළේය. එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහත්වූ විපර්යාසයාගේ (වෙනස්වීමේ) බිඳීම සෙවූයේය. පර්යේෂණය කළේය. එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහත්වූ තෘෂ්ණා උල උදුරා දැමීම සෙවූයේය, ගවෙෂණය කළේය, පර්යේෂණ කළේය, එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහත්වූ දෘෂ්ටි රැස්වීම ලිහා දැමීම සෙවූයේය. ගවෙෂණ කළේය. පර්යේෂණය කළේය, එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහත්වූ මාන ධජය පහත දැමීම සෙවූයේය. ගවෙෂණය කළේය, පර්යේෂණය කළේය. එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහත්වූ ඕඝයාගේ එතරවීම සෙවීය. ගවෙෂණය කළේය. පර්යේෂණය කළේය. එබැවින් මහර්ෂි නමි. මහත්වූ භාරයාගේ බහා තැබීම මහත්වූ සංසාර වෘත්තයාගේ සිඳීම, මහත්වූ තැවීමේ නිවීම මහත්වූ දැවිල්ල සංසිඳීම මහත්වූ ධර්මද්‍ධධ්වජයාගේ එසවීම මහත්වූ සතිපට්ඨානයෙහි මහත්වූ සම්‍යක් ප්‍රධානයෙහි මහත්වූ ඍද්ධි පාදයෙහි මහත්වූ ඉන්ද්‍රියයන් මහත්වූ බලයන් මහත්වූ බොධ්‍යංගයන් මහත්වූ ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගය මහත්වූ පරමාර්ථය මහත්වූ නිර්වාණය සෙවීය, පර්යේෂණය කළේය. සෙවීය. එබැවින් මහර්ෂි නමි. බුදුරජතෙම කොහිද? භාග්‍යවතුන් වහන්සේ කොහිද? දෙවාති දෙවයන් වහන්සේ කොහිද? නරශ්‍රේෂ්ඨයන් වහන්සේ කොහිද කියා මහෙශාක්‍යවූ සත්වයන් විසින් සොයන ලද්දේය. ගවේෂණය කරණ ලද්දේය, පර්යේෂණය කරණ ලද්දේය, එබැවින් මහර්ෂී නමි. මහර්ෂි ධර්මය උතුම්යයි කියත්. යම් ඒ සියලු සංස්කාරයන් සංසිඳවූ සියලු උපධීන් බහාතැබූ තෘෂ්ණාව දුරුකළ විරාගවූ නිරෝධවූ නිර්වාණය උත්තමය අග්‍රය, ශ්‍රේෂ්ඨය, ප්‍රමුඛයයි උතුම් ධර්මයයි මහෙසී නමි.
2. “දැන සිහි ඇතිව හැසිරෙත් යනු” දැන සමකොට බලා තීරණයකොට ප්‍රකට කොට සියලු සංස්කාරයන් අනිත්‍යයයි දැන සමකොට බලා තීරණයකොට ප්‍රකටකොට සියලු සංස්කාරයෝ දුක්යයි සියලු ධර්මයෝ අනාත්මයයි දැන සම කොට බලා ප්‍රත්‍යක්ෂකොට යම්කිසි හේතු ප්‍රත්‍ය ධර්මයක් ඇද්ද ඒ සියල්ල නිරුද්ධිය පිණිස පවත්නේයයි දැන සමකොට බලා තීරණයකොට සිහි ඇත්තේ යනු කරුණු සතරකින් සිහි ඇත්තේනමි. කයෙහි කය අනුව බලන සිහිය වඩන්නේනුයි සිහි ඇත්තේ නමි. සිතෙහි සිත අනුව බලන සිහිය වඩන්නේනුයි. වේදනාවන්හි වේදනාවන් අනුව බලන සිහිය වඩන්නේනුයි. ධර්මයෙහි ධර්මය අනුව බලන සිහිය වඩන්නේනුයි සිහි ඇත්තේනමි. (1-8) 4 (ii) යෙදිය යුතුයි.) හෙතෙම සිහි ඇත්තේයයි කියයි. හැසිරෙත් යනු හැසිරෙන්නේ වාසය කරන්නේ ඉරියව් පවත්වන්නේ යැපෙන්නේ යනුයි. යමක් දැන සිහි ඇතිව හැසිරෙන්නේ ලෝකයෙහි විසත්තිකානම් තෘෂ්ණාව තීරණය කරන්නේය යන්නෙහි විසත්තිකා යනු තෘෂ්ණාවට කියයි. යම් රාගයක් ඇද්ද ඇලීමක් අභිධ්‍යාවක් ලෝභයක් අකුශල මූලයක් ඇද්ද එයයි.
3. “විසත්තිකා යනු කවර අර්ථයකින් විසත්තිකා නම් වේද, (මහා නිද්දෙසයේ (10-12) 3 යෙදිය යුතුයි.) ලෝකයෙහි යනු අපාය ලෝකයෙහි (1-1) 1 (i) යෙදිය යුතුයි) ලෝකයෙහි විසත්තිකාව තරණය කරන්නේය යනු ලෝකයෙහි විසත්තිකාව තරණය කරන්නේය. ඉක්මවන්නේය යනුයි. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.
24
යං කිඤ්චි සම්පජානාසි, [මෙත්තගූති භගවා]
උද්ධං අධො තිරියඤ්චාපි මජ්ඣෙ;
එතෙසු නන්දිඤ්ච නිවෙසනඤ්ච, පනුජ්ජ විඤ්ඤාණං භවෙ න තිට්ඨෙ.
යං කිඤ්චි සම්පජානාසීති යං කිඤ්චි පජානාසි ආජානාසි විජානාසි පටිවිජානාසි පටිවිජ්ඣසීති - යං කිඤ්චි සම්පජානාසි. මෙත්තගූති භගවා තං බ්‍රාහ්මණං නාමෙන ආලපති. භගවාති ගාරවාධිවචනමෙතං...පෙ.... සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති, යදිදං භගවාති - මෙත්තගූති භගවා.
උද්ධං අධො තිරියඤ්චාපි මජ්ඣෙති. උද්ධන්ති අනාගතං (උද්ධං වුච්චති අනාගතං (ස්‍යා. ක.)); අධොති අතීතං; තිරියඤ්චාපි මජ්ඣෙති පච්චුප්පන්නං. උද්ධන්ති දෙවලොකො; අධොති නිරයලොකො; තිරියඤ්චාපි මජ්ඣෙති මනුස්සලොකො. අථ වා, උද්ධන්ති කුසලා ධම්මා; අධොති අකුසලා ධම්මා; තිරියඤ්චාපි මජ්ඣෙති අබ්‍යාකතා ධම්මා. උද්ධන්ති අරූපධාතු; අධොති කාමධාතු; තිරියඤ්චාපි මජ්ඣෙති රූපධාතු. උද්ධන්ති සුඛා වෙදනා; අධොති දුක්ඛා වෙදනා; තිරියඤ්චාපි මජ්ඣෙති අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා. උද්ධන්ති උද්ධං පාදතලා; අධොති අධො කෙසමත්ථකා; තිරියඤ්චාපි මජ්ඣෙති වෙමජ්ඣෙති - උද්ධං අධො තිරියඤ්චාපි මජ්ඣෙ.
එතෙසු නන්දිඤ්ච නිවෙසනඤ්ච, පනුජ්ජ විඤ්ඤාණං භවෙ න තිට්ඨෙති එතෙසූති ආචික්ඛිතෙසු දෙසිතෙසු පඤ්ඤපිතෙසු පට්ඨපිතෙසු විවරිතෙසු විභජිතෙසු උත්තානීකතෙසු පකාසිතෙසු. නන්දී වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො...පෙ.... අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. නිවෙසනන්ති ද්වෙ නිවෙසනා - තණ්හානිවෙසනා ච දිට්ඨිනිවෙසනා ච. කතමා තණ්හා නිවෙසනා? යාවතා තණ්හාසඞ්ඛාතෙන ...පෙ.... අයං තණ්හානිවෙසනා. කතමා දිට්ඨිනිවෙසනා? වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි ...පෙ.... අයං දිට්ඨිනිවෙසනා.
පනුජ්ජ විඤ්ඤාණන්ති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරසහගතං විඤ්ඤාණං, අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරසහගතං විඤ්ඤාණං, ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරසහගතං විඤ්ඤාණං. එතෙසු නන්දිඤ්ච නිවෙසනඤ්ච අභිසඞ්ඛාරසහගතඤ්ච විඤ්ඤාණං නුජ්ජ පනුජ්ජ නුද පනුද ජහ පජහ විනොදෙහි බ්‍යන්තීකරොහි අනභාවං ගමෙහීති - එතෙසු නන්දිඤ්ච නිවෙසනඤ්ච පනුජ්ජ විඤ්ඤාණං.
භවෙ න තිට්ඨෙති. භවාති ද්වෙ භවා - කම්මභවො ච පටිසන්ධිකො ච පුනබ්භවො. කතමො කම්මභවො? පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො - අයං කම්මභවො. කතමො පටිසන්ධිකො පුනබ්භවො? පටිසන්ධිකා රූපං වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං - අයං පටිසන්ධිකො පුනබ්භවො. භවෙ න තිට්ඨෙති නන්දිඤ්ච නිවෙසනඤ්ච අභිසඞ්ඛාරසහගතං විඤ්ඤාණඤ්ච කම්මභවඤ්ච පටිසන්ධිකඤ්ච පුනබ්භවං පජහන්තො විනොදෙන්තො බ්‍යන්තීකරොන්තො අනභාවං ගමෙන්තො කම්මභවෙ න තිට්ඨෙය්‍ය පටිසන්ධිකෙ පුනබ්භවෙ න තිට්ඨෙය්‍ය න සන්තිට්ඨෙය්‍යාති - පනුජ්ජ විඤ්ඤාණං භවෙ න තිට්ඨෙ. තෙනාහ භගවා -
‘‘යං කිඤ්චි සම්පජානාසි, [මෙත්තගූති භගවා]
උද්ධං අධො තිරියඤ්චාපි මජ්ඣෙ;
එතෙසු නන්දිඤ්ච නිවෙසනඤ්ච, පනුජ්ජ විඤ්ඤාණං භවෙ න තිට්ඨෙ’’ති.
24
(4-7)
1. “යම් කිසිවක් දැනගනිම්ද අවබෝධ කෙරෙම්ද යනුයි. “මෙත්තගු” යනු භාග්‍යවතුන් වහන්සේ බ්‍රාහ්මණයාට නාමයෙන් ආමන්ත්‍රණය කරති. “භාග්‍යවත්” යනු ගෞරව වචනයයි. (මහා නිද්දෙසයේ (7-2) 4 යෙදිය යුතුයි.) ප්‍රත්‍යක්ෂ කරණලද ප්‍රඥප්තියයි. මේ භගවත් යනුයි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ‘මෙත්තගු’ මානවකයෙනි, උඩද, යටද සරසද මැදද යන්නෙහි උඩයයි අනාගතයට කියයි. යට යයි අතීතයට කියයි. සරස හා මැද යයි වර්තමානයට කියයි. උඩයනු දිව්‍ය ලෝකයයි යට යනු නරකයයි. සරස හා මැදයයි මනුෂ්‍ය ලෝකයයි උඩ යනු කුශල ධර්මයෝයි. යට යනු අකුශල ධර්මයෝයි. සරස හා මැද යනු අව්‍යාකෘත ධර්මයෝයි. උඩ යනු අරූප ධාතුයි යට යනු කාම ධාතුයි. සරස හා මැද යනු රූප ධාතුයි. උඩ යනු සැප වේදනාවයි. යට යනු දුක්ඛ වේදනාවයි. සරස හා මැද යනු අදුක්ඛමසුඛ වේදනාවයි. උඩ යනු පාතාලයෙන් උඩයි. යටයනු හිසකේ වලින් යට යනුයි. මේ යනු කියනලද පනවන ලද තබනලද යනුයි. ‘නන්දි’ යනු තෘෂ්ණාවට කියයි. යම් රාගයක් ඇද්ද ඇලීමක් ඇද්ද, අභිධ්‍යාවක් ලෝභයක් අකුශල මූලයක් ඇද්ද එයයි. ‘නිවෙසන’ යනු නිවෙසන දෙකකි. තෘෂ්ණා නිවෙසනයද දෘෂ්ටි නිවෙසනයද යනුයි. (මහා නිද්දෙසයේ (2-6) 1 (ii) (iii) ඡේද ‘මමත්වය වෙනුවට’ නිවෙසනයයි වෙනස්කර යොදා ගත යුතුයි.)
2. “විඤ්ඤාණය දුරුකරව” යනු පුණ්‍යාභි සංස්කාර සහගත විඤ්ඤාණය, අපුණ්‍යාභි සංස්කාර සහගත විඤ්ඤාණය, ආනෙඤ්ජාභි සංස්කාර සහගත විඤ්ඤාණය, යන මේවාහි නන්දියද, නිවෙසනයද අභිසංස්කාර සහගත විඤ්ඤාණයද දුරුකරව, සංසිඳව සම්පූර්ණ අභාවයට පමුණුවව යනුයි. “භවයෙහි විඤ්ඤාණය නොසිටින්නේය” යන්නෙහි භවයෝ නම් භව දෙකකි. කර්ම භවයද ප්‍රතිසන්ධි භවයද යනුයි. පුනර්භවය හෝ වෙයි.
3. කර්මභවය කුමක්ද, පුණ්‍යාභි සංස්කාරය? අපුණ්‍යාභි සංස්කාරය, ආනෙඤ්ජාභි සංස්කාරය, මේ කර්ම භවයයි. ප්‍රතිසන්ධිකවූ පුනර්භවය කවරේද? ප්‍රතිසන්ධිකවූ රූප වේදනා සඤ්ඤා, සංඛාර විඤ්ඤාණ යන මොවුහුයි. මේ ප්‍රතිසන්ධිකවූ පුනර්භවයෙහි නොසිටින්නේය. විඤ්ඤාණය හැර භවයෙහි නොසිටින්නේය. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළසේක.
25
එවංවිහාරී සතො අප්පමත්තො,
භික්ඛු චරං හිත්වා මමායිතානි;
ජාතිං ජරං සොකපරිද්දවඤ්ච, ඉධෙව විද්වා පජහෙය්‍ය දුක්ඛං.
එවංවිහාරී සතො අප්පමත්තොති. එවංවිහාරීති නන්දිඤ්ච නිවෙසනඤ්ච අභිසඞ්ඛාරසහගතවිඤ්ඤාණඤ්ච කම්මභවඤ්ච පටිසන්ධිකඤ්ච පුනබ්භවං පජහන්තො විනොදෙන්තො බ්‍යන්තීකරොන්තො අනභාවං ගමෙන්තොති - එවංවිහාරී. සතොති චතූහි කාරණෙහි සතො - කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං භාවෙන්තො...පෙ.... සො වුච්චති සතො. අප්පමත්තොති සක්කච්චකාරී සාතච්චකාරී අට්ඨිතකාරී අනොලීනවුත්තී (අනොලීනවුත්තිකො (ක.) මහානි. 14) අනික්ඛිත්තච්ඡන්දො අනික්ඛිත්තධුරො අප්පමත්තො කුසලෙසු ධම්මෙසු - ‘‘කථාහං (කදාහං (ස්‍යා.)) අපරිපූරං වා සීලක්ඛන්ධං පරිපූරෙය්‍යං, පරිපූරං වා සීලක්ඛන්ධං තත්ථ තත්ථ පඤ්ඤාය අනුග්ගණ්හෙය්‍ය’’න්ති යො තත්ථ ඡන්දො ච වායාමො ච උස්සාහො ච උස්සොළ්හී ච අප්පටිවානී (අප්පටිවානි (ක.) මහානි. 14) ච සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච ආතප්පං පධානං අධිට්ඨානං අනුයොගො අප්පමත්තො අප්පමාදො කුසලෙසු ධම්මෙසු. ‘‘කථාහං අපරිපූරං වා සමාධික්ඛන්ධං...පෙ.... පඤ්ඤාක්ඛන්ධං... විමුත්තික්ඛන්ධං... විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධං පරිපූරෙය්‍යං පරිපූරං වා විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධං තත්ථ තත්ථ පඤ්ඤාය අනුග්ගණ්හෙය්‍ය’’න්ති යො තත්ථ ඡන්දො ච වායාමො ච උස්සාහො ච උස්සොළ්හී ච අප්පටිවානී ච සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච ආතප්පං පධානං අධිට්ඨානං අනුයොගො අප්පමත්තො අප්පමාදො කුසලෙසු ධම්මෙසු. ‘‘කථාහං අපරිඤ්ඤාතං වා දුක්ඛං පරිජානෙය්‍යං, අප්පහීනෙ වා කිලෙසෙ පජහෙය්‍යං , අභාවිතං වා මග්ගං භාවෙය්‍යං, අසච්ඡිකතං වා නිරොධං සච්ඡිකරෙය්‍ය’’න්ති යො තත්ථ ඡන්දො ච වායාමො ච උස්සාහො ච උස්සොළ්හී ච අප්පටිවානී ච සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච ආතප්පං පධානං අධිට්ඨානං අනුයොගො අප්පමත්තො අප්පමාදො කුසලෙසු ධම්මෙසූති - එවංවිහාරී සතො අප්පමත්තො.
භික්ඛු චරං හිත්වා මමායිතානීති. භික්ඛූති පුථුජ්ජනකල්‍යාණකො (කල්‍යාණපුථුජ්ජනො (ස්‍යා.), එවමීදිසෙසු ඨානෙසු) වා භික්ඛු සෙක්ඛො වා භික්ඛු. චරන්ති චරන්තො විහරන්තො ඉරියන්තො වත්තෙන්තො පාලෙන්තො යපෙන්තො යාපෙන්තො. මමත්තාති ද්වෙ මමත්තා - තණ්හාමමත්තඤ්ච දිට්ඨිමමත්තඤ්ච...පෙ.... ඉදං තණ්හාමමත්තං...පෙ.... ඉදං දිට්ඨිමමත්තං... තණ්හාමමත්තං පහාය දිට්ඨිමමත්තං පටිනිස්සජ්ජිත්වා මමත්තෙ ජහිත්වා චජිත්වා පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්‍යන්තීකරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වාති - භික්ඛු චරං හිත්වා මමායිතානි.
ජාතිං ජරං සොකපරිද්දවඤ්ච, ඉධෙව විද්වා පජහෙය්‍ය දුක්ඛන්ති. ජාතීති යා තෙසං තෙසං සත්තානං...පෙ.... ජරන්ති යා තෙසං තෙසං සත්තානං...පෙ.... සොකොති ඤාතිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස...පෙ.... පරිදෙවොති ඤාතිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස...පෙ.... ඉධාති ඉමිස්සා දිට්ඨියා...පෙ.... ඉමස්මිං මනුස්සලොකෙ. විද්වාති විජ්ජාගතො ඤාණී විභාවී මෙධාවී. දුක්ඛන්ති ජාතිදුක්ඛං...පෙ.... දොමනස්සුපායාසදුක්ඛං. ජාතිං ජරං සොකපරිද්දවඤ්ච, ඉධෙව විද්වා පජහෙය්‍ය දුක්ඛන්ති විජ්ජාගතො ඤාණී විභාවී මෙධාවී ඉධෙව ජාතිඤ්ච ජරඤ්ච සොකපරිද්දවඤ්ච දුක්ඛඤ්ච පජහෙය්‍ය විනොදෙය්‍ය බ්‍යන්තීකරෙය්‍ය අනභාවං ගමෙය්‍යාති - ජාතිං ජරං සොකපරිද්දවඤ්ච, ඉධෙව විද්වා පජහෙය්‍ය දුක්ඛං. තෙනාහ භගවා -
‘‘එවංවිහාරී සතො අප්පමත්තො, භික්ඛු චරං හිත්වා මමායිතානි;
ජාතිං ජරං සොකපරිද්දවඤ්ච, ඉධෙව විද්වා පජහෙය්‍ය දුක්ඛ’’න්ති.
25
(4-8)
1. “මෙසේ වසන්නාවූ සිහි ඇති අප්‍රමාදවූ තැනැත්තේ” යන්නෙහි ‘මෙසේ වාසයකරන්නාවූ’ යනු නන්දියද නිවෙසනයද අභිසංස්කාර විඤ්ඤාණයද කර්ම භවයද ප්‍රතිසන්ධිකවූ පුනර්භවයද දුරුකරන්නේ සංසිඳුවන්නේ සම්පූර්ණයෙන් අභාවයට පමුණුවන්නේද වෙති. ‘සිහි ඇති යනු’ කරුණු සතරකින් සිහි ඇත්තේ නමි. කයෙහි කය අනුව බලන සිහිය පිහිටුවීම වඩන්නේ (1-8) 4 (ii) ඡේදය යෙදිය යුතුයි.) හෙතෙම සිහි ඇත්තේයයි කියයි. ‘අප්‍රමාදවූයේ’ යනු සකස්ව කරන්නේ, නිතර ක්‍රියා කරන්නේ නොනවත්වා ක්‍රියාකරන්නේ කම්මැලි නොවී ක්‍රියාකරන්නේ බහා නොතැබූ කැමැත්ත ඇත්තේ බහා නොතැබූ ධුර ඇත්තේ කුසලයන්හි අප්‍රමාදවූයේ කෙසේ මම නොපුරණලද හෝ ශීල සමූහය ඒ ඒ තන්හි ප්‍රඥාවෙන් උත්සාහවත් කෙරෙම්දැයි යමෙක් එහි කැමැත්තද ව්‍යායාමයද උත්සාහයද නොපසුබස්නා බවද සිහියද මනා නුවණැතිබවද යෙදීමද කුශල ධර්මයන්හි අප්‍රමාදයද කෙරේද? කෙසේ මම නොපුරණලද හෝ ශීල සමූහය සමාධි සමූහය ප්‍රඥා සමූහය, විමුක්ති ස්කන්ධය විමුක්ති ඥාන දර්ශන ස්කන්ධය පුරන්නෙම්ද? පුරණලද හෝ විමුක්ති ඥාන දර්ශන ස්කන්ධය ඒ ඒ තන්හි නුවණින් උත්සාහවත් කෙරෙම්දැයි යමෙක් එහි කැමැත්තද ව්‍යායාමයද උත්සාහයද, නොපසුබස්නා බවද, සිහියද මනා නුවණැතිබවද සිහියද බලවත් උත්සාහයද පටන්ගත් වීර්ය ඇති බවද අධිෂ්ඨානයද යෙදීමද කුශල ධර්මයන්හි අප්‍රමාදයද කෙසේ මම නොදන්නාලද දුක හෝ දැනගන්නෙම්ද, ප්‍රහීන නොකරණ ලද කෙලෙස් හෝ දුරුකරන්නෙම්ද, නොවඩන ලද මාර්ගය හෝ මඩන්නෙම්ද ප්‍රත්‍යක්ෂ නොකරණලද නිරෝධය හෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නෙම්දැයි එහි කැමැත්තද, උත්සාහයද, යෙදීමද, නොපසුබැසීමද, සිහියද පටන්ගන්නා ලද වීර්ය ඇතිබවද, සිහියද නුවණද ප්‍රධන් වීර්යයද, අධිෂ්ඨානයද කුශලධර්මයන්හි යෙදීමදැයි මෙසේ වාසය කරන්නේ යනුයි.
2. “භික්ඛු” යනු පෘථග්ජන කල්‍යාණක හෝ භික්ෂුවයි ශෛක්ෂ්‍ය (හික්මෙන) හෝ භික්ෂුවයි. හැසිරෙත් යනු හැසිරෙන්නේ වාසයකරන්නේ ඉරියව් පවත්වන්නේ පාලනය කරන්නේ යැපෙන්නේ යනුයි.
3. “මමත්වය” නම් මමත්ව දෙකකි. තෘෂ්ණා මමත්වයද දෘෂ්ටි මමත්වයද යනුයි. (මෙහි (2-6) 1 (ii) (iii) ඡේද යෙදිය යුතුයි.) තෘෂ්ණා මමත්වය දුරුකොට දෘෂ්ටි මමත්වය බැහැර කොට මමත්වයන් හැර සංසිඳවා අත්හැර සම්පූර්ණයෙන් අභාවයට පමුණුවා යනුයි. නුවණැති භික්ෂුතෙම මමත්ව කටයුතු දේ දුරුකොට, ජාති ජරා ශොක වැළපීම් මෙහිම දුරුකරන්නේය දුක යන්නෙහි ‘ජාති’ යනු ඒ ඒ සත්වයන්ගේ (4-4) 2 (ii) යෙදිය යුතුයි.) මමත්වය නම් (මහා නිද්දෙසයෙහි (2-6) 1 (ii)
(iii) ඡේදය යෙදිය යුතුයි.) මෙහි යනු මේ දෘෂ්ටියෙහි (මහා නිද්දෙසයෙහි (2-6) 1 (ii) (iii) ඡේදය යෙදිය යුතුයි. මේ මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහි නුවණැත්තේ යනු දන්නා තැනැත්තේ ප්‍රඥාවත් තැනැත්තේ යනුයි. දුක යනු ජාති දුක (4-3) 4 ඡේදයේ “දුක්ඛ” යන තැන සිට යෙදිය යුතුයි.) ජාති ජරා ශෝක පරිදේව දුක් මෙහිදීම නුවණැත්තේ දුරුකරන්නේය යනු ‘විද්‍යාවෙන් යුක්ත තැනැත්තේ නුවණැත්තේ, ප්‍රඥාවත් තැනැත්තේ මෙහිදීම ඉපදීමද, ජරාවද, ශෝක වැළපීම් දුක්ද දුරුකරන්නේය, සංසිඳවන්නේය. සම්පූර්ණ අභාවයට පමුණුවන්නේය. ජාති ජරා ශොක වැළපීම් යනු නුවණැත්තේ මෙහිදීම දුරුකරන්නේය. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ දේශනා කළහ.
26
එතාභිනන්දාමි වචො මහෙසිනො, සුකිත්තිතං ගොතමනූපධීකං;
අද්ධා හි භගවා පහාසි දුක්ඛං, තථා හි තෙ විදිතො එස ධම්මො.
එතාභිනන්දාමි වචො මහෙසිනොති. එතන්ති තුය්හං වචනං බ්‍යප්පථං දෙසනං අනුසාසනං අනුසිට්ඨං නන්දාමි අභිනන්දාමි මොදාමි අනුමොදාමි ඉච්ඡාමි සාදියාමි පත්ථයාමි පිහයාමි අභිජප්පාමි. මහෙසිනොති කිං මහෙසි භගවා? මහන්තං සීලක්ඛන්ධං එසී ගවෙසී පරියෙසීති මහෙසි...පෙ.... කහං නරාසභොති මහෙසීති - එතාභිනන්දාමි වචො මහෙසිනො.
සුකිත්තිතං ගොතමනූපධීකන්ති. සුකිත්තිතන්ති සුකිත්තිතං සුආචික්ඛිතං සුදෙසිතං සුපඤ්ඤපිතං සුපට්ඨපිතං සුවිවරිතං සුවිභජිතං සුඋත්තානීකතං සුපකාසිතන්ති - සුකිත්තිතං. ගොතමනූපධීකන්ති උපධී වුච්චන්ති කිලෙසා ච ඛන්ධා ච අභිසඞ්ඛාරා ච. උපධිප්පහානං උපධිවූපසමං උපධිපටිනිස්සග්ගං උපධිපටිපස්සද්ධං අමතං නිබ්බානන්ති - සුකිත්තිතං ගොතමනූපධීකං.
අද්ධා හි භගවා පහාසි දුක්ඛන්ති. අද්ධාති එකංසවචනං නිස්සංසයවචනං නික්කඞ්ඛාවචනං අද්වෙජ්ඣවචනං අද්වෙළ්හකවචනං නිරොධවචනං අප්පණකවචනං අවත්ථාපනවචනමෙතං - අද්ධාති. භගවාති ගාරවාධිවචනමෙතං...පෙ.... සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති, යදිදං භගවාති. පහාසි දුක්ඛන්ති ජාතිදුක්ඛං ජරාදුක්ඛං බ්‍යාධිදුක්ඛං මරණදුක්ඛං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසදුක්ඛං පහාසි පජහි විනොදෙසි බ්‍යන්තීකරොසි අනභාවං ගමෙසීති - අද්ධා හි භගවා පහාසි දුක්ඛං.
තථා හි තෙ විදිතො එස ධම්මොති තථා හි තෙ විදිතො තුලිතො තීරිතො විභූතො විභාවිතො එස ධම්මොති - තථා හි තෙ විදිතො එස ධම්මො. තෙනාහ සො බ්‍රාහ්මණො -
‘‘එතාභිනන්දාමි වචො මහෙසිනො, සුකිත්තිතං ගොතමනූපධීකං;
අද්ධා හි භගවා පහාසි දුක්ඛං, තථා හි තෙ විදිතො එස ධම්මො’’ති.
26
(4-9)
1. “භාග්‍යවතුන් වහන්සේගේ මේ වචනයට සතුටුවෙමි” යන්නෙහි මෙයට යනු ඔබගේ වචනයට දේශනාවට, ගැලපීමට සතුටුවෙමි, කැමතිවෙමි, ඉවසමි, තබමි, ප්‍රියකරමි, යනුයි. ‘මහර්ෂි’ යනු (4-6) 1 ඡේදය යෙදිය යුතුයි.
2. “මනාකොට දේශනා කරණලද” යනු මනාකොට කියනලද, මනාකොට තබනලද මනාකොට පනවන ලද මනාකොට විවෘතකරණලද යනුයි. ‘උපධි යයි’ කෙලෙස්ද ස්කන්ධයෝද, අභිසංස්කාරයෝ කියත්. උපධි ප්‍රහානය, උපධි සංසිඳීම, අමෘතවූ නිර්වාණයයි මනාකොට කියන ලදී.
ඒකාන්තයෙන් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ දුක දුරුකළසේක. යන්නෙහි ඒකාන්තයෙන් යනු ඒකාන්ත වචනයයි, නියම වචනයයි. සැක නැති වචනයයි. අදහස් දෙකක් නැති වචනයයි නිරෝධ වචනයයි. අපණ්ණක වචනයයි. ස්ථිර වචනයයි. මේ ඒකාන්තයෙන් යනුයි.
“භාග්‍යවත්” යනු ගෞරව වචනයයි. (මහා නිද්දෙසයේ (7-2) 1 භාග්‍යවතුන් වහන්සේ යනු යන තැන සිට යෙදිය යුතුයි.) දුක දුරුකළේය. යන්නෙහි (ii) ජාති දුක ජරා දුක ව්‍යාධි දුක ශෝකය, වැළපීම කායික දුක, දොම්නස දැඩි ආයාස දුක දුරුකළේය. සංසිඳවිය. නූපදනා බවට පැමිණ විය. (iii) ඒ එසේම ඔබ විසින් දන්නා ලද්දේය. සමකොට බලන ලද්දේය. තීරණය කරන ලද්දේය. මේ ධර්මය යයි එසේ ඔබ විසින් දන්නා ලද්දේය. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.
27
තෙ චාපි නූනප්පජහෙය්‍යු දුක්ඛං, යෙ ත්වං මුනී අට්ඨිතං ඔවදෙය්‍ය;
තං තං නමස්සාමි සමෙච්ච නාග, අප්පෙව මං භගවා අට්ඨිතං ඔවදෙය්‍ය.
තෙ චාපි නූනප්පජහෙය්‍යු දුක්ඛන්ති. තෙ චාපීති ඛත්තියා ච බ්‍රාහ්මණා ච වෙස්සා ච සුද්දා ච ගහට්ඨා ච පබ්බජිතා ච දෙවා ච මනුස්සා ච. පජහෙය්‍යු දුක්ඛන්ති ජාතිදුක්ඛං ජරාදුක්ඛං බ්‍යාධිදුක්ඛං මරණදුක්ඛං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසදුක්ඛං පජහෙය්‍යුං විනොදෙය්‍යුං බ්‍යන්තීකරෙය්‍යුං අනභාවං ගමෙය්‍යුන්ති - තෙ චාපි නූනප්පජහෙය්‍යු දුක්ඛං.
යෙ ත්වං මුනී අට්ඨිතං ඔවදෙය්‍යාති. යෙති ඛත්තියෙ ච බ්‍රාහ්මණෙ ච වෙස්සෙ ච සුද්දෙ ච ගහට්ඨෙ ච පබ්බජිතෙ ච දෙවෙ ච මනුස්සෙ ච. ත්වන්ති භගවන්තං භණති. මුනීති මොනං වුච්චති ඤාණං...පෙ.... සඞ්ගජාලමතිච්ච සො මුනි. අට්ඨිතං ඔවදෙය්‍යාති අට්ඨිතං ඔවදෙය්‍ය සක්කච්චං ඔවදෙය්‍ය අභිණ්හං ඔවදෙය්‍ය පුනප්පුනං ඔවදෙය්‍ය අනුසාසෙය්‍යාති - යෙ ත්වං මුනී අට්ඨිතං ඔවදෙය්‍ය.
තං තං නමස්සාමි සමෙච්ච නාගාති. න්ති භගවන්තං භණති. නමස්සාමීති කායෙන වා නමස්සාමි, වාචාය වා නමස්සාමි, චිත්තෙන වා නමස්සාමි, අන්වත්ථපටිපත්තියා වා නමස්සාමි, ධම්මානුධම්මපටිපත්තියා වා නමස්සාමි, සක්කරොමි ගරුං කරොමි (ගරුකරොමි (ස්‍යා.)) මානෙමි පූජෙමි. සමෙච්චාති සමෙච්ච අභිසමෙච්ච සමාගන්ත්වා අභිසමාගන්ත්වා සම්මුඛා තං නමස්සාමි. නාගාති නාගො ච භගවා ආගුං න කරොතීති - නාගො, න ගච්ඡතීති - නාගො, න ආගච්ඡතීති - නාගො. කථං භගවා ආගුං න කරොතීති - නාගො? ආගු වුච්චති පාපකා අකුසලා ධම්මා සංකිලෙසිකා පොනොභවිකා සදරා දුක්ඛවිපාකා ආයතිං ජාතිජරාමරණියා.
ආගුං න කරොති කිඤ්චි ලොකෙ, [සභියාති භගවා]
සබ්බසංයොගෙ (සබ්බයොගෙ (ක.), සු. නි. 527) විසජ්ජ බන්ධනානි;
සබ්බත්ථ න සජ්ජතී විමුත්තො, නාගො තාදි පවුච්චතෙ තථත්තාති.
එවං භගවා ආගුං න කරොතීති - නාගො.
කථං භගවා න ගච්ඡතීති - නාගො. භගවා න ඡන්දාගතිං ගච්ඡති, න දොසාගතිං ගච්ඡති, න මොහාගතිං ගච්ඡති, න භයාගතිං ගච්ඡති, න රාගවසෙන ගච්ඡති, න දොසවසෙන ගච්ඡති, න මොහවසෙන ගච්ඡති, න මානවසෙන ගච්ඡති, න දිට්ඨිවසෙන ගච්ඡති, න උද්ධච්චවසෙන ගච්ඡති, න විචිකිච්ඡාවසෙන ගච්ඡති, න අනුසයවසෙන ගච්ඡති, න වග්ගෙහි ධම්මෙහි යායති නීයති (නිය්‍යති (ස්‍යා. ක.)) වුය්හති සංහරීයති. එවං භගවා න ගච්ඡතීති - නාගො.
කථං භගවා න ආගච්ඡතීති - නාගො. සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡති. සකදාගාමිමග්ගෙන...පෙ.... අනාගාමිමග්ගෙන... අරහත්තමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡති. එවං භගවා න ආගච්ඡතීති නාගොති - තං තං නමස්සාමි සමෙච්ච නාග.
අප්පෙව මං භගවා අට්ඨිතං ඔවදෙය්‍යාති අප්පෙව මං භගවා අට්ඨිතං ඔවදෙය්‍ය සක්කච්චං ඔවදෙය්‍ය අභිණ්හං ඔවදෙය්‍ය පුනප්පුනං ඔවදෙය්‍ය අනුසාසෙය්‍යාති - අප්පෙව මං භගවා අට්ඨිතං ඔවදෙය්‍ය. තෙනාහ සො බ්‍රාහ්මණො -
‘‘තෙ චාපි නූනප්පජහෙය්‍යු දුක්ඛං, යෙ ත්වං මුනී අට්ඨිතං ඔවදෙය්‍ය;
තං තං නමස්සාමි සමෙච්ච නාග, අප්පෙව මං භගවා අට්ඨිතං ඔවදෙය්‍යා’’ති.
27
(4-10)
1. “ඔවුහුද ඒකාන්තයෙන් දුක දුරු කරන්නේය” යනු ඒ ඒ ක්ෂත්‍රියයෝද, බ්‍රාහ්මණයෝද, වෛශ්‍යයෝද, ශුද්‍රයෝද, ගෘහස්ථයෝද, ප්‍රව්‍රජිතයෝද, දෙවතාවෝද, මනුෂ්‍යයෝද දුරු කළාහුය. “දුක නම්” ජාති දුක (4-9) 2 (ii) යෙදිය යුතුය.) දුරු කළාහුය, සංසිඳවූවාහුය, සම්පූර්ණයෙන් අභාවයට පැමිණෙව්වාහුය, යනුයි. “මුනි” යනු “මොන” යයි ඥානයට කියයි. (මහා නිද්දේසයේ 2-8) 10 මුනි යනු යන තැන සිට යෙදිය යුතුයි.) තෘෂ්ණා ජාලය ඉක්මවා සිටියේද හෙතෙම මුනි නමි, මනාසේ අවවාද කරන්නේය. සකස්ව අවවාද කරන්නේය. නිතර අවවාද කරන්නේය. නැවත නැවත අවවාද කරන්නේය. අනුශාසනා කරන්නේය යනුයි. “නාග” යනු එය භාග්‍යවතුන් වහන්සේට ආමන්ත්‍රණය කරයි. “වඳිමි” යනු කයින් වඳිමි, වචනයෙන් හෝ වඳිමි, සිතින් හෝ වඳිමි, අන්වර්ථ ප්‍රතිපත්තියෙන් හෝ වඳිමි, ධර්මානුධර්ම ප්‍රතිපත්තියෙන් හෝ වඳිමි. සත්කාර කරමි, ගරුකාර කරමි, බහුමාන කරමි, පුදමි “එකතුව රැස්ව, හමුව උන්වහන්සේට නමස්කාර කරයි. යනුයි. “නාග” යනු භාග්‍යවතුන් වහන්සේ නාගසේන, වරද නොකරණ බැවින් නාග නමි, නොයේනුයි නාග නමි. නොපැමිණේනුයි නාග නමි. කෙසේ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වරද නොකරණ බැවින් නාග නම්වේද “වරද” යයි ලාමකවූ කෙලෙස් ඇති කරන්නාවූ නැවත භවයක් දෙන්නාවූ දුක්ඛ විපාකවූ නැවත ජාති ජරා මරණ දෙන්නාවූ ලාමක අකුශල ධර්මයෝ කියත්. (මහා නිද්දේසයේ (9-11) 2 ඡේදය යෙදිය යුතුයි.) නාගයන් වහන්සේට රැස්ව ඒ ඒ කරුණෙන් නමස්කාර කරමි. මට භාග්‍යවතුන් වහන්සේ නිතර අවවාද කරන්නේ නම් යෙහෙකි. නැවත නැවත අවවාද කරන්නේ නම් යෙහෙක. අනුශාසනා කරන්නේ නම් යෙහෙක. එහෙයින් ඒ බ්‍රාහ්මණතෙම මෙසේ කීය.
28
යං බ්‍රාහ්මණං වෙදගුමාභිජඤ්ඤා, අකිඤ්චනං කාමභවෙ අසත්තං;
අද්ධා හි සො ඔඝමිමං අතාරි, තිණ්ණො ච පාරං අඛිලො අකඞ්ඛො.
යං බ්‍රාහ්මණං වෙදගුමාභිජඤ්ඤාති. බ්‍රාහ්මණොති සත්තන්නං ධම්මානං බාහිතත්තා බ්‍රාහ්මණො. සක්කායදිට්ඨි බාහිතා හොති, විචිකිච්ඡා බාහිතා හොති, සීලබ්බතපරාමාසො බාහිතො හොති, රාගො බාහිතො හොති, දොසො බාහිතො හොති, මොහො බාහිතො හොති, මානො බාහිතො හොති. බාහිතාස්ස හොන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා සංකිලෙසිකා පොනොභවිකා සදරා දුක්ඛවිපාකා ආයතිං ජාතිජරාමරණියා.
බාහිත්වා සබ්බපාපකානි, [සභියාති භගවා]
විමලො සාධුසමාහිතො ඨිතත්තො;
සංසාරමතිච්ච කෙවලී සො, අසිතො (අනිස්සිතො (ස්‍යා.) සු. නි. 524) තාදි පවුච්චතෙ ස බ්‍රහ්මා.
වෙදගූති වෙදො වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං...පෙ.... සබ්බං වෙදමතිච්ච වෙදගූ සොති. අභිජඤ්ඤාති අභිජානෙය්‍ය ආජානෙය්‍ය විජානෙය්‍ය පටිවිජානෙය්‍ය පටිවිජ්ඣෙය්‍යාති - යං බ්‍රාහ්මණං වෙදගුමාභිජඤ්ඤා.
අකිඤ්චනං කාමභවෙ අසත්තන්ති. අකිඤ්චනන්ති රාගකිඤ්චනං දොසකිඤ්චනං මොහකිඤ්චනං මානකිඤ්චනං දිට්ඨිකිඤ්චනං කිලෙසකිඤ්චනං දුච්චරිතකිඤ්චනං, යස්සෙතෙ කිඤ්චනා පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිපස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා, සො වුච්චති අකිඤ්චනො. කාමාති උද්දානතො ද්වෙ කාමා - වත්ථුකාමා ච කිලෙසකාමා ච...පෙ.... ඉමෙ වුච්චන්ති වත්ථුකාමා...පෙ.... ඉමෙ වුච්චන්ති කිලෙසකාමා. භවාති ද්වෙ භවා - කම්මභවො ච පටිසන්ධිකො ච පුනබ්භවො ...පෙ.... අයං පටිසන්ධිකො පුනබ්භවො. අකිඤ්චනං කාමභවෙ අසත්තන්ති අකිඤ්චනං පුග්ගලං කාමභවෙ ච අසත්තං අලග්ගං අලග්ගිතං අපලිබුද්ධං නික්ඛන්තං නිස්සටං විප්පමුත්තං විසඤ්ඤුත්තං විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරන්තන්ති - අකිඤ්චනං කාමභවෙ අසත්තං.
අද්ධා හි සො ඔඝමිමං අතාරීති. අද්ධාති එකංසවචනං...පෙ.... අවත්ථාපනවචනමෙතං - අද්ධාති. ඔඝන්ති කාමොඝං භවොඝං දිට්ඨොඝං අවිජ්ජොඝං. අතාරීති උත්තරි පතරි සමතික්කමි වීතිවත්තයීති - අද්ධා හි සො ඔඝමිමං අතාරි.
තිණ්ණො ච පාරං අඛිලො අකඞ්ඛොති. තිණ්ණොති කාමොඝං තිණ්ණො, භවොඝං තිණ්ණො, දිට්ඨොඝං තිණ්ණො, අවිජ්ජොඝං තිණ්ණො, සංසාරපථං තිණ්ණො උත්තිණ්ණො නිත්ථිණ්ණො (නිත්තිණ්ණො (ස්‍යා.)) අතික්කන්තො සමතික්කන්තො වීතිවත්තො. සො වුත්ථවාසො (වුට්ඨවාසො (ස්‍යා.) මහානි. 6) චිණ්ණචරණො ගතද්ධො ගතදිසො ගතකොටිකො පාලිතබ්‍රහ්මචරියො උත්තමදිට්ඨිප්පත්තො භාවිතමග්ගො, පහීනකිලෙසො පටිවිද්ධාකුප්පො සච්ඡිකතනිරොධො . දුක්ඛං තස්ස පරිඤ්ඤාතං, සමුදයො පහීනො, මග්ගො භාවිතො, නිරොධො සච්ඡිකතො, අභිඤ්ඤෙය්‍යං අභිඤ්ඤාතං, පරිඤ්ඤෙය්‍යං පරිඤ්ඤාතං, පහාතබ්බං පහීනං, භාවෙතබ්බං භාවිතං, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකතං. සො උක්ඛිත්තපලිඝො සංකිණ්ණපරික්ඛො අබ්බුළ්හෙසිකො නිරග්ගළො අරියො පන්නද්ධජො පන්නභාරො විසඤ්ඤුත්තො පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනො ඡළඞ්ගසමන්නාගතො එකාරක්ඛො චතුරාපස්සෙනො පනුණ්ණපච්චෙකසච්චො (පණුන්නපච්චෙකසච්චො (ක.)) සමවයසට්ඨෙසනො අනාවිලසඞ්කප්පො පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරො සුවිමුත්තචිත්තො සුවිමුත්තපඤ්ඤො කෙවලී වුසිතවා උත්තමපුරිසො පරමපුරිසො පරමපත්තිප්පත්තො. සො නෙව ආචිනාති න අපචිනාති, අපචිනිත්වා ඨිතො. නෙව පජහති න උපාදියති, පජහිත්වා ඨිතො. නෙව විසිනෙති න උස්සිනෙති, විසිනෙත්වා ඨිතො. නෙව විධූපෙති න සන්ධූපෙති, විධූපෙත්වා ඨිතො. අසෙක්ඛෙන සීලක්ඛන්ධෙන සමන්නාගතත්තා ඨිතො. අසෙක්ඛෙන සමාධික්ඛන්ධෙන...පෙ.... පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන... විමුත්තික්ඛන්ධෙන... විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙන සමන්නාගතත්තා ඨිතො. සච්චං සම්පටිපාදයිත්වා (පටිපාදයිත්වා (ස්‍යා.)) ඨිතො. එජං සමතික්කමිත්වා ඨිතො. කිලෙසග්ගිං පරියාදියිත්වා ඨිතො. අපරිගමනතාය ඨිතො. කථං (කටං (ස්‍යා.) කාමසුත්තනිද්දෙසට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා) සමාදාය ඨිතො? විමුත්තිපටිසෙවනතාය ඨිතො . මෙත්තාය පාරිසුද්ධියා ඨිතො. කරුණාය ...පෙ.... මුදිතාය... උපෙක්ඛාය පාරිසුද්ධියා ඨිතො. අච්චන්තපාරිසුද්ධියා ඨිතො. අතම්මයතාය (අකම්මඤ්ඤතාය (ස්‍යා.)) පාරිසුද්ධියා ඨිතො. විමුත්තත්තා ඨිතො. සන්තුස්සිතත්තා ඨිතො. ඛන්ධපරියන්තෙ ඨිතො. ධාතුපරියන්තෙ ඨිතො. ආයතනපරියන්තෙ ඨිතො. ගතිපරියන්තෙ ඨිතො. උපපත්තිපරියන්තෙ ඨිතො. පටිසන්ධිපරියන්තෙ ඨිතො. භවපරියන්තෙ ඨිතො. සංසාරපරියන්තෙ ඨිතො. වට්ටපරියන්තෙ ඨිතො. අන්තිමභවෙ ඨිතො. අන්තිමෙ සමුස්සයෙ ඨිතො. අන්තිමදෙහධරො අරහා.
තස්සායං පච්ඡිමකො භවො, චරිමොයං සමුස්සයො;
ජාතිමරණසංසාරො, නත්ථි තස්ස පුනබ්භවොති.
තිණ්ණො ච පාරන්ති පාරං වුච්චති අමතං නිබ්බානං. යො සො සබ්බසඞ්ඛාරසමථො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධො නිබ්බානං. සො පාරගතො පාරප්පත්තො අන්තගතො අන්තප්පත්තො කොටිගතො කොටිප්පත්තො පරියන්තගතො පරියන්තප්පත්තො වොසානගතො වොසානප්පත්තො තාණගතො තාණප්පත්තො ලෙණගතො ලෙණප්පත්තො සරණගතො සරණප්පත්තො අභයගතො අභයප්පත්තො අච්චුතගතො අච්චුතප්පත්තො අමතගතො අමතප්පත්තො නිබ්බානගතො නිබ්බානප්පත්තො. සො වුත්තවාසො චිණ්ණචරණො...පෙ.... ජාතිමරණසංසාරො, නත්ථි තස්ස පුනබ්භවොති - තිණ්ණො ච පාරං.
අඛිලොති රාගො ඛිලො, දොසො ඛිලො, මොහො ඛිලො, කොධො ඛිලො, උපනාහො ඛිලො...පෙ.... සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරා ඛිලා. යස්සෙතෙ ඛිලා පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිපස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා සො වුච්චති අඛිලො. අකඞ්ඛොති දුක්ඛෙ කඞ්ඛා, දුක්ඛසමුදයෙ කඞ්ඛා, දුක්ඛනිරොධෙ කඞ්ඛා, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය කඞ්ඛා, පුබ්බන්තෙ කඞ්ඛා, අපරන්තෙ කඞ්ඛා, පුබ්බන්තාපරන්තෙ කඞ්ඛා, ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු කඞ්ඛා, යා එවරූපා කඞ්ඛා කඞ්ඛායනා කඞ්ඛායිතත්තං විමති විචිකිච්ඡා ද්වෙළ්හකං ද්වෙධාපථො සංසයො අනෙකංසග්ගාහො ආසප්පනා පරිසප්පනා අපරියොගාහනා ඡම්භිතත්තං චිත්තස්ස මනොවිලෙඛො. යස්සෙතෙ කඞ්ඛා පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිපස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා සො වුච්චති අකඞ්ඛොති - තිණ්ණො ච පාරං අඛිලො අකඞ්ඛො. තෙනාහ භගවා -
‘‘යං බ්‍රාහ්මණං වෙදගුමාභිජඤ්ඤා, අකිඤ්චනං කාමභවෙ අසත්තං;
අද්ධා හි සො ඔඝමිමං අතාරි, තිණ්ණො ච පාරං අඛිලො අකඞ්ඛො’’ති.
28
(4-11)
1. “වෙදගු නම් බ්‍රාහ්මණතෙම යමක් දන්නේද” යන්නෙහි “බ්‍රාහ්මණ” යනු ධර්ම සතක් බැහැර කරණලද බැවින් බ්‍රාහ්මණ නමි. මහානිද්දෙසයේ (4-3) (1) බ්‍රාහ්මණ යනු යන තැනට සිට යොදාගත යුතුයි.) “වේදය දත්” යන්නෙහි වෙදයෝ යයි. සතරමාර්ග ඥානයට කියයි. (මහානිද්දෙසයේ (4-5) 3 (ii) යෙදිය යුතුයි.) ‘මනාකොටදැන’ යනු දැනගන්නේය. විශේෂයෙන් දැනගන්නේය. අවබෝධ කරන්නේය යනුයි. කිඤ්චන (කෙලෙස්) නැති යනු රාග කිඤ්චනය, ද්වේෂ කිඤ්චනය, මෝහ කිඤ්චනය, මාන කිඤ්චනය, දෘෂ්ටි කිඤ්චනය, ක්ලේශ කිඤ්චනය, දුශ්චරිත කිඤ්චනය යන යම් ඒ ප්‍රහීනද මුලින් සිඳුනේද, සංසිඳුනේද, ඉපදීමට අයොග්‍ය වුයේද ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද හෙතෙම අකිඤ්චනයයි කියයි.
2. “කාමයෝ නම්” ප්‍රකට වශයෙන් කාම දෙකොටසෙකි. වස්තු කාමයෝද ක්ලේශ කාමයෝද යනුයි. (මහා නිද්දේසයේ 1 (i) (ii) 2 දෙ යෙදිය යුතුයි.) මේ ක්ලේශකාමයෝ යයි කියත්. භවයෝ නම් භව දෙකකි. කර්ම භවයද ප්‍රතිසන්ධිවූ පුනර්භවයද යනුයි. ‘අකිඤ්ඤනවූ (කෙලෙස් නැති) පුද්ගලයා කාමභවයෙහි නොපැමිණියේය. නොලැගුනේය, නියතය, වෙන්වූයේය සීමා නොකළ සිතින් වාසය කෙරෙත්. හෙතෙම ඒකාන්තයෙන් යනු ඒකාන්තයෙන් හෙතෙම මේ ඕඝය තරණය කළේය, යන්නෙහි, “ඒකාන්තයෙන්” යනු ඒකාන්ත වචනයයි. ඕඝය යනු කාමොඝය, භවොඝය, දිට්ඨොඝය, අවිජ්ජොඝය, යනුයි. තරණය කළේය. යනු ඉක්මවූයේය, යනුයි. මේ ඕඝය තරණය කළේ යනු කාමොඝය තරණය කළේය. භවොඝය තරණය කළේය, දිට්ඨොඝය තරණය කළේය. හෙතෙම විසූ වාස ඇත්තේ, පුරුදු කළ ගමන් ඇත්තේ, ගිය කෙළවර ඇත්තේ, ගිය දිශාව ඇත්තේ, පාලනය කරණලද බ්‍රහ්මචරියා ඇත්තේ, වඩනලද මාර්ග ඇත්තේ, ප්‍රහීන කළ කෙළෙස් ඇත්තේ, ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ නිරෝධය ඇත්තේ, දුක්ඛයාගේ කෙළවර දක්නාලදී. සමුදය ප්‍රහීනය, මාර්ගය වඩන ලදී. නිරෝධය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරණලදී. දැනගත යුත්ත දැන ගන්නාලදී. විශේෂයෙන් දැනගත යුත්ත විශේෂයෙන් දැන ගන්නා ලදී. පහකළ යුතුදෙය පහකරණ ලදී. වැඩිය යුතු දෙය වඩන ලදී. හෙතෙම උගුලන ලද දොර පළු ඇත්තේය. තරණය කරණලද දිය අගල ඇත්තේය. උදුරා දැමූ කනුව ඇත්තේය. බැහැර කරණලද අගුල ඇත්තේය. පීඩා රහිතය. ශාන්තවූ ධර්ම ඇත්තේය. බහා තැබූ කෙලෙස් බර ඇත්තේය. කාමයන්ගෙන් වෙන්වූ (මහා නිද්දෙසයේ (1541) පිටේ 20 ඡේදය යෙදිය යුතුයි.)
3. “පරතෙරට එතරවූයේම” යන්නෙහි පර තෙරයයි අමෘතවූ නිර්වාණයට කියයි. යම් ඒ නිවනක් සියලු සංස්කාරයන් ශමනය කළේ සියලු උපධීන් සංසිඳවූයේ, තෘෂ්ණා ක්ෂය වූයේ විරාග යයි නිරෝධ යයි නම්වූයේද, ඒ නිවනයි. හෙතෙම පරතෙරට ගියේ පරතෙරට පැමිණියේ අන්තයට ගියේ අන්තයට පැමිණියේ කෙළවරට පැමිණියේ, අවසානයට ගියේ, අවසානයට පැමිණියේ, ආරක්ෂාවට ගියේ ආරක්ෂාවට පැමිණියේ සරණ බවට ගියේ සරණ බවට පැමිණියේ, අභය බවට ගියේ අභය බවට පැමිණියේ, ඉක්මීමට ගියේ, ඉක්මීමට පැමිණියේ අමෘතයට ගියේ, අමෘතයට පැමිණියේ, නිර්වාණයට ගියේ නිර්වාණයට පැමිණියේ, හෙතෙම විසූ වාස ඇත්තේ (මහා නිද්දෙසයේ (3-7) 6 (ii) යෙදිය යුතුයි.) නැවත ඉපදීමක් නැත. “හුල් නැත්තේ” යනු රාග හුල (මහා නිද්දෙසයේ 15-5 (1) හුල් යන තැන සිට යොදාගත යුතුයි.) සියලු අකුසල රැස් කිරීම නමැති හුල් යන යමෙකුට මේ හුල් ප්‍රහීනද මුලින් සිඳුනේද, ශාන්තද සන්සිඳුනේද, ඉපදීමට අයොග්‍යද, ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද හෙතෙම (අඛිල) හුල් නැත්තේයයි කියයි.
5. “සැක නැත්තේ” යනු දුකෙහි සැක කිරීම, දුක ඇති වීමෙහි සැක කිරීම, දුක්ඛ නිරෝධයෙහි සැක කිරීම, දුක්ඛ නිරෝධගාමිනි ප්‍රතිපදාවෙහි සැක කිරීම, පූර්වාන්තයෙහි සැක කිරීම, අපරාන්තයෙහි සැක කිරීම, පූර්වාපරාන්තයෙහිසැක කිරීම, ප්‍රතීත්‍ය සමුත්පාදයෙහි සැක කිරීම යන යම් මෙබඳු සැකයක් ඇද්ද, සැක කිරීමක් ඇද්ද, සැක කිරීම් බවක් ඇද්ද, විමතියක් ඇද්ද, විචිකිච්ඡාවක් ඇද්ද, අදහස් දෙකක් ඇද්ද, බෙදී ගිය මාර්ග දෙකක් ඇද්ද, යමෙකුගේ මේ සැකයෝ ප්‍රහීණද මුලින් සිඳුනේද, ශාන්තද, සන්සිඳුනේද, ඉපදීමට අයොග්‍යද, ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද, හෙතෙම සැක නැත්තේ යයි කියයි. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළහ.
29
විද්වා ච යො වෙදගූ නරො ඉධ, භවාභවෙ සඞ්ගමිමං විසජ්ජ;
සො වීතතණ්හො අනීඝො නිරාසො, අතාරි සො ජාතිජරන්ති බ්‍රූමි.
විද්වා ච යො වෙදගූ නරො ඉධාති. විද්වාති විජ්ජාගතො ඤාණී විභාවී මෙධාවී. යොති යො යාදිසො...පෙ.... මනුස්සො වා. වෙදගූති වෙදා වුච්චන්ති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්‍රියං පඤ්ඤාබලං ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො වීමංසා විපස්සනා සම්මාදිට්ඨි (ඤාණං...පෙ.... සබ්බවෙදමතිච්ච වෙදගූ සොති. (ස්‍යා.) පස්ස මහානි. 81). තෙහි වෙදෙහි ජාතිජරාමරණස්ස අන්තගතො අන්තප්පත්තො කොටිගතො කොටිප්පත්තො පරියන්තගතො පරියන්තප්පත්තො වොසානගතො වොසානප්පත්තො තාණගතො තාණප්පත්තො ලෙණගතො ලෙණප්පත්තො සරණගතො සරණප්පත්තො අභයගතො අභයප්පත්තො අච්චුතගතො අච්චුතප්පත්තො අමතගතො අමතප්පත්තො නිබ්බානගතො නිබ්බානප්පත්තො. වෙදානං වා අන්තගතොති වෙදගූ, වෙදෙහි වා අන්තගතොති වෙදගූ, සත්තන්නං වා ධම්මානං විදිතත්තා වෙදගූ. සක්කායදිට්ඨි විදිතා හොති, විචිකිච්ඡා...පෙ.... සීලබ්බතපරාමාසො... රාගො... දොසො... මොහො... මානො විදිතො හොති. විදිතාස්ස හොන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා සංකිලෙසිකා පොනොභවිකා සදරා දුක්ඛවිපාකා ආයතිං ජාතිජරාමරණියා.
වෙදානි විචෙය්‍ය කෙවලානි, [සභියාති භගවා]
සමණානං යානීධත්ථි බ්‍රාහ්මණානං;
සබ්බවෙදනාසු වීතරාගො, සබ්බං වෙදමතිච්ච වෙදගූ සො.
නරොති සත්තො නරො මානවො පොසො පුග්ගලො ජීවො ජාගු (ජාතු (ස්‍යා.)) ජන්තු ඉන්දගු (ඉන්දගූ (ස්‍යා.)) මනුජො. ඉධාති ඉමිස්සා දිට්ඨියා...පෙ.... ඉමස්මිං මනුස්සලොකෙති - විද්වා ච යො වෙදගූ නරො ඉධ.
භවාභවෙ සඞ්ගමිමං විසජ්ජාති. භවාභවෙති භවාභවෙ කම්මභවෙ පුනබ්භවෙ කාමභවෙ, කම්මභවෙ කාමභවෙ පුනබ්භවෙ රූපභවෙ, කම්මභවෙ රූපභවෙ පුනබ්භවෙ අරූපභවෙ, කම්මභවෙ අරූපභවෙ පුනබ්භවෙ පුනප්පුනභවෙ, පුනප්පුනගතියා පුනප්පුනඋපපත්තියා පුනප්පුනපටිසන්ධියා පුනප්පුනඅත්තභාවාභිනිබ්බත්තියා. සඞ්ගාති සත්ත සඞ්ගා - රාගසඞ්ගො, දොසසඞ්ගො, මොහසඞ්ගො, මානසඞ්ගො, දිට්ඨිසඞ්ගො, කිලෙසසඞ්ගො, දුච්චරිතසඞ්ගො. විසජ්ජාති සඞ්ගෙ වොසජ්ජෙත්වා වා විසජ්ජ. අථ වා, සඞ්ගෙ බන්ධෙ විබන්ධෙ ආබන්ධෙ ලග්ගෙ ලග්ගිතෙ පලිබුද්ධෙ බන්ධනෙ ඵොටයිත්වා (මොචයිත්වා (ස්‍යා.)) වා විසජ්ජ. යථා යානං වා වය්හං වා රථං වා සකටං වා සන්දමානිකං වා සජ්ජං විසජ්ජං කරොන්ති විකොපෙන්ති - එවමෙව තෙ සඞ්ගෙ වොසජ්ජෙත්වා වා විසජ්ජ. අථ වා, සඞ්ගෙ බන්ධෙ විබන්ධෙ ආබන්ධෙ ලග්ගෙ ලග්ගිතෙ පලිබුද්ධෙ බන්ධනෙ ඵොටයිත්වා වා විසජ්ජාති - භවාභවෙ සඞ්ගමිමං විසජ්ජ.
සො වීතතණ්හො අනීඝො නිරාසො, අතාරි සො ජාතිජරන්ති බ්‍රූමීති. තණ්හාති රූපතණ්හා...පෙ.... ධම්මතණ්හා... යස්සෙසා තණ්හා පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිපස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා, සො වුච්චති වීතතණ්හො විගතතණ්හො චත්තතණ්හො වන්තතණ්හො මුත්තතණ්හො පහීනතණ්හො පටිනිස්සට්ඨතණ්හො වීතරාගො චත්තරාගො පහීනරාගො පටිනිස්සට්ඨරාගො නිච්ඡාතො නිබ්බුතො සීතිභූතො සුඛප්පටිසංවෙදී බ්‍රහ්මභූතෙන අත්තනා විහරතීති - සො වීතතණ්හො. අනීඝොති රාගො නීඝො, දොසො නීඝො, මොහො නීඝො, කොධො නීඝො, උපනාහො නීඝො...පෙ.... සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරා නීඝා. යස්සෙතෙ නීඝා පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිපස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා, සො වුච්චති අනීඝො. නිරාසොති ආසා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො...පෙ.... අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. යස්සෙසා ආසා තණ්හා පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිපස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා, සො වුච්චති නිරාසො. ජාතීති යා තෙසං තෙසං සත්තානං...පෙ.... ආයතනානං පටිලාභො. ජරාති යා තෙසං තෙසං සත්තානං ...පෙ.... ඉන්ද්‍රියානං පරිපාකො. අයං වුච්චති ජරා. සො වීතතණ්හො අනීඝො නිරාසො, අතාරි සො ජාතිජරන්ති බ්‍රූමීති යො සො වීතතණ්හො අනීඝො ච නිරාසො ච, සො ඛො ජාතිජරාමරණං අතරි උත්තරි පතරි සමතික්කමි වීතිවත්තයීති බ්‍රූමි ආචික්ඛාමි දෙසෙමි පඤ්ඤපෙමි පට්ඨපෙමි විවරාමි විභජාමි උත්තානීකරොමි පකාසෙමීති - සො වීතතණ්හො අනීඝො නිරාසො, අතාරි සො ජාතිජරන්ති බ්‍රූමි. තෙනාහ භගවා -
‘‘විද්වා ච යො වෙදගූ නරො ඉධ, භවාභවෙ සඞ්ගමිමං විසජ්ජ;
සො වීතතණ්හො අනීඝො නිරාසො, අතාරි සො ජාතිජරන්ති බ්‍රූමී’’ති.
සහ ගාථාපරියොසානා...පෙ.... සත්ථා මෙ, භන්තෙ භගවා, සාවකොහමස්මීති.
29
(4-12)
1. “විද්‍යාවෙන් යුක්ත තැනැත්තේ” යනු ඥානවත් තැනැත්තේ යනුයි. වේදය දත් තැනැත්තේ යනු වේදයෝ යයි සතර මාර්ග ඥානයට කියයි. (මහා නිද්දෙසයේ (4-5) 3 (ii) යෙදිය යුතුයි.)
2. “නරයා” යනු මානවයා පුරුෂයා, පුද්ගලයා, ජීවය යනුයි. මෙහි යනු මේ දෘෂ්ටියෙහි මේ මනුෂ්‍ය ලෝකයෙහි, යනුයි.
3. “භවාභවයෙහි” යනු භවාභවයෙහි, කර්ම භවයෙහි, පුනර්භවයෙහි කාම භවයෙහි පුනර්භවයෙහි, රූප භවයෙහි කර්ම භවයෙහි, රූප භවයෙහි, පුනර්භවයෙහි, අරූප භවයෙහි කර්ම භවයෙහි, අරූප භවයෙහි පුනර්භවයෙහි, නැවත නැවත ගතියෙහි නැවත නැවත උත්පත්තියෙහි, නැවත නැවත ප්‍රතිසන්ධියෙහි, නැවත නැවත ආත්ම භවයෙහි, යනුයි. සංගයෝ නම් සප්ත සංගයෝයි. (ii) රාග සංගය ද්වේෂ සංගය මෝහ සංගය, මාන සංගය, දෘෂ්ටි සංගය, ක්ලේශ සංගය දුශ්චරිත සංගය යනුයි. දුරුකොට යනු සංගයන් බැහැරකොට යනුයි නැවතද බැහැරකොට යනු ඇලීමෙහි, ලැගීමෙහි වෙන්කොට දුරුකොට යනුයි. හෙතෙම දුරුකළ තෘෂ්ණා ඇත්තේ, පීඩා රහිතවූයේ ආශා රහිතවූයේ හෙතෙම ජාති ජරාවන් තරණය කළේයයි කියමි.
4. “තෘෂ්ණාව නම්” රූප තෘෂ්ණාව ශබ්ද, ගන්ධ, රස, ස්පර්ශ ධර්ම තෘෂ්ණාව යනුයි. යමෙකුගේ මේ තෘෂ්ණාව ප්‍රහීණද, මුලින් සිඳුනේද ශාන්තද සන්සිඳුනේද, ඉපදීමට අයොග්‍යද, ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද, හෙතෙම පහවූ තෘෂ්ණා ඇත්තේ, වෙන්ව ගිය තෘෂ්ණා ඇත්තේ වමාරණ ලද තෘෂ්ණාව ඇත්තේ, මිදුන තෘෂ්ණාව ඇත්තේ ප්‍රහීණ තෘෂ්ණාව ඇත්තේ පහවූ රාග ඇත්තේ වෙන් කළ රාග ඇත්තේ සන්සිඳුන රාග ඇත්තේ, තෘෂ්ණාවෙන් නික්මුනේ, නිවුනේ, සිහිල්වූයේ, සැපය විඳින්නේ බ්‍රහ්මයා බඳු ආත්ම භාවයෙන් වාසය කරයි. හෙතෙම රාගය විනාශ කළේ, ද්වේෂය විනාශ කළේ, මෝහය විනාශ කළේ, ක්‍රෝධය විනාශකළේ බද්ධ වෛරය විනාශකළේ (මහා නිද්දෙසයේ (9-3) 3 “ශාන්තිය” යනු ‘විනාශකළේ’ කියා වෙනස්කොට යොදාගත යුතුයි. 1662 පිට) සියලු අකුසල රැස් කිරීම් විනාශකළේ, මුලින් සින්දේ, ශාන්තවූයේ සංසිඳුනේ, ඉපදීමට අයොග්‍යවූයේද හෙතෙම තෘෂ්ණාව විනාශකළේ හෙවත් අනීඝයයි කියත්, ආශා රහිත යනු යම් රාගයක් ඇද්ද ඇලීමක් ඇද්ද අභිධ්‍යාවක් ලෝභයක් අකුශල මූලයක් ඇද්ද එය නැති බවයි යමෙකුට මේ තෘෂ්ණාව ප්‍රහීනද, මුලින් සිඳුනේද, ශාන්තද. සන්සිඳුනේද, ඉපදීමට අයොග්‍යද, ඥානය නමැති ගින්නෙන් දැවුනේද හෙතෙම ආශා රහිතයයි කියයි.
4. “ජාති” ඉපදීම නම් ඒ ඒ සත්වයන්ගේ යම් දිරීමක් දිරීම් බවක් ඇද්ද එයයි. ජරාව නම් ඒ ඒ සත්වයන්ගේ යම්බඳු ඇතිවීමක්, පහළවීමක්, ඇද්ද එයයි. ඉන්ද්‍රියයන්ගේ යම් මේරීම් බවක් ඇද්ද මේ ජරායයි කියයි, යම් ඒ කෙනෙක් තෘෂ්ණාව දුරුකළේ දුක් නැත්තේ, ආශා නැත්තේද හෙතෙම ඒකාන්තයෙන් ජාති ජරා මරණයන් තරණය කළේය. එතර වූයේය. ඉක්මවූයේයයි කියමි, ප්‍රකාශ කරමි, දේශනා කරමි, පනවමි. තබමි විවෘත කරමි, බෙදමි, ප්‍රකට කරමි, හෙතෙම පහවූ තෘෂ්ණා ඇත්තේ දුක් නැත්තේ ආශා නැත්තේ ජාති ජරාවන් තරණය කළේයයි කියමි. එහෙයින් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ප්‍රකාශ කළහ. ගාථා කෙළවරවීම සමගම (1-8) 6 යෙදිය යුතුයි.)
5. ධොතකමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 5. ධොතක මානවක සූත්‍ර නිර්දෙශය
6. උපසීවමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 6. උපසීව මානවක සූත්‍ර නිර්දෙශය
7. නන්දමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 7. නන්ද මානවක සූත්‍ර නිර්දෙශය
8. හෙමකමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 8. හෙමක මානවක නිර්දෙශය
9. තොදෙය්‍යමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 9. තොදෙය්‍යමානවක සූත්‍ර නිර්දේශය
10. කප්පමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 10. කප්පමානවක සූත්‍ර නිර්දෙශය
11. ජතුකණ්ණිමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 11. ජතුකණ්ණි මානවක සූත්‍ර නිර්දෙශය
12. භද්‍රාවුධමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 12. භද්‍රාවුධ මානවක සූත්‍ර නිද්දෙශය
13. උදයමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 13. උදය මානවක සූත්‍ර නිර්දේශය
14. පොසාලමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 14. පොසාල මානවක සූත්‍ර නිර්දේශය
15. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 15. මොඝරාජ මානවක නිර්දෙශය
16. පිඞ්ගියමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 16. පිංගිය මානවක සූත්‍ර නිර්දේශය
17. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙසො 17. පාරායන මානවක සූත්‍ර නිර්දේශය
18. පාරායනානුගීතිගාථානිද්දෙසො 18. පාරායනානුගීතිගාථානිද්දෙසො