ආනාපාන කථා

ත්‍රිපිටකය

අන්තර්ගතය තරුයෙදූ

ඛුද්දකනිකායෙ	ඛුද්දක නිකාය
පටිසම්භිදාමග්ගපාළි	පටිසම්භිදා මග්ග පාළි
1. මහාවග්ගො	1. මහාවග්ගො
මාතිකා	[1] ඤාණකථා (මාතෘකාව)
1 . සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.	1 සොතද්වාරානුසාරයෙන් (කණින් අසා) දැනගන්නාලද ධර්ම සමූහයෙහිවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි.
2 . සුත්වාන සංවරෙ පඤ්ඤා සීලමයෙ ඤාණං.	2 සුතමය ඤාණයෙහි වදාළාවූ ධර්ම සමූහය අසා සතර සංවර සීලයෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව සීලමය ඤාණ නමි.
3 . සංවරිත්වා සමාදහනෙ පඤ්ඤා සමාධිභාවනාමයෙ ඤාණං.	3 සීලමය ඤාණයෙන් සංවරයෙහි පිහිටා එක් අරමුණක සිත මනාකොට පිහිටුවීමෙහි ප්‍රඥාව සමාධි භාවනාමය ඤාණනමි.
4 . පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං.	4 අවිද්‍යාදීප්‍රත්‍ය සංස්කාරාදි ප්‍රත්‍යුත්පන්න ධර්මයන් පිරිසිඳ දැන ගැනීමෙහි ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණ නමි.
5 . අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං ධම්මානං සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං.	5 අතීතානාගත, දැන් පවත්නා පඤ්චස්කන්ධයන් අතුරෙන් එකි එකී ස්කන්ධයක්හුගේ ලක්ෂණ හකුළුවා පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව සම්මසන ඤාණ නමි.
6 . පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං විපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණං.	6 දැන් පවත්නා පඤ්චස්කන්ධයන්ගේ වෙනස්වන ස්වභාවය නැවත නැවත බැලීමෙහි ප්‍රඥාව උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණ නමි.
7 . ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා භඞ්ගානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විපස්සනෙ ඤාණං.	7 ඒ ඒ ආරම්මණයන්හි පවත්නා ධර්මසමූහය මෙනෙහි කොට ඉපදීම හා නැතිවීම නැවත නැවත බැලීමෙහිවූ ප්‍රඥාව විපස්සනා ඤාණ නමි.
8 . භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං.	8 භය වශයෙන් දක්නා අරමුණෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව ආදීනව ඤාණ නමි.
9 . මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං.	9 වෘත්තයෙන් මිදෙනු කැමති බව ත්‍රිලක්ෂණය මෙනෙහි කිරීම, ත්‍රිලක්ෂණයෙහි මනාව පිහිටීම යන මෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි,
10 . බහිද්ධා වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා ගොත්‍රභුඤාණං.	10 බාහිරවූ සංඛාර නිමිත්තෙන් නැගිටීමෙහි හා පෙරළීමෙහි වූ ප්‍රඥාව ගොත්‍රභූ ඤාණ නමි.
11 . දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං.	11 දෙයාකාරයකින් සංස්කාරයන් කෙරෙන් නැගිටීමෙහි හා පෙරළීමෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව මග්ගඤාණ නමි.
12 . පයොගප්පටිප්පස්සද්ධි පඤ්ඤා ඵලෙ ඤාණං .	12 ප්‍රයොගයයි කියන ලද වුට්ඨානයාගේ සංසිඳීම් වශයෙන් පවත්නාවූ ප්‍රඥාව ඵලඤාණ නමි.
13 . ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ (ඡින්නමනුපස්සනෙ (ස්‍යා.), ඡින්නවට්ටමනුපස්සනෙ (සී. අට්ඨ.)) පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං.	13 ඒ ඒ මාර්ගයෙන් සිඳිනලද ක්ලෙශ සමූහය නැවත බැලීමෙහි වූ ප්‍රඥාව විමුක්තිඤාණ නමි.
14 . තදා සමුදාගතෙ (සමුපාගතෙ (ස්‍යා.)) ධම්මෙ පස්සනෙ පඤ්ඤා පච්චවෙක්ඛණෙ ඤාණං.	14 ඒ ඒ මාර්ගඵල ක්ෂණයන්හි අවබෝධ කරන ලද්දාවූ චතුස්සත්‍ය ධර්මයන් මෙනෙහි කිරීමෙහිවූ ප්‍රඥාව පච්ච වෙක්ඛණ නමි.
15 . අජ්ඣත්තවවත්ථානෙ පඤ්ඤා වත්ථුනානත්තෙ ඤාණං.	15 ආධ්‍යාත්මිකවූ චක්ඛායතනාදිය පිරිසිඳ දැනීමෙහිවූ ප්‍රඥාව වත්ථුනානත්තඤාණ නමි.
16 . බහිද්ධාවවත්ථානෙ පඤ්ඤා ගොචරනානත්තෙ ඤාණං.	16 පිටත්හිවූ රූපායතනාදිය පිරිසිඳ දැනීමෙහිවූ ප්‍රඥාව ගොචරනානත්තඤාණ නමි.
17 . චරියාවවත්ථානෙ පඤ්ඤා චරියානානත්තෙ ඤාණං.	17 ත්‍රිවිධචර්යා අටවැදෑරුම් චර්යාවන්ගේ විශේෂ දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව චරියානානත්තඤාණ නමි.
18 . චතුධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා භූමිනානත්තෙ ඤාණං.	18 සතර ධර්මයන් පිරිසිඳ දැන ගැනීමෙහි ප්‍රඥාව භූමිනානත්තඤාණ නමි.
19 . නවධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා ධම්මනානත්තෙ ඤාණං.	19 නවවිධ ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීමෙහිවූ ප්‍රඥාව ධම්ම නානත්තඤාණ නමි.
20 . අභිඤ්ඤාපඤ්ඤා ඤාතට්ඨෙ ඤාණං.	20 විශේෂ ඤාණයෙන් දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව ඤානට්ඨ ඤාණ නමි.
21 . පරිඤ්ඤාපඤ්ඤා තීරණට්ඨෙ ඤාණං.	21 පිරිසිඳ දැනගත්තාවූ ප්‍රඥාව තීරණට්ඨ ඤාණ නමි.
22 . පහානෙ පඤ්ඤා පරිච්චාගට්ඨෙ ඤාණං.	22 නිත්‍යසංඥා සුඛසංඥාදිය ප්‍රහාණය කිරීමෙහි ප්‍රඥාව පරිච්චාගට්ඨ ඤාණ නමි.
23 . භාවනාපඤ්ඤා එකරසට්ඨෙ ඤාණං.	23 ඒ ඒ ආකාරයෙන් වැඩියයුතුවූ ප්‍රඥාව එකරසට්ඨ ඤාණ නමි.
24 . සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤා ඵස්සනට්ඨෙ (ඵුසනට්ඨෙ (ක.)) ඤාණං.	24 පටිවෙධ පටිලාභ වශයෙන් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නාවූ ප්‍රඥාව ඵුසනට්ඨඤාණ නමි.
25 . අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	25 නොයෙක් අර්ථයන්හි හා නොයෙක් ඵලයන්හි පවත්නා ප්‍රඥාව අත්ථපටිසම්භිදාඤාණ නමි.
26 . ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	26 පෙළ ධර්මයෙහි නානත්වය හා නානා හෙතූන් දක්නා ප්‍රඥාව ධම්මපටිසම්භිදාඤාණ නමි.
27 . නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	27 වචන වචනාර්ථයන්ගේ නානත්වය දක්නාවූ ප්‍රඥාව නිරුත්ති පටිසම්භිදා ඤාණ නමි.
28 . පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා (පටිභාණනානත්තෙ (ස්‍යා.)) පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	28 පටිභාන නානත්වය දන්නාවූ ප්‍රඥාව පටිභාන පටිසම්භිදා ඤාණ නමි.
29 . විහාරනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරට්ඨෙ ඤාණං.	29 විදර්ශනා විහාරයන්ගේ නොයෙක් ස්වභාවයන් දන්නාවූ ප්‍රඥාව විහාරට්ඨඤාණ නමි.
30 . සමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා සමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං.	30 නොයෙක් සමාපත්ති විශේෂයන් දන්නාවූ ප්‍රඥාව සමාපත්තට්ටඤාණ නමි.
31 . විහාරසමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරසමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං.	31 විපස්සනා විහාර නානත්වයන් හා සමාපත්තීන්ගේ විශේෂ දන්නාවූ ප්‍රඥාව විහාර සමාපත්තට්ඨඤාණ නමි.
32 . අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා ආසවසමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණං.	32 වික්ෂෙපයෙන් තොරවූ පිරිසිදු සමාධියට අනතුරුව ආශ්‍රව ධර්මයන් ක්ෂය කිරීමෙහි ප්‍රඥාව ආනන්තරික සමාධි ඤාණ නමි.
33 . දස්සනාධිපතෙය්‍යං සන්තො ච විහාරාධිගමො පණීතාධිමුත්තතා පඤ්ඤා අරණවිහාරෙ ඤාණං.	33 විදර්ශනා ඥානය අධිපතිකොට ඇත්තාවූද ශාන්තවූ විදර්ශනා විහාරයට පැමිණියාවූද ප්‍රණීතයයි මෙනෙහි කිරීම ඇත්තාවූද ප්‍රඥාව අරණවිහාර ඤාණ නමි.
34 . ද්වීහි බලෙහි සමන්නාගතත්තා තයො ච සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියා සොළසහි ඤාණචරියාහි නවහි සමාධිචරියාහි වසිභාවතා පඤ්ඤා නිරොධසමාපත්තියා ඤාණං.	34 දෙවැදෑරුම්වූ සමථබල විපස්සනා බලයන්ගෙන් සම්පූර්ණවීම හේතුකොට ගෙනද කායසංඛාර වචීසංඛාර චිත්ත සංඛාර යන ත්‍රිවිධ සංස්කාරයන්ගේ සංසිඳීම හේතුකොට ගෙනද සොළොස්වැදෑරුම් ඤාණයන්ගෙන් යුක්තවීම හේතුකොට ගෙනද, නවවැදෑරුම් සමාධීන්ගෙන් යුක්තවීම හේතුකොට ගෙනද වසී බවට පැමිණියහුගේ බවයයි කියනලද ප්‍රඥාව නිරෝධ සමාපත්ති ඤාණ නමි.
35 . සම්පජානස්ස පවත්තපරියාදානෙ පඤ්ඤා පරිනිබ්බානෙ ඤාණං.	35 මනාව ප්‍රකාරයෙන් දන්නහුගේ ක්ලේශයන්ගේද ස්කන්ධයන්ගේද පැවැත්ම අවසාන කිරීමෙහිවූ ප්‍රඥාව පරිනිබ්බාණ ඤාණ නමි.
36 . සබ්බධම්මානං සම්මා සමුච්ඡෙදෙ නිරොධෙ ච අනුපට්ඨානතා පඤ්ඤා සමසීසට්ඨෙ ඤාණං.	36 සියලු ත්‍රෛභූමික ධර්මයන් මනාකොට සිඳීමෙහිද නිරුද්ධ කිරීමෙහිද නැවත නොඉපදීමෙහිද ප්‍රඥාව සමසීසට්ඨ ඤාණ නමි.
37 . පුථුනානත්තතෙජපරියාදානෙ පඤ්ඤා සල්ලෙඛට්ඨෙ ඤාණං.	37 බොහෝවූද නොයෙක් ස්වභාව ඇත්තාවුද එක ස්වභාවය ඇත්තාවූද ගිනියයි කියනලද දුශ්ශීල්‍යාදීය කෙළවර කිරීමෙහිවූ ප්‍රඥාව සල්ලෙඛඤාණ නමි.
38 . අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං.	38 නොමැලි බව කාය ජීවිත නිරපෙක්ෂතාවය සම්ප්‍රයුක්ත ධර්මයන් එසවීම යන මෙහි පවත්නාවූ ප්‍රඥාව විරියාරම්භ ඤාණ නමි.
39 . නානාධම්මප්පකාසනතා පඤ්ඤා අත්ථසන්දස්සනෙ ඤාණං.	39 නොයෙක් ධර්මයන් ප්‍රකාශ කරන්නාවූ ප්‍රඥාව අත්ථසන්දස්සන ඤාණ නමි.
40 . සබ්බධම්මානං එකසඞ්ගහතානානත්තෙකත්තපටිවෙධෙ පඤ්ඤා දස්සනවිසුද්ධිඤාණං.	40 සියලු ධර්මයන් එකත්වයෙන් ගෙන සංග්‍රහ කිරීම නානා ස්වභාව ඇති ධර්මයන් නානා ස්වභාවයෙන් දැනගැනීම පිළිබඳවූ ප්‍රඥාව දස්සන විසුද්ධි ඤාණ නමි.
41 . විදිතත්තා පඤ්ඤා ඛන්තිඤාණං.	41 රූපස්කන්ධාදීන්ගේ අනිත්‍යාදි ආකාරයෙන් වැටහීම නම්වූ ප්‍රඥාව ඛන්ති ඤාණ නමි.
42 . ඵුට්ඨත්තා පඤ්ඤා පරියොගාහණෙ (පරියොගාහනෙ (ස්‍යා.)) ඤාණං.	42 රූපස්කන්ධාදීන්ගේ අනිත්‍යාදි ආකාරයෙන් ස්පර්ශවීම දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව පරියොගාහන ඤාණ නමි.
43 . සමොදහනෙ පඤ්ඤා පදෙසවිහාරෙ ඤාණං.	43 ස්කන්ධාදිය අතුරෙන් එක්තරා ධර්ම කොටසක පවත්නා ප්‍රඥාව පදෙසවිහාර ඤාණ නමි.
44 . අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං.	44 නෛෂ්ක්‍රම්‍යාදියට අධිපති භාවයෙන් පවත්නාවූ ප්‍රඥාව සඤ්ඤාවිවට්ට ඤාණ නමි.
45 . නානත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණං.	45 නොයෙක් ස්වභාවයන් පහ කිරීමෙහි ප්‍රඥාව චෙතොවිවට්ට ඤාණ නමි.
46 . අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණං.	46 නෛෂ්ක්‍රම්‍යාදීන්ගේ වශයෙන් සිත පිහිටුවීමෙහි ප්‍රඥාව චිත්තවිවට්ට ඤාණ නමි.
47 . සුඤ්ඤතෙ පඤ්ඤා ඤාණවිවට්ටෙ ඤාණං.	47 සූන්‍ය භාවයෙහි පැවති ප්‍රඥාව ඤාණවිවට්ට ඤාණ නමි.
48 . වොසග්ගෙ (වොස්සග්ගෙ (බහූසු)) පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං.	48 දුරු කිරීමෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව විමොක්ඛවිවට්ට ඤාණ නමි.
49 . තථට්ඨෙ පඤ්ඤා සච්චවිවට්ටෙ ඤාණං.	49 වෙනස් නොවන්නාවූ ස්වභාවයෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව සච්චවිවට්ට ඤාණ නමි.
50 . කායම්පි චිත්තම්පි එකවවත්ථානතා සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච අධිට්ඨානවසෙන ඉජ්ඣනට්ඨෙ පඤ්ඤා ඉද්ධිවිධෙ ඤාණං.	50 රූප කයද පාදක ධ්‍යාන සිතද එකක් වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමෙන් සුඛ සංඥාවද ලහු සංඥාවද අධිෂ්ඨාන කිරීමෙන් සම්පූර්ණ කිරීම් වශයෙන් පවත්නා ප්‍රඥාව ඉද්ධිවිධ ඤාණ නමි.
51 . විතක්කවිප්ඵාරවසෙන නානත්තෙකත්තසද්දනිමිත්තානං පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා සොතධාතුවිසුද්ධිඤාණං.	51 විතර්ක වෙගයෙන් නානා ස්වභාව සහ එක ස්වභාව ඇති ශබ්ද නිමිති දැනගැන්මෙහි ප්‍රඥාව සොතධාතු විසුද්ධි ඤාණ නමි.
52 . තිණ්ණන්නං චිත්තානං විප්ඵාරත්තා ඉන්ද්‍රියානං පසාදවසෙන නානත්තෙකත්තවිඤ්ඤාණචරියා පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා චෙතොපරියඤාණං.	52 සොමනස්ස දොමනස්ස උපෙක්ඛා සහගත ත්‍රිවිධ චිත්තයන්ගේ වෙගයෙන් චක්ෂුරාදි ඉන්ද්‍රියයන්ගේ ප්‍රසාද වශයෙන් නානා ස්වභාව හා එක ස්වභාව ඇති චිත්තයන් දැනගැනීමෙහි ප්‍රඥාව චෙතොපරියාය ඤාණ නමි.
53 . පච්චයප්පවත්තානං ධම්මානං නානත්තෙකත්තකම්මවිප්ඵාරවසෙන පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං.	53 අවිද්‍යා ආදී ප්‍රත්‍යයන් හේතුකොට ගෙන පවත්නාවූ සංස්කාරාදී ප්‍රත්‍යයන්ගෙන් උපදනා ධර්මයන් නොයෙක් ස්වභාව හා එක ස්වභාව ඇති කර්මවෙග වශයෙන් දැනගැන්මෙහි ප්‍රඥාව පුබ්බෙනිවාසානුස්සති ඤාණ නමි.
54 . ඔභාසවසෙන නානත්තෙකත්තරූපනිමිත්තානං දස්සනට්ඨෙ පඤ්ඤා දිබ්බචක්ඛුඤාණං.	54 කසිණාලෝකයෙන් නොයෙක් ස්වභාව හා එක ස්වභාව ඇති රූප නිමිති දැක්මෙහි ප්‍රඥාව දිබ්බචක්ඛු ඤාණ නමි.
55 . චතුසට්ඨියා ආකාරෙහි තිණ්ණන්නං ඉන්ද්‍රියානං වසීභාවතා පඤ්ඤා ආසවානං ඛයෙ ඤාණං.	55 සුසැට ආකාරයකින් අනඤ්ඤාතඤ්ඤාස්සාමිතින්ද්‍රිය අඤ්ඤීන්ද්‍රිය අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රිය යන ත්‍රිවිධ ඉන්ද්‍රියයන්ගේ වසී බැව් ඇතියහුගේ ස්වභාවයවූ ප්‍රඥාව ආසවක්ඛයඤාණ නමි.
56 . පරිඤ්ඤට්ඨෙ පඤ්ඤා දුක්ඛෙ ඤාණං.	56 පිරිසිඳ දතයුතු ස්වභාවයෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව දුක්ඛ ඤාණ නමි.
57 . පහානට්ඨෙ පඤ්ඤා සමුදයෙ ඤාණං.	57 ප්‍රහාණය කටයුතු ස්වභාවයෙහිවූ ප්‍රඥාව සමුදය ඤාණ නමි.
58 . සච්ඡිකිරියට්ඨෙ පඤ්ඤා නිරොධෙ ඤාණං.	58 ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතු ස්වභාවයෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව නිරෝධ ඤාණ නමි.
59 . භාවනට්ඨෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං.	59 වැඩියයුතු ස්වභාවයෙහි පවත්නා ප්‍රඥාව මග්ග ඤාණ නමි.
60 . දුක්ඛෙ ඤාණං.	60 දුක්ඛ සත්‍යයෙහිවූ ඤාණය
61 . දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං.	61 සමුදය සත්‍යයෙහිවූ ඤාණය
62 . දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං.	62 නිරෝධ සත්‍යයෙහිවූ ඤාණය
63 . දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං.	63 දුක්ඛ නිරෝධගාමිනි ප්‍රතිපදා සත්‍යයෙහිවූ ඤාණය
64 . අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	64 අර්ථප්‍රභෙද දන්නා ඤාණය
65 . ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	65 පාළියෙහි ප්‍රභෙද දන්නා ඤාණය
66 . නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	66 වචන ප්‍රභෙද දන්නා ඤාණය
67 . පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං.	67 ප්‍රඥා ප්‍රභෙද දන්නා ඤාණය
68 . ඉන්ද්‍රියපරොපරියත්තෙ ඤාණං.	68 ඉන්ද්‍රියයන්ගේ මූකල නුමූකල බැව් දන්නා ඤාණය,
69 . සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං.	69 සත්වයන්ගේ ආසය අනුසය දන්නා ඤාණය
70 . යමකපාටිහීරෙ ඤාණං.	70 යමක පාටිහාරිය ඤාණය
71 . මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං.	71 මහා කරුණා සමාපත්ති ඤාණය
72 . සබ්බඤ්ඤුතඤාණං.	72 සබ්බඤ්ඤුත ඤාණය
73 . අනාවරණඤාණං . ඉමානි තෙසත්තති ඤාණානි. ඉමෙසං තෙසත්තතියා ඤාණානං සත්තසට්ඨි ඤාණානි සාවකසාධාරණානි; ඡ ඤාණානි අසාධාරණානි සාවකෙහි.	73 අනාවරණ ඤාණය යන මොහු සැත්තෑ තුනක් ඥානයෝ වෙති. මේ තෙසැත්තෑ ඤාණයන් අතුරෙන් සත් සැටක් ඤාණයෝ ශ්‍රාවකයන්ට සාධාරණ වෙත්. ඤාණසයක් ශ්‍රාවකයන්ට සාධාරණ නොවෙත්.
1. ඤාණකථා	1. ඤාණකථා
1. සුතමයඤාණනිද්දෙසො	1. සුතමයඤාණනිද්දෙසො
1 කථං සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? ‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා හානභාගියා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා ඨිතිභාගියා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා විසෙසභාගියා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉමෙ ධම්මා නිබ්බෙධභාගියා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉදං දුක්ඛසමුදයං (දුක්ඛසමුදයො (ස්‍යා.)) අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉදං දුක්ඛනිරොධං (දුක්ඛනිරොධො (ස්‍යා.) අට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා) අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘ඉදං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.	1 [2] කෙසේනම් සොතද්වාරානුසාරයෙන් දැනගන්නාලද ධර්ම සමූහයෙහිවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණය වන්නේද? මේ ධර්මයෝ විශේෂයෙන් දතයුත්තාහයි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසින් වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. මේ ධර්මයෝ පිරිසිඳ දතයුත්තාහයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. මේ ධර්මයෝ පහකළ යුත්තාහයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. මේ මේ ධර්මයෝ වැඩිය යුත්තාහයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැන ගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. මේ ධර්මයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුයයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. මේ ධර්මයෝ පරිහානි පක්ෂයෙහි සිටියාහුයයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නම් එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. මේ ධර්මයෝ ස්ථිති පක්ෂයෙහි සිටියාහුයයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. මේ ධර්මයෝ විශේෂ පක්ෂයෙහි සිටියාහුයයි දෙසිත ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. මේ ධර්මයෝ ලෝභස්කන්ධාදිය ප්‍රදාලනය කිරීම් (පැළීම) පක්ෂයෙහි සිටියාහුයයි දෙසිත ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. [3] සියලු සංස්කාර ධර්මයෝ අනිත්‍යයයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් සියලු සංස්කාර ධර්මයෝ දුක්යහයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ධර්ම සමූහය සුතමය ඤාණ නම් වේ. සියලු සංස්කාර ධර්මයෝ අනාත්මය හයි දෙසිත ධර්මසමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වෙයි. [4] මේ දුඃක්ඛාර්ය සත්‍යයයි වදහළ ධර්ම සමූහය සොතාව ධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. මේ දුඃඛ සමුදයාර්ය සත්‍යයයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. මේ දුඃඛ නිරෝධාය සත්‍යයයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාව ධාන නමි. එය දැනගත්තාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. මේ දුඃඛනිරෝධ ගාමිනී ප්‍රතිපදාර්ය සත්‍යයයිවදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. විස්සජ්ජන උද්දෙස වාරයයි.
2 කථං ‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? එකො ධම්මො අභිඤ්ඤෙය්‍යො - සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා. ද්වෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - ද්වෙ ධාතුයො. තයො ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - තිස්සො ධාතුයො. චත්තාරො ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - චත්තාරි අරියසච්චානි. පඤ්ච ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - පඤ්ච විමුත්තායතනානි. ඡ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - ඡ අනුත්තරියානි. සත්ත ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - සත්ත නිද්දසවත්ථූනි. අට්ඨ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - අට්ඨ අභිභායතනානි. නව ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - නව අනුපුබ්බවිහාරා. දස ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා - දස නිජ්ජරවත්ථූනි.	2 [5] කෙසේ නම් මේ ධර්මයෝ විශේෂ ඥානයෙන් දත යුක්තාහුයයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතවධාන නම් වේද, එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වේද, එක් ධර්මයක් විශේෂ ඥානයෙන් දතයුතුයි. කවරේද, සියලු සත්වයෝ ආහාරය ප්‍රත්‍යකොට පවත්නාහුය, යනුයි. ධර්ම දෙකක් විශේෂ ඤානයෙන් දතයුත්තාහුය. කවරහුද? දෙවදෑරුම් ධාතුහුය. ධර්ම තුනක් විශේෂ ඤානයෙන් දතයුතුය, කවරහුද? තෙවදෑරුම් ධාතුහුය. ධර්ම සතරක් විශේෂ ඥානයෙන් දතයුත්තාහ. කවරහුද? චතුස්සත්‍යයෝය. ධර්ම පසක් විශේෂ ඥානයෙන් දතයුත්තාහුය. කවරහුද? පස්වැදෑරුම් විමුක්තායතනයෝය. ධර්ම සයක් විශේෂ ඥානයෙන් දතයුත්තාහුය. කවරහුද සයානුත්තරිය ධර්මයෝයි. ධර්ම සතක් විශේෂ ඥානයෙන් දත යුත්තාහුය. කවරහුද? සතක්වූ නිද්දස වස්තූහුය. ධර්ම අටක් විශේෂ ඥානයෙන් දතයුතුය. කවරහුද? අට වැදෑරුම් අභිභායතනයෝයි ධර්ම නවයක් විශේෂ ඥානයෙන් දත යුත්තාහ. කවරහුද? නවානුපූර්ව විහාරයෝයි. ධර්ම දසයක් විශේෂ ඥානයෙන් දතයුතුය. දස නිර්ජර වස්තූහුය.
3 ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්‍යං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං අභිඤ්ඤෙය්‍යං? චක්ඛු (චක්ඛුං (ස්‍යා. ක.)), භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්‍යං; රූපා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; චක්ඛුසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; යම්පිදං (යමිදං (ක.) සං. නි. 4.52 පස්සිතබ්බො) චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොතං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සද්දා අභිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... ඝානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ගන්ධා අභිඤ්ඤෙය්‍යා... ජිව්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රසා අභිඤ්ඤෙය්‍යා... කායො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵොට්ඨබ්බා අභිඤ්ඤෙය්‍යා... මනො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; මනොවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං, මනොසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; යම්පිදං මනොසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි අභිඤ්ඤෙය්‍යං.’’ රූපං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සඞ්ඛාරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. චක්ඛු අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සොතං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඝානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ජිව්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; කායො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මනො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. රූපා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සද්දා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ගන්ධා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රසා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඵොට්ඨබ්බා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. චක්ඛුව්ත්ත්ඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සොතවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඝානවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ජිව්හාවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; කායවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; මනොවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. චක්ඛුසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; සොතසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඝානසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජිව්හාසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; කායසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මනොසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සොතසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඝානසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා ; ජිව්හාසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; කායසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. රූපසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සද්දසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ගන්ධසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා ; රසසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඵොට්ඨබ්බසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ධම්මසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. රූපසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සද්දසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ගන්ධසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රසසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඵොට්ඨබ්බසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ධම්මසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. රූපතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සද්දතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ගන්ධතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රසතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඵොට්ඨබ්බතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ධම්මතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. රූපවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සද්දවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ගන්ධවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රසවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵොට්ඨබ්බවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධම්මවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. රූපවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සද්දවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; ගන්ධවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රසවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵොට්ඨබ්බවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධම්මවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	3 [6] මහණෙනි, සියල්ල විශේෂඥානයෙන් දතයුතුය. මහණෙනි, කෙසේනම් සියල්ල විශේෂඥානයෙන් දතයුත්තේ ද? මහණෙනි, චක්ෂුස (ඇස) දතයුතුය. රූපයෝ දතයුත්තාහුය චක්ඛුවිඤ්ඤාණය දතයුතුය. චක්ඛුසම්ඵස්සය දතයුතුය. චක්ඛු සම්ඵස්සය නිසා යම් සුඛ වේදනාවක් හෝ දුක්ඛ වේදනාවක් හෝ අදුක්ඛමසුඛ වේදනාවක් හෝ උපදීද එයද දත යුතුය. ශ්‍රොතය (කණ) දතයුතුය, ශබ්දයෝ දතයුත්තාහ. සොතවිඤ්ඤාණය දතයුතුය. සම්ඵස්සය දතයුතුය. සොතසම්ඵස්සය නිසා යම් සුඛවේදනාවක් හෝ දුක්ඛ වේදනාවක් හෝ අදුක්ඛමසුඛ වේදනාවක් හෝ උපදීද එයද දතයුතුය. නාසයද දතයුතුය. ගන්ධයෝද දතයුත්තාහ. ඝානවිඤ්ඤාණයද දත යුතුය. ඝානසම්ඵස්සයද දතයුතුය. ඝානසම්ඵස්සය නිසා යම් සුඛවූ හෝ දුක්ඛවූ හෝ අදුක්ඛමසුඛවූ හෝ වේදනාවක් උපදීද, එය දතයුතුය. ජිව්හාවද (දිව) දතයුතුය. රසයෝද දතයුත්තාහ. ජිව්හා විඤ්ඤාණයද දතයුතුය. ජිව්හා සම්ඵස්සයද දතයුතුය. ජිව්හාසම්ඵස්සය නිසා යම් සුඛවූ හෝ අදුක්ඛවූ හෝ අදුක්ඛමසුඛවූ හෝ වේදනාවක් උපදීද එයද දතයුතුය. කයද දත යුතුය. ප්‍රශ්ටව්‍යයෝද දතයුත්තාහ. කායවිඤ්ඤාණයද දතයුතුය. කාය සම්ඵස්සයද දතයුතුය. කායසම්ඵස්සය නිසා යම් සුඛවූ හෝ දුක්ඛවූ හෝ අදුක්ඛමසුඛවූ හෝ එයද දතයුතුය. සිතද දතයුතුය. ධර්මාරම්මණයෝද දතයුත්තාහ. මනොවිඤ්ඤාණයද දතයුතුය. මනොසම්ඵස්සයද දත යුතුය. මනොසම්ඵස්සය නිසා සුඛවූ හෝ දුක්වූ හෝ අදුක්ඛම සුඛවු හෝ යම් වේදනාවක් උපදීද එයද දතයුතුය. [7] රූපස්කන්ධය දතයුතුය. වේදනාස්කන්ධය දත යුතුය. සංඥාස්කන්ධය දතයුතුය. සංස්කාරස්කන්ධය දත යුතුය. විඤ්ඤාණස්කන්ධය දතයුතුය. [8] චක්ෂුප්‍රසාදය දතයුතුය. ශ්‍රොත ප්‍රසාදය දතයුතුය. ඝ්‍රාන ප්‍රසාදය දතයුතුය ජිව්හා ප්‍රසාදය දතයුතුය. කාය ප්‍රසාදය දතයුතුය. සිතද දතයුතුය. [9] රූපයෝ දතයුත්තාහ. ශබ්දයෝ දතයුත්තාහ. ගන්ධයෝ දතයුත්තාහ. රසයෝ දතයුත්තාහ. ප්‍රශ්ටව්‍යයෝ දතයුත්තාහ. ධර්මාරම්මණයෝ දතයුත්තාහ. [10] චක්ඛු විඤ්ඤාණය දතයුතුය. සොත විඤ්ඤාණය දත යුතුය ඝානවිඤ්ඤාණය දතයුතුය. ජිව්හා විඤ්ඤාණය දත යුතුය. කාය විඤ්ඤාණය දතයුතුය. මනොවිඤ්ඤාණය දත යුතුය. [11] චක්ඛුසම්ඵස්සය දතයුතුය. සොතසම්ඵස්සය දත යුතුය. ඝානසම්ඵස්සය දතයුතුය. ජිව්හාසම්ඵස්සය දත යුතුය. කායසම්ඵස්සය දතයුතුය. මනොසම්ඵස්සය දත යුතුය. [12] චක්ඛුසම්ඵස්සය නිසා උපදින වේදනාව දතයුතුය. සොතසම්ඵස්සය නිසා උපදින වේදනාව දතයුතුය, ඝාණ සම්ඵස්සය නිසා උපදින වේදනාව දතයුතුය. ජිව්හාසම්ඵස්සය නිසා උපදින වේදනාව දතයුතුය. කාය සම්ඵස්සය නිසා උපදින වේදනාව දතයුතුය. මනොසම්ඵස්සය නිසා උපදින වේදනාව දතයුතුය. [13] රූපසංඥාව දතයුතුය, ශබ්දසංඥාව දතයුතුය, ගන්ධ සංඥාව දතයුතුය. රස සංඥාව දතයුතුය, ප්‍රෂ්ටව්‍ය සංඥාව දතයුතුය, ධර්ම සංඥාව දතයුතුය. රූපසංචෙතනාව දතයුතුය. සද්දසංචෙතනාව දතයුතුය, ගන්ධසංචෙනාව දතයුතුය. රස සංචෙතනාව දතයුතුය. පොට්ඨබ්බසංචෙතනාව දත යුතුය. ධම්මසංචෙතනාව දතයුතුය. රූප තණ්හාව දතයුතුය. සද්ද තණ්හාව දතයුතුය, ගන්ධ තණ්හාව දතයුතුය, රසතණ්හාව දතයුතුය, පොට්ඨබ්බ තණ්හාව දතයුතුය. ධම්මතණ්හාව දතයුතුය. රූපවිතර්කය දතයුතුය, ශබ්ද විතර්කය දතයුතුය. ගන්ධ විතර්කය දතයුතුය, රසවිතර්කය දතයුතුය, ප්‍රෂ්ටව්‍ය විතර්කය දතයුතුය, ධර්ම විතර්කය දතයුතුය. රූප විචාරය දතයුතුය, ශබ්ද විචාරය දතයුතුය. ගන්ධවිචාරය දතයුතුය, රසවිචාරය දතයුතුය, පොට්ඨබ්බවිචාරය දතයුතුය. ධර්මවිචාරය දතයුතුය.
4 පථවීධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ආපොධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; තෙජොධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; වායොධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ආකාසධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. පථවීකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ආපොකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; තෙජොකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; වායොකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; නීලකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පීතකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ලොහිතකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඔදාතකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ආකාසකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; විඤ්ඤාණකසිණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. කෙසා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ලොමා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නඛා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; දන්තා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; තචො අභිඤ්ඤෙය්‍යො, මංසං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; න්හාරූ (නහාරූ (ස්‍යා.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අට්ඨී අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අට්ඨිමිඤ්ජා අභිඤ්ඤෙය්‍යා (අට්ඨිමඤ්ජං අභිඤ්ඤෙය්‍යං (ස්‍යා. ක.)); වක්කං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; හදයං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; යකනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; කිලොමකං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පිහකං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පප්ඵාසං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අන්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං අන්තගුණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; උදරියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; කරීසං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පිත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සෙම්හං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පුබ්බො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ලොහිතං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සෙදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මෙදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අස්සු අභිඤ්ඤෙය්‍යං; වසා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඛෙළො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සිඞ්ඝාණිකා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ලසිකා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; මුත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; මත්ථලුඞ්ගං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. චක්ඛායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; රූපායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොතායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සද්දායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං . ඝානායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ගන්ධායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජිව්හායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; රසායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. කායායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඵොට්ඨබ්බායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මනායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ධම්මායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. චක්ඛුධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. සොතධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සද්දධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සොතවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. ඝානධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ගන්ධධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඝානවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. ජිව්හාධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා ; රසධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. කායධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඵොට්ඨබ්බධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; කායවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. මනොධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ධම්මධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; මනොවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. චක්ඛුන්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සොතින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඝානින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ජිව්හින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; කායින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; මනින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ජීවිතින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඉත්ථින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පුරිසින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සුඛින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දුක්ඛින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සොමනස්සින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දොමනස්සින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; උපෙක්ඛින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සද්ධින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; වීරියින්ද්‍රියං (විරියින්ද්‍රියං (ස්‍යා.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සතින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සමාධින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පඤ්ඤින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අඤ්ඤින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං.	4 [14] පඨවි ධාතුව දතයුතුය. ආපොධාතුව දතයුතුය. තෙජො ධාතුව දතයුතුය. වායො ධාතුව දතයුතුය, ආකාස ධාතුව දතයුතුය, විඤ්ඤාණ ධාතුව දතයුතුය, පඨවි කසිණය දතයුතුය, ආපොකසිණය දතයුතුය, තෙජො කසිණය දත යුතුය. වායොකසිණය දතයුතුය, නීලකසිණය දත යුතුය පීත කසිණය දත යුතුය, ලොහිත කසිණය දතයුතුය, ඔදාත කසිණය දත යුතුය, ආකාස කසිණය දත යුතුය. විඤ්ඤාණ කසිණය දත යුතුය. [15] කෙසයෝ දතයුත්තාහ. රෝමයෝ දතයුත්තාහ. නිය දතයුත්තාහ. දත් දතයුත්තාහ. සම දතයුතුය මස් දතයුතුය. නහර දතයුතුය. ඇට දතයුතුය. ඇටමිදුලු දතයුතුය. වකුගඩුව දතයුතුය. හෘදය මාංශය දතයුතුය. අක්මාව දතයුතුය. දළබුසිවිය දතයුතුය. බඩදිව දතයුතුය. පපුමස දතයුතුය. අතුනු දතයුතුය අතුනුබහන් දතයුතුය. නොපැසුණු ආහාර දතයුතුය. පැසුණු ආහාර දතයුතුය. පිත දතයුතුය. සෙම දතයුතුය. සැරව දතයුතුය. ලෙය දතයුතුය ඩහදිය දතයුතුය. මෙදතෙල් දතයුතුය. කඳුලු දතයුතුය. වුරුණුතෙල් දතයුතුය. කෙළ දතයුතුය, සොටු දතයුතුය සඳමිදුලු දතයුතුය. මුත්‍ර දතයුතුය හිස්මොල දතයුතුය. [16] “චක්ඛායතනය දතයුතුය. රූපායතනය දතයුතුය. සොතායතනය දතයුතුය. සද්ධායතනය දතයුතුය. ඝානායතනය දතයුතුය. ගන්ධායතනය දතයුතුය. ජිව්හායතනය දතයුතුය. රසායතනය දතයුතුය. නාසායතනය දතයුතුය. පොට්ඨබ්බායතනය දතයුතුය. මනායතනය දතයුතුය. ධම්මායතනය දතයුතුය. [17] “චක්ඛුධාතුව දතයුතුය. රූප ධාතුව දතයුතුය, චක්ඛු විඤ්ඤාණ ධාතුව දතයුතුය, සොත ධාතුව දතයුතුය. සද්ද ධාතුව දතයුතුය. සොතවිඤ්ඤාණ ධාතුව දතයුතුය. ඝාන ධාතුව දතයුතුය. ගන්ධ ධාතුව දතයුතුය. ඝාන විඤ්ඤාණ ධාතුව දතයුතුය. ජිව්හා ධාතුව දතයුතුය රස ධාතුව දතයුතුය. ජිව්හා විඤ්ඤාණ ධාතුව දතයුතුය. කාය ධාතුව දතයුතුය. පොට්ඨබ්බ ධාතුව දතයුතුය. කායවිඤ්ඤාණ ධාතුව දතයුතුය. මනො ධාතුව දතයුතුය. ධම්ම ධාතුව දතයුතුය. මනොවිඤ්ඤාණ ධාතුව දතයුතුය. [18] “චක්ඛුන්ද්‍රිය දතයුතුය. සොතින්ද්‍රිය දතයුතුය. ඝානින්ද්‍රිය දතයුතුය. ජිව්හාන්ද්‍රිය දතයුතුය. කායින්ද්‍රිය දතයුතුය. මනින්ද්‍රිය දතයුතුය. ජිව්හාන්ද්‍රිය දතයුතුය. ඉත්ථින්ද්‍රිය දතයුතුය. පුරිසින්ද්‍රිය දතයුතුය සුඛින්ද්‍රිය දතයුතුය දුක්ඛින්ද්‍රිය දතයුතුය. සොමනස්සින්ද්‍රිය දතයුතුය. දොමනස්සින්ද්‍රිය දතයුතුය. උපෙක්ඛීන්ද්‍රිය දතයුතුය. සද්ධින්ද්‍රිය දතයුතුය. විරියින්ද්‍රිය දතයුතුය සතින්ද්‍රිය දතයුතුය. සමාධින්ද්‍රිය දතයුතුය. පඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය. අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමිතින්ද්‍රිය දතයුතුය. අඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය. අඤ්ඤාතාවින්ද්‍රිය දතයුතුය.
5 කාමධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අරූපධාතු අභිඤ්ඤෙය්‍යා. කාමභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; අරූපභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. සඤ්ඤාභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අසඤ්ඤාභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. එකවොකාරභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චතුවොකාරභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පඤ්චවොකාරභවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	5 [19] කාම ධාතුව දතයුතුය. රූප ධාතුව දතයුතුය. අරූප ධාතුව දතයුතුය. කාම භවය දතයුතුය රුප භවය දතයුතුය. අරූප භවය දතයුතුය. සඤ්ඤා භවය දතයුතුය. අසඤ්ඤා භවය දතයුතුය. නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤා භවය දතයුතුය. එකවොකාරභවය දතයුතුය. චතුවොකාර භවය දතයුතුය. පඤ්චවොකාරභවය දතයුතුය.
6 පඨමං ඣානං (පඨමජ්ඣානං (ස්‍යා.) එවමීදිසෙසු ඨානෙසු) අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දුතියං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; තතියං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; චතුත්ථං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; කරුණාචෙතොවිමුත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; මුදිතාචෙතොවිමුත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; උපෙක්ඛාචෙතොවිමුත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා. අවිජ්ජා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සඞ්ඛාරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; නාමරූපං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සළායතනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; තණ්හා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; උපාදානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; භවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජාති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරාමරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං.	6 [20] පඨමජ්ක්ධානය දතයුතුය. දුතියජක්ධානය දතයුතුය. තතියජ්ක්ධානය දතයුතුය. චතුත්ථජ්ක්ධානය දතයුතුය. [21] මෙත්තා චෙතො විමුක්තිය දතයුත්තීය. කරුණා චෙතො විමුක්තිය දතයුත්තීය. මුදිතා චෙතො විමුක්තිය දතයුත්තීය. උපෙක්ඛා චෙතො විමුක්තිය දතයුත්තීය. ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය දතයුත්තීය. විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය දතයුත්තීය. ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය දත යුත්තීය. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය දතයුත්තීය. [22] අවිද්‍යාව දතයුත්තීය. සංස්කාරයෝ දතයුත්තාහ. විඤ්ඤාණය දතයුතුය. නාමරූපය දතයුතුය. සළායතනය දතයුතුය. ඵස්සය දතයුතුය. වේදනාව දතයුත්තීය. තණ්හාව දතයුත්තීය. උපාදානය දතයුතුය. භවය දතයුතුය. ජාතිය දතයුතුය. ජරා මරණය දතයුතුය.
7 දුක්ඛං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දුක්ඛසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. රූපං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; රූපසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... සඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... සඞ්ඛාරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. චක්ඛු අභිඤ්ඤෙය්‍යං...පෙ.... ජරාමරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ජරාමරණසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛසමුදයස්ස පහානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. රූපස්ස පරිඤ්ඤට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපසමුදයස්ස පහානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරානං... විඤ්ඤාණස්ස... චක්ඛුස්ස...පෙ.... ජරාමරණස්ස පරිඤ්ඤට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණසමුදයස්ස පහානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛසමුදයස්ස පහානපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. රූපස්ස පරිඤ්ඤාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපසමුදයස්ස පහානපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරානං... විඤ්ඤාණස්ස... චක්ඛුස්ස...පෙ.... ජරාමරණස්ස පරිඤ්ඤාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණසමුදයස්ස පහානපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	7 [23] දුක්ඛය දතයුතුය. දුක්ඛ හේතුව දතයුතුය. දුක්ඛ නිරෝධය දතයුතුය. දුක්ඛ නිරෝධයට පැමිණෙන මාර්ගය දතයුතුය. [24] රූපය දතයුතුය. රූපයන්ගේ හේතුව දතයුතුය. රූපයන්ගේ නිරෝධය දතයුතුය. රූප නිරෝධයට පැමිණෙන මාර්ගය දතයුතුය. වේදනාව දතයුතුය. වේදනාවගේ හේතුව දතයුතුය. වේදනා නිරෝධය දතයුතුය. වේදනා නිරෝධයට පැමිණෙන මාර්ගය දතයුතුය. සඤ්ඤාව දතයුතුය. සඤ්ඤාවගේ හේතුව දතයුතුය. සඤ්ඤා නිරෝධය දතයුතුය. සඤ්ඤා නිරෝධයට පැමිණෙන මාර්ගය දතයුතුය. සංඛාරයෝ දතයුත්තාහ. සංඛාරයන්ගේ හේතුව දතයුතුය. සංඛාර නිරෝධය දතයුතුය. සංඛාර නිරෝධයට පැමිණෙන මාර්ගය දතයුතුය. විඤ්ඤාණය දතයුතුය. විඤ්ඤාණයාගේ හේතුව දතයුතුය. විඤ්ඤාණ නිරෝධය දතයුතුය. විඤ්ඤාණ නිරෝධයට පැමිණෙන මාර්ගය දතයුතුය. [25] ඇස දතයුතුය. ඇසට (ii) හේතුව දතයුතුය (iii) ඇසේ (iv) නිරෝධය දතයුතුය. (v) ඇසේ (iv) නිරෝධයට පැමිණෙන මාර්ගය දතයුතුය. (vii) සොතය දතයුතුය සොතයට ((ii) යෙදිය යුතුයි.) සොත ((iv) යෙදිය යුතුයි.) සොත (vi) යෙදිය යුතුයි.) නාසය දතයුතුයි. නාසයට ((ii) යෙදිය යුතුයි.) නාසයේ ((iv) යෙදිය යුතුයි.) නාසයේ (vi) යෙදිය යුතුයි.) දිව දතයුතුයි. දිවට ((ii) යෙදිය යුතුයි.) දිවෙහි (iv) යෙදිය යුතුයි.) දිවෙහි ((vi) යෙදිය යුතුයි.) කය දතයුතුයි කයට ((ii) යෙදිය යුතුයි.) කයෙහි ((iv) යෙදිය යුතුයි.) කයෙහි ((vi) යෙදිය යුතුයි.) සිත දත යුතුයි. සිතට ((ii) යෙදිය යුතුයි.) සිතෙහි (iv) යෙදිය යුතුයි.) සිතෙහි ((vi) යෙදිය යුතුයි.) [26] ජරා මරණය දතයුතුයි. ජරා මරණයන්ට හේතුව දතයුතුය. ජරා මරණ නිරෝධය දතයුතුය. ජරා මරණ නිරෝධයට පැමිණීමේ මග දතයුතුය. දුක්ඛයාගේ පිරිසිඳ දතයුතු අර්ථය දතයුතුය. දුක්ඛසමුදය තෘෂ්ණාවගේ පහකළ යුතු අර්ථය දතයුතුය. දුක්ඛ නිරෝධ නිර්වාණයාගේ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතු අර්ථය දතයුතුය. දුක්ඛ නිරෝධ ගාමිනී පටිපදාවවූ මාර්ගයාගේ වැඩිය යුතු අර්ථය දතයුතුය. [27] රූපයාගේ (i) පිරිසිඳ දතයුතු අර්ථය දතයුතුය (ii) රූපයට (iii) හේතුවවූ තෘෂ්ණාවගේ පහකළ යුතුය අර්ථය දතයුතුය. (iv) රූපනිරෝධයවූ (v) නිර්වාණයාගේ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතු අර්ථය දතයුතුය. (vi) රූප නිරෝධයවූ (vii) නිර්වාණයට පැමිණෙන මාර්ගය වැඩිය යුතු අර්ථය දතයුතුය. (viii) වේදනාවගේ (i) යොදන්න) වේදනාවට (iii) යොදන්න.) වේදනා නිරෝධයවූ (v) යොදන්න.) වේදනා නිරෝධයවූ (vii) යොදන්න) සඤ්ඤාවගේ (i) යොදන්න) සඤ්ඤාවට (iii) යොදන්න) සඤ්ඤා නිරෝධයවූ (v) යොදන්න) සඤ්ඤානිරෝධවූ (vii) යොදන්න) සංඛාරයන්ගේ (i) යොදන්න) සංඛාරයට (iii) යොදන්න) සංඛාර නිරෝධයවූ (v) යොදන්න) සංඛාර නිරෝධයවූ (vii) යොදන්න) විඤ්ඤාණයාගේ (i) යොදන්න) විඤ්ඤාණයට (iii) යොදන්න) විඤ්ඤාණ නිරෝධයවූ (v) යොදන්න) විඤ්ඤාණ නිරෝධයවූ (vii) යොදන්න) ඇසේ (i) යොදන්න) ඇසට (iii) යොදන්න) ඇසේ නිරෝධයවූ (v) යොදන්න) ඇස් නිරෝධයවූ (vii) යොදන්න) කණේ (i) යොදන්න) කණට (iii) යොදන්න) කණ නිරෝධයවූ (v) යොදන්න කණ නිරෝධවූ (vii) යොදන්න) නාසයේ (i) යොදන්න නාසයට (iii) යොදන්න) නාසය නිරෝධවූ (v) යොදන්න) නාසය නිරෝධයවූ (vii) යොදන්න) දිවේ (i) යොදන්න දිවට (iii) යොදන්න) දිවේ නිරෝධයවූ (v) යොදන්න) දිවේ නිරෝධවූ (vii) යොදන්න) කයේ (i) යොදන්න කයට (ii) යොදන්න) කයේ නිරෝධයවූ (v) යොදන්න) කයේ නිරෝධයවූ (vii) යොදන්න.) සිතේ (i) යොදන්න) සිතට (iii) යොදන්න) සිතේ නිරෝධයවූ (v) යොදන්න) සිතේ නිරෝධයවූ (vii) ජරාමරණයාගේ (i) යොදන්න) ජරාමරණයට (iii) යොදන්න) ජරාමරණ නිරෝධයට (v) යෙදිය යුතුයි) ජරාමරණ නිරෝධගාමිනී පටිපදාවගේ වැඩිය යුතු අර්ථ යෙදිය යුතුය. [28] දුක්ඛයාගේ (i) පිරිසිඳ දැනීම් වශයෙන් ප්‍රතිවෙධකළ යුතු අර්ථය දතයුතුය. (ii) දුක්ඛසමුදයයාගේ (iii) පහකිරීම් වශයෙන් ප්‍රතිවෙධ කළ යුතු අර්ථය දතයුතුය. (iv) දුක්ඛ නිරෝධයාගේ (v) ප්‍රත්‍යක්ෂ කිරීම් වශයෙන් ප්‍රතිවෙධ කළයුතු අර්ථය දත යුතුය. (vi) දුක්ඛ නිරෝධ (vii) ගාමිනී ප්‍රතිපදාවගේ වැඩීම් වශයෙන් ප්‍රතිවෙධ කළයුතු අර්ථය දතයුතුය. රූපයාගේ (ii) යොදන්න) රූප සමුදයයාගේ (iii) යොදන්න) රූප නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) රූපනිරෝධ (vii) යොදන්න) වේදනාවගේ (i) යොදන්න) වේදනා සමුදය යාගේ (iii) යොදන්න) වේදනා නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) වේදනා නිරෝධ (vii) යොදන්න) සඤ්ඤාවගේ (i) යොදන්න) සඤ්ඤා සමුදයයාගේ (iii) යොදන්න) නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) සඤ්ඤා නිරෝධ (vii) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ (i) යොදන්න) සංඛාරසමුදයාගේ (iii) යොදන්න) සංඛාර නිරෝධයන්ගේ (v) යොදන්න) සංඛාර නිරෝධ (vii) යොදන්න) විඤ්ඤාණයාගේ (i) යොදන්න) විඤ්ඤාණ සමුදයාගේ (iii) යොදන්න) විඤ්ඤාණ නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) විඤ්ඤාණ නිරෝධ (vii) යොදන්න) ඇසේ (i) යොදන්න) ඇස සමුදයාගේ (iii) යොදන්න) ඇසේ නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) ඇසේ නිරෝධය (vii) යොදන්න) කණේ (i) යොදන්න) කණේ සමුදයාගේ (iii) යොදන්න) කණේ නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) කණේ නිරෝධ (vii) යොදන්න) නාසයේ (i) යොදන්න) නාස සමුදයාගේ (iii) යොදන්න) නාසනිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) නාසනිරෝධ (vii) යොදන්න) දිවේ (i) යොදන්න) දිවේ සමුදයාගේ (iii) යොදන්න දිවේ නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) දිවේ නිරෝධ (vii) යොදන්න) කයේ (i) යොදන්න) කය සමුදයාගේ (iii) යොදන්න) කය නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) කය නිරෝධ (vii) යොදන්න) සිතේ (i) යොදන්න) සිත සමුදයාගේ (iii) යොදන්න) සිත නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) සිත නිරෝධ (vii) යොදන්න) ජරාමරණයාගේ (i) යොදන්න) ජරාමරණ සමුදයාගේ (iii) යොදන්න) ජරාමරණ නිරෝධයාගේ (v) යොදන්න) ජරා මරණ නිරෝධ (vii) යොදන්න) [29] දුක්ඛය විශේෂ ඥානයෙන් දත යුතුය. දුක්ඛසමුදය විශේෂ ඥානයෙන් දතයුතුය. දුක්ඛ නිරෝධය විශේෂ ඥානයෙන් දතයුතුය. දුක්ඛසමුදය යන දෙදෙනාගේ නිරෝධය විශේෂ ප්‍රඥාවෙන් දතයුතුය. දුක්ඛයාගේ ඡන්දරාග නිරෝධය විශේෂ ඥානයෙන් දතයුතුය. දුක්ඛයාගේ ආස්වාදය විශේෂයෙන් දතයුතුය දුක්ඛයාගේ ආදීනවය දතයුතුය. දුක්ඛයාගේ නිශ්ශරණය දතයුතුය. රූපය දතයුතුය. රූප (i) සමුදය දතයුතුය. (ii) රූප (iii) නිරෝධය දතයුතුය. (iv) රූපය (v) සමුදය යන දෙදෙනාගේ නිරෝධය දතයුතුය. (vi) රූපයාගේ (vii) ඡන්දරාග නිරෝධය දතයුතුය. (viii) රූපයාගේ (ix) ආශ්වාදයද දතයුතුය. (x) රූපයාගේ (ix) ආදීනවය දතයුතුය. (xii) රූපයාගේ (xiii) නිස්සරණය දතයුතුය. වේදනාව දත යුතුය. වේදනා ((i) යොදන්න.) වේදනා ((iii) යොදන්න.) වේදනා ((v) යොදන්න.) වේදනාවගේ ((vii) යොදන්න.) වේදනාවගේ (ix) යොදන්න.) වේදනාවගේ (xi) යොදන්න.) වේදනාවගේ (xiii) යොදන්න) සඤ්ඤාව දතයුතුය. සඤ්ඤා ((i) යොදන්න.) සඤ්ඤා ((iii) යොදන්න.) සඤ්ඤා ((v) යොදන්න.) සඤ්ඤාවගේ ((vii) යොදන්න) සඤ්ඤාවගේ ((ix) යොදන්න.) සඤ්ඤාවගේ ((xi) යොදන්න.) සඤ්ඤාවගේ ((xiii) යොදන්න.) සංඛාරයෝ දතයුතුය. සංඛාර ((i) යොදන්න.) සංඛාර ((iii) යොදන්න.) සංඛාර ((v) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ ((vii) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ ((ix) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ ((xi) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ ((xiii) යොදන්න. විඤ්ඤාණය දතයුතුය. විඤ්ඤාණ ((i) යොදන්න.) විඤ්ඤාණ ((iii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණ ((v) යොදන්න.) විඤ්ඤාණයාගේ ((vii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණයාගේ ((ix) යොදන්න.) විඤ්ඤාණයාගේ (xi) යොදන්න.) විඤ්ඤාණයාගේ ((xiii) යොදන්න.) ඇස දත යුතුය. ඇස් ((i) යොදන්න.) ඇස් ((iii) යොදන්න.) ඇස් ((v) යොදන්න.) ඇසේ ((vii) යොදන්න.) ඇසේ ((ix) යොදන්න.) ඇසේ ((xi) යොදන්න.) ඇසේ ((xiii) යොදන්න. කණ දතයුතුය. කණේ ((i) යොදන්න) කණේ ((iii) යොදන්න) කණේ ((v) යොදන්න.) කණේ ((vii) යොදන්න.) කණේ ((ix) යොදන්න.) කණේ ((xi) යොදන්න.) කණේ ((xiii) යොදන්න.) නාසය දතයුතුයි. නාස් ((i) යොදන්න.) නාස් ((iii) යොදන්න.) නාස් ((v) යොදන්න.) නාසයේ ((vii) යොදන්න.) නාසයේ ((ix) යොදන්න.) නාසයේ ((xi) යොදන්න.) නාසයේ ((xi) යොදන්න.) නාසයේ (xiii) යොදන්න.) දිව දතයුතුයි. දිව් ((i) යොදන්න.) දිවේ ((iii) යොදන්න.) දිවේ ((v) යොදන්න.) දිවේ ((vii) යොදන්න.) දිවේ ((ix) යොදන්න.) දිවේ ((xi) යොදන්න.) දිවේ ((xiii) යොදන්න.) කය දතයුතුය. කය ((i) යොදන්න.) කය ((iii) යොදන්න.) කය ((v) යොදන්න) කයේ (vii) යොදන්න.) කයේ ((xi) යොදන්න.) කයේ ((xiii) යොදන්න.) සිත දතයුතුය. සිත් ((i) යොදන්න.) සිත් ((iii) යොදන්න.) සිත් ((v) යොදන්න.) සිතේ (vii) යොදන්න.) සිතේ ((ix) යොදන්න. සිතේ ((xi) යොදන්න.) සිතේ ((xiii) යොදන්න. ජරා මරණය දතයුතුය. ජරාමරණ ((i) යොදන්න.) ජරාමරණ ((iii) යොදන්න.) ජරාමරණ ((v) යොදන්න.) ජරාමරණයාගේ ((vii) යොදන්න.) ජරාමරණයාගේ ((ix) ජරාමරණයාගේ (xi) යොදන්න.) ජරාමරණයාගේ (xiii) යොදන්න.)
8 දුක්ඛං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දුක්ඛසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස සමුදයනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස ඡන්දරාගනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. රූපං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; රූපසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපස්ස සමුදයනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපස්ස ඡන්දරාගනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... සඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා... සඞ්ඛාරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා... විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං... චක්ඛු අභිඤ්ඤෙය්‍යං...පෙ.... ජරාමරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ජරාමරණසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණස්ස සමුදයනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණස්ස ඡන්දරාගනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. දුක්ඛං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දුක්ඛසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; දුක්ඛනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; දුක්ඛස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. රූපං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; රූපසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; රූපස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... සඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා... සඞ්ඛාරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා... විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං... චක්ඛු අභිඤ්ඤෙය්‍යං...පෙ.... ජරාමරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ජරාමරණසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරාමරණස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ජරාමරණස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං.	8 [30] දුක්ඛය දතයුතුය. දුක්ඛ සමුදය දතයුතුය. දුක්ඛ නිරෝධය දතයුතුය. දුක්ඛනිරෝධ ගාමිනී පටිපදාව දත යුතුය. දුක්ඛයාගේ ආශ්වාදය දතයුතුය. දුක්ඛයාගේ ආදීනවය දතයුතුය. දුක්ඛයාගේ නිශ්ශරණය දතයුතුය. රූපය දතයුතුය. රූප ((i) සමුදය දතයුතුය. (ii) රූප (iii) නිරෝධය දතයුතුය. (iv) රූප (v) නිරෝධගාමිනී පටිපදාව දත යුතුය. (vi) රූපයාගේ (vii) ආශ්වාදය දතයුතුය. (viii) රූපයාගේ (ix) ආදීනවය දතයුතුය. (x) රූපයාගේ (xi) නිශ්ශරණය දතයුතුය. වේදනාව දතයුතුය. වේදනා (i) යොදන්න.) වේදනා (iii) යොදන්න.) වේදනා (v) යොදන්න.) වේදනාවේ (vii) යොදන්න.) වේදනාවේ (ix) යොදන්න.) වේදනාවේ (xi) යොදන්න.) සඤ්ඤාව දත යුතුය. සඤ්ඤා ((i) යොදන්න.) සඤ්ඤා (iii) යොදන්න.) සඤ්ඤා ((v) යොදන්න.) සඤ්ඤාවගේ ((vii) යොදන්න.) සඤ්ඤාවගේ ((ix) යොදන්න.) සඤ්ඤාවගේ ((xi) යොදන්න.) සංඛාරයෝ දතයුතුය. සංඛාර ((i) යොදන්න.) සංඛාර ((iii) යොදන්න.) සංඛාර ((v) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ ((vii) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ ((ix) යොදන්න.) සංඛාරයන්ගේ ((xi) යොදන්න.) විඤ්ඤාණ දතයුතුය. විඤ්ඤාණ ((i) යොදන්න.) විඤ්ඤාණ ((iii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණ ((v) යොදන්න.) විඤ්ඤාණයාගේ ((vii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණයාගේ (ix) යොදන්න) විඤ්ඤාණයාගේ (xi) යොදන්න) ඇස දතයුතුය. ඇස් (i) යොදන්න) ඇස් (iii) යොදන්න ඇස් (v) යොදන්න) ඇසේ (vii) යොදන්න. ඇසේ (ix) යොදන්න) ඇසේ (xi) යොදන්න) කණ දත යුතුය. කණේ (i) යොදන්න) කණේ (iii) යොදන්න) කණේ (v) යොදන්න) කණේ (vii) යොදන්න) කණේ (ix) යොදන්න) කණේ (xi) යොදන්න) නාසය දතයුතුය. නාස් (i) යොදන්න) නාස් (iii) යොදන්න) නාස් (v) යොදන්න) නාසයේ (vii) යොදන්න) නාසයේ (ix) යොදන්න) නාසයේ (ix) යොදන්න) දිව දතයුතුය. දිවේ (i) යොදන්න) දිවේ (iii) යොදන්න) දිව් (v) යොදන්න) දිවේ (vii) යොදන්න) දිවේ (ix) යොදන්න) දිවේ (xi) යොදන්න) කය දතයුතුය. කාය (i) යොදන්න) කාය (iii) යොදන්න) කාය (v) යොදන්න) කයේ (vii) යොදන්න) කයේ (ix) යොදන්න) කයේ (xi යොදන්න) සිතදතයුතුය. සිත් (i යොදන්න) සිත් (iii) යොදන්න) සිත් (v යොදන්න) සිතේ (vii) යොදන්න) සිතේ (ix) යොදන්න) සිතේ (xi යොදන්න) ජරාමරණය දතයුතුය. ජරාමරණ (i යොදන්න) ජරාමරණ (iii යොදන්න) ජරාමරණ (v යොදන්න) ජරාමරණයාගේ (vii යොදන්න) ජරාමරණයාගේ (ix යොදන්න) ජරාමරණ (xi යොදන්න.)
9 අනිච්චානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; දුක්ඛානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනත්තානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නිබ්බිදානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විරාගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නිරොධානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපෙ දුක්ඛානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපෙ අනත්තානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපෙ නිබ්බිදානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපෙ විරාගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපෙ නිරොධානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරෙසු... විඤ්ඤාණෙ... චක්ඛුස්මිං...පෙ.... ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරාමරණෙ දුක්ඛානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරාමරණෙ අනත්තානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරාමරණෙ නිබ්බිදානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරාමරණෙ විරාගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා ; ජරාමරණෙ නිරොධානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරාමරණෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා.	9 [31] අනිච්චානුපස්සනාව දතයුතුය. දුක්ඛානුපස්සනාව දතයුතුය. අනත්තානුපස්සනාව දතයුතුය. නිබ්බිදානුපස්සනාව දතයුතුය. විරාගානුපස්සනාව දතයුතුය. නිරෝධානුපස්සනාව දතයුතුය. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාව දතයුතුය. රූපයෙහි (i) අනිච්චානුපස්සනාව දතයුතුය (ii) රූපයෙහි (iii) දුක්ඛානුපස්සනාව දතයුතුය. (iv) රූපයෙහි (v) අනත්තානුපස්සනාව දතයුතුය (vi) රූපයෙහි (vii) නිබ්බිදානුපස්සනාව දතයුතුය. (viii) රූපයෙහි (ix) විරාගානුපස්සනාව දතයුතුය. (x) රූපයෙහි (xi) නිරෝධානුපස්සනාව දතයුතුය (xii) රූපයෙහි (xiii) පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාව දතයුතුය. වේදනාවෙහි (31 (i) යොදන්න) වේදනාවෙහි (31 (iii) වේදනාවෙහි (31 v) වේදනාවෙහි (31 vii) වේදනාවෙහි (31 ix) වේදනාවෙහි (31 (xi) වේදනාවෙහි (31 (xiii) සඤ්ඤාවෙහි (31 i යොදන්න) සඤ්ඤාවෙහි (31 iii) සඤ්ඤාවෙහි (31 v) සඤ්ඤාවෙහි (31 vii) සඤ්ඤාවෙහි (31 ix) සඤ්ඤාවෙහි (31 xi) සඤ්ඤාවෙහි (31 xiii) සංඛාරයන්හි (31 i) යොදන්න.) සංඛාරයන්හි (31 iii) සංස්කාරයන්හි (31 v) සංඛාරයන්හි (31 vii) සංඛාරයන්හි (31 ix) සංඛාරයන්හි (31 xi) සංස්කාරයන්හි (31 xiii) විඤ්ඤාණයෙහි (31 i) යොදන්න.) විඤ්ඤාණයෙහි (31 iii) විඤ්ඤාණයෙහි (31 v) විඤ්ඤාණයෙහි (31 vii) විඤ්ඤාණයෙහි (31 ix) විඤ්ඤාණයෙහි (31 xi) විඤ්ඤාණයෙහි (31 xiii) ඇසෙහි (31 i) යොදන්න.) ඇසෙහි 31 (iii) ඇසෙහි (31 v) ඇසෙහි (31 vii) ඇසෙහි (31 ix) ඇසෙහි (31 xi) ඇසෙහි (31 xiii) කණෙහි (31 i යොදන්න) කණෙහි (31 iii) කණෙහි (31 v) කණෙහි (31 vii) කණෙහි (31 ix) කණෙහි (31 xi) කණෙහි (31 xiii) නාසයෙහි (31 i) යොදන්න) නාසයෙහි (31 iii) නාසයෙහි (31 v) නාසයෙහි (31 vii) නාසයෙහි (31 ix) නාසයෙහි (31 xi) නාසයෙහි (31 xiii) දිවෙහි (31 i) යොදන්න) දිවෙහි (31 iii) දිවෙහි (31 v) දිවෙහි (31 vii) දිවෙහි (31 ix) දිවෙහි (31 xi) දිවෙහි (31 xiii) කයෙහි (31 i යොදන්න) කයෙහි (31 iii) කයෙහි (31 v) කයෙහි (31 vii) කයෙහි (31 ix) කයෙහි (31 xi) කයෙහි (31 xiii) සිතෙහි (31 ස යොදන්න.) සිතෙහි (31 iii) සිතෙහි (31 v) සිතෙහි (31 vii) සිතෙහි (31 ix) සිතෙහි (31 xi) සිතෙහි (31 xiii) ජරා මරණයෙහි (31 (i) යොදන්න. ජරා මරණයෙහි 31 (iii) ජරාමරණයෙහි (31 (i) ජරා මරණයෙහි 31 (vii) ජරා මරණයෙහි 31 (ix) ජරාමරණයෙහි 31 (xi) ජරා මරණයෙහි 31 (xiii) (මේ ඡේදයෙහි ඒ ඒ වාක්‍ය අගට “දතයුතුය” යන්න යොදාගත යුතුයි.)
10 උප්පාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පවත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; නිමිත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ආයූහනා (ආයුහනා (ස්‍යා.) එවමුපරිපි) අභිඤ්ඤෙය්‍යා; පටිසන්ධි අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ගති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නිබ්බත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; උපපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජාති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ජරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; බ්‍යාධි අභිඤ්ඤෙය්‍යො , මරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; සොකො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පරිදෙවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; උපායාසො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. අනුප්පාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අප්පවත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අනිමිත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අනායූහනා (අනායුහනා (ස්‍යා.) එවමුපරිපි) අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අප්පටිසන්ධි අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අගති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනිබ්බත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනුපපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අජාති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අජරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අබ්‍යාධි අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අමතං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අසොකො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අපරිදෙවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනුපායාසො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. උප්පාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනුප්පාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පවත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අප්පවත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අනිමිත්තං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනායූහනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. පටිසන්ධි අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අප්පටිසන්ධි අභිඤ්ඤෙය්‍යා. ගති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අගති අභිඤ්ඤෙය්‍යා. නිබ්බත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනිබ්බත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා. උපපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනුපපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා . ජාති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අජාති අභිඤ්ඤෙය්‍යා. ජරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අජරා අභිඤ්ඤෙය්‍යා. බ්‍යාධි අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අබ්‍යාධි අභිඤ්ඤෙය්‍යො. මරණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අමතං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අසොකො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. පරිදෙවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අපරිදෙවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. උපායාසො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනුපායාසො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. උප්පාදො දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ගති දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුප්පාදො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පවත්තං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිමිත්තං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනායූහනා සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පටිසන්ධි සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අගති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිබ්බත්ති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපපත්ති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අජාති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අජරා සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අබ්‍යාධි සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අමතං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අසොකො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අපරිදෙවො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපායාසො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උප්පාදො දුක්ඛං, අනුප්පාදො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං දුක්ඛං, අප්පවත්තං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං දුක්ඛං, අනිමිත්තං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා දුක්ඛං, අනායූහනා සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි දුක්ඛං, අප්පටිසන්ධි සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ගති දුක්ඛං, අගති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති දුක්ඛං, අනිබ්බත්ති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති දුක්ඛං, අනුපපත්ති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති දුක්ඛං, අජාති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා දුක්ඛං, අජරා සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි දුක්ඛං, අබ්‍යාධි සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං දුක්ඛං, අමතං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො දුක්ඛං, අසොකො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො දුක්ඛං, අපරිදෙවො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො දුක්ඛං, අනුපායාසො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උප්පාදො භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ගති භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුප්පාදො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පවත්තං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිමිත්තං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනායූහනා ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පටිසන්ධි ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අගති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිබ්බත්ති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපපත්ති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අජාති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං . අජරා ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අබ්‍යාධි ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අමතං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අසොකො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අපරිදෙවො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපායාසො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උප්පාදො භයං, අනුප්පාදො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං භයං, අප්පවත්තං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං භයං, අනිමිත්තං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා භයං, අනායූහනා ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි භයං, අප්පටිසන්ධි ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ගති භයං, අගති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති භයං, අනිබ්බත්ති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති භයං, අනුපපත්ති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති භයං, අජාති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා භයං, අජරා ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි භයං, අබ්‍යාධි ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං භයං, අමතං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො භයං, අසොකො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො භයං, අපරිදෙවො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො භයං, අනුපායාසො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උප්පාදො සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං . නිමිත්තං සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ගති සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුප්පාදො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පවත්තං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිමිත්තං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනායූහනා නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පටිසන්ධි නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අගති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිබ්බත්ති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපපත්ති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අජාති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අජරා නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අබ්‍යාධි නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අමතං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අසොකො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අපරිදෙවො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපායාසො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උප්පාදො සාමිසං, අනුප්පාදො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං සාමිසං, අප්පවත්තං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං සාමිසං, අනිමිත්තං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා සාමිසං, අනායූහනා නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි සාමිසං, අප්පටිසන්ධි නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං . ගති සාමිසං, අගති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති සාමිසං, අනිබ්බත්ති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති සාමිසං, අනුපපත්ති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති සාමිසං, අජාති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා සාමිසං, අජරා නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි සාමිසං, අබ්‍යාධි නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං සාමිසං, අමතං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො සාමිසං, අසොකො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො සාමිසං, අපරිදෙවො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො සාමිසං, අනුපායාසො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උප්පාදො සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ගති සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුප්පාදො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පවත්තං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිමිත්තං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනායූහනා නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අප්පටිසන්ධි නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අගති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනිබ්බත්ති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපපත්ති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අජාති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අජරං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අබ්‍යාධි නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අමතං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං . අසොකො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අපරිදෙවො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. අනුපායාසො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උප්පාදො සඞ්ඛාරා, අනුප්පාදො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පවත්තං සඞ්ඛාරා, අප්පවත්තං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිමිත්තං සඞ්ඛාරා, අනිමිත්තං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආයූහනා සඞ්ඛාරා, අනායූහනා නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පටිසන්ධි සඞ්ඛාරා, අප්පටිසන්ධි නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ගති සඞ්ඛාරා, අගති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. නිබ්බත්ති සඞ්ඛාරා, අනිබ්බත්ති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපපත්ති සඞ්ඛාරා, අනුපපත්ති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජාති සඞ්ඛාරා, අජාති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ජරා සඞ්ඛාරා, අජරා නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. බ්‍යාධි සඞ්ඛාරා, අබ්‍යාධි නිබ්බාන’’න්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. මරණං සඞ්ඛාරා, අමතං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සොකො සඞ්ඛාරා, අසොකො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පරිදෙවො සඞ්ඛාරා, අපරිදෙවො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං. උපායාසො සඞ්ඛාරා, අනුපායාසො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යං.	10 [32] උත්පාදය දතයුතුය. ස්කන්ධයන්ගේ පැවැත්ම දතයුතුය. සංඛාර නිමිත්ත - කර්මය - ප්‍රතිසන්ධිය - ගතිය -ඉපදීම - විපාකයාගේ පැවැත්ම - ජාතිය - ජරාව - ව්‍යාධිය -මරණය - සොකය - හැඬීම - උපායාසය - අනුපාදය -ස්කන්ධයන්ගේ නොපැවැත්ම - නිමිත්තක් සටහනක් නැති බව - ප්‍රතිසන්ධි දෙන කර්මයක් නැති බව - ප්‍රතිසන්ධියක් නැති බව - ගතියක් නැති බව - ඉපදීමක් නැති බව -විපාකයන්ගේ පැවැත්මක් නැති බව - ජාතියක් නැති බව -ජරාවක් නැති බව - ව්‍යාධියක් නැති බව - මරණයක් නැති බව -සොක රහිත බව - ඇඬීමක් නැති බව - උපායාසයක් නැති බව දතයුතුය. (33 ඡේදයේ සිට ඒ ඒ වාක්‍ය අගට ‘දතයුතුය’ යන්න යෙදිය යුතුයි.) [33] ඉපදීම දතයුතුය. නොඉපදීම - ස්කන්ධයන්ගේ පැවැත්ම - නොපැවැත්ම - සංඛාර නිමිත්ත - සංස්කාර නිමිති රහිත බව - මතු ප්‍රතිසන්ධි දෙන කර්මය - කර්මයක් නැති බව -ප්‍රතිසන්ධිය - ප්‍රතිසන්ධි රහිත බව - ගතිය - ගති රහිත බව -ඉපදීම - නොඉපදීම විපාකයන්ගේ පැවැත්ම - විපාකයන්ගේ නොපැවැත්ම - ජාතිය - අජාතිය - දිරීම - නොදිරීම - ව්‍යාධිය -ව්‍යාධි රහිත බව - මරණය - මරණයක් නැති බව - සොකය -සොක රහිත බව - හැඬීම - හැඬීම් රහිත බව - උපායාසය -උපායාස රහිතබව දතයුතුය. [34] ඉපදීම දුකයයි දතයුතුය. පැවැත්ම නිමිත්ත දුකයයි -ප්‍රතිසන්ධිය දුකයයි - ගතිය දුකයයි - ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම් දුකයයි - විපාකයන්ගේ පැවැත්ම දුකයයි - ජාතිය දුකයයි, -ජරාව දුකයයි, - ව්‍යාධිය දුකයයි, - මරණය දුකයයි, - සොකය දුකයයි - හැඬීම දුකයයි, - උපායාසය දුකයයි දතයුතුය [35] නොඉපදීම සැපයයි දතයුතුය. නොපැවැත්ම සැපයයි දතයුතුය අනිමිත්ත සැපයයි, - කර්මයක් නැති බව සැපයයි -ප්‍රතිසන්ධි නොගැන්ම සැපයයි, - ගති රහිත බව සැපයයි, -ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම සැපයයි, - විපාකයන්ගේ නොපැවැත්ම සැපයයි, - ජාතියක් නැති බව සැපයයි, - ජරාවක් නැති බව සැපයයි - ව්‍යාධියක් නැති බව සැපයයි, - මරණයක් නැති බව සැපයයි - සොකයක් නැතිබව සැපයයි - හැඬීමක් නැතිබව සැපයයි - උපායාසයක් නැතිබව සැපයයි - දතයුතුය. [36] ඉපදීම දුකය, නොඉපදීම සැපයයි දතයුතුය. පැවැත්ම දුකයයි නොපැවැත්ම සැපයයි, - සංඛාර නිමිත්ත දුකයයි, සංඛාර නිමිති රහිත බව සැපයයි දතයුතුය. කර්ම රැස්කිරීම දුකයයි, දතයුතුය. කර්ම රැස්නොකිරීම සැපයයි දතයුතුය. ප්‍රතිසන්ධි ගැනීම දුකයයි ප්‍රතිසන්ධි නොගැනීම සැපයයි - ගතිය දුකය ගති රහිත බව සැපයයි දත යුතුය. ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම දුකය. ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම සැපයයි - විපාකයන්ගේ පැවැත්ම දුකය විපාකයන්ගේ නොපැවැත්ම සැපයයි - ජාතිය දුකය ජාති රහිත බව සැපයයි - දිරීම දුකය, නොදිරීම සැපයයි -ව්‍යාධිය දුකය ව්‍යාධි රහිත බව සැපයයි - මරණය දුකය මරණයක් නැති බව සැපයයි සොකය දුකය සොක රහිත බව සැපයයි - හැඬීම දුකය හැඬීම් රහිත බව සැපයයි - උපායාසය දුකය උපායාස රහිත බව සැපයයි - දතයුතුය. [37] ඉපදීම භයයි දතයුතුය. පැවැත්ම භයයයි - නිමිත්ත භයයයි, - කර්ම රැස්කිරීම භයයයි, - ගතිය භයයයි, -ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම් භයයි - විපාකයන්ගේ පැවැත්ම දුකයයි -ජාතිය දුකයයි, - ජරාව දුකයයි, - ව්‍යාධිය දුකයයි, - මරණය දුකයයි, - හැඬීම දුකයයි, - උපායාසය දුකයයි - දතයුතුය. [38] නොඉපදීම අභයයයි දතයුතුය. නොපැවැත්ම අභයයයි -සංඛාර නිමිතිරහිත බව අභයයයි - කර්ම රැස්නොකිරීම අභයයයි - ප්‍රතිසන්ධි නොගැනීම අභයයයි - ගති රහිත බව අභයයයි - ස්කන්ධයන්ගේ නොපහළවීම අභයයයි -විපාකයන්ගේ නොපැවැත්ම අභයයයි අජාතිය අභයයයයි -නොදිරීම අභයයයි - ව්‍යාධි රහිත බව අභයයයි - මරණයක් නැතිබව අභයයයි - සොක රහිත බව අභයයි - හැඬීම රහිත බව අභයයයි - නො හැඬීම අභයයයි දතයුතුය. [39] ඉපදීම භයය, නොඉපදීම අභයයයි - දතයුතුය. පැවැත්ම භයය නොපැවැත්ම අභයයි - සංඛාර නිමිත්ත භයය අනිමිත්ත අභයයයි - කර්ම රැස්කිරීම භයය කර්ම රැස්නොකිරීම අභයයයි - ප්‍රතිසන්ධිගැනීම භයය ප්‍රතිසන්ධි නොගැනීම අභයයයි, -ගතිය භයය ගතිරහිත බව අභයයයි - ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම භයය ස්කන්ධයන්ගේ නොපහළවීම අභයයයි, - විපාකයන්ගේ පැවැත්ම භයය විපාකයන්ගේ නොපහළවීම අභයයයි, - ජාතිය භයය ජාති රහිත බව අභයයයි - ජරාව භයය ජරා රහිත බව අභයයයි - ව්‍යාධි භයයය ව්‍යාධි රහිත බව අභයයයි - දතයුතුය, -මරණය භයය මරණයක් නැතිබව අභයයයි - දතයුතුය. සොකය භයය සොකයක් නැතිබව අභයයයි දතයුතුය. හැඬීම භයය හැඬීම් රහිත බව අභයයයි දතයුතුය. උපයාසය භයය උපායාස රහිත බව අභයයයි දතයුතුය. [40] ඉපදීම සාමිස ක්ලේශයන්ගෙන් ආමර්ශනය කිරීම් සහිතයි. පැවැත්ම සාමිසයයි නිමිත්ත සාමිසයයි කර්ම රැස්කිරීම සාමිසයයි. ප්‍රතිසන්ධි ගැනීම සාමිසයයි. ගතිය සාමිසයයි ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම සාමිසයයි. විපාකයන්ගේ පහළවීම සාමිසයයි, ජාතිය සාමිසයයි ජරාව සාමිසයයි ව්‍යාධිය සාමිසයයි මරණය සාමිසයයි. සොකය සාමිසයයි ඇඬීම සාමිසයයි උපායාසය සාමිසයයි දතයුතුය. [41] නොඉපදීම නිරාමිසයයි දතයුතුයි. නොපැවැත්ම නිරාමිසයයි - නිමිති රහිතබව නිරාමිසයයි - කර්මරැස් නොකිරීම නිරාමිසයයි - ප්‍රතිසන්ධි නොගැනීම නිරාමිසයයි -ගති රහිත බව නිරාමිසයයි - ස්කන්ධයන්ගේ නොපහළවීම නිරාමිසයයි - විපාකයන්ගේ නොපහළවීම නිරාමිසයයි -ජාතියක් නැතිබව නිරාමිසයයි - ජරාවක් නැති බව නිරාමිසයයි -ව්‍යාධියක් නැතිබව නිරාමිසයයි - මරණයක් නැතිබව නිරාමිසයයි - ශොක නැතිබව නිරාමිසයයි - හැඬීම නිරාමිසයයි උපායාස රහිත බව නිරාමිසයයි දතයුතුයි. [42] ඉපදීම සාමිසය නොඉපදීම නිරාමිසයයි - පැවැත්ම සාමිසය නොපැවැත්ම නිරාමිසයයි - සංඛාර නිමිත්ත සාමිසය සංඛාර නිමිති රහිත බව නිරාමිසයයි - කර්ම රැස්කිරීම සාමිසය කර්ම රැස් නොකිරීම නිරාමිසයයි - ප්‍රතිසන්ධි ගැනීම සාමිසය ප්‍රතිසන්ධි නොගැනීම නිරාමිසයයි - ගතිය සාමිසය ගති රහිත බව නිරාමිසයයි - ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම සාමිසය ස්කන්ධයන්ගේ නොපහළවීම නිරාමිසයයි - විපාකයන්ගේ පහළවීම සාමිසය විපාකයන්ගේ නොපහළවීම නිරාමිසයයි -ජාතිය සාමිසය ජාති රහිත බව නිරාමිස යයි - ජරාව සාමිසය ජරා රහිත බව නිරාමිසයයි - ව්‍යාධිය සාමිසය ව්‍යාධි රහිත බව නිරාමිසයයි - මරණය සාමිසය මරණ රහිත බව නිරාමිසයයි -ශෝකය සාමිසය ශොක රහිත බව නිරාමිසයයි - හැඬීම සාමිසය හැඬීම් රහිත බව නිරාමිසයයි - උපායාසය සාමිසය උපායාස රහිත බව නිරාමිසයයි දතයුතුයි. [43] ඉපදීම සංඛාරයයි දතයුතුය. පැවැත්ම, සංඛාරයයි -නිමිත්ත සංඛාරයයි - කර්ම රැස්කිරීම සංඛාරයයි - ප්‍රතිසන්ධි ගැනීම සංඛාරයයි - ගතිය සංඛාරයයි - ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම සංඛාරයයි - විපාකයන්ගේ පැවැත්ම සංඛාරයයි - ජාතිය සංඛාරයයි - ජරාව සංඛාරයයි - ව්‍යාධිය සංඛාරයයි - මරණය සංඛාරයයි - ශෝකය සංඛාරයයි - හැඬීම සංඛාරයයි -උපායාසය සංඛාරයයි දතයුතුය. [44] නොඉපදීම නිවනයයි දතයුතුය. නොපැවැත්ම නිවනයයි - අනිමිත්ත නිවනයයි - කර්ම නැති බව නිවනයයි -ප්‍රතිසන්ධි නොගැන්ම නිවනයයි - ගති රහිත බව නිවනයයි -ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම නිවනයයි - විපාකයන්ගේ පහළ නොවීම නිවනයයි - ජාතියක් නැති බව නිවනයයි -ජරාවක් නැති බව නිවනයයි - ව්‍යාධියක් නැති බව නිවන යයි -මරණයක් නැතිබව නිවනයයි - සොත රහිත බව නිවනයයි -හැඬීම් රහිත බව නිවනයයි - උපායාස රහිත බව නිවනයයි දතයුතුයි. [45] ඉපදීම සංඛාරය නොඉපදී නිවනයයි දතයුතුය පැවැත්ම සංඛාරය නොපැවැත්ම නිවනයයි. නිමිත්ත සංඛාරය අනිමිත්ත නිවනයයි - කර්ම රැස්කිරීම සංඛාරය කර්ම රැස් නොකිරීම නිවනයයි - ප්‍රතිසන්ධි ගැනීම සංඛාරය ප්‍රතිසන්ධි නොගැන්ම නිවනයයි - ගතිය සංඛාරය ගති රහිත බව නිවනයයි -ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම සංඛාරය ස්කන්ධයන්ගේ නොපහළවීම නිවනයයි - විපාකයන්ගේ පහළවීම සංඛාරය විපාකයන්ගේ නොපහළවීම නිවනයයි - ඉපදීම සංඛාරය ඉපදීමක් නැතිබව නිවනයයි - දිරීම සංඛාරය දිරීමක් නැති බව නිවනයයි - ව්‍යාධිය සංඛාරය ව්‍යාධි රහිත බව නිවනයයි -මරණය සංඛාරය මරණයක් නැතිබව නිවනයයි - ශෝකය සංඛාරය ශොක රහිත බව නිවනයයි - හැඬීම සංඛාරය හැඬීමක් නැතිබව නිවනයයි - උපායාසය සංඛාරය උපායාස රහිත බව නිවනයයි දතයුතුයි.
11 පරිග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පරිවාරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පරිපූරට්ඨො (පරිපූරණට්ඨො (ක.), පරිපූරිට්ඨො (සී. අට්ඨ.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකග්ගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අවිසාරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනාවිලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනිඤ්ජනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තුපට්ඨානවසෙන චිත්තස්ස ඨිතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ආරම්මණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ගොචරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පහානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පරිච්චාගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වුට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විවට්ටනට්ඨො (නිවත්තනට්ඨො (ක.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සන්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පණීතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විමුත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනාසවට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; තරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනිමිත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අප්පණිහිතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සුඤ්ඤතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකරසට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; අනතිවත්තනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; යුගනද්ධට්ඨො (යුගනන්ධනට්ඨො (ක.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිය්‍යානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; හෙතුට්ඨො (හෙතට්ඨො (ස්‍යා.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ආධිපතෙය්‍යට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	11 (1-16 ඡේදවල ඒ ඒ වාක්‍ය අගට “අර්ථය දත යුතුයි” යනු එකතුකළ යුතුයි) [1] හාත්පසින් අල්වා ගතයුතු අර්ථය විශේෂඥානයෙන් දතයුතුයි. පිරිවරා ගැනීම් - සම්පූර්ණ කිරීම් - එකඟ වීම් නොවිසිරයාම් - එසවීම් - නොකැළඹීම් - නොසෙල්වීම් - එක් අරමුණෙක පිහිටීම් වශයෙන් චිත්තයාගේ සිටීම් - අරමුණු කිරීම් -ගොචරය යන - පහකිරීම් - දුරුකිරීම් - නැඟීම් - වෙන්වීම් -සන්සිඳීම් - ප්‍රණීත, මිඳීම් - ආශ්‍රව රහිත බව - යන එතරවීම යන - නිමිති රහිත බව යන - පැතීම් රහිත බව යන - සූන්‍යය යන - එකම ස්වභාවයක් ඇත්තේය යන - සමථ විදර්ශනා ඔවුනොවුන් නොඉක්මවීම් - සමථ විදර්ශනා එකිනෙක සම්බන්ධව පැවතීම් - මාර්ගයාගේ සංස්කාරයන් කෙරෙන් එතෙර කිරීම් - නිවනට පමුණුවන හේතුව යන - දැකීම් -අධිපති - සමථයාගේ වික්ෂෙප නොවීම් - විදර්ශනාවගේ නැවත නැවත අනිත්‍යාදි වශයෙන් බැලීම් - සමථ විදර්ශනා දෙදෙනාගේ එකම කෘත්‍යයක් ඇති - එක්ව පවත්නා සමථ විදර්ශනා ඔවුනොවුන් නොඉක්මවීම් - ශික්ෂාව දැඩිව ගැනීම් -ආරම්මණයාගේ භාවනාව පිහිටි තැන යන - හැකුළුණු චිත්තයාගේ එසවීම් අර්ථය දතයුතුය.
12 සමථස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විපස්සනාය අනුපස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමථවිපස්සනානං එකරසට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; යුගනද්ධස්ස අනතිවත්තනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සික්ඛාය සමාදානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ආරම්මණස්ස ගොචරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ලීනස්ස චිත්තස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; උද්ධතස්ස චිත්තස්ස නිග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; උභොවිසුද්ධානං අජ්ඣුපෙක්ඛනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විසෙසාධිගමට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; උත්තරි පටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සච්චාභිසමයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිරොධෙ පතිට්ඨාපකට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො . සද්ධින්ද්‍රියස්ස අධිමොක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියින්ද්‍රියස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සතින්ද්‍රියස්ස උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමාධින්ද්‍රියස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. සද්ධාබලස්ස අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියබලස්ස කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සතිබලස්ස පමාදෙ අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමාධිබලස්ස උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පඤ්ඤාබලස්ස අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පවිචයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ඵරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපසමට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පටිසඞ්ඛානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. සම්මාදිට්ඨියා දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සම්මාසඞ්කප්පස්ස අභිනිරොපනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සම්මාවාචාය පරිග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සම්මාකම්මන්තස්ස සමුට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සම්මාආජීවස්ස වොදානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; සම්මාවායාමස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සම්මාසතියා උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සම්මාසමාධිස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	12 [2] විසිර යන චිත්තයාගේ සන්හිඳුවීම් - හැකිළීම් විසිරයාම් දෙකින් පිරිසිදුවූ චිත්තයන්ගේ මැදහත්ව බැලීම්, - භාවනා විශේෂයකට පැමිණීම්, - මාර්ගයට පැමිණීම් වශයෙන් අධිකව ප්‍රතිවෙධ කිරීම්, - චතුස්සත්‍යයාගේ අවබෝධ කිරීම්, - ඵල සමාපත්ති වශයෙන් නාමරූප නිරෝධයෙහි පිහිටුවීම්, -සද්ධින්ද්‍රියයාගේ ස්ථිරත්වයට පැමිණීම්, - විරියින්ද්‍රයයාගේ සිත ඔසවා සිටීම්, - සතින්ද්‍රියයාගේ අරමුණට එළඹපිහිටීම් -සමාධින්ද්‍රයයාගේ නොවිසිරයාම්, - පඤ්ඤින්ද්‍රියයාගේ දැකීම්, -සද්ධා බලයාගේ අශ්‍රධාවෙන් කම්පා නොකළහැකි, - විරිය බලයාගේ කුසීතකමින් නොසෙල්විය හැකි, - සතිබලයාගේ ප්‍රමාදයෙන් නොසෙල් වියහැකි, - සමාධිබලයාගේ වික්ෂෙප භාවයෙන් නොසෙල්විය හැකි, - ප්‍රඥා බලයාගේ අවිද්‍යාවෙන් නොසෙල්විය හැකි අර්ථය දතයුතුය. [3] සතිසම්බොධ්‍යංගයාගේ අරමුණට එළඹ සිටීම් අර්ථය දතයුතුය. ධම්මවිචය සම්බොධ්‍යංගයාගේ විමසීම්, - විරිය සම්බොධ්‍යංගයාගේ සිත එසවීම්, - පීතිසම්බොධ්‍යංගයාගේ පැතිරීම්, - පස්සද්ධිසම්බොධ්‍යංගයාගේ සංසිඳීම්, - සමාධි සම්බොධ්‍යාංගයාගේ වික්ෂෙප නොවීම්, දතයුතුය. උපෙක්ඛා සම්බොධ්‍යංගයාගේ සමව බැලීම් අර්ථය දතයුතුය. [4] සම්මාදිට්ඨියගේ දැකීම් අර්ථය දතයුතුය. සම්මාසංකප්පයාගේ සිත අරමුණට නැංවීම්, - සම්මාවාචාවගේ වාක්සංවරය වැළඳගැනීම් සම්මාකම්මන්තයාගේ කාය සංවරය පිහිටීම්, - සම්මා ආජීවයාගේ පිරිසිදුකිරීම්, - සම්මාවායාමයාගේ එසවීම්, - සම්මාසතියගේ එළඹසිටීම්, - සම්මාසමාධියගේ අවික්ෂෙපාර්ථය දතයුතුය.
13 ඉන්ද්‍රියානං ආධිපතෙය්‍යට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; බලානං අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; බොජ්ඣඞ්ගානං නිය්‍යානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මග්ගස්ස හෙතුට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සතිපට්ඨානානං උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සම්මප්පධානානං පදහනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඉද්ධිපාදානං ඉජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සච්චානං තථට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පයොගානං (මග්ගානං (සබ්බත්ථ) අට්ඨකථා පස්සිතබ්බා) පටිප්පස්සද්ධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵලානං සච්ඡිකිරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. විතක්කස්ස අභිනිරොපනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විචාරස්ස උපවිචාරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පීතියා ඵරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සුඛස්ස අභිසන්දනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. චිත්තස්ස එකග්ගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. ආවජ්ජනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සඤ්ජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකොදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො . අභිඤ්ඤාය ඤාතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පරිඤ්ඤාය තීරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පහානස්ස පරිච්චාගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; භාවනාය එකරසට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සච්ඡිකිරියාය ඵස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඛන්ධානං ඛන්ධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධාතූනං ධාතුට්ඨො (ධාතට්ඨො (ස්‍යා.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ආයතනානං ආයතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සඞ්ඛතානං සඞ්ඛතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අසඞ්ඛතස්ස අසඞ්ඛතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	13 [5] ඉන්ද්‍රියයන්ගේ අධිපති අර්ථය දතයුතුය. බලයන්ගේ නොසැලීම්, - බොධ්‍යංගයන්ගේ පැමිණවීම්, - මාර්ගයාගේ හෙත්වර්ථය, -සතිපට්ඨානයන්ගේ එළඹ සිටීම්, -සම්‍යක්ප්‍රධානයන්ගේ වීර්යකිරීම්, - ඍද්ධිපාදයන්ගේ සමෘද්ධ කිරීම්, - සත්‍යයන්ගේ වෙනස් නොවීම් - මාර්ගයන්ගේ සංසිඳීම හේතුවීම් - ඵලයන්ගේ ප්‍රත්‍යකිරීම් අර්ථය දතයුතුය. [6] විතර්කයාගේ අරමුණට නැංවීම් අර්ථය දතයුතුය විචාරයාගේ පරීක්ෂාකිරීම්, - ප්‍රීතියගේ පැතිරීම්, - සුඛයාගේ තෙමීම්, - චිත්තයාගේ එකඟවීම් ආවර්ජන, - දැනීම්, -ප්‍රකාරයෙන් දැනීම්, - හැඳිනීම්, - සමාන කෘත්‍යයක් ඇති විශේෂඥානයෙන් දතයුතුය, පිරිසිඳ දන්නා ඥානයෙන් පිරිසිඳ දතයුතු පහකළ යුත්තගේ පහකිරීම්, - වැඩියයුතු ධර්මයාගේ සමානකෘත්‍ය ඇති - ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතු ධර්මයාගේ ස්පර්ශකිරීම්, - [7] ස්කන්ධයන්ගේ ස්කන්ධාර්ථය දතයුතුය. ධාතූන්ගේ ධාත්වර්ථය, - ආයතනයන්ගේ ආයතන - සංඛත ධර්මයන්ගේ සංඛත - අසංඛත ධර්මයාගේ අසංඛතාර්ථය දතයුතුය.
14 චිත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තානන්තරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස වුට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස විවට්ටනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස හෙතුට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස පච්චයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස වත්ථුට්ඨො (වත්ථට්ඨො (ස්‍යා.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස භූමට්ඨො (භුම්මට්ඨො (ස්‍යා. සී. අට්ඨ.) (එකත්තෙ උපනිබන්ධනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො) (ක.) අට්ඨකථා පස්සිතබ්බා) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස ආරම්මණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස ගොචරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස චරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස ගතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස අභිනීහාරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස නිය්‍යානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස නිස්සරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	14 [8] අරමුණු දැනගැනීම් ස්වභාවය දැනගතයුතුය චිත්තයාගේ අතරක් නැති ස්වභාවය දතයුතුය. චිත්තයාගේ සංඛාර නිමිත්ත කෙරෙන් නැඟිටීම්, අර්ථය දතයුතුය. චිත්තයාගේ නිවනට පෙරළීම්, - චිත්තයාගේ හේතු - චිත්තයාගේ ප්‍රත්‍ය, - චිත්තයාගේ වස්තු යන - චිත්තයාගේ භුමි - චිත්තයාගේ ආරම්මණ, -චිත්තයාගේ හැසිරෙන ස්ථානය යන, - චිත්තයාගේ හැසිරීම්, -චිත්තයාගේ එළඹීම්, - චිත්තයාගේ හැඟීම්, - චිත්තයාගේ පැමිණවීම්, - චිත්තයාගේ නිශ්ශරණාර්ථය දතයුතුය.
15 එකත්තෙ ආවජ්ජනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ විජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; එකත්තෙ පජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සඤ්ජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ එකදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ උපනිබන්ධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පක්ඛන්දනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පසීදනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; එකත්තෙ සන්තිට්ඨනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ විමුච්චනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ ‘‘එතං සන්ත’’න්ති පස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ යානීකතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ වත්ථුකතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ අනුට්ඨිතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පරිචිතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සුසමාරද්ධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; එකත්තෙ පරිග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පරිවාරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පරිපූරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සමොධානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ අධිට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ ආසෙවනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ භාවනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ බහුලීකම්මට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සුසමුග්ගතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සුවිමුත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; එකත්තෙ බුජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ අනුබුජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පටිබුජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සම්බුජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ බොධනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ අනුබොධනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පටිබොධනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සම්බොධනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ බොධිපක්ඛියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ අනුබොධිපක්ඛියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පටිබොධිපක්ඛියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සම්බොධිපක්ඛියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ ජොතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ උජ්ජොතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ අනුජොතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ පටිජොතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; එකත්තෙ සඤ්ජොතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	15 [9] එක් අරමුණක් ආවර්ජනය කිරීම්, - එක් අරමුණක් දැනීම්, එක් අරමුණක් ප්‍රකාරයෙන් දැනීම්, - එක් අරමුණක් හැඳිනීම්, - එක් අරමුණක පිහිටීම්, - එක් අරමුණෙක බැඳීම්, -එක් අරමුණෙක බැසගැනීම් - එක් අරමුණෙක පැහැදීම්, - එක් අරමුණෙක්හි මනාව පිහිටිය යුතු තැන යන, - එක් අරමුණෙක්හි මිදීම යන - එක් අරමුණෙක් මෙය ශාන්තයයි දැකීම්, - එක් අරමුණෙක්හි යානාවක්මෙන් කරනලද බව යන, එක් අරමුණෙක්හි වස්තුවක් මෙන් කරන ලද බව යන, - එක් අරමුණෙක්හි එළඹ සිටිනලද බව යන - එක් අරමුණෙක්හි හාත්පස පුරුදු කරනලද බව යන - එක් අරමුණෙක්හි මනාකොට වීර්ය වඩනලද බව යන, - එක් අරමුණෙක්හි වැළඳ ගැනීම්, - එක් අරමුණෙක්හි පිරිවරාගැනීම්, - එක් අරමුණෙක්හි සම්පූර්ණකිරීම් - එක් අරමුණෙක්හි රැස්වීම් - එක් අරමුණෙක්හි පිහිටීම් - එක් අරමුණෙක්හි සෙවනය කිරීම් - එක් අරමුණෙක්හි වැඩීම් - එක් අරමුණෙක්හි බහුලකිරීම් - එක් අරමුණෙක්හි මනාව පැන නැඟීම් - එක් අරමුණෙක්හි මිදීම් - එක් අරමුණෙක්හි අවබෝධ කිරීම් - එක් අරමුණෙක්හි අනුබොධ කිරීම් - එක් අරමුණෙක්හි ප්‍රතිවෙධ කිරීම් - එක් අරමුණෙක්හි බොධන - එක් අරමුණෙක්හි අනුබොධන - එක් අරමුණෙක්හි පටිබොධන - එක් අරමුණෙක්හි සම්බොධනය - එක් අරමුණෙක්හි බොධිපක්ෂයෙහිවීම් - එක් අරමුණෙක්හි බොධියට අනුකූල පක්ෂයෙහිවීම් - එක් අරමුණෙක්හි ප්‍රතිබොධි පක්ෂයෙහිවීම් - එක් අරමුණෙක්හි සම්බොධි පක්ෂයෙහිවීම් -එක් අරමුණෙක්හි බැබලීම් - එක් අරමුණෙක්හි අනුකූලව බැබලීම් - එක් අරමුණෙක්හි අතිශයින් බැබලීම් - එක් අරමුණෙක්හි මනාව බැබලීම් අර්ථය දතයුතුය.
16 පතාපනට්ඨො (පකාසනට්ඨො (ක.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විරොචනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; කිලෙසානං සන්තාපනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අමලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විමලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිම්මලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විවෙකට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විවෙකචරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විරාගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විරාගචරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිරොධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිරොධචරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වොසග්ගට්ඨො (වොස්සග්ගට්ඨො (ස්‍යා. ක.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වොසග්ගචරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විමුත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; විමුත්තිචරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. ඡන්දට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස මූලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස පාදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස පධානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස ඉජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස අධිමොක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඡන්දස්ස දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. වීරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස මූලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස පාදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස පධානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස ඉජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස අධිමොක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීරියස්ස දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. චිත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස මූලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස පාදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස පධානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස ඉජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස අධිමොක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; චිත්තස්ස දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. වීමංසට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය මූලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය පාදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය පධානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය ඉජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය අධිමොක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වීමංසාය දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	16 [10] ප්‍රකාශ කිරීම් අර්ථය දතයුතුය. බැබලීම් - කෙලෙසුන්ගේ තැවීම් - කෙලෙස්මලයන්ගේ පිරිසිදුබැව් - සම්ප්‍රයුක්ත මල රහිතබැව් - අරමුණු කරන්නාවූ මලයන්ගෙන් තොරවීම් -කෙලෙස් සමනය කිරීම් - ප්‍රහාණවිවෙක - නොඇලීම් - නිරුද්ධ කිරීම් - දුක්ඛ නිරෝධයෙහි හැසිරීම් දතයුතුය. අත්හැරීම අත්හැරීමෙහි හැසිරීම් - මිදීම් - මිදීමෙහි හැසිරීම් - ඡන්දයවූ -ඡන්දයාගේ මූල යන-ඡන්දයාගේ පාද - ඡන්දයාගේ අධිපති -ඡන්දයාගේ සමෘද්ධ වීම් - ඡන්දයාගේ බැසගැනීම් - ඡන්දයාගේ එසවීම් - ඡන්දයාගේ එළඹ සිටීම් - ඡන්දයාගේ නොවිසිරයාම් -ඡන්දයාගේ දැකීම් අර්ථය දතයුතුය. [11] වීර්ය යන අර්ථය දතයුතුය. වීර්යයාගේ මූල -වීර්යයාගේ පාද - වීර්යයාගේ ප්‍රහිණ - වීර්යයාගේ සමෘද්ධවීම් -වීර්යයාගේ බැසගැනීම් - වීර්යයාගේ එසවීම් - වීර්යයාගේ එළඹ සිටීම් - වීර්යයාගේ නොවිසිරයාම් - වීර්යයාගේ දැකීම් - [12] චිත්ත යන අර්ථය දතයුතුය. චිත්තයාගේ මූල චිත්තයාගේ පාද - චිත්තයාගේ අධිපති - චිත්තයාගේ සමෘද්ධවීම් -චිත්තයාගේ බැසගැනීම් - චිත්තයාගේ එසවීම් - චිත්තයාගේ එළඹ සිටීම් - චිත්තයාගේ නොවිසිරයාම් - චිත්තයාගේ දැකීම් අර්ථය දතයුතුය. [13] විමංසය යන විමංසයාගේ මූල, - විමංසයාගේ පාද, -විමංසයාගේ අධිපති, - විමංසයාගේ සමෘද්ධවීම්, - විමංසයාගේ බැසගැනීම්, - විමංසයාගේ එසවීම්, - විමංසයාගේ එළඹසිටීම්, -විමංසයාගේ විසිර නොයාම්, - විමංසයාගේ දැකීම් අර්ථය දතයුතුය.
17 දුක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස සඞ්ඛතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස සන්තාපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; දුක්ඛස්ස විපරිණාමට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. සමුදයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො (ආයුහනට්ඨො (ස්‍යා.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමුදයස්ස නිදානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමුදයස්ස සඤ්ඤොගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සමුදයස්ස පලිබොධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිරොධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිරොධස්ස විවෙකට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිරොධස්ස අසඞ්ඛතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; නිරොධස්ස අමතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. මග්ගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මග්ගස්ස නිය්‍යානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මග්ගස්ස හෙතුට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මග්ගස්ස දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මග්ගස්ස ආධිපතෙය්‍යට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. තථට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සච්චට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අභිජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පරිජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධම්මට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධාතුට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඤාතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සච්ඡිකිරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අභිසමයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්‍යො.	17 [14] දුක්ඛ යන අර්ථය දතයුතුය. දුක්ඛයාගේ පෙළීම්, -දුක්ඛයාගේ ප්‍රත්‍යයන් විසින් එක්ව කරනලද, - දුක්ඛයාගේ හාත්පස තැවීම්, - දුක්ඛයාගේ වෙනස්වීම්, - සමුදය යන, -සමුදයාගේ රැස්කිරීම්, - සමුදයාගේ නිදාන, - සමුදයාගේ බැඳීම්, -සමුදයාගේ පලිබොධාර්ථය දත යුතුය. [15] නිරෝධය යන අර්ථය දතයුතුය. නිරෝධයාගේ නිස්සරණ - නිරෝධයාගේ විවේක - නිරෝධයාගේ ප්‍රත්‍යයන් විසින් සකස් නොකිරීම්, - නිරෝධයාගේ අමෘතාර්ථය දතයුතුය. [16] මාර්ගය යන අර්ථය දතයුතුය, මාර්ගයාගේ නෛර්ය්‍යාන මාර්ගයාගේ හේතු - මාර්ගයාගේ දර්ශන, -මාර්ගයාගේ අධිපති, - වෙනස් නොවීම්, - අනාත්මසත්‍ය, -ප්‍රතිවෙධ, - විශේෂයෙන් දැනීම්, - හාත්පස දැනීම්, - ධර්මය යන, - ධාතු යන - දතයුතු - ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතු, - ස්පර්ශ කල යුතු, - අවබෝධ කළ යුතු අර්ථය දතයුතුය. (17 ඡේදයේ සිට ඒ ඒ වාක්‍ය අගට “දතයුතුය” යන්න එකතුකළ යුතුයි.)
18 නෙක්ඛම්මං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අබ්‍යාපාදො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ආලොකසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අවික්ඛෙපො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ධම්මවවත්ථානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පාමොජ්ජං (පාමුජ්ජං (ස්‍යා.)) අභිඤ්ඤෙය්‍යං. පඨමං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දුතියං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; තතියං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; චතුත්ථං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා. අනිච්චානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; දුක්ඛානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනත්තානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නිබ්බිදානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විරාගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නිරොධානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඛයානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; වයානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විපරිණාමානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනිමිත්තානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අප්පණිහිතානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සුඤ්ඤතානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; යථාභූතඤාණදස්සනං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; ආදීනවානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; පටිසඞ්ඛානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විවට්ටනානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා.	18 [17] ධ්‍යානය දතයුතුය. ව්‍යාපාද රහිතබව, - ආලෝක සංඥාව - අවික්ෂෙපය, ධර්මයන් පිරිහීම්, - ඤාණය, - සතුටුබව, -ප්‍රථමධ්‍යානය, -ද්විතීයධ්‍යානය, -තෘතියධ්‍යානය, -චතුර්ථධ්‍යානය -ආකාශානඤ්චායතන සමාපත්තිය, -විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය, - ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය, - නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය, -අනිච්චානුපස්සනාව දුක්ඛානු පස්සනාව, - අත්තනානුපස්සනාව -නිබ්බිදානුපස්සනාව විරාගානුපස්සනාව, -නිරෝධානුපස්සනාව, -පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාව, -ඛයානුපස්සනාව, - වයානුපස්සනාව, - විපරිණාමානුපස්සනාව, - අනිමිත්තානුපස්සනාව, අප්පණිහිතානුපස්සනාව, -සුඤ්ඤතානුපස්සනාව - අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාව - යථාභූත ඤාණදස්සනය - ආදීනවානුපස්සනාව - පටිසංඛානු පස්සනා -විවට්ටානුපස්සනාව දතයුතුය.
19 සොතාපත්තිමග්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සොතාපත්තිඵලසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සකදාගාමිමග්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සකදාගාමිඵලසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනාගාමිමග්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; අනාගාමිඵලසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අරහත්තමග්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අරහත්තඵලසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා. අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨෙන සද්ධාබලං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨෙන වීරියබලං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පමාදෙ අකම්පියට්ඨෙන සතිබලං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨෙන සමාධිබලං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; උපට්ඨානට්ඨෙන සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පවිචයට්ඨෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පග්ගහට්ඨෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵරණට්ඨෙන පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො ; උපසමට්ඨෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පටිසඞ්ඛානට්ඨෙන උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො. දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි අභිඤ්ඤෙය්‍යො. ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අකම්පියට්ඨෙන බලා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; නිය්‍යානට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; හෙතුට්ඨෙන මග්ගො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; තථට්ඨෙන සච්චා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; එකරසට්ඨෙන සමථවිපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධං අභිඤ්ඤෙය්‍යං. සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි අභිඤ්ඤෙය්‍යා; දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි අභිඤ්ඤෙය්‍යා; මුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛො අභිඤ්ඤෙය්‍යො; පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජා අභිඤ්ඤෙය්‍යා ; පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්ති අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං; පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්‍යං.	19 සොතාපත්ති මාර්ගය - සොතාපත්තිඵල සමාපත්තිය - සකෘදාගාමී මාර්ගය - සකෘදාගාමිඵල සමාපත්තිය -අනාගාමි මාර්ගය - අනාගාමීඵල සමාපත්තිය - අර්හත්මාර්ගය දතයුතුය - අර්හත් ඵල සමාපත්තිය දතයුතුය. [18] බැසගැනීම් අර්ථයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය දතයුතුය. එසවීම් අර්ථයෙන් විරියින්ද්‍රිය එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සතින්ද්‍රිය -නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සමෘධින්ද්‍රිය - දැකීම් අර්ථයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය දතයුතුය. අශ්‍රද්ධාවෙන් කම්පා නොවන අර්ථයෙන් ශ්‍රද්ධාබලය -කුසීතකමින් කම්පානොවන අර්ථයෙන් වීර්ය බලය - ප්‍රමාදයෙන් කම්පානොවන අර්ථයෙන් සතිබලය - වික්ෂිප්තභාවයෙන් කම්පානොවන අර්ථයෙන් සමාධිබලය - අවිද්‍යාවෙන් කම්පා නොවන අර්ථයෙන් ප්‍රඥාබලය - එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සතිසම්බොජ්ධංගය සෙවීම් අර්ථයෙන් ධම්මවිචය සම්බොජ්ක්ධංගය එසවීම් අර්ථයෙන් විරිය සම්බොජ්ක්ධංගය -පැතිරීම් අර්ථයෙන් පීතිසංබොජ්ධංගය - සංසිඳුවීම් අර්ථයෙන් පස්සද්ධිසම්බොජ්ධංගය -නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සමාධිසම්බොජ්ධංගය - මැදහත්ව බැලීම් අර්ථයෙන් උපෙක්ඛා සම්බොජ්ධංගය දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක්දෘෂ්ටිය දතයුතුය. නැංවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සංකල්පය දතයුත්තේය. වැළඳගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය - පිහිටුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය - පිරිසිදු කිරීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය - එසවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය - එළඹසිටි අර්ථයෙන් සම්‍යක් ස්මෘතිය - නොවිසිරීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය දතයුත්තේය. [19] අධිපති අර්ථයෙන් ඉන්ද්‍රියයෝ දතයුත්තාහ. කම්පා නොවන අර්ථයෙන් බලයෝ, හික්මීම් අර්ථයෙන් බොජ්ධංගයෝ -හේතු අර්ථයෙන් මාර්ගයෝ - එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සතිපට්ඨානයෝ - උත්සාහකිරීම් අර්ථයෙන් සම්මප්පධානයෝ සිද්ධවීම අර්ථයෙන් ඍද්ධිපාදයෝ - වෙනස් නොවන අර්ථයෙන් සත්‍යයෝ නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සමථය දතයුත්තේය. නැවත නැවත දැකීම් අර්ථයෙන් විදර්ශනාව දතයුත්තේය. සමාන කෘත්‍ය ඇති අර්ථයෙන් සමථ විදර්ශනා - ඔවුනොවුන් නොයික්මවන අර්ථයෙන් සුගන්ධය සංවර අර්ථයෙන් සීල විසුද්ධිය - නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් චිත්ත විසුද්ධිය - දැකීම් අර්ථයෙන් දෘෂ්ටි විශුද්ධිය - විඳීම් අර්ථයෙන් විමොක්ෂය -ප්‍රතිවෙධාර්ථයෙන් විද්‍යාව - අත්හැරීම් අර්ථයෙන් විමුක්තිය -සහමුලින් සිඳීම් අර්ථයෙන් ක්ෂයයෙහි ඥානය - සංසිඳීම් අර්ථයෙන් අනුප්පාදයෙහි විඥානය දතයුතුය
20 ඡන්දො මූලට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යො; මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵස්සො සමොධානට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යො; වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යා; සමාධි පමුඛට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යො; සති ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යා; පඤ්ඤා තතුත්තරට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යා; විමුත්ති සාරට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යා; අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්‍යං. යෙ යෙ ධම්මා අභිඤ්ඤාතා හොන්ති තෙ තෙ ධම්මා ඤාතා හොන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්‍යාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති.	20 ඡන්දය මූලාර්ථයෙන් දතයුතුය. මනසිකාරයෙන් හාත්පස නැහිටුවීම් අර්ථය දතයුතුය. ඵස්සය එක්කිරීම් අර්ථයෙන් දතයුතුය. වේදනාව රැස්වීම් අර්ථයෙන් දතයුතුය. සමාධිය ප්‍රමුඛ අර්ථයෙන් - සතිය අධිපති අර්ථයෙන් - ප්‍රඥාව ඊට වැඩිවූවක් නැති අර්ථයෙන් - විමුක්තිය සාරාර්ථයෙන් - අවසානාර්ථයෙන් - අමෘතයට අයත් නිවන අවසානාර්ථයෙන් - යම් යම් ධර්මකෙනෙක් විශේෂඥානයෙන් දැනගන්නා ලද්දාහුද, [20] ඒ ඒ ධර්මයෝ දැනගන්නා ලද්දාහුවෙත්. ඒ දතයුතු ධර්මයන් දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් මේ ධර්මයෝ සෝතද්වාරානුසාරයෙන් දතයුතු ධර්මයෝ යයිද එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමයෙඤාණයයිද කියනු ලැබේ.
21 කථං ‘‘ඉමෙ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? එකො ධම්මො පරිඤ්ඤෙය්‍යො - ඵස්සො සාසවො උපාදානියො. ද්වෙ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - නාමඤ්ච රූපඤ්ච. තයො ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - තිස්සො වෙදනා. චත්තාරො ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - චත්තාරො ආහාරා. පඤ්ච ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ඡ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි. සත්ත ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො. අට්ඨ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - අට්ඨ ලොකධම්මා. නව ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - නව සත්තාවාසා. දස ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා - දසායතනානි. ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, පරිඤ්ඤෙය්‍යං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං පරිඤ්ඤෙය්‍යං? චක්ඛු, භික්ඛවෙ, පරිඤ්ඤෙය්‍යං; රූපා පරිඤ්ඤෙය්‍යා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණං පරිඤ්ඤෙය්‍යං; චක්ඛුසම්ඵස්සො පරිඤ්ඤෙය්‍යො; යම්පිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි පරිඤ්ඤෙය්‍යං. සොතං පරිඤ්ඤෙය්‍යං; සද්දා පරිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... ඝානං පරිඤ්ඤෙය්‍යං, ගන්ධා පරිඤ්ඤෙය්‍යා... ජිව්හා පරිඤ්ඤෙය්‍යා; රසා පරිඤ්ඤෙය්‍යා... කායො පරිඤ්ඤෙය්‍යො; ඵොට්ඨබ්බා පරිඤ්ඤෙය්‍යා...පෙ.... මනො පරිඤ්ඤෙය්‍යො; ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යා... මනොවිඤ්ඤාණං පරිඤ්ඤෙය්‍යං; මනොසම්ඵස්සො පරිඤ්ඤෙය්‍යො; යම්පිදං මනොසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි පරිඤ්ඤෙය්‍යං.’’ රූපං පරිඤ්ඤෙය්‍යං...පෙ.... වෙදනා පරිඤ්ඤෙය්‍යා... සඤ්ඤා පරිඤ්ඤෙය්‍යා... සඞ්ඛාරා පරිඤ්ඤෙය්‍යා... විඤ්ඤාණං පරිඤ්ඤෙය්‍යං... චක්ඛු පරිඤ්ඤෙය්‍යං...පෙ.... ජරාමරණං පරිඤ්ඤෙය්‍යං... අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන පරිඤ්ඤෙය්‍යං. යෙසං යෙසං ධම්මානං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස තෙ තෙ ධම්මා පටිලද්ධා හොන්ති, එවං තෙ ධම්මා පරිඤ්ඤාතා චෙව හොන්ති තීරිතා ච.	21 [1] කෙසේ නම් මේ ධර්මයෝ පිරිසිඳ දතයුත්තාහුයයි දේශනා කරන්නාවූ භාග්‍යවතුන් වහන්සේගේ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නම්වේද, එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම්වේද? එක් ධර්මයක් පිරිසිඳ දතයුතුය. එනම් උපාදානයන්ට අරමුණුවූ ආශ්‍රව සහිත ඵස්සයයි. ධර්ම දෙකක් පිරිසිඳ දතයුතුය. නාමයත් රූපයත්ය. ධර්ම තුනක් පිරිසිඳ දතයුතුය. ත්‍රිවිධ වේදනාවෝයි. ධර්ම සතරක් පිරිසිඳ දතයුතුය. සතර ආහාරයෝයි. ධර්ම පසක් පිරිසිඳ දතයුතුය. උපාදානස්කන්ධ පසය. ධර්ම සයක් පිරිසිඳ දතයුත්තාහ. ආධ්‍යාත්මික ආයතන සයය. ධර්ම සතක් පිරිසිඳ දතයුත්තාහ. විඥාන ස්ථිතිසතය, ධර්ම අටක් පිරිසිඳ දතයුත්තාහ. අෂ්ටලොක ධර්මයෝය. ධර්ම නවයක් පිරිසිඳ දතයුත්තාහ. නව සත්වාවාසයෝය. ධර්ම දශයක් පිරිසිඳ දතයුත්තාහ. දස ආයතනයෝයි. [2] (මේ ඡේදයේ ඒ ඒ වාක්‍ය අගට “පිරිසිඳ දතයුතුය” කියා එකතු කළයුතුයි.) මහණෙනි, සියල්ල පිරිසිඳ දතයුතුය. මහණෙනි, කිනම් සියල්ලක් පිරිසිඳ දතයුත්තේද? මහණෙනි, චක්ෂුස (ඇස) පිරිසිඳ දතයුතුය. රූපයෝ පිරිසිඳ දතයුත්තාහ. චක්ඛුවිඤ්ඤාණය, - චක්ඛුසම්ඵස්සය, - චක්ඛු සම්ඵස්සය නිසා (i) යම් සුඛවූ හෝ දුක්ඛවූ හෝ අදුක්ඛමසුඛවූ හෝ යම් වේදනාවක් උපදියිද, එයද පිරිසිඳ දතයුතුය (ii) සොතය (කණ) පිරිසිඳ දතයුතුය. ශබ්දයෝ - සොත විඤ්ඤාණය, -සොතසම්ඵස්සය, -සොතසම්ඵස්සය නිසා (මෙහි (i) යෙදියයුතුයි.) ඝානය (නාසය) පිරිසිඳ දතයුතුය. ගන්ධයෝ ඝානවිඤ්ඤාණය, - ඝානසම්ඵස්සය, - ඝානසම්ඵස්සය නිසා (මෙහි (i) යෙදිය යුතුයි.) ජිව්හාව (දිව) පිරිසිඳ දතයුතුය. රසයෝ ජිව්හාවිඤ්ඤාණය, - ජිව්හාසම්ඵස්සය, - ජිව්හාසම්ඵස්සය නිසා (මෙහි (i) යෙදිය යුතුයි.) කය පිරිසිඳ දතයුතුය. ස්පර්ශයෝ -කායවිඤ්ඤාණය, - කායසම්ඵස්සය, - කායසම්ඵස්සය නිසා (මෙහි (i) යෙදිය යුතුයි.) සිත පිරිසිඳ දතයුතුය. ධර්මාරම්මණයෝ -මනොවිඤ්ඤාණය, - මනොසම්ඵස්සය, - මනොසම්ඵස්සය නිසා (මෙහි (i) යෙදිය යුතුයි.) රූපය පිරිසිඳ දතයුතුය. වේදනාවෝ, - සංඥාවෝ - සංඛාරයෝ, - විඤ්ඤාණය - ඇස -කණ, - නාසය, - දිව, - කය, - සිත, - (මෙහි 1 වෙනි බණවරයෙහි 26 ඡේදය යෙදිය යුතුයි.) අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් පිරිසිඳ දතයුතුය.
22 නෙක්ඛම්මං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස නෙක්ඛම්මං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අබ්‍යාපාදං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අබ්‍යාපාදො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ආලොකසඤ්ඤං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ආලොකසඤ්ඤා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අවික්ඛෙපං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අවික්ඛෙපො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ධම්මවවත්ථානං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ධම්මවවත්ථානං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ඤාණං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ඤාණං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. පාමොජ්ජං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස පාමොජ්ජං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. පඨමං ඣානං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස පඨමං ඣානං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. දුතියං ඣානං...පෙ.... තතියං ඣානං... චතුත්ථං ඣානං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස චතුත්ථං ඣානං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අනිච්චානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අනිච්චානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. දුක්ඛානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස දුක්ඛානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අනත්තානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අනත්තානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. නිබ්බිදානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස නිබ්බිදානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. විරාගානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස විරාගානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. නිරොධානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස නිරොධානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ඛයානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ඛයානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. වයානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස වයානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. විපරිණාමානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස විපරිණාමානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අනිමිත්තානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අනිමිත්තානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අප්පණිහිතානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අප්පණිහිතානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති . එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. සුඤ්ඤතානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස සුඤ්ඤතානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. යථාභූතඤාණදස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස යථාභූතඤාණදස්සනං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ආදීනවානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ආදීනවානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. පටිසඞ්ඛානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස පටිසඞ්ඛානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. විවට්ටනානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස විවට්ටනානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. සොතාපත්තිමග්ගං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස සොතාපත්තිමග්ගො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. සකදාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස සකදාගාමිමග්ගො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අනාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අනාගාමිමග්ගො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අරහත්තමග්ගං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අරහත්තමග්ගො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. යෙසං යෙසං ධම්මානං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස තෙ තෙ ධම්මා පටිලද්ධා හොන්ති. එවං තෙ ධම්මා පරිඤ්ඤාතා චෙව හොන්ති තීරිතා ච. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉමෙ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්‍යාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති.	22 [3] යම් යම් ධර්ම කෙනෙකුන් ලැබීම පිණිස උත්සාහ කරන්නහු විසින් ඒ ඒ ධර්මයෝ ලබන ලද්දාහු වෙත්ද මෙසේ ඒ ධර්මයෝ පිරිසිඳ දැනගන්නා ලද්දාහුද තීරණය කරණ ලද්දාහුද වෙත්. ධ්‍යානය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ධ්‍යානය ලබන ලද්දේවෙයිද (i) මෙසේ ඒ ධර්මය තෙම පිරිසිඳ දැනගන්නා ලද්දේද තීරණය කරන ලද්දේද වෙයි. (ii) අව්‍යාපාදය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් අව්‍යාපාදය ලබන ලද්දේ වෙයිද (මෙහි (i) යොදන්න) ආලෝක සංඥාව ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ආලෝක සංඥාව ලබන ලද්දී වෙයිද ((i) යොදන්න.) සමාධිය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් සමාධිය ලබන ලද්දේද ((i) යොදන්න.) ධර්මයන් බෙදා දැනගැනීම ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ධර්මයන් බෙදා දැනගැනීම ලබන ලද්දේවෙයිද ((i) යොදන්න.) ඤාණය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ඤාණය ලබන ලද්දේද ((i) යොදන්න) ප්‍රමොද්‍යය ලැබීම සඳහා වීර්ය කරන්නහු විසින් ප්‍රමොදය ලබන ලද්දේද ((i) යොදන්න) ප්‍රථමධ්‍යානය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ප්‍රථමධ්‍යානය ලබන ලද්දේ වෙයිද ((i) යොදන්න) ද්විතීයධ්‍යානය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ද්විතීයධ්‍යානය ලබනලද්දේ වෙයිද ((i) යොදන්න) තෘතීයධ්‍යානය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නාහු විසින් තෘතීයධ්‍යානය ලබන ලද්දේ වෙයිද ((i) යොදන්න) චතුර්ථධ්‍යානය ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් චතුර්ථධ්‍යානය ලබන ලද්දේද ((i) යොදන්න) පිරිසිඳ දැනගන්නා ලද්දේද තීරණය කරන ලද්දේද වෙයි. ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබන පිණිස වීර්ය කරන්නාහු විසින් ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබන (ලද්දීද (i) යොදන්න) විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබන ලද්දීද ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබන ලද්දී වෙයිද ((i) යොදන්න) නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබන ලද්දී වෙයිද ((i) යොදන්න) [4] අනිත්‍යානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් අනිත්‍යානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) දුක්ඛානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් දුක්ඛානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) අනත්තානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් අනත්තානුපස්සනාව ලබන ලද්දි වෙයිද (3 (i) යොදන්න) නිබ්බිදානුපස්සනාව ලබනු ඵිනස වීර්ය කරන්නහු විසින් නිබ්බිදානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) විරාගානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් විරාගානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) නිරෝධානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නාහු විසින් නිරෝධානුපස්සනාව ලබන ලදී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) [5] ඛයානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ඛයානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) වයානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් වයානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) විපරිණාමානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් විපරිණාමානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) අනිමිත්තානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් අනිමිත්තානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) අප්පහිතානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් අප්පහිතානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) සුඤ්ඤාතානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් සුඤ්ඤතානුපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) අධිපඤ්ඤධම්ම විපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාව ලබන ලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) යථාභූතඥාන දර්ශනය ලබනු පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් යථාභූතඥාන දර්ශනය ලබන ලද්දේ වෙයිද (3 (i) යොදන්න) ආදීනවානුපස්සනාව ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් ආදීනවානුපස්සනාව ලබනලද්දේ වෙයිද, (3 (i) යොදන්න) පටිසංඛානුපස්සනාව ලබනු පිණිස වීර්යකරන්නහු විසින් පටිසංඛානුපස්සනාව ලබනලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) විවට්ටානුපස්සනාව ලැබීම පිණිස වීර්ය කරන්නහු විසින් විවට්ටානුපස්සනාව ලබනලද්දී වෙයිද (3 (i) යොදන්න) [7] සෝවාන් මාර්ගය ලබනු පිණිස වෑයම් කරන්නහු විසින් සෝවාන් මාර්ගය ලබනලද්දේ වෙයිද (3 (i) යොදන්න) සකෘදාගාමී මාර්ගය ලබනු පිණිස වෑයම් කරන්නහු විසින් සකෘදාගාමී මාර්ගය ලබනලද්දේ වෙයිද (3 (i) යොදන්න. අනාගාමී මාර්ගය ලබනු පිණිස වෑයම් කරන්නහු විසින් අනාගාමී මාර්ගය ලබනලද්දේ වෙයිද (3 (i) යොදන්න) අර්හත් මාර්ගය ලබනු පිණිස වෑයම් කරන්නහු විසින් අර්හත් මාර්ගය ලබනලද්දේ වෙයිද (3 (i) යොදන්න) යම් යම් ධර්ම කෙනෙකුන් ලබනු පිණිස වෑයම් කරන්නහු විසින් යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් ලබනලද්දාහු වෙද්ද එහෙයින් මේ ධර්මයන් පිරිසිඳ දතයුත්තාහයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමැයි කියනු ලැබේ.
23 කථං ‘‘ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? එකො ධම්මො පහාතබ්බො - අස්මිමානො. ද්වෙ ධම්මා පහාතබ්බා - අවිජ්ජා ච භවතණ්හා ච. තයො ධම්මා පහාතබ්බා - තිස්සො තණ්හා. චත්තාරො ධම්මා පහාතබ්බා - චත්තාරො ඔඝා. පඤ්ච ධම්මා පහාතබ්බා - පඤ්ච නීවරණානි. ඡ ධම්මා පහාතබ්බා - ඡ තණ්හාකායා. සත්ත ධම්මා පහාතබ්බා - සත්තානුසයා. අට්ඨ ධම්මා පහාතබ්බා - අට්ඨ මිච්ඡත්තා. නව ධම්මා පහාතබ්බා - නව තණ්හාමූලකා. දස ධම්මා පහාතබ්බා - දස මිච්ඡත්තා.	23 [8] කෙසේ නම් මේ ධර්මයෝ පහකළ යුත්තාහයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නම් වේද, එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වේද? එක් ධර්මයක් පහකළ යුතුය. එනම් අස්මිමානයයි. ධර්ම දෙකක් පහකළ යුතුය. අවිද්‍යාවත් භව තෘෂ්ණාවත්ය. ධර්ම තුනක් පහකළ යුතුය. ත්‍රිවිධ තණ්හාවෝය. ධර්ම සතරක් පහකළ යුත්තාහ. සතර ඕඝයෝය. ධර්ම පහක් පහකළ යුත්තාහ. පඤ්චනීවරණයෝය. ධර්ම සයක් පහකළ යුත්තාහ. සවැදෑරුම් තෘෂ්ණාකායයෝය. ධර්ම සතක් පහකළ යුතුය. සත්තානුසයයෝය. ධර්ම අටක් පහකළ යුත්තාහ. මිච්ඡත්තධර්ම අටය ධර්ම නවයක් පහකල යුත්තාහ. නවයක් තෘෂ්ණා මූලකයෝය. ධර්ම දහයක් පහකළ යුත්තාහ. දසමිච්ඡත්ත ධර්මයෝය.
24 ද්වෙ පහානානි - සමුච්ඡෙදප්පහානං, පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං. සමුච්ඡෙදප්පහානඤ්ච ලොකුත්තරං ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො; පටිප්පස්සද්ධිප්පහානඤ්ච ඵලක්ඛණෙ. තීණි පහානානි - කාමානමෙතං නිස්සරණං යදිදං නෙක්ඛම්මං; රූපානමෙතං නිස්සරණං යදිදං ආරුප්පං; යං ඛො පන කිඤ්චි භූතං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං, නිරොධො තස්ස නිස්සරණං. නෙක්ඛම්මං පටිලද්ධස්ස කාමා පහීනා චෙව හොන්ති පරිච්චත්තා ච. ආරුප්පං පටිලද්ධස්ස රූපා පහීනා චෙව හොන්ති පරිච්චත්තා ච. නිරොධං පටිලද්ධස්ස සඞ්ඛාරා පහීනා චෙව හොන්ති පරිච්චත්තා ච. චත්තාරි පහානානි දුක්ඛසච්චං පරිඤ්ඤාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො පජහති; සමුදයසච්චං පහානපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො පජහති; නිරොධසච්චං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො පජහති; මග්ගසච්චං භාවනාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො පජහති. පඤ්ච පහානානි - වික්ඛම්භනප්පහානං, තදඞ්ගප්පහානං, සමුච්ඡෙදප්පහානං, පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං, නිස්සරණප්පහානං. වික්ඛම්භනප්පහානඤ්ච නීවරණානං පඨමං ඣානං භාවයතො; තදඞ්ගප්පහානඤ්ච දිට්ඨිගතානං නිබ්බෙධභාගියං සමාධිං භාවයතො; සමුච්ඡෙදප්පහානඤ්ච ලොකුත්තරං ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො; පටිප්පස්සද්ධිප්පහානඤ්ච ඵලක්ඛණෙ; නිස්සරණප්පහානඤ්ච නිරොධො නිබ්බානං. ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, පහාතබ්බං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං පහාතබ්බං? චක්ඛු, භික්ඛවෙ, පහාතබ්බං; රූපා පහාතබ්බා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණං පහාතබ්බං; චක්ඛුසම්ඵස්සො පහාතබ්බො; යම්පිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි පහාතබ්බං. සොතං පහාතබ්බං; සද්දා පහාතබ්බා...පෙ.... ඝානං පහාතබ්බං; ගන්ධා පහාතබ්බා... ජිව්හා පහාතබ්බා; රසා පහාතබ්බා... කායො පහාතබ්බො; ඵොට්ඨබ්බා පහාතබ්බා... මනො පහාතබ්බො; ධම්මා පහාතබ්බා... මනොවිඤ්ඤාණං පහාතබ්බං;... මනොසම්ඵස්සො පහාතබ්බො; යම්පිදං මනොසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි පහාතබ්බං.’’ රූපං පස්සන්තො පජහති, වෙදනං පස්සන්තො පජහති, සඤ්ඤං පස්සන්තො පජහති, සඞ්ඛාරෙ පස්සන්තො පජහති, විඤ්ඤාණං පස්සන්තො පජහති. චක්ඛුං...පෙ.... ජරාමරණං...පෙ.... අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන පස්සන්තො පජහති. යෙ යෙ ධම්මා පහීනා හොන්ති තෙ තෙ ධම්මා පරිච්චත්තා හොන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බාති සොතාවධානං, තං පජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති.	24 [9] ප්‍රහාණ දෙකකි. තදංග ප්‍රහාණයත් පටිපස්සද්ධි ප්‍රහාණයත්ය. ආශ්‍රව ධර්මයන් ක්ෂයකරන්නාවූ ලොකොත්තර මාර්ගය වඩන්නහුට සමුච්ඡෙද ප්‍රහාණයද ඵල ක්ෂණයෙහි පටිපස්සද්ධි ප්‍රහාණයද වෙයි. ප්‍රහාණ තුනකි. යම් ඒ රූප ධ්‍යානයක් ඇද්ද, එය කාමයන් කෙරෙන් නික්මීමයි යම් ඒ අරූපධ්‍යානයක් ඇද්ද එය රූපයන් කෙරෙන් නික්මීමයි. හටගන්නාවූ ප්‍රත්‍යයන් විසින් සකස්කරන ලද්දාවූ ප්‍රත්‍යයන් නිසා උපන්නාවූ යමක් ඇත්තේද ඔහුගේ නිරෝධය එයින් නික්මීමයි ධ්‍යාන ලැබුවහු විසින් කාමයෝ ප්‍රහීණ කරන ලද්දාහුද, දුරුකරන ලද්දාහුද වෙත්. අරූපධ්‍යාන ලැබුවහු විසින් රූපයෝ පහකරන ලද්දාහුද දුරුකරන ලද්දාහුදවෙත්. නිරෝධය ලැබුවහු විසින් සංස්කාරයෝ පහකරනලද්දාහුද පුරුදුකරණ ලද්දාහුද වෙත්. [10] ප්‍රහාණ සතරකි. දුක්ඛ සත්‍යය පරිඥා ප්‍රතිවෙධයෙන් ප්‍රතිවෙධ කරමින් පහකරයි. සමුදය සත්‍යය ප්‍රහාණ ප්‍රතිවෙධයෙන් ප්‍රතිවෙධ කරමින් ප්‍රහාණය කරයි. නිරෝධ සත්‍යය ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ප්‍රතිවෙධයෙන් ප්‍රතිවෙධ කරමින් පහකරයි. මාර්ග සත්‍යය භාවනා ප්‍රතිවේධයෙන් ප්‍රතිවේධ කරමින් පහකරයි. [11] ප්‍රහාණ පසකි. තදංග ප්‍රහාණයද සමුච්ඡේද ප්‍රහාණයද පටිපස්සද්ධි ප්‍රහාණයද නිස්සරණ ප්‍රහාණයද විෂ්කම්භන ප්‍රහාණයද වෙත්. ප්‍රථ ධ්‍යානය වඩන්නහුට නීවරණයන්ගේ විෂ්කම්භන ප්‍රහාණය වෙයි. කලකිරීම් පක්ෂයෙහිවූ සමෘධිය වඩන්නහුට මිථ්‍යාදෘෂ්ටීන්ගේ තදංග ප්‍රහාණය වෙයි. ආශ්‍රවයන් ක්ෂය කරන්නාවූ ලොකොත්තර මාර්ගය වඩන්නහුට සමුච්ඡේද ප්‍රහාණය වෙයි. ඵල ක්ෂණයෙහි පටිපස්සද්ධි ප්‍රහාණය වෙයි. සංස්කාර ධර්මයන්ගේ නිරෝධයවූ නිර්වාණය නිස්සරණ ප්‍රහාණය වෙයි. [12] මහණෙනි සියල්ල පහකළ යුතුය. මහණෙනි, කිනම් සියල්ල පහකළ යුත්තේද? මහණෙනි, චක්ෂුස පහ කළ යුතුය. රූපයෝ පහකළ යුත්තාහ. චක්ඛුවිඤ්ඤාණය පහකළ යුතුය. චක්ඛු සම්ඵස්සය පහකළ යුතුය චක්ඛු සම්ඵස්සය නිසා (i) යම් සුඛවූ හෝ දුක්ඛවූ හෝ අදුක්ඛමසුඛ වූ හෝ යම් විඳීමක් උපදීද එයද පහකළ යුතුය. (ii) සොතය පහකළ යුතුය. ශබ්දයෝ පහකළ යුත්තාහ. සොත විඤ්ඤාණය පහකළ යුතුය. සොත සම්ඵස්සය පහකළ යුතුය. සොත සම්ඵස්සය නිසා (12 (i) යොදන්න.) ඝානය පහකළ යුතුය. ගන්ධයෝ පහකළ යුත්තාහ. ඝාන විඤ්ඤාණය පහකළ යුතුය. ඝාන සම්ඵස්සය පහකළ යුතුය. ඝාන සම්ඵස්සය නිසා (12 (i) යොදන්න.) ජිව්හාව පහකළ යුතුය. රසයෝ පහකළ යුත්තාහ. ජිව්හා විඤ්ඤාණය පහකළ යුතුය. ජිව්හා සම්ඵස්සය පහකළ යුතුය. ජිව්හා සම්ඵස්සය නිසා (12 (i) යොදන්න.) කය පහකළ යුතුය. ස්පර්ශයෝ පහකළ යුත්තාහ. කාය විඤ්ඤාණය පහකළ යුතුය. කාය සම්ඵස්සය පහකළ යුතුය. කාය සම්ඵස්සය නිසා (12 (i) යොදන්න.) සිත පහකළ යුතුය. ධර්මාරම්මණයෝ පහකළ යුත්තාහ. මනො විඤ්ඤාණය පහකළ යුතුය. මනො සම්ඵස්සය පහකළ යුතුය. මනො සම්ඵස්සය නිසා (12 (i) යොදන්න.) [13] රූපය දක්නේ පහකරයි. වේදනාව දක්නේ පහකරයි. සංඥාව දක්නේ පහකරයි. සංස්කාරයන් දක්නේ පහකරයි. චක්ෂුස (මෙහි පළමුවන බණවරෙහි 25, 26 ඡේද “දතයුතුයි” යනු “දක්නේ පහකරයි” කියා යෙදිය යුතුයි.) අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් දක්නේ පහ කරයි. [14] යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් පහකරන ලද්දාහු වෙත්ද, ඒ ඒ ධර්මයෝ දුරු කරන ලද්දාහු වෙත්. එය දැනීම අර්ථයෙන් ඤාණ නම් වෙයි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නම්වෙයි. එහෙයින් මේ ධර්මයෝ පහකළ යුත්තාහයි දෙසූ ධර්මය සොතාවධාන නම්ද එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමැයිද කියනු ලැබේ.
25 කථං ‘‘ඉමෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? එකො ධම්මො භාවෙතබ්බො - කායගතාසති සාතසහගතා. ද්වෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා - සමථො ච විපස්සනා ච. තයො ධම්මා භාවෙතබ්බා - තයො සමාධී. චත්තාරො ධම්මා භාවෙතබ්බා - චත්තාරො සතිපට්ඨානා. පඤ්ච ධම්මා භාවෙතබ්බා - පඤ්චඞ්ගිකො සමාධි (සම්මාසමාධී (ස්‍යා.)). ඡ ධම්මා භාවෙතබ්බා - ඡ අනුස්සතිට්ඨානානි. සත්ත ධම්මා භාවෙතබ්බා - සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා. අට්ඨ ධම්මා භාවෙතබ්බා - අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. නව ධම්මා භාවෙතබ්බා - නව පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගානි. දස ධම්මා භාවෙතබ්බා - දස කසිණායතනානි.	25 [1] කෙසේනම් මේ ධර්මයෝ වැඩිය යුත්තාහයි වදාළ ධර්ම සමූහය සොතාවධාන නම්වේද? එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඥාන නම්වේද? එක් ධර්මයක් වැඩිය යුතුයි. එනම්, සුඛ වේදනාව සමග යෙදුනාවූ කාය ගතා සති ධ්‍යානයයි. ධර්ම දෙකක් වැඩිය යුත්තාහ. සමථයත් විදර්ශනාවත්ය. ධර්ම තුනක් වැඩිය යුත්තාහ. ත්‍රිවිධ සමාධියයි. ධර්ම සතරක් වැඩිය යුත්තාහ. සතර සතිපට්ඨානයෝයි. ධර්ම පසක් වැඩිය යුත්තාහ. අංග පසක් ඇති සමාධියයි, ධර්ම සයක් වැඩිය යුත්තාහ, සය වැදෑරුම් අනුස්සතිට්ඨානයෝයි. ධර්ම සතක් වැඩිය යුත්තාහ. සප්තබොධ්‍යාංගයෝයි, ධර්ම අටක් වැඩිය යුත්තාහ. ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගයයි. ධර්ම නවයක් වැඩිය යුත්තාහ. පිරිසිදු බවට ප්‍රධාන අංගවූ නව වැදෑරුම් පාරිශුද්ධියයි. ධර්ම දශයක් වැඩිය යුත්තාහ. දශ කසිනායතනයෝයි.
26 ද්වෙ භාවනා - ලොකියා ච භාවනා, ලොකුත්තරා ච භාවනා. තිස්සො භාවනා - රූපාවචරකුසලානං ධම්මානං භාවනා, අරූපාවචරකුසලානං ධම්මානං භාවනා, අපරියාපන්නකුසලානං ධම්මානං භාවනා. රූපාවචරකුසලානං ධම්මානං භාවනා අත්ථි හීනා, අත්ථි මජ්ඣිමා, අත්ථි පණීතා. අරූපාවචරකුසලානං ධම්මානං භාවනා අත්ථි හීනා , අත්ථි මජ්ඣිමා, අත්ථි පණීතා. අපරියාපන්නකුසලානං ධම්මානං භාවනා පණීතා.	26 [2] භාවනා දෙකකි. ලෞකික භාවනාවත් ලෝකොත්තර භාවනාවත්ය. භාවනා තුනකි. රූපාවචර කුශල ධර්මයන්ගේ වැඩීමද, අරූපාවචර කුශල ධර්මයන්ගේ වැඩීමද, ලෝකොත්තර කුශල ධර්මයන්ගේ වැඩීමද වෙයි. රූපාවචර කුශල ධර්මයන්ගේ වැඩීම හීනවූ වැඩීමක්ද ඇත. මධ්‍යමවූ වැඩීමක්ද ඇත. ප්‍රණීතවූ වැඩීමක් ද ඇත. අරූපාවචර කුශල ධර්මයන්ගේ වැඩීම හීනවූ වැඩීමක්ද ඇත. මධ්‍යමවූ වැඩීමක්ද ඇත. ප්‍රණීතවූ වැඩීමක්ද ඇත. ලෝකොත්තර කුශල ධර්මයන්ගේ වැඩීම ප්‍රණීතය.
27 චතස්සො භාවනා - දුක්ඛසච්චං පරිඤ්ඤාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො භාවෙති, සමුදයසච්චං පහානප්පටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො භාවෙති, නිරොධසච්චං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො භාවෙති, මග්ගසච්චං භාවනාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො භාවෙති. ඉමා චතස්සො භාවනා. අපරාපි චතස්සො භාවනා - එසනාභාවනා, පටිලාභාභාවනා, එකරසාභාවනා, ආසෙවනාභාවනා. කතමා එසනාභාවනා? සබ්බෙසං සමාධිං සමාපජ්ජන්තානං තත්ථ ජාතා ධම්මා එකරසා හොන්තීති - අයං එසනාභාවනා. කතමා පටිලාභාභාවනා? සබ්බෙසං සමාධිං සමාපන්නානං තත්ථ ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - අයං පටිලාභාභාවනා. කතමා එකරසාභාවනා? අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං භාවයතො සද්ධින්ද්‍රියස්ස වසෙන චත්තාරි ඉන්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං භාවයතො වීරියින්ද්‍රියස්ස වසෙන චත්තාරි ඉන්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා . උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං භාවයතො සතින්ද්‍රියස්ස වසෙන චත්තාරි ඉන්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං භාවයතො සමාධින්ද්‍රියස්ස වසෙන චත්තාරි ඉන්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං භාවයතො පඤ්ඤින්ද්‍රියස්ස වසෙන චත්තාරි ඉන්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨෙන සද්ධාබලං භාවයතො සද්ධාබලස්ස වසෙන චත්තාරි බලානි එකරසා හොන්තීති - බලානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨෙන වීරියබලං භාවයතො වීරියබලස්ස වසෙන චත්තාරි බලානි එකරසා හොන්තීති - බලානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පමාදෙ අකම්පියට්ඨෙන සතිබලං භාවයතො සතිබලස්ස වසෙන චත්තාරි බලානි එකරසා හොන්තීති - බලානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨෙන සමාධිබලං භාවයතො සමාධිබලස්ස වසෙන චත්තාරි බලානි එකරසා හොන්තීති - බලානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං භාවයතො පඤ්ඤාබලස්ස වසෙන චත්තාරි බලානි එකරසා හොන්තීති - බලානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. උපට්ඨානට්ඨෙන සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පවිචයට්ඨෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පග්ගහට්ඨෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. ඵරණට්ඨෙන පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. උපසමට්ඨෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පටිසඞ්ඛානට්ඨෙන උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨිං භාවයතො සම්මාදිට්ඨියා වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පං භාවයතො සම්මාසඞ්කප්පස්ස වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචං භාවයතො සම්මාවාචාය වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තං භාවයතො සම්මාකම්මන්තස්ස වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවං භාවයතො සම්මාආජීවස්ස වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා . පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමං භාවයතො සම්මාවායාමස්ස වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසතිං භාවයතො සම්මාසතියා වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධිං භාවයතො සම්මාසමාධිස්ස වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති - මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අයං එකරසාභාවනා. කතමා ආසෙවනාභාවනා? ඉධ භික්ඛු පුබ්බණ්හසමයං ආසෙවති, මජ්ඣන්හිකසමයම්පි (මජ්ඣන්තිකසමයම්පි (ස්‍යා. ක.)) ආසෙවති, සායන්හසමයම්පි ආසෙවති, පුරෙභත්තම්පි ආසෙවති, පච්ඡාභත්තම්පි ආසෙවති, පුරිමෙපි යාමෙ ආසෙවති, මජ්ඣිමෙපි යාමෙ ආසෙවති, පච්ඡිමෙපි යාමෙ ආසෙවති, රත්තිම්පි ආසෙවති, දිවාපි ආසෙවති, රත්තින්දිවාපි (රත්තිදිවාපි (ක.)) ආසෙවති, කාළෙපි ආසෙවති, ජුණ්හෙපි ආසෙවති, වස්සෙපි ආසෙවති, හෙමන්තෙපි ආසෙවති, ගිම්හෙපි ආසෙවති, පුරිමෙපි වයොඛන්ධෙ ආසෙවති, මජ්ඣිමෙපි වයොඛන්ධෙ ආසෙවති, පච්ඡිමෙපි වයොඛන්ධෙ ආසෙවති - අයං ආසෙවනාභාවනා. ඉමා චතස්සො භාවනා.	27 [3] භාවනා සතරකි. දුක්ඛ සත්‍යය පිරිසිඳ දැනීම් ප්‍රතිවේධයෙන් ප්‍රතිවේධ කරමින් වඩයි. සමුදය සත්‍යය ප්‍රහාණය කිරීම් ප්‍රතිවෙධයෙන් ප්‍රතිවේධ කරමින් වඩයි. නිරෝධ සත්‍යය ප්‍රත්‍යක්ෂ කිරීම් ප්‍රතිවේධයෙන් ප්‍රතිවෙධ කරමින් වඩයි. මාර්ග සත්‍යය වැඩීම් (භාවනා) ප්‍රතිවේධයෙන් ප්‍රතිවේධ කරමින් වඩයි. මේ සතර භාවනාවෝයි. තවද භාවනා සතරකි. එසනා භාවනා, පටිලාභ භාවනා, එකරස භාවනා, ආසෙවන භාවනා යන මොහුයි. [4] එසනා භාවනා නම් කවරීද? සමාධියට සමවදින්නාවූ සියල්ලන්ගේ ඒ සමාධියෙහි පහලවූ ධර්මයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහුය යන මෙය එසනා භාවනා නමි. පටිලාභ භාවනා නම් කවරේද? සමාධියට සමවදින්නාවූ සියල්ලන්ගේ ඒ සමාධියෙහිවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත් යන මෙය පටිලාභ භාවනා නමි. [5] එකරස භාවනා නම් කවරීද? නිශ්චයට බැසීම් අර්ථයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය වඩන්නහුට සද්ධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් සතර ඉන්ද්‍රියයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහුය. මෙසේ ඉන්ද්‍රියයන්ගේ එකරස වශයෙන් භාවනා නමි. එසවීම් අර්ථයෙන් විරියින්ද්‍රිය වඩන්නහුට විරියින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහුය. මෙසේ ඉන්ද්‍රියයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනාය එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සතින්ද්‍රිය වඩන්නහුට සතින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් සතර ඉන්ද්‍රියයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහුය. මෙසේ ඉන්ද්‍රියයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනායි. නොවිසිර යෑම් අර්ථයෙන් සමාධින්ද්‍රිය වඩන්නහුට සමාධින්ද්‍රියයාගේ වශයෙන් සතර ඉන්ද්‍රියයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහුය. මෙසේ ඉන්ද්‍රියයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනායි. අසද්ධාව කරණකොට කම්පා නොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් ශ්‍රද්ධා බලය වඩන්නහුට ශ්‍රද්ධා බලයාගේ වශයෙන් සතර බලයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බලයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනායි. [6] කුසීත භාවය කරණකොට කම්පා නොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් වීර්ය බලය වඩන්නහුට වීර්ය බලයාගේ වශයෙන් සතර බලයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බලයන්ගේ එකරස වශයෙන් භාවනායි ප්‍රමාදය කරණකොට කම්පා නොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් සති බලය වඩන්නහුට සති බලයාගේ වශයෙන් සතර බලයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බලයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනායි වික්ෂෙප භාවය කරණකොට කම්පා නොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් සමාධි බලය වඩන්නහුට සමාධි බලයාගේ වශයෙන් සතර බලයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත් මෙසේ බලයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනායි. [7] අවිද්‍යාව කරණකොට කම්පා නොකළ හැකි ස්වභාවයෙන් ප්‍රඥා බලය වඩන්නහුට ප්‍රඥා බලයාගේ වශයෙන් සතර බලයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්, මෙසේ බලයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනායි. [8] එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සති සම්බොජ්ක්ධංග වඩන්නහුට සති සම්බොජ්ක්ධංගයාගේ වශයෙන් බොජ්ක්ධංග සය සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බොජ්ක්ධංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. පරීක්ෂා කිරීම් අර්ථයෙන් ධම්ම විචය සම්බොජ්ක්ධංගය වඩන්නහුට ධම්ම විචය සම්බොජ්ක්ධංගයාගේ වශයෙන් බොජ්ක්ධංග සය සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බොජ්ක්ධංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. එසවීම අර්ථයෙන් විරිය සම්බොජ්ක්ධංගය වඩන්නහුට විරිය සම්බොජ්ක්ධංගයාගේ වශයෙන් බොජ්ක්ධංග සය සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත් මෙසේ බොජ්ක්ධංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. පැතිරීම් අර්ථයෙන් පීති සම්බොජ්ක්ධංගය වඩන්නහුට පීති සම්බොජ්ක්ධංගයාගේ වශයෙන් බොජ්ක්ධංග සය සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බොජ්කධංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. සංසිඳීම් අර්ථයෙන් පස්සද්ධි සම්බොජ්ක්ධංගය වඩන්නහුට පස්සද්ධි සම්බොජ්කධංගයාගේ වශයෙන් බොජ්කධංග සය සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. [9] මෙසේ බොජ්කධංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. නොවිසිර යාම අර්ථයෙන් සමාධි සම්බොජ්කධංගය වඩන්නහුට සමාධි සම්බොජ්කධංගයාගේ වශයෙන් බොජ්කධංග සය සමාන කෘත්‍යය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බොජ්කධංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. මැදහත්ව බැලීම අර්ථයෙන් උපෙක්ඛා සම්බොජ්කධංගය වඩන්නහුට උපෙක්ඛා සම්බොජ්කධංගයාගේ වශයෙන් බොජ්කධංග සය සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ බොජ්කධංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. [10] දැකීම අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය වඩන්නහුට සම්‍යක් දෘෂ්ටියගේ වශයෙන් මාර්ගාංග සත සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ මාර්ගාංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. අරමුණට නැඟවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සංකල්පය වඩන්නහුට සම්‍යක් සංකල්පයාගේ වශයෙන් මාර්ගාංග සත සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. [11] මෙසේ මාර්ගාංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනාවෙයි. වැළඳගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය වඩන්නහුට සම්‍යක් වචනයාගේ වශයෙන් මාර්ගාංග සත සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ මාර්ගාංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. [12] මනාව පිහිටීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය වඩන්නහුට සම්‍යක් කර්මාන්තයාගේ වශයෙන් මාර්ගාංග හත සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ මාර්ගාංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනාවෙයි. පිරිසිදුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය වඩන්නහුට සම්‍යක් ආජීවයාගේ වශයෙන් මාර්ගාංග සත සමාන කෘතය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ මාර්ගාංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනාවෙයි. [13] එසවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය වඩන්නහුට සම්‍යක් ව්‍යායාමයාගේ වශයෙන් මාර්ගාංග සත සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ මාර්ගාංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සම්මා සතිය වඩන්නහුට සම්මා සතියගේ වශයෙන් මාර්ගාංග සත සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ මාර්ගාංගයන්ගේ එක රස වශයෙන් භාවනා වෙයි. නොවිසිර යාම් අර්ථයෙන් සම්මා සමාධිය වඩන්නහුට සම්මා සමාධියගේ වශයෙන් මාර්ගාංග සත සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. මෙසේ මාර්ගයන්ගේ එකරස වශයෙන් භාවනා වෙයි. මේ වනාහි එකරස භාවනායි. [14] ආසෙවන භාවනා නම් කවරීද? මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම පෙරවරු කාලයෙහි (සමාධිය) දැඩිකොට සෙවනය කරයි. දවල් කාලයෙහිද දැඩිව සේවනය කරයි. (මේ ඡේදයේ ඒ ඒ වචන අගට “දැඩිව සේවන කරයි” යොදාගත යුතුයි) (iii) සවස් කාලයෙහිද - පෙරබත් කාලයෙහිද - පසුබත් කාලයෙහිද -පෙරයමෙහිද - මැදුම් යමෙහිද, - පැසුළු යමෙහිද - රාත්‍රියෙහිද - දවල් කාලයෙහිද, - රෑ දවල් දෙක්හිද - අවපසෙහිද, - පෙර පසෙහිද, - වස්සාන ඍතුවෙහිද, - හේමන්ත ඍතුවෙහිද, -ගිම්හාන ඍතුවෙහිද, - ප්‍රථම වයසෙහිද, - මධ්‍යම වයසෙහිද, -පශ්චිම වයසෙහිද - දැඩිව සේවනය කරයි. මේ වනාහි ආසේවන භාවනාවයි. මේ සතර භාවනාවෝයි.
28 අපරාපි චතස්සො භාවනා - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා, ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා, ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. කථං තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා? කාමච්ඡන්දං පජහතො නෙක්ඛම්මවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. බ්‍යාපාදං පජහතො අබ්‍යාපාදවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ථිනමිද්ධං (ථීනමිද්ධං (ස්‍යා. සී. අට්ඨ.)) පජහතො ආලොකසඤ්ඤාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. උද්ධච්චං පජහතො අවික්ඛෙපවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. විචිකිච්ඡං පජහතො ධම්මවවත්ථානවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. අවිජ්ජං පජහතො ඤාණවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා . අරතිං පජහතො පාමොජ්ජවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. නීවරණෙ පජහතො පඨමජ්ඣානවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. විතක්කවිචාරෙ පජහතො දුතියජ්ඣානවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. පීතිං පජහතො තතියජ්ඣානවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සුඛදුක්ඛෙ පජහතො චතුත්ථජ්ඣානවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං පජහතො ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා . ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං පජහතො විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං පජහතො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං පජහතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. නිච්චසඤ්ඤං පජහතො අනිච්චානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සුඛසඤ්ඤං පජහතො දුක්ඛානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. අත්තසඤ්ඤං පජහතො අනත්තානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. නන්දිං පජහතො නිබ්බිදානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. රාගං පජහතො විරාගානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සමුදයං පජහතො නිරොධානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා . ආදානං පජහතො පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ඝනසඤ්ඤං පජහතො ඛයානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ආයූහනං පජහතො වයානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ධුවසඤ්ඤං පජහතො විපරිණාමානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. නිමිත්තං පජහතො අනිමිත්තානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. පණිධිං පජහතො අප්පණිහිතානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. අභිනිවෙසං පජහතො සුඤ්ඤතානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සාරාදානාභිනිවෙසං පජහතො අධිපඤ්ඤා ධම්මවිපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සම්මොහාභිනිවෙසං පජහතො යථාභූතඤාණදස්සනවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ආලයාභිනිවෙසං පජහතො ආදීනවානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. අප්පටිසඞ්ඛං පජහතො පටිසඞ්ඛානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සඤ්ඤොගාභිනිවෙසං පජහතො විවට්ටනානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. දිට්ඨෙකට්ඨෙ කිලෙසෙ පජහතො සොතාපත්තිමග්ගවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ඔළාරිකෙ කිලෙසෙ පජහතො සකදාගාමිමග්ගවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. අනුසහගතෙ කිලෙසෙ පජහතො අනාගාමිමග්ගවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සබ්බකිලෙසෙ පජහතො අරහත්තමග්ගවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති - තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. එවං තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. කථං ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා? කාමච්ඡන්දං පජහතො නෙක්ඛම්මවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. බ්‍යාපාදං පජහතො අබ්‍යාපාදවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා...පෙ.... සබ්බකිලෙසෙ පජහතො අරහත්තමග්ගවසෙන පඤ්චින්ද්‍රියානි එකරසා හොන්තීති - ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. එවං ඉන්ද්‍රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. කථං තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා? කාමච්ඡන්දං පජහතො නෙක්ඛම්මවසෙන වීරියං වාහෙතීති - තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා. බ්‍යාපාදං පජහතො අබ්‍යාපාදවසෙන වීරියං වාහෙතීති - තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා...පෙ.... සබ්බකිලෙසෙ පජහතො අරහත්තමග්ගවසෙන වීරියං වාහෙතීති - තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා. එවං තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා. කථං ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා? කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මං ආසෙවතීති - ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. බ්‍යාපාදං පජහන්තො අබ්‍යාපාදං ආසෙවතීති - ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා...පෙ.... සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගං ආසෙවතීති - ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. එවං ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. ඉමා චතස්සො භාවනා රූපං පස්සන්තො භාවෙති, වෙදනං පස්සන්තො භාවෙති, සඤ්ඤං පස්සන්තො භාවෙති, සඞ්ඛාරෙ පස්සන්තො භාවෙති, විඤ්ඤාණං පස්සන්තො භාවෙති, චක්ඛුං...පෙ.... ජරාමරණං...පෙ.... අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන පස්සන්තො භාවෙති. යෙ යෙ ධම්මා භාවිතා හොන්ති තෙ තෙ ධම්මා එකරසා හොන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉමෙ ධම්මා භාවෙතබ්බාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති.	28 [15] තවද භාවනා සතරකි. ඒ භාවනාවෙහි උපන් ධර්මයන් ඔවුනොවුන් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් භාවනා ඉන්ද්‍රියයන්ගේ සමාන කෘත්‍ය ඇති අර්ථයෙන් භාවනා ඒ සමාන කෘත්‍ය ඇතිබවට පැමිණීමේ හේතුවවූ වීර්ය දැරීම් අර්ථයෙන් භාවනා දැඩිව සේවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා යන මොහුය. කෙසේ නම් භාවනාවෙහි උපන් ධර්මයන් ඔවුනොවුන් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් භාවනා වෙයිද? කාමච්ඡන්දය පහ කරන්නහුට නෛෂ්ක්‍රම්‍ය වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්. මෙසේ භාවනාවෙහි උපන් ධර්මයන් ඔවුනොවුන් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් භාවනා වෙයි. ව්‍යාපාදය පහ කරන්නහුට අව්‍යාපාදයාගේ වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්. මෙසේ ඒ භාවනා වෙයි උපන් ධර්මයන් ඔවුනොවුන් නො ඉක්මවීම් වශයෙන් භාවනා නම් වෙයි. [1] ථිනමිද්ධය දුරුකරන්නාහට ආලෝක සංඥාවගේ වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත් මෙසේ (i) ඒ ධ්‍යානයෙහි උපන් ධර්මයන් ඔවුනොවුන් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම්වෙයි. (ii) උද්ධච්චය දුරුකරන්න හට අවික්ෂෙප වශයෙන් හටගත් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. (මෙහි (i) යෙදිය යුතුයි) අවිද්‍යාව දුරුකරන්නහුට ඤාණයාගේ වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) (iii) නොඇල්ම දුරුකරන්නහුට ප්‍රමොද්‍යයාගේ වශයෙන් හටගත් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න.) නීවරණ දුරුකරන්නාහට ප්‍රථම ධ්‍යානයාගේ වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න.) විතර්ක විචාරයන් දුරුකරන්නාහට දුතියජ්කධාන වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න.) ප්‍රීතිය දුරුකරන්නාහට තතියජ්කධාන වශයෙන් පහළ වූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න.) සුඛ දුක්ඛ වේදනාවන් දුරුකරන්නහුට චතුත්ථජ්ක්ධාන වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න.) රූප සඤ්ඤාවද සටිඝසඤ්ඤාවද නානත්ත සඤ්ඤාවද දුරුකරන්නාහට ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්ති වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න.) ආකාසානඤ්චායතන සඤ්ඤාව දුරුකරන්නහුට විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තියගේ වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න.) විඤ්ඤාණඤ්චායතන සඤ්ඤාව දුරුකරන්නහුට ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියගේ වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න.) ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සඤ්ඤාව දුරුකරන්නහුට නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තියගේ වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න.) [2] නිත්‍ය සංඥාව දුරුකරන්නහුට අනිත්‍යානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි (i) එහි උපන් ධර්මයන් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වෙයි. (ii) සුඛ සංඥාව දුරුකරන්නහුට දුක්ඛානු පස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. (මේ ඡේදයේ (i) යොදන්න) ආත්ම සංඥාව දුරුකරන්නහුට අනාත්මානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) ඇලීම දුරුකරන්නහුට නිබ්බිදානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) රාගය දුරුකරන්නහුට විරාගානුපස්සනා වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න සමුදය දුරුකරන්නහුට නිරෝධානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) දැඩිව අල්වා ගැනීම දුරුකරන්නහුට පටිනිස්සග්ගානු පස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) ඝනසඤ්ඤාව දුරුකරනහුට ඛයානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) කර්ම රැස්කිරීම් දුරුකරන්නාහට වයානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) ස්ථිරය යන සංඥාව දුරුකරන්නහුට විපරිණාමානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න) නිත්‍ය නිමිත්ත දුරුකරන්නහුට අනිමිත්තානුපස්සනා වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) තෘෂ්ණා ප්‍රාර්ථනය දුරුකරන්නහුට අප්පනිතානුපස්සනා වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න) ආත්මයක් ඇතැයි ගැන්ම දුරුකරන්නහුට සුඤ්ඤතානු පස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න) නිත්‍යසාරයක් ඇතැයි ගැන්ම දුරුකරන්නහුට අධිපඤ්ඤා ධම්මවිපස්සනා වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) සම්මොහ වශයෙන් ගැන්ම දුරුකරන්නහුට යථාභූතඥාන දර්ශන වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න) ඇලියයුතුයයි ගැන්ම දුරු කරන්නාහට ආදිනවානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයන් ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න) අනුපාය ගැන්ම දුරුකරන්නහුට පටිසංඛානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) කාමයොගයන්ගේ පැවැත්ම විවට්ටනානුපස්සනා වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය හා එක්වූ ක්ලේශයන් දුරු කරන්නහුට සොතාපත්තිමග්ග වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) ඖදාරික ක්ලේශයන් දුරුකරන්නහුට සකදාගාමිමග්ග වශයෙන් පහළවූ ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි. ((i) යොදන්න) තුනීවූ ක්ලේශයන් දුරුකරන්නහුට අනාගාමි මාර්ග වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න) සියලු ක්ලේශයන් දුරුකරන්නහුට අර්හත්මාර්ග වශයෙන් උපන් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන් නොඉක්මවත්නුයි ((i) යොදන්න) මෙසේ එහි උපන් ධර්මයන් ඔවුනොවුන් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වේ. [3] කෙසේ නම් ඉන්ද්‍රියයන්ගේ සමාන කෘත්‍ය ඇති අර්ථයෙන් භාවනා නම් වේද? කාමච්ඡන්දය දුරුකරන්නහුට නෛෂ්ක්‍රම්‍ය වශයෙන් පඤ්චෙන්ද්‍රියයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්නුයි. (i) ඉන්ද්‍රියයන්ගේ සමාන කෘත්‍යාර්ථයෙන් භාවනා නම වෙයි. (ii) ව්‍යාපාදය දුරුකරන්නහුට අව්‍යාපාදයාගේ වශයෙන් පඤ්චෙන්ද්‍රියයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්නුයි. (මේ ඡේදයේ (i) යොදන්න) (මෙහි 1 ඡේදයේ (iii) දක්වා යෙදිය යුතුයි.) සියලු ක්ලේශයන් දුරු කරන්නාහුවත් අර්හත් මාර්ගයාගේ වශයෙන් පඤ්චෙන්ද්‍රියයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්නුයි. ඉන්ද්‍රියයන්ගේ සමාන කෘත්‍යර්ථයෙන් භාවනානම් වෙයි. මෙසේ ඉන්ද්‍රියයන්ගේ සමාන කෘත්‍යාර්ථයෙන් භාවනා නම්වේ. [4] කෙසේ නම් ඊට අනුකූලවූ වීර්ය දැරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වේද? කාමච්ඡන්දය දුරුකරන්නහුට නෛෂ්ක්‍රම්‍යයාගේ වශයෙන් වීර්ය දරානුයි (i) ඊට අනුකූලවූ වීර්ය දැරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වෙයි. (ii) ව්‍යාපාදය දුරු කරන්නහුට අව්‍යාපාදයාගේ වශයෙන් වීර්ය දරානුයි. (මේ ඡේදයේ (i) යොදන්න) (මෙහි 1 ඡේදයේ (iii) දක්වා යෙදිය යුතුයි) සියලු කෙලෙසුන් දුරුකරන්නහුට අර්හත් මාර්ගයාගේ වශයෙන් වීර්ය දරානුයි ඊට අනුකූලවූ වීර්ය දැරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වේ. [5] කෙසේ නම් දැඩිව සේවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වේද? කාමච්ඡන්දය දුරුකරන්නේ නෛෂ්ක්‍රම්‍යය දැඩිව සෙවනය කෙරේනුයි (i) දැඩිව සෙවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනානම් වෙයි. (ii) ව්‍යාපාදය දුරුකරන්නේ අව්‍යාපාදයා දැඩිව සේවනය කෙරේනුයි (මේ ඡේදයේ (i) යොදන්න) සියලු කෙලෙසුන් දුරුකරන්නේ අර්හත් මාර්ගය දැඩිව සෙවනය කෙරේනුයි. දැඩිව සෙවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වෙයි. මෙසේ දැඩිව සෙවනය කිරීම් අර්ථයෙන් භාවනා නම් වෙයි. [6] මේ සතර වැදෑරුම් භාවනාවන් රූපය දැකියයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් වඩයි. වේදනාව දැකිය යුතු ආකාරයෙන් වඩයි. සංඥාව දැකිය යුතු ආකාරයෙන් දකිමින් වඩයි. සංස්කාරයන් දැකියයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් වඩයි. විඤ්ඤාණය දැකියයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් වඩයි. චක්ෂුස (මෙහි පළමුවන බණවරෙහි 25-26 ඡේද ‘දතයුතුය’ යනු ‘දැකිය යුතු’ ආකාරයෙන් දකිමින් වඩයි කියා වෙනස්කොට යොදාගත යුතුයි) ජරාමරණය අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් දකිමින් වඩයි. [7] යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් වඩන ලද්දාහු වෙත්ද, ඒ ඒ ධර්මයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත් එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් මේ ධර්මයෝ වැඩිය යුත්තාහයි වදාළ ධර්ම සොතාවධාන නමැයිද එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමැයිද කියනු ලැබේ.
29 කථං ‘‘ඉමෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? එකො ධම්මො සච්ඡිකාතබ්බො - අකුප්පා චෙතොවිමුත්ති. ද්වෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - විජ්ජා ච විමුත්ති ච. තයො ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - තිස්සො විජ්ජා. චත්තාරො ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි. පඤ්ච ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - පඤ්ච ධම්මක්ඛන්ධා. ඡ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - ඡ අභිඤ්ඤා. සත්ත ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - සත්ත ඛීණාසවබලානි. අට්ඨ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - අට්ඨ විමොක්ඛා. නව ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - නව අනුපුබ්බනිරොධා. දස ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා - දස අසෙක්ඛා ධම්මා. ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, සච්ඡිකාතබ්බං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං? චක්ඛු, භික්ඛවෙ, සච්ඡිකාතබ්බං; රූපා සච්ඡිකාතබ්බා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සච්ඡිකාතබ්බං; චක්ඛුසම්ඵස්සො සච්ඡිකාතබ්බො ; යම්පිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි සච්ඡිකාතබ්බං. සොතං සච්ඡිකාතබ්බං; සද්දා සච්ඡිකාතබ්බා...පෙ.... ඝානං සච්ඡිකාතබ්බං; ගන්ධා සච්ඡිකාතබ්බා... ජිව්හා සච්ඡිකාතබ්බා; රසා සච්ඡිකාතබ්බා... කායො සච්ඡිකාතබ්බො; ඵොට්ඨබ්බා සච්ඡිකාතබ්බා... මනො සච්ඡිකාතබ්බො; ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා; මනොවිඤ්ඤාණං සච්ඡිකාතබ්බං; මනොසම්ඵස්සො සච්ඡිකාතබ්බො ; යම්පිදං මනොසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි සච්ඡිකාතබ්බං’’. රූපං පස්සන්තො සච්ඡිකරොති, වෙදනං පස්සන්තො සච්ඡිකරොති, සඤ්ඤං පස්සන්තො සච්ඡිකරොති, සඞ්ඛාරෙ පස්සන්තො සච්ඡිකරොති, විඤ්ඤාණං පස්සන්තො සච්ඡිකරොති. චක්ඛුං...පෙ.... ජරාමරණං...පෙ.... අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන පස්සන්තො සච්ඡිකරොති. යෙ යෙ ධම්මා සච්ඡිකතා හොන්ති තෙ තෙ ධම්මා ඵස්සිතා (ඵුසිතා (ස්‍යා.)) හොන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉමෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති.	29 [1] කෙසේ නම් මේ ධර්මයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුත්තාහයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නම්වේද? එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම්වේද? එක් ධර්මයක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. එනම් නොපිරිහෙන චෙතොවිමුක්තියයි කියනලද අර්හත් ඵලයයි. ධර්ම දෙකක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. විද්‍යාවත් විමුක්තියත්ය. ධර්මතුනක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ත්‍රිවිද්‍යාවෝයි. ධර්ම සතරක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතුය. ඵල සතරය. ධර්මපසක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ස්කන්ධ පසය. ධර්ම සයක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. අභිඥාසයය ධර්ම සතක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතුය. ක්ෂීණාශ්‍රවයන්ගේ බලසතය. ධර්ම අටක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතුය. විමොක්ෂ අටය ධර්ම නවයක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. පිළිවෙළින් නිරුද්ධ කළ යුතුය ධර්ම නවයය. ධර්ම දශයක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතුය. අශෛක්ෂ ධර්ම දසයවෙත්. මහණෙනි, සියල්ල ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. [2] මහණෙනි, කිනම් සියල්ලක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තේද? මහණෙනි චක්ෂුස ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. රූපයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තාහ. චක්ඛුවිඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. චක්ඛු සම්ඵස්සය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. චක්ඛු සම්ඵස්සය නිසා (i) සුඛවූ හෝ දුක්ඛවූ හෝ අදුක්ඛමසුඛවූ හෝ යම් වේදනාවක් උපදීද එයද ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. (ii) සොතය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ශබ්දයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තාහ. සොතවිඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. සොතසම්ඵස්සය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. සොතසම්ඵස්සය නිසා (මේ ඡේදයේ (i) යෙදිය යුතුයි.) ඝානය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළයුතුය. ගන්ධයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තාහ. ඝාන විඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ඝානසම්ඵස්සය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ඝාන සම්ඵස්සය නිසා ((i) යොදන්න) දිව ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. රසයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තාහ. ජිව්හාවිඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ජිව්හාසම්ඵස්සය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ජිව්හා සම්ඵස්සය නිසා ((i) යොදන්න.) කය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ස්පර්ශයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තාහ. කායවිඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. කායසම්ඵස්සය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. කායසම්ඵස්සය නිසා ((i) යොදන්න) සිත ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. ධර්මා රම්මණයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තාහ. මනොවිඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. මනොසම්ඵස්සය ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. මනොසම්ඵස්සය නිසා සුඛවූ හෝ දුක්ඛවූ හෝ අදුක්ඛමසුඛවූ හෝ යම් වේදනාවක් උපදීද එයද ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුතුය. [3] රූපය දතයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් ප්‍රත්‍යක්ෂකරයි. වේදනාව දතයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරයි. සංඥාව දතයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරයි. සංස්කාරයන් දතයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරයි. විඤ්ඤාණය දතයුතු ආකාරයෙන් දකිමින් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරයි. චක්ෂුස (මෙහි පළමුවන බණ වරෙහි 23, 26 ‘දත යුතුය’ යනු ‘දත යුතු ආකාරයෙන් දකිමින් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරයි කියා වෙනස් කොට යෙදිය යුතුයි.) අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් දකිමින් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරයි. [4] යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ලද්දාහු වෙත්ද, ඒ ඒ ධර්මයෝ දක්නා ලද්දාහුවෙත්. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් මේ ධර්මයෝ ප්‍රත්‍යක්ෂ කළ යුත්තාහයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි.
30 කථං ‘‘ඉමෙ ධම්මා හානභාගියා, ඉමෙ ධම්මා ඨිතිභාගියා, ඉමෙ ධම්මා විසෙසභාගියා, ඉමෙ ධම්මා නිබ්බෙධභාගියා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභිං කාමසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති - ඨිතිභාගියො ධම්මො. අවිතක්කසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා - නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො. දුතියස්ස ඣානස්ස ලාභිං විතක්කසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති - ඨිතිභාගියො ධම්මො. උපෙක්ඛාසුඛසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා - නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො. තතියස්ස ඣානස්ස ලාභිං පීතිසුඛසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති - ඨිතිභාගියො ධම්මො. අදුක්ඛමසුඛසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා - නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො. චතුත්ථස්ස ඣානස්ස ලාභිං උපෙක්ඛාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති - ඨිතිභාගියො ධම්මො. ආකාසානඤ්චායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා - නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො. ආකාසානඤ්චායතනස්ස ලාභිං රූපසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති - ඨිතිභාගියො ධම්මො. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා - නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො. විඤ්ඤාණඤ්චායතනස්ස ලාභිං ආකාසානඤ්චායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති - ඨිතිභාගියො ධම්මො. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා - නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනස්ස ලාභිං විඤ්ඤාණඤ්චායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති - ඨිතිභාගියො ධම්මො. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති - විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා - නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉමෙ ධම්මා හානභාගියා, ඉමෙ ධම්මා ඨිතිභාගියා, ඉමෙ ධම්මා විසෙසභාගියා, ඉමෙ ධම්මා නිබ්බෙධභාගියාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං’’.	30 [5] කෙසේ නම් මේ ධර්මයෝ පිරිහීම් පක්ෂයෙහි වූහ, මේ ධර්මයෝ ස්ථිති පක්ෂයෙහි වූහ, මේ ධර්මයෝ විශේෂ පක්ෂයෙහි වූහ, මේ අවබෝධ කිරීම් පක්ෂයෙහි වූහයි වදාළ ධර්මයෝ සොතාවධාන නම් වේද, එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම්වේද, ප්‍රථම ධ්‍යානය ලැබූ පුද්ගලයන්හට කාමයන් අරමුණු කොට ඇති සංඥාවෙන් යුත් මනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය පිරිහීම් පක්ෂයෙහිවූ ධර්මය වෙයි. ඒ ධ්‍යානයට අනුව පවත්නා ඇල්මයයි කියනලද සතිය පිහිටියේ වෙයිද, මෙය ස්ථිති පක්ෂයෙහිවූ ධර්මය වෙයි. අවිතර්ක සහගතවූ සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය විශේෂ පක්ෂයෙහිවූ ධර්මය වෙයි. මාර්ගය හා යෙදුණාවූ නිර්විදා ඥාන සහ ගතවූ සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය කළකිරීම් පක්ෂයෙහිවූ ධර්මය වෙයි. ද්විතීයධ්‍යානලාභී පුද්ගලයාහට විතර්ක සහගත සංඥාවෙන් යුත් මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය හානභාශිය (පිරිහීම් පක්ෂයෙහිවූ) ධර්මය වෙයි. ඒ ධ්‍යානයට අනුව පවත්නා එහි ඇල්මයයි කියනලද සතිය පිහිටයි එය ඨිතිභාගිය (ස්ථිති පක්ෂයෙහි) වූ ධර්මය වෙයි. උපෙක්ඛා සුඛ සහගත සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය විසෙසභාගිය ධර්මය වෙයි. මාර්ග ඥානයෙන් යුත් නිර්විදා ඥාන සහගත සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය නිබ්බෙධභාගිය (කලකිරීම් පක්ෂයෙහිවූ) ධර්මය වෙයි. තෘතීය ධ්‍යානලාභී පුද්ගලයා හට පීති සුඛ සහගත සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය හානභාගිය ධර්මය වෙයි. ඒ ධ්‍යානයට අනුව පවත්නාවූ ධ්‍යාන නිකන්තිය (ඇල්ම) යයි කියනලද සතිය පිහිටයිද මෙය ඨිතිභාගිය ධර්මය වෙයි. අදුක්ඛමසුඛ සහගත සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය විශේෂ භාගිය ධර්මය වෙයි. මාර්ගය හා යෙදුනාවූ නිර්විදා ඥාන සහගත සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය නිබ්බෙධ භාගිය ධර්මය වේ. චතුර්ථධ්‍යාන ලාභී පුද්ගලයාහට උපෙක්ඛා සහගත සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය හානභාගිය ධර්මය වෙයි. ඊට අනුව පවත්නා ධ්‍යාන නිකන්තියයි කියනලද සතිය පිහිටයිද මෙය ඨිතිභාගිය ධර්මය වෙයි. ආකාසානඤ්චායතන සහගත සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්. මෙය විශේෂ භාගිය ධර්මය වෙයි. මාර්ගය හා යෙදුණාවූ නිර්විදා ඥාන සහගතවූ මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය නිබ්බිදා භාගිය ධර්මය වෙයි. [6] ආකාසානඤ්චායතන ධ්‍යානලාභී පුද්ගලයාහට රූප සහගත සඤ්ඤාමනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය හානභාගිය ධර්මයවෙයි. ඊට අනුව පවත්නා නිකන්ති සතිය පිහිටියේ වෙයිද, මෙය ඨිතිභාගිය ධර්මයවෙයි. විඤ්ඤාණඤ්චායතන සඤ්ඤාමනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය විශේෂභාගිය ධර්මය වෙයි. මාර්ගය හා යෙදුණාවූ නිර්විදාඥාන සහගතවූ සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය නිබ්බෙධ භාගිය ධර්මයවෙයි. විඤ්ඤාණඤ්චායතන ලාභී පුද්ගලයාහට ආකාසානඤ්චායතන සඤ්ඤාමනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය හානභාගිය ධර්මයවෙයි. ඊට අනුව පවත්නාවූ ධ්‍යානනිකත්තී සතිය පිහිටියේ වෙයිද මෙය ඨිතිභාගිය ධර්මයවෙයි. ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සඤ්ඤා මනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය විශේෂ භාගිය ධර්මයවෙයි. මාර්ගය හා යෙදුනාවූ නිර්විදාඥාන සහගතවූ සඤ්ඤාමනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය නිබ්බෙධ භාගිය ධර්මයවෙයි. ආකිඤ්චඤ්ඤායතන ලාභී පුද්ගලයාහට විඤ්ඤාණඤ්චායතන සහගත සඤ්ඤාමනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය හානභාගිය ධර්මයවෙයි. ඊට අනුව පවත්නාවූ ධ්‍යානනිකන්ති සතිය පිහිටියේ වෙයිද, මෙය ඨිතිභාගිය ධර්මය වෙයි. නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤා සහගත සඤ්ඤාමනසිකාරයෝ පවතිත්ද, මෙය විශේෂ භාගිය ධර්මයවෙයි. මාර්ගය හා යෙදුණාවූ නිර්විදා ඥාන සහගතවූ සඤ්ඤාමනසිකාරයෝ පවතිත්ද මෙය නිබ්බෙධ භාගිය ධර්මය වෙයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නම් වෙයි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නම් වෙයි. එහෙයින් මේ ධර්මයෝ හානභාගියහ. මේ ධර්මයෝ ඨිතිභාගියහ. මේ ධර්මයෝ විශේෂ භාගියහ. මේ ධර්මයෝ නිබ්බෙධ හාගියහයි වදාළ ධර්මයෝ සොතාවධාන නමැයි එය දැනගත්තාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමැයිද කියනු ලැබේ.
31 කථං ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා, සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? ‘‘රූපං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘වෙදනා...පෙ.... සඤ්ඤා... සඞ්ඛාරා... විඤ්ඤාණං... චක්ඛු...පෙ.... ජරාමරණං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා, සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.	31 [7] කෙසේ නම් සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍යයහ. සියලු සංස්කාරයෝ දුක්ඛයහ. සියලු සංස්කාරයෝ අනාත්මයහයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නම් වේද, එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වේද, රූපය (i) ක්ෂය වීම් අර්ථයෙන් අනිත්‍ය නමි. භය සහිත අර්ථය දුක්ඛ නමි. ආත්ම සාරයක් නැති අර්ථයෙන් අනාත්ම නමැයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. (ii) වේදනාව (මෙහි මේ ඡේදයේ (i) යොදන්න) සංඥාව ((i) යොදන්න) සංස්කාරයන් ((i) යොදන්න) විඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) ඇස් ((i) යොදන්න) කණ ((i) යොදන්න) නාසය ((i) යොදන්න) දිව ((i) යොදන්න) කය ((i) යොදන්න) සිත ((i) යොදන්න ජරාමරණ ක්ෂයවීම් අර්ථයෙන් අනිත්‍ය නමි. භයසහිත අර්ථයෙන් දුක්ඛ නමි. ආත්ම සාරයක් නැති අර්ථයෙන් අනාත්ම නැමති වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නමි. එයද දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් සියලු සංස්කාරයෝ අනිත්‍යයහ. සියලු සංස්කාරයෝ දුක්ඛයහ. සියලු සංස්කාරයෝ අනාත්මයහයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නමි. එය දැනගන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමැයි කියනු ලැබේ.
32 කථං ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං?	32 [8] කෙසේ නම්, මෙය දුඃක්ඛාර්යසත්‍ය නමි. මෙය දුඃඛ සමුදයාර්ය සත්‍ය නමි. මෙය දුඃඛ නිරෝධාර්ය සත්‍ය නමි. මෙය දුඃඛනිරෝධගාමිනී ප්‍රතිපදාර්ය සත්‍ය නමැයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නම් වේද? එය දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නම් වේද?
33 තත්ථ කතමං දුක්ඛං අරියසච්චං? ජාතිපි දුක්ඛා, ජරාපි දුක්ඛා, මරණම්පි දුක්ඛං, සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසාපි දුක්ඛා, අප්පියෙහි සම්පයොගො දුක්ඛො, පියෙහි විප්පයොගො දුක්ඛො, යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං; සඞ්ඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා (පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධාපි (ක.) සතිපට්ඨානසුත්තෙ සච්චවිභඞ්ගෙ ච පස්සිතබ්බං) දුක්ඛා. තත්ථ කතමා ජාති? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජාති සඤ්ජාති ඔක්කන්ති අභිනිබ්බත්ති ඛන්ධානං පාතුභාවො ආයතනානං පටිලාභො - අයං වුච්චති ජාති. තත්ථ කතමා ජරා යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජරා ජීරණතා ඛණ්ඩිච්චං පාලිච්චං වලිත්තචතා ආයුනො සංහානි ඉන්ද්‍රියානං පරිපාකො - අයං වුච්චති ජරා. තත්ථ කතමං මරණං? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හා තම්හා සත්තනිකායා චුති චවනතා භෙදො අන්තරධානං මච්චු මරණං කාලකිරියා (කාලංකිරියා (ක.)) ඛන්ධානං භෙදො කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො ජීවිතින්ද්‍රියස්සුපච්ඡෙදො - ඉදං වුච්චති මරණං. තත්ථ කතමො සොකො? ඤාතිබ්‍යසනෙන (යො ඤාතිබ්‍යසනෙන (ස්‍යා.) පස්ස සච්චවිභඞ්ගෙ) වා ඵුට්ඨස්ස, භොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, රොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, සීලබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, දිට්ඨිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බ්‍යසනෙන සමන්නාගතස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස සොකො සොචනා සොචිතත්තං අන්තොසොකො අන්තොපරිසොකො චෙතසො පරිජ්ඣායනා දොමනස්සං සොකසල්ලං - අයං වුච්චති සොකො. තත්ථ කතමො පරිදෙවො? ඤාතිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, භොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, රොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, සීලබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, දිට්ඨිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බ්‍යසනෙන සමන්නාගතස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස ආදෙවො පරිදෙවො ආදෙවනා, පරිදෙවනා ආදෙවිතත්තං පරිදෙවිතත්තං වාචා පලාපො විප්පලාපො ලාලප්පො ලාලප්පනා ලාලප්පිතත්තං - අයං වුච්චති පරිදෙවො. තත්ථ කතමං දුක්ඛං? යං කායිකං අසාතං කායිකං දුක්ඛං කායසම්ඵස්සජං අසාතං දුක්ඛං වෙදයිතං, කායසම්ඵස්සජා අසාතා දුක්ඛා වෙදනා - ඉදං වුච්චති දුක්ඛං. තත්ථ කතමං දොමනස්සං? යං චෙතසිකං අසාතං චෙතසිකං දුක්ඛං, චෙතොසම්ඵස්සජං අසාතං වෙදයිතං, චෙතොසම්ඵස්සජා අසාතා දුක්ඛා වෙදනා - ඉදං වුච්චති දොමනස්සං. තත්ථ කතමො උපායාසො? ඤාතිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, භොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, රොගබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, සීලබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, දිට්ඨිබ්‍යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බ්‍යසනෙන සමන්නාගතස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස ආයාසො උපායාසො ආයාසනා උපායාසනා ආයාසිතත්තං උපායාසිතත්තං - අයං වුච්චති උපායාසො. තත්ථ කතමො අප්පියෙහි සම්පයොගො දුක්ඛො? ඉධ යස්ස තෙ හොන්ති අනිට්ඨා අකන්තා අමනාපා රූපා සද්දා ගන්ධා රසා ඵොට්ඨබ්බා, යෙ වා පනස්ස තෙ හොන්ති අනත්ථකාමා අහිතකාමා අඵාසුකාමා අයොගක්ඛෙමකාමා, යා තෙහි සද්ධිං සඞ්ගති සමාගමො සමොධානං මිස්සීභාවො - අයං වුච්චති අප්පියෙහි සම්පයොගො දුක්ඛො. තත්ථ කතමො පියෙහි විප්පයොගො දුක්ඛො? ඉධ යස්ස තෙ හොන්ති ඉට්ඨා කන්තා මනාපා රූපා සද්දා ගන්ධා රසා ඵොට්ඨබ්බා, යෙ වා පනස්ස තෙ හොන්ති අත්ථකාමා හිතකාමා ඵාසුකාමා යොගක්ඛෙමකාමා මාතා වා පිතා වා භාතා වා භගිනී වා මිත්තා වා අමච්චා වා ඤාතී වා සාලොහිතා වා, යා තෙහි සද්ධිං අසඞ්ගති අසමාගමො අසමොධානං අමිස්සීභාවො - අයං වුච්චති පියෙහි විප්පයොගො දුක්ඛො. තත්ථ කතමං යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං? ජාතිධම්මානං සත්තානං එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජති - ‘‘අහො වත මයං න ජාතිධම්මා අස්සාම, න ච වත නො ජාති ආගච්ඡෙය්‍යා’’ති. න ඛො පනෙතං ඉච්ඡාය පත්තබ්බං - ඉදම්පි යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං. ජරාධම්මානං සත්තානං...පෙ.... බ්‍යාධිධම්මානං සත්තානං... මරණධම්මානං සත්තානං... සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසධම්මානං සත්තානං එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජති - ‘‘අහො වත මයං න සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසධම්මා අස්සාම, න ච වත නො සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා ආගච්ඡෙය්‍යු’’න්ති. න ඛො පනෙතං ඉච්ඡාය පත්තබ්බං - ඉදම්පි යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං. තත්ථ කතමෙ සඞ්ඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා? සෙය්‍යථිදං (සෙය්‍යථීදං (ස්‍යා. සී. අට්ඨ.)) - රූපුපාදානක්ඛන්ධො, (රූපූපාදානක්ඛන්ධො (ස්‍යා.) එවමුපරිපි), වෙදනුපාදානක්ඛන්ධො සඤ්ඤුපාදානක්ඛන්ධො, සඞ්ඛාරුපාදානක්ඛන්ධො, විඤ්ඤාණුපාදානක්ඛන්ධො - ඉමෙ වුච්චන්ති සඞ්ඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා. ඉදං වුච්චති දුක්ඛං අරියසච්චං.	33 ඒ ආර්ය සත්‍ය සතර අතුරෙන් දුඃඛාර්ය සත්‍ය නම් කවරේද? ඉපදීමද දුකය, ජරාවද දුකය, මරණයද, දුකය, සොකය හැඬීම කායික දුක මානසික දුක සොකයෙන් ඇතිවන දැඩි වෙහෙස යන මොහුද දුක්යහ. අප්‍රියයන් සමග එක්වීමද දුකය. ප්‍රියයන්ගෙන් වෙන්වීමද දුකය. යමක් කැමති නම් එය නොලැබීමද දුකය. සැකෙවින් උපාදානස්කන්ධ පසම දුක්යහ. [9] ඔවුන් අතුරෙන් එහි ඉපදීම නම් කවරේද? ඒ ඒ සත්වයන්ගේ ඒ ඒ සත්ව නිකායවල යම් ඉපදීමක් වේද, හටගැන්මක්වේද, පිළිසිඳගැනීමක් වේද, බැසගැනීමක් වේද, වීමක් වේද, ආයතනයන්ගේ ලැබීමක් ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීමක් වේද, මේ ඉපදීමයයි කියනු ලැබේ. එහි ජරාව නම් කවරීද, ඒ ඒ සත්වයන්ගේ ඒ ඒ සත්ව නිකායවල යම් දිරීමක් දිරීම් ස්වභාවයක් කැඩුනු බවක් පැසුණු බවක් ඇඟ රැලිවැටීමක් ආයුෂයාගේ පිරිහීමක් ඉන්ද්‍රියයන්ගේ මේරීමක් වේද, මේ ජරාවයයි කියනු ලැබේ. එහි මරණය නම් කවරේද? ඒ ඒ සත්වයන්ගේ ඒ ඒ සත්ව නිකායවලින් චුතවීමක් චුතවන ස්වභාවයක් බිඳීමක් වේද, අතුරුදහන්වීමක් වේද, මච්චුයයි කියනලද මරණයක් කාලක්‍රියාවක් වේද. සත්වයන්ගේ බිඳීමක්, මෘතශරීරය බහා තැබීමක්, ජීවිතෙන්ද්‍රියයාගේ සිඳීමක්වේද මෙය මරණයයි කියනු ලැබේ. [10] එහි ශෝකය කවරේද? ඤාතීන්ගේ විපත්තියකින් හෝ මඩනාලද්දහුටද වස්තු විනාසයකින් හෝ මඩනා ලද්දහුටද, ශීලය විනාශයෙන් හෝ මඩනාලද්දහුටද, රෝග විනාශයෙන් හෝ මඩනාලද්දහුටද, දිට්ඨි විනාශයෙන් හෝ මඩනාලද්දහුටද එක්තරා එක්තරා විනාශයකින් යුක්ත වූවහුටද, එක්තරා එක්තරා දුකකින් මඩනාලද්දහුට ශෝකයක් ශොකාකාරයක් ශොක ස්වභාවයක් ඇතුළත ශෝකයක් ඇතුළත හාත්පස ශොක කිරීමක් ඇතුළත දැවීමක් දොම්නසක් සොක නැමැති හුලක්වේද, මේ ශෝකයයි කියනු ලැබේ. එහි වැලපීම කවරේද? නෑයන්ගේ විනාශයෙන් හෝ මඩනාලද්දහුටද වස්තු විනාශයෙන් හෝ මඩනා ලද්දහුටද, රොග විපත්තියකින් හෝ මඩනාලද්දහුටද, ශීල විපත්තියකින් හෝ මඩනාලද්දහුටද, දෘෂ්ටි විපත්තියකින් හෝ මඩනාලද්දහුටද එක්තරා එක්තරා විපත්තියකින් යුත්වූවහුටද, එක්තරා එක්තරා දුක් ස්වභාවයකින් මඩනා ලද්දහුට ඇඬීමක් වැලපීමක් ඇඬීම් ස්වභාවයක් වැළපීම් ස්වභාවයක් ඇඬීම් බවක් වැළපීම් බවක්, කීමක් වේද, හිස් කීමක් වේද, නැවත නැවත කීමක් වේද, විලාප කීමක් දෙඩවීමක් දෙඩවීම් ආකාරයක් දෙඩවීම් ස්වභාවයක් වේද, මේ පරිදෙවයයි කියනු ලැබේ. [11] එහි දුක නම් කවරේද? යම් කායික නොසැප බවක් කයෙහිවූ දුකක් කාය සම්ඵස්සයෙන් හටගත් නොසැපවූ දුක්වූ විඳීමක් කාය සම්ඵස්සයෙන් හටගත් නොසැපවූ දුක්ඛ වේදනාවක්වේද, මේ දුකයයි කියනු ලැබේ. [12] එහි දොම්නස නම් කවරේද? මානසිකවූ යම් නොසැප බවක් මානසික දුකක් මනොසම්ඵස්සයෙන් හටගත් නොසැපවූ දුක් විඳීමක් මනොසම්ඵස්සයෙන් හටගත් නොසැපවූ යම් දුක්ඛ වේදනාවක් වේද, මේ දොම්නසයයි කියනු ලැබේ. [13] එහි දැඩි වෙහෙස නම් කවරේද? නෑයන්ගේ විනාශයකින් මඩනාලද්දහුට හෝ වස්තු විනාශයෙන් මඩනා ලද්දහුට හෝ රෝග විනාශයෙන් මඩනාලද්දහුට හෝ ශීල විනාශයෙන් මඩනාලද්දහුට හෝ දෘෂ්ටි විනාශයෙන් මඩනා ලද්දහුට හෝ එක්තරා එක්තරා විපත්තියකින් මඩනා ලද්දහුට හෝ එක්තරා එක්තරා දුක් ස්වභාවයකින් මඩනා ලද්දහුට වෙහෙසක් ක්ලාන්ත බවක් වෙහෙස ආකාරයක් ක්ලාන්ත ආකාරයක් වෙහෙස බවක් ක්ලාන්ත බවක් වේද මේ උපායාසයයි කියනු ලැබේ. [14] එහි අප්‍රියයන් හා එක්වීම් දුක නම් කවරේද? මේ ලෝකයෙහි යමෙකුහට අයහපත්වූ නොකැමැතිවූ සිත සතුටු නොවන්නාවූ රූපයෝද, ශබ්දයෝද, ගන්ධයෝද, රසයෝද, ස්පර්ශයෝද, වෙත් යම් යම් දේ ඔහුට අයහපත කැමති වන්නාහුද, අහිත බව කැමති වන්නාහුද අපහසු බව කැමතිවන්නාහුද, සතර යෝගයන්ගෙන් මිදීමට නුසුදුසු වන්නාහුද, ඔවුන් සමග එක්වීමක් සමාගමයක් මිශ්‍රවීමක් වේද, මේ අප්‍රියයන් හා එක්වීමේ දුකයයි කියනු ලැබේ. [15] එහි ප්‍රියයන්ගෙන් වෙන්වීමේ දුක නම් කවරේද? මේ ලෝකයෙහි යම් කෙනෙකුට යහපත්වූ කැමතිවන්නාවූ මනවඩන්නාවූ රූපයෝද, ශබ්දයෝද, ගන්ධයෝද, රසයෝද, ස්පර්ශයෝ තවත් යම් යම් දේ ඔහුට යහපත කැමතිවන්නාහුද හිතබව කැමතිවන්නාවූද, පහසුව කැමතිවන්නාවූද, යම් මවු හෝ පියා හෝ සහෝදරයෙක් හෝ සහෝදරියක් හෝ මිත්‍රයෙක් හෝ අසල්වැසියෝ හෝ සහලේ නෑයෝ හෝ වෙත්ද, ඔවුන්ගෙන් වෙන්වීමක් නොඑක්වීමක්, මිශ්‍රනොවීමක් වේද මෙය ප්‍රියයන්ගෙන් වෙන්වීමේ දුකයයි කියනු ලැබේ. [16] යමක් කැමතිද එය නොලැබීම එහි දුකය යනු කවරේද? ඉපදීම ස්වභාවකොට ඇති සත්වයන්ට ඒකාන්තයෙන් ‘අපි ඉපදීම ස්වභාවකොට ඇත්තේ නොවෙමු නම් යහපත, අපට ඒකාන්තයෙන් ඉපදීම නොවන්නේ නම් යෙහෙකැයි’ කැමැත්තක් ඇතිවන්නේය. මෙය කැමති පරිදි ලැබිය හැක්කක් නොවේ. මෙයද කැමති යමක් නොලැබීමේ දුකයි. ජරාව ස්වභාවකොට ඇති සත්වයන්ට ව්‍යාධිය ස්වභාවකොට ඇති සත්වයන්ට මරණය ස්වභාවකොට ඇති සත්වයන්ට ශෝකය හැඬීම ශරීර කායික දුක, මානසික දුක, තද වෙහෙස ස්වභාවකොට ඇති සත්වයන්ට ‘අතිශෝකය හැඬීම, දුක, දොම්නස තද වෙහෙස ස්වභාවකොට ඇත්තෝ නොවෙමුනම් යහපත අපට ඒකාන්තයෙන් ශෝකය හැඬීම දුක, දොම්නස තද වෙහෙස නොවන්නේ නම් යෙහෙකැයි’ මෙසේ කැමැත්තක් ඇතිවන්නේය. මෙය කැමති පරිදි ලබාගත හැක්කක් නොවේ. මෙයද කැමති දෙයක් නොලැබීමේ දුකයි. [17] එහි සැකෙවින් දැක්වූ උපාදානස්කන්ධ පස කවරේද? ඒ මෙසේයි. රූප උපාදානස්කන්ධය, වේදනා උපාදානස්කන්ධය සංඥා උපාදානස්කන්ධය, සංඛාර උපාදානස්කන්ධය, විඤ්ඤාණ උපාදානස්කන්ධය යන මොහුය. මොහු සැකෙවින් දුක්වූ උපාදාන ස්කන්ධ පසයයි කියනු ලැබෙත්. මේ දුක්ඛාර්ය සත්‍යයයි කියනු ලැබේ.
34 තත්ථ කතමං දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං? යායං තණ්හා පොනොභවිකා (පොනොබ්භවිකා (ස්‍යා.)) නන්දිරාගසහගතා තත්‍රතත්‍රාභිනන්දිනී, සෙය්‍යථිදං - කාමතණ්හා භවතණ්හා විභවතණ්හා , සා ඛො පනෙසා තණ්හා කත්ථ උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, කත්ථ නිවිසමානා නිවිසති? යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. කිඤ්ච ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං? චක්ඛු ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. සොතං ලොකෙ...පෙ.... ඝානං ලොකෙ... ජිව්හා ලොකෙ... කායො ලොකෙ... මනො ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. රූපා ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. සද්දා ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං...පෙ.... ධම්මා ලොකෙ... චක්ඛුවිඤ්ඤාණං ලොකෙ...පෙ.... මනොවිඤ්ඤාණං ලොකෙ... චක්ඛුසම්ඵස්සො ලොකෙ...පෙ.... මනොසම්ඵස්සො ලොකෙ... චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා ලොකෙ...පෙ.... මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා ලොකෙ... රූපසඤ්ඤා ලොකෙ...පෙ.... ධම්මසඤ්ඤා ලොකෙ... රූපසඤ්චෙතනා ලොකෙ...පෙ.... ධම්මසඤ්චෙතනා ලොකෙ... රූපතණ්හා ලොකෙ...පෙ.... ධම්මතණ්හා ලොකෙ... රූපවිතක්කො ලොකෙ...පෙ.... ධම්මවිතක්කො ලොකෙ... රූපවිචාරො ලොකෙ...පෙ.... ධම්මවිචාරො ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. ඉදං වුච්චති දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං.	34 [18] එහි දුක්ඛසමුදය ආර්යසත්‍යය නම් කවරේද? නැවත ඉපදීම ඇතිකරන්නාවූ නන්දියයි කියනලද රාගයෙන් යුත් ඒ ඒ තැන ඇලෙන්නාවූ යම් මේ තෘෂ්ණාවක්වේද ඒ මෙසේයි කාම තණ්හාවද, භව තණ්හාවද, විභව තණ්හාවද වෙත්. මහණෙනි, මේ තෘෂ්ණාව කිනම් තැනෙක්හි උපදිනුයේ උපදීද කිනම් තැනෙක්හි වැදගනුයේ වැදගනීද? ලෝකයෙහි යම් ප්‍රිය ස්වභාවයක් හෝ මිහිරි ස්වභාවයක් ඇත්තේ වේද, මෙහි ඒ තෘෂ්ණාව උපදිනුයේ උපදියි. වැදගනුයේ වැදගනියි. [19] ලෝකයෙහි ප්‍රිය ස්වභාවය මිහිරි ස්වභාවය ඇත්තේ කුමක්ද? ලෝකයෙහි ඇස (i) ප්‍රිය ස්වභාවය ඇත්තකි. මිහිරි ස්වභාවය ඇත්තකි. එහි ඒ තෘෂ්ණාව උපදිනුයේ උපදියි, වැදගනුයේ වැදගනියි. (ii) ලෝකයෙහි කන (මෙහි 19 (i) යොදන්න) ලෝකයෙහි නාසය ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි දිව ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි කය ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි සිත ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි ශබ්දයෝ ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි ගන්ධයෝ ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි රසයෝ ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි ධර්මයෝ ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි චක්ඛුවිඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) සොතවිඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) ඝාණවිඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) ජිව්හා විඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) කාය විඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) සොතවිඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි මනො විඤ්ඤාණය ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි චක්ඛුසම්ඵස්සය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි සොතසම්ඵස්සය ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි ඝාණසම්ඵස්සය ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි ජිව්හාසම්ඵස්සය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි කාය සම්ඵස්සය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි මනො සම්ඵස්සය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි චක්ඛුසම්ඵස්ස වේදනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි සොත සම්ඵස්සජ වේදනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ඝාණ සම්ඵස්සජ වේදනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ජිව්හා සම්ඵස්සජ වේදනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි කාය සම්ඵස්සජ වේදනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි මනො සම්ඵස්සජ වේදනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රූප සංඥාව) (i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ශබ්ද සංඥාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ගන්ධ සංඥාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රස සංඥාව ((i) යොදන්න) ලෝකයෙහි ස්පර්ශ සංඥාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ධර්ම සංඥාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රූප සංචෙතනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ශබ්ද සංචෙතනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ගන්ධ සංචෙතනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රස සංචෙතනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ස්පර්ශ සංචෙතනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ධර්ම සංචෙතනාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රූප තෘෂ්ණාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ශබ්ද තෘෂ්ණාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ගන්ධ තෘෂ්ණාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රස තෘෂ්ණාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ස්පර්ශ තෘෂ්ණාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ධර්ම තෘෂ්ණාව ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රූප විතර්කය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ශබ්ද විතර්කය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ගන්ධ විතර්කය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රස විතර්කය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ස්පර්ශ විතර්කය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ධර්ම විතර්කය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රූප විචාරය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ශබ්දවිචාරය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ගන්ධ විචාරය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි රස විචාරය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ස්පර්ශ විචාරය ((i) යොදන්න.) ලෝකයෙහි ධර්ම විචාරය ((i) යොදන්න.) මේ දුක්ඛ සමුදයාර්ය සත්‍යයයි කියනු ලැබේ.
35 තත්ථ කතමං දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං? යො තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධො චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයො, සා ඛො පනෙසා තණ්හා කත්ථ පහීයමානා පහීයති, කත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣති? යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා පහීයමානා පහීයති, එත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣති. කිඤ්ච ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං? චක්ඛුලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා පහීයමානා පහීයති, එත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣති...පෙ.... ධම්මවිචාරො ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා පහීයමානා පහීයති, එත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣති. ඉදං වුච්චති දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං.	35 [20] එහි දුක්ඛ නිරෝධාර්ය සත්‍යය නම් කවරේද? ඒ තෘෂ්ණාවගේම යම් සම්පූර්යෙන් වෙන්වීමක් ඇද්ද නිරුද්ධ කිරීමක් ඇද්ද අත්හැරීමක් ඇද්ද දුරුකිරීක් ඇද්ද, මිදීමක් ඇද්ද, ආලය හැරීමක් ඇද්ද, ඒ මේ තෘෂ්ණා තොමෝ කවර තැනෙක්හි ප්‍රහීනවනුයේ ප්‍රහීනවේද, කවර තැනෙක්හි නැතිවන්නේ නැතිවේද ලෝකයෙහි යම් ප්‍රිය ස්වභාවයක් මිහිරි ස්වභාවයක් ඇත්තේවේද, මෙහි ඒ තෘෂ්ණාව පහවනුයේ පහවෙයි නිරුද්ධවනුයේ නිරුද්ධ වෙයි. [21] ලෝකයෙහි ප්‍රිය ස්වභාවය ඇති දෙය මිහිරි ස්වභාවය ඇති දෙය නම් කුමක්ද? ලෝකයෙහි ඇස (i) ප්‍රියය, මිහිරිය, එහි මේ තෘෂ්ණාව පහවනුයේ පහවෙයි නිරුද්ධ වනුයේ නිරුද්ධ වෙයි. (මෙහි ඒ ඒ වචන මුලට ‘ලෝකයෙහි’ යන්නද අගට 21 (i) යොදන්න) ඇස-, කණ-, නාසය-, දිව-, කය-, සිත-, රූප-ශබ්ද - ගන්ධ - රස - ස්පර්ශය - ධර්ම - චක්ඛු විඤ්ඤාණය- සෝතවිඤ්ඤාණය-, ඝාණවිඤ්ඤාණය - ජිව්හා විඤ්ඤාණය- කායවිඤ්ඤාණය-, මනොවිඤ්ඤාණය -, චක්ඛු සම්ඵස්සය -, සොත සම්ඵස්සය -, ඝාණසම්ඵස්සය - ජිව්හා සම්ඵස්සය -කායසම්ඵස්සය - මනොසම්ඵස්සය - චක්ඛු සම්ඵස්සජ වේදනාව සොත සම්ඵස්සජ වේදනාව - ඝාණ සම්ඵස්සජ වේදනාව -ජිව්හා සම්ඵස්සජ වේදනාව - කාය සම්ඵස්සජ වේදනාව -මනොසම්ඵස්සජ වේදනාව - රූප සංඥාව - ශබ්ද සංඥාව -ගන්ධ සංඥාව - රස සංඥාව - ස්පර්ශ සංඥාව - ධර්ම සංඥාව -රූප සංචෙතනාව - ශබ්ද සංචෙතනාව - ගන්ධ සංචෙතනාව -රස සංචෙතනාව - ස්පර්ශ සංචෙතනාව - ධර්ම සංචෙතනාව -රූප තෘෂ්ණාව - ශබ්ද තෘෂ්ණාව - ගන්ධ තෘෂ්ණාව - රස තෘෂ්ණාව - ස්පර්ශ තෘෂ්ණාව - ධර්ම තෘෂ්ණාව - රූප විතර්කය -ශබ්ද විතර්කය - ගන්ධ විතර්කය - රස විතර්කය - ස්පර්ශ විතර්කය - ධර්ම විතර්කය - රූප විචාරය - ශබ්ද විචාරය -ගන්ධ විචාරය - රස විචාරය - ස්පර්ශ විචාරය - ධර්ම විචාරය මේ දුක්ඛ නිරෝධ ආර්ය සත්‍යයයි.
36 තත්ථ කතමං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සෙය්‍යථිදං - සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පො සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්තො සම්මාආජීවො සම්මාවායාමො සම්මාසති සම්මාසමාධි. තත්ථ කතමා සම්මාදිට්ඨි? දුක්ඛෙ ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං - අයං වුච්චති සම්මාදිට්ඨි. තත්ථ කතමො සම්මාසඞ්කප්පො? නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පො, අබ්‍යාපාදසඞ්කප්පො, අවිහිංසාසඞ්කප්පො - අයං වුච්චති සම්මාසඞ්කප්පො. තත්ථ කතමා සම්මාවාචා? මුසාවාදා වෙරමණී (වෙරමණි (ක.)), පිසුණාය වාචාය වෙරමණී, ඵරුසාය වාචාය වෙරමණී, සම්ඵප්පලාපා වෙරමණී - අයං වුච්චති සම්මාවාචා. තත්ථ කතමො සම්මාකම්මන්තො? පාණාතිපාතා වෙරමණී, අදින්නාදානා වෙරමණී, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා වෙරමණී - අයං වුච්චති සම්මාකම්මන්තො. තත්ථ කතමො සම්මාආජීවො? ඉධ අරියසාවකො මිච්ඡාආජීවං පහාය සම්මාආජීවෙන ජීවිකං (ජීවිතං (ක.)) කප්පෙති - අයං වුච්චති සම්මාආජීවො. තත්ථ කතමො සම්මාවායාමො? ඉධ භික්ඛු අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති, උප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං පහානාය...පෙ.... අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය ...පෙ.... උප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං ඨිතියා අසම්මොසාය භිය්‍යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති - අයං වුච්චති සම්මාවායාමො. තත්ථ කතමා සම්මාසති? ඉධ භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්‍ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං. වෙදනාසු...පෙ.... චිත්තෙ...පෙ.... ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්‍ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං - අයං වුච්චති සම්මාසති. තත්ථ කතමො සම්මාසමාධි? ඉධ භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. විතක්කවිචාරානං වූපසමා අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. පීතියා ච විරාගා උපෙක්ඛකො ච විහරති සතො ච සම්පජානො සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙති, යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති - ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමා අදුක්ඛමසුඛං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. අයං වුච්චති සම්මාසමාධි. ඉදං වුච්චති දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. එවං සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.	36 [22] එහි දුක්ඛ නිරෝධගාමිනි ප්‍රතිපදා ආර්ය සත්‍යය කවරේද? මේ ආර්ය අෂ්ටාංගික මාර්ගයමය. ඒ කවරේද? සම්‍යක් දෘෂ්ටිය, සම්‍යක් සංකල්පනාව, සම්‍යක් වචනය, සම්‍යක් කර්මාන්තය, සම්‍යක් ආජීවය, සම්‍යක් ව්‍යායාමය, සම්‍යක් ස්මෘතිය, සම්‍යක් සමාධිය යන මොහුය. [23] එහි සම්‍යක් දෘෂ්ටිය නම් කවරේද? දුක දන්නා නුවණ, දුකට හේතුව දන්නා නුවණ, දුක් නැතිකිරීම දන්නා නුවණ, දුකට හේතුව දන්නා නුවණ, දුක් නැතිකිරීම දන්නා නුවණ, දුක් නැතිකිරීමේ මාර්ගය දන්නා නුවණ යන මේ සම්මාදිට්ඨියයි කියනු ලැබේ. [24] එහි සම්‍යක් සංකල්පය නම් කවරේද? නෛෂ්ක්‍රම්‍ය සංකල්පනාව, අව්‍යාපාද සංකල්පනාව අවිහිංසා සංකල්පනාව, යන මේ සම්‍යක් සංකල්පයයි කියනු ලැබේ. [25] එහි සම්‍යක් වචනය කවරේද? බොරු කීමෙන් වෙන්වීම, කේලාම් කීමෙන් වෙන්වීම, ඵරුෂ වචනයෙන් වෙන්වීම, ප්‍රලාප කීමෙන් වෙන්වීම, මේ සම්‍යක් වචනයයි කියනු ලැබේ. [26] එහි සම්‍යක් කර්මාන්තය කවරේද? සතුන් මැරීමෙන් වෙන්වීම, නුදුන් දේ ගැනීමෙන් වෙන්වීම, කාමයන්හි වරදවා හැසිරීමෙන් වෙන්වීම, යන මේ සම්‍යක් කර්මාන්තයයි කියනු ලැබේ. [27] එහි සම්‍යක් ජීවිකාව කවරේද? මේ ශාසනයෙහි ආර්ය ශ්‍රාවකතෙම වැරදි ජීවිකාවෙන් වෙන්ව යහපත් ජීවිකාවෙන් ජීවිකාව කෙරෙයිද, මේ සම්‍යක් ආජීවයයි කියනු ලැබේ. [28] එහි සම්‍යක් ව්‍යායාමය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි මහණතෙම නූපන් ලාමක අකුශල ධර්මයන් නොඉපදීම පිණිස (i) කැමැත්ත උපදවයිද, වෑයම් කරයිද, වීර්ය පටන්ගනීද, සිත යොදයිද, උත්සාහ කෙරේද, (ii) උපන් ලාමක අකුශල ධර්මයන් නැති කිරීම පිණිස (28 (i) යොදන්න) නූපන් කුශල ධර්මයන් ඉපදවීම පිණිස (28 (i) යොදන්න) උපන් කුශල ධර්මයන්ගේ පැවැත්ම පිණිස නුමුලා බව පිණිස වැඩිවීම පිණිස මහත් බව පිණිස, භාවනාවගේ පිරීම පිණිස (28 (i) යොදන්න) මේ සම්‍යක් ව්‍යායාමයයි කියනු ලැබේ. [29] එහි සම්මාසතිය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි මහණ තෙම (i) කෙලෙස් තවන වීර්ය ඇත්තේ යහපත් නුවණින් යුක්තවූයේ සිහි ඇත්තේ ස්කන්ධ ලෝකයෙහි ලෝභය හා ද්වේෂය දුරුකොට (ii) ශරීරයෙහි ශරීරය නැවත නැවත බලමින් වාසය කරයි. වේදනාවන්හි වේදනාවන් නැවත නැවත බලමින් (29 (i) යොදන්න) සිතෙහි සිත නැවත නැවත බලමින් (29 (i) යොදන්න) ධර්මයන්හි ධර්මය නැවත නැවත බලමින්, වීර්ය ඇතිව, නුවණ ඇතිව සිහිය ඇතිව ස්කන්ධලෝකයෙහි ලෝභ ද්වේෂයන් දුරුකොට වාසය කරයි. මෙය සම්මා සතියයි කියනු ලැබේ. [30] එහි සම්මාසමාධිය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි මහණ තෙම කාමයන්ගෙන් වෙන්ව අකුශල ධර්මයන්ගෙන් වෙන්ව විතර්ක සහිත, විචාර සහිත විවේකයෙන් පහළවූ ප්‍රීතිය හා සැපය ඇති ප්‍රථමධ්‍යානයට පැමිණ වාසය කරයි. විතර්ක විචාර දෙදෙනාගේ සංසිඳීමෙන් තමා තුළ පැහැදීම් ඇති සිතේ එකඟ බව ඇති විතර්ක නැති විචාර නැති සමාධියෙන් උපන් ප්‍රීතියෙන් හා සැපයෙන් යුත් දෙවෙනි ධ්‍යානයට පැමිණ වාසය කරයි. ප්‍රීතියගේ වෙන්වීමෙන් උපෙක්ෂාවෙන් යුක්තව වාසය කරයි. සිහි ඇත්තේ යහපත් ප්‍රඥාවෙන් යුක්තවූයේ කයින් සැපයක් විඳියි. ආර්යයෝ යමක් උපෙක්ෂා ඇත්තේ සිහි ඇත්තේ සැපවිහරණ ඇත්තේයයි කියත්ද ඒ තෘතීය ධ්‍යානයට පැමිණ වාසය කරයි. සැපය නැති කිරීමෙන්ද දුක නැති කිරීමෙන්ද, පළමුවම සොම්නස් දොම්නස් දෙක දුරුකිරීමෙන් දුක්නැති සැප නැති උපෙක්ෂාවෙන් යුත් සිහියෙන් පිරිසිදු සතරවෙනි ධ්‍යානයට පැමිණ වාසය කරයි. මේ සම්‍යක් සමාධියයි කියනු ලැබේ. මේ දුක්ඛනිරෝධ ගාමිනී ප්‍රතිපදා ආර්ය සත්‍යයයි කියනු ලැබේ. [31] එය දැනගැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් මේ දුක්ඛාර්ය සත්‍යය, මේ දුක්ඛ සමුදයාර්ය සත්‍යය, මේ දුක්ඛ නිරෝධාර්ය සත්‍යය, මේ දුක්ඛ නිරෝධගාමිනී පටිපදාර්ය සත්‍යයයි වදාළ ධර්මය සොතාවධාන නමැයිද, එය දන්නා ප්‍රඥාව සුතමය ඤාණ නමැයිද කියනු ලැබේ.
2. සීලමයඤාණනිද්දෙසො	2. සීලමයඤාණනිද්දෙසො
37 කථං සුත්වාන සංවරෙ පඤ්ඤා සීලමයෙ ඤාණං? පඤ්ච සීලානි - පරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං, අපරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං, පරිපුණ්ණපාරිසුද්ධිසීලං, අපරාමට්ඨපාරිසුද්ධිසීලං, පටිප්පස්සද්ධිපාරිසුද්ධිසීලන්ති. තත්ථ කතමං පරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං? අනුපසම්පන්නානං පරියන්තසික්ඛාපදානං - ඉදං පරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං. කතමං අපරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං? උපසම්පන්නානං අපරියන්තසික්ඛාපදානං - ඉදං අපරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං. කතමං පරිපුණ්ණපාරිසුද්ධිසීලං? පුථුජ්ජනකල්‍යාණකානං කුසලධම්මෙ යුත්තානං සෙක්ඛපරියන්තෙ (සෙඛපරියන්තෙ (ක.)) පරිපූරකාරීනං කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛානං පරිච්චත්තජීවිතානං - ඉදං පරිපුණ්ණපාරිසුද්ධිසීලං. කතමං අපරාමට්ඨපාරිසුද්ධිසීලං? සත්තන්නං සෙක්ඛානං - ඉදං අපරාමට්ඨපාරිසුද්ධිසීලං. කතමං පටිප්පස්සද්ධිපාරිසුද්ධිසීලං? තථාගතසාවකානං ඛීණාසවානං පච්චෙකබුද්ධානං තථාගතානං අරහන්තානං සම්මාසම්බුද්ධානං - ඉදං පටිප්පස්සද්ධිපාරිසුද්ධිසීලං.	37 [32] අසා හික්මීමෙහි ප්‍රඥාව කෙසේ සීලමය ඤාණය වේද? සිල් පසකි. පරියන්ත පාරිසුද්ධි අපරියන්ත පාරිසුද්ධි පරිපුණ්ණ පාරිසුද්ධි සීලය අපරාමට්ඨ පාරිසුද්ධි සීලය පටිපස්සද්ධි පාරිසුද්ධි සීලය යන මොහුයි. නුවණ ශීලය දෘෂ්ටියකින් අල්වා නොගත් පිරිසිදුවීමේ නුවණ ශීලය සියලු කෙලෙස් සංසිඳුන පිරිසිදුවීමේ ශීලය යන පසයි. [33] එහි සීමාවක් එයින් පරියන්ත පාරිශුද්ධි සීලය නම් කවරේද? සීමාවක් ඇති ශික්ෂාපදයන්ගේ සංඛ්‍යා සීමාවක් ඇති උපසම්පදා නොවූවන්ගේ ශීලය යයි මෙය පරියන්ත පාරිශුද්ධි ශීලයයි. [34] අපරියන්ත පාරිසුද්ධි සීලය කවරේද? සීමාවක් නැති ශික්ෂාපද ඇති උපසම්පදා වූවන්ගේ ඤාණ සීලයයි මෙය අපරියන්ත පාරිශුද්ධි ශීලයයි. පරිපුණ්ණ පාරිසුද්ධි සීලය කවරේද? කුශල ධර්මයෙහි යෙදුනාවූ ශෛක්ෂ බව කෙළවර කොට ඇති ධර්මය සම්පූර්ණ කරන්නාවූ ශරීරයෙහිත් ජීවිතයෙහිත් අපෙක්ෂා රහිතව පරිත්‍යාග කරණ ලද ජීවිතය ඇති කල්‍යාණ පෘථග්ජනයන්ගේ ශීලයයි. මෙය පරිපුණ්ණ පාරිසුද්ධ ශීලයයි. [35] අපරාමට්ඨ පාරිශුද්ධි ශීලය කවරේද? ශෛක්ෂයන් සත්දෙනාගේ සීලයයි. මෙය අපරාමට්ඨ පාරිසුද්ධි ශීලයයි. පටිප්පස්සද්ධි පාරිසුද්ධි සීලය කවරේද? ක්ෂීණාශ්‍රව බුද්ධශ්‍රාවකයන්ගේද පසේ බුදුවරයන්ගේද තථාගත අර්හත් සම්‍යක් සම්බුදුවරයන්ගේද ශීලයයි. මේ පටිප්පස්සද්ධි පාරිසුද්ධි සීලයයි.
38 අත්ථි සීලං පරියන්තං, අත්ථි සීලං අපරියන්තං. තත්ථ කතමං තං සීලං පරියන්තං? අත්ථි සීලං ලාභපරියන්තං, අත්ථි සීලං යසපරියන්තං, අත්ථි සීලං ඤාතිපරියන්තං, අත්ථි සීලං අඞ්ගපරියන්තං, අත්ථි සීලං ජීවිතපරියන්තං. කතමං තං සීලං ලාභපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ලාභහෙතු ලාභපච්චයා ලාභකාරණා යථාසමාදින්නං (යථාසමාදිණ්ණං (ක.)) සික්ඛාපදං වීතික්කමති - ඉදං තං සීලං ලාභපරියන්තං. කතමං තං සීලං යසපරියන්තං? ඉධෙකච්චො යසහෙතු යසපච්චයා යසකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමති - ඉදං තං සීලං යසපරියන්තං. කතමං තං සීලං ඤාතිපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ඤාතිහෙතු ඤාතිපච්චයා ඤාතිකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමති - ඉදං තං සීලං ඤාතිපරියන්තං. කතමං තං සීලං අඞ්ගපරියන්තං? ඉධෙකච්චො අඞ්ගහෙතු අඞ්ගපච්චයා අඞ්ගකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමති - ඉදං තං සීලං අඞ්ගපරියන්තං. කතමං තං සීලං ජීවිතපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ජීවිතහෙතු ජීවිතපච්චයා ජීවිතකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමති - ඉදං තං සීලං ජීවිතපරියන්තං. එවරූපානි සීලානි ඛණ්ඩානි ඡිද්දානි සබලානි කම්මාසානි න භුජිස්සානි න විඤ්ඤුප්පසත්ථානි (න විඤ්ඤූපසත්ථානි (ක.)) පරාමට්ඨානි අසමාධිසංවත්තනිකානි (න සමාධිසංවත්තනිකානි (ක.)) න අවිප්පටිසාරවත්ථුකානි න පාමොජ්ජවත්ථුකානි න පීතිවත්ථුකානි න පස්සද්ධිවත්ථුකානි න සුඛවත්ථුකානි න සමාධිවත්ථුකානි න යථාභූතඤාණදස්සනවත්ථුකානි න එකන්තනිබ්බිදාය න විරාගාය න නිරොධාය න උපසමාය න අභිඤ්ඤාය න සම්බොධාය න නිබ්බානාය සංවත්තන්ති - ඉදං තං සීලං පරියන්තං. කතමං තං සීලං අපරියන්තං? අත්ථි සීලං න ලාභපරියන්තං , අත්ථි සීලං න යසපරියන්තං, අත්ථි සීලං න ඤාතිපරියන්තං, අත්ථි සීලං න අඞ්ගපරියන්තං, අත්ථි සීලං න ජීවිතපරියන්තං. කතමං තං සීලං න ලාභපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ලාභහෙතු ලාභපච්චයා ලාභකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති, කිං සො වීතික්කමිස්සති! ඉදං තං සීලං න ලාභපරියන්තං. කතමං තං සීලං න යසපරියන්තං? ඉධෙකච්චො යසහෙතු යසපච්චයා යසකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති , කිං සො වීතික්කමිස්සති! ඉදං තං සීලං න යසපරියන්තං. කතමං තං සීලං න ඤාතිපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ඤාතිහෙතු ඤාතිපච්චයා ඤාතිකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති, කිං සො වීතික්කමිස්සති! ඉදං තං සීලං න ඤාතිපරියන්තං. කතමං තං සීලං න අඞ්ගපරියන්තං? ඉධෙකච්චො අඞ්ගහෙතු අඞ්ගපච්චයා අඞ්ගකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති, කිං සො වීතික්කමිස්සති! ඉදං තං සීලං න අඞ්ගපරියන්තං. කතමං තං සීලං න ජීවිතපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ජීවිතහෙතු ජීවිතපච්චයා ජීවිතකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති, කිං සො වීතික්කමිස්සති! ඉදං තං සීලං න ජීවිතපරියන්තං. එවරූපානි සීලානි අඛණ්ඩානි අච්ඡිද්දානි අසබලානි අකම්මාසානි භුජිස්සානි විඤ්ඤුප්පසත්ථානි අපරාමට්ඨානි සමාධිසංවත්තනිකානි අවිප්පටිසාරවත්ථුකානි පාමොජ්ජවත්ථුකානි පීතිවත්ථුකානි පස්සද්ධිවත්ථුකානි සුඛවත්ථුකානි සමාධිවත්ථුකානි යථාභූතඤාණදස්සනවත්ථුකානි එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තන්ති - ඉදං තං සීලං අපරියන්තං.	38 [36] කෙළවරක් ඇති ශීලයක් ඇත්තේය. කෙළවරක් නැති ශීලයක් ඇත්තේය. කෙළවරක් ඇති ශීලය කවරේද? ලාභය කෙළවරකොට ඇති ශීලයක් ඇත්තේය. කීර්තිය කෙළවරකොට ඇති ශීලයක් ඇත්තේය නෑයන් කෙළවර කොට ඇති ශීලයක් ඇත්තේය. ශරීර අවයව කෙළවරකොට ඇති ශීලයක් ඇත්තේය. ජීවිතය කෙළවරකොට ඇති ශීලයක් ඇත්තේය. ලාභය කෙළවරකොට ඇති ශීලය කවරේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් ලාභය හේතුකොට ගෙන, ලාභය ප්‍රත්‍යයකොටගෙන, ලාභය කරණකොටගෙන සමාදන්වූ ශික්ෂාපදය ඉක්මවයිද, මේ ශීලය ලාභය කෙළවරකොට ඇති ශීලයයි. යසස් කෙළවරකොට ඇති ශීලය කවරේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් යසස් හේතුකොටගෙන යසස් ප්‍රත්‍යය කොට ගෙන යසස් කාරණ කොටගෙන, සමාදන්වූ ශික්ෂාපද ඉක්මවයිද, ඒ මේ ශීලය යස පරියන්ත ශීලයයි. ඤාතීන් කෙළවර කොට ඇති ශීලය කවරේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් ඤාතීන් හේතුකොටගෙන ඤාතීන් ප්‍රත්‍යය කොට ඤාතීන් කරණකොටගෙන සමාදන්වූ සීලය ඉක්මවයිද? මේ සීලය නෑයන් කෙළවරකොට ඇති ශරීර සීලයයි අවයව කෙළවර කොට ඇති සීලය කවරේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් අවයව හේතුකොටගෙන අවයව ප්‍රත්‍යය කොටගෙන, අවයව කාරණකොටගෙන සමාදන්වූ ශික්ෂාපද ඉක්මවයිද, ඒ මේ සීලය අවයව කෙළවරකොට ඇති සීලයයි. ජීවිතය අවසන් කොට ඇති සීලය කවරේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් ජීවිතය හේතුකොටගෙන ජීවිතය ප්‍රත්‍යයකොටගෙන ජීවිතය කරණකොටගෙන සමාදන්වූ ශික්ෂාපද ඉක්මවයිද, ඒ මේ සීලය ජීවිතය කෙළවරකොට ඇති සීලයයි. [37] මෙබඳු සීලයෝ මුල හෝ මැද හෝ කඩවූවාහු, සිදුරුවූවාහු, කබර ගැසුනාහු, කිලුටුවූවාහු, නිදහස් නොවාහු නුවණැත්තන් විසින් ප්‍රශංසා නොකරන ලද්දාහු, තෘෂ්ණා දෘෂ්ටි දෙකින් අල්වා ගත්තාහුය. සමාධිය පිණිස නොවූවාහු, නොවිපිලිසර බව පිණිස පවත්නාහු ප්‍රමොදයට හේතුවූවාහු ප්‍රීතියට හේතුවූවාහු සැපට හේතුවූවාහු සමාධියට හේතුවූවාහු යථාභූත ඥාන දර්ශනයට හේතුවූවාහු එකාන්තයෙන් කලකිරීම පිණිස නොඇලීම පිණිස නිරුද්ධවීම පිණිස සංසිඳීම පිණිස විශිෂ්ටඥානයෙන් දැනීම පිණිස අවබෝධය පිණිස නිවන පිණිස නොපවතිත්, මේ ශීලය කෙළවරක් ඇති සීලයයි. [38] කෙළවරක් නැති ශීලය කවරේද? ලාභය කෙළවර කොට නැති ශීලයක් ඇත්තේය. යසස් කෙළවරකොට නැති ශීලයක් ඇත්තේය. ඤාතීන් කෙළවරකොට නැති ශීලයක් ඇත්තේය. අවයව කෙළවර කොට නැති ශීලයක් ඇත්තේය. ජීවිතය කෙළවරකොට නැති ශීලයක් ඇත්තේය. ලාභය කෙළවරකොට නැති ශීලය කවරේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් ලාභය හේතුකොටගෙන, ලාභය ප්‍රත්‍යය කොට ගෙන, ලාභය කාරණ කොටගෙන සමාදන්වූ ශික්ෂා පදය ඉක්මවීමට සිතකුදු නොඋපදවයි. හෙතෙම කුමක් හෙයින් ඉක්මවන්නේද, ඒ මේ ශීලය ලාභය කෙළවරකොට ඇති ශීලය නොවේ. [39] යසස් කෙළවරකොට ඇති ශීලය කවරේද? මේ ලෝකයෙහි ඇතැමෙක් කීර්තිය හේතුකොටගෙන කීර්තිය ප්‍රත්‍යකොටගෙන කීර්තිය කාරණකොටගෙන සමාදන්වන ශික්ෂාපද ඉක්මවීම පිණිස සිතකුදු නොඋපදවයි. හෙතෙම කුමක් හෙයින් ඉක්ම වන්නේද? ඒ මේ ශීලය කීර්තිය අවසන්කොට නැති සීලයවේ. ඤාතීන් කෙළවර කොට නැති සීලය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි ඇතැමෙක් ඤාතීන් හේතුකොටගෙන ඤාතීන් ප්‍රත්‍යය කොටගෙන ඤාතීන් කාරණකොටගෙන සමාදන්වූ ශික්ෂා පදය ඉක්මීම පිණිස සිතකුදු නොඋපදවයි. කුමක් හෙයින් හෙතෙම ඉක්මවයිද, ඒ මේ ශීලය ඤාතීන් අවසන්කොට නැති සීලයයි. අවයව අවසන්කොට නැති සීලය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි ඇතැමෙක් අවයව හේතුකොටගෙන අවයව කරණ කොටගෙන සමාදන්වූ ශික්ෂාපද ඉක්මවීම පිණිස සිතකුදු නොඋපදවයි. හෙතෙම කුමක් හෙයින් ඉක්මවයිද, ඒ මේ ශීලය අවයව කෙළවරකොට ඇති සීලයයි. [40] ජීවිතය කෙළවරකොට ඇති සීලය කවරේද? මේ ශාසනයෙහි ඇතැමෙක් ජීවය හේතුකොටගෙන ජීවිතය ප්‍රත්‍යය කොටගෙන ජීවිතය කරුණුකොටගෙන සමාදන්වූ ශික්ෂාපද ඉක්මවීම පිණිස සිතකුදු නොඉපදවයි. හෙතෙම කුමකින් ඉක්මවයිද, ඒ මේ සීලය ජීවිතය කෙළවර නැති සීලයයි. මෙබඳු ශීලයෝ කඩ නොවූවාහු සිදුරු නොවූවාහු කබර නොගැසුනාහු කිලුටු ඇති නොවූවාහු නිදහස් වූවාහු ඤාණවන්තයන් විසින් ප්‍රශංසා කරණ ලද්දාහු තෘෂ්ණා දෘෂ්ටිමාන විසින් අල්වා නොගත්තාහු සමාධිය පිණිස පවත්නාහු නොවිපිළිසර බවට කරුණු වූවාහු ප්‍රමොදයට කරුණුවූවාහු ප්‍රීතියට කරුණු වූවාහු සංසිඳීමට කරුණුවූවාහු සැපයට කරුණු වූවාහු යථාභූතඥාන දර්ශනයට කරුණු වූවාහු එකාන්තයෙන් කලකිරීම පිණිස නොඇලීම පිණිස නිරෝධය පිණිස සංසිඳීම පිණිස විශිෂ්ටඥානය පිණිස අවබෝධය පිණිස නිවණ පිණිස පවතිත්. මේ ඒ ශීලය කෙළවරක් නැති ශීලයයි.
39 කිං සීලං? කති සීලානි? කිං සමුට්ඨානං සීලං? කති ධම්මසමොධානං සීලං? කිං සීලන්ති චෙතනා සීලං, චෙතසිකං සීලං, සංවරො සීලං, අවීතික්කමො සීලං. කති සීලානීති තීණි සීලානි - කුසලසීලං, අකුසලසීලං, අබ්‍යාකතසීලං. කිං සමුට්ඨානං සීලන්ති කුසලචිත්තසමුට්ඨානං කුසලසීලං , අකුසලචිත්තසමුට්ඨානං අකුසලසීලං, අබ්‍යාකතචිත්තසමුට්ඨානං අබ්‍යාකතසීලං. කති ධම්මසමොධානං සීලන්ති සංවරසමොධානං සීලං, අවීතික්කමසමොධානං සීලං, තථාභාවෙ ජාතචෙතනාසමොධානං සීලං.	39 [41] සීලය නම් කවරේද? සීලයෝ කෙතෙක්ද? සීලයාගේ හේතු කවරේද? කෙතෙක් ධර්මයන්ගේ එක්වීම සීලයද? සීලය කවරේදැයි යනු චෙතනා ශීලය චෛත්‍යසික ශීලය, සංවර සීලය අව්‍යති ක්‍රම සීලය යන මොහුයි. සීලයෝ කෙතෙක්ද? සීල තුනකි. කුශල සීලය, අකුශල සීලය, අව්‍යාකත සීලය යන මොහුයි. සීලයාගේ හේතුකවරේද? කුසල්සිත හේතුකොට ඇත්තේ කුසල සීලයයි. අකුසල සිත හේතුකොට ඇත්තේ අකුසල සීලයයි. අව්‍යාකෘත සිත හේතුකොට ඇත්තේ අව්‍යාකෘත සීලයයි. කෙතෙක් ධර්මයන්ගේ රැස්වීම සීලයද? සංවරයන්ගේ එක්වීම සීලයයි. අව්‍යතික්‍රමයන්ගේ එක්වීම සීලයයි. ඒ ස්වභාවයෙන් උපන් චෙතනාවගේ එක්වීම සීලයයි.
40 පාණාතිපාතං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. අදින්නාදානං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. කාමෙසුමිච්ඡාචාරං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. මුසාවාදං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. පිසුණං වාචං (පිසුණාවාචං (ස්‍යා. ක.) දී. නි. 1.9 පස්සිතබ්බා) සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. ඵරුසං වාචං (ඵරුසවාචං (ස්‍යා. ක.)) සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. සම්ඵප්පලාපං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං . අභිජ්ඣං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. බ්‍යාපාදං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. මිච්ඡාදිට්ඨිං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං.	40 ප්‍රාණඝාතය සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නම් නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. සොරකම් කිරීම සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. කාමයෙහි වරදවා හැසිරීම් සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නම් වෙයි. නොඉක්මවන අර්ථයෙන් සීල නමි. බොරුකීම සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. කේලාම් කීම සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. ඵරුෂ වචනය සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. හිස් වචන සංවර කිරීම් අර්ථනේ සීල නමි. නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. දැඩි ලෝභය සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. නොඉක්මවීම් අර්ථයෙන් සීල නමි. ව්‍යාපාදය සංවරවීමේ අර්තයෙන් සීල නමි. නොඉක්මවීමේ අර්ථයෙන් සීල නමි. මිත්ථ්‍යාදෘෂ්ටිය සංවර කිරීම අර්ථයෙන් සීල නමි. නොඉක්මවීමේ අර්ථයෙන් සීල නමි.
41 නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. අබ්‍යාපාදෙන බ්‍යාපාදං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන උද්ධච්චං... ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං... ඤාණෙන අවිජ්ජං... පාමොජ්ජෙන අරතිං.... පඨමෙන ඣානෙන (පඨමජ්ඣානෙන (ස්‍යා.) එවමීදිසෙසු ඨානෙසු) නීවරණෙ...පෙ.... දුතියෙන ඣානෙන විතක්කවිචාරෙ... තතියෙන ඣානෙන පීතිං... චතුත්ථෙන ඣානෙන සුඛදුක්ඛං... ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං... විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං... ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං. අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤං...පෙ.... දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤං... අනත්තා අනුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤං... නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දිං... විරාගානුපස්සනාය රාගං... නිරොධා අනුපස්සනාය සමුදයං... පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානං... ඛයානුපස්සනාය ඝනසඤ්ඤං... වයානුපස්සනාය ආයූහනං.. විපරිණාමානුපස්සනාය ධුවසඤ්ඤං... අනිමිත්තානුපස්සනාය නිමිත්තං.... අප්පණිහිතානුපස්සනාය පණිධිං... සුඤ්ඤතානුපස්සනාය අභිනිවෙසං... අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාය සාරාදානාභිනිවෙසං... යථාභූතඤාණදස්සනෙන සම්මොහාභිනිවෙසං... ආදීනවානුපස්සනාය ආලයාභිනිවෙසං... පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය අප්පටිසඞ්ඛං... විවට්ටනානුපස්සනාය සඤ්ඤොගාභිනිවෙසං.... සොතාපත්තිමග්ගෙන දිට්ඨෙකට්ඨෙ කිලෙසෙ...පෙ.... සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකෙ කිලෙසෙ... අනාගාමිමග්ගෙන අණුසහගතෙ කිලෙසෙ... අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. පඤ්ච සීලානි - පාණාතිපාතස්ස පහානං සීලං, වෙරමණී සීලං, චෙතනා සීලං, සංවරො සීලං, අවීතික්කමො සීලං. එවරූපානි සීලානි චිත්තස්ස අවිප්පටිසාරාය සංවත්තන්ති, පාමොජ්ජාය සංවත්තන්ති, පීතියා සංවත්තන්ති, පස්සද්ධියා සංවත්තන්ති, සොමනස්සාය සංවත්තන්ති, ආසෙවනාය සංවත්තන්ති, භාවනාය සංවත්තන්ති, බහුලීකම්මාය සංවත්තන්ති, අලඞ්කාරාය සංවත්තන්ති, පරික්ඛාරාය සංවත්තන්ති, පරිවාරාය සංවත්තන්ති, පාරිපූරියා සංවත්තන්ති, එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තන්ති. එවරූපානං සීලානං සංවරපාරිසුද්ධි අධිසීලං, සංවරපාරිසුද්ධියා ඨිතං චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති, අවික්ඛෙපපාරිසුද්ධි අධිචිත්තං සංවරපාරිසුද්ධිං සම්මා පස්සති, අවික්ඛෙපපාරිසුද්ධිං සම්මා පස්සති. දස්සනපාරිසුද්ධි අධිපඤ්ඤා. යො තත්ථ සංවරට්ඨො, අයං අධිසීලසික්ඛා . යො තත්ථ අවික්ඛෙපට්ඨො, අයං අධිචිත්තසික්ඛා. යො තත්ථ දස්සනට්ඨො, අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛති, ජානන්තො සික්ඛති, පස්සන්තො සික්ඛති, පච්චවෙක්ඛන්තො සික්ඛති, චිත්තං අධිට්ඨහන්තො සික්ඛති, සද්ධාය අධිමුච්චන්තො සික්ඛති, වීරියං පග්ගණ්හන්තො සික්ඛති, සතිං උපට්ඨපෙන්තො සික්ඛති, චිත්තං සමාදහන්තො සික්ඛති, පඤ්ඤාය පජානන්තො සික්ඛති, අභිඤ්ඤෙය්‍යං අභිජානන්තො සික්ඛති, පරිඤ්ඤෙය්‍යං පරිජානන්තො සික්ඛති, පහාතබ්බං පජහන්තො සික්ඛති, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛති, භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති. පඤ්ච සීලානි - අදින්නාදානස්ස...පෙ.... කාමෙසුමිච්ඡාචාරස්ස... මුසාවාදස්ස... පිසුණාය වාචාය... ඵරුසාය වාචාය... සම්ඵප්පලාපස්ස... අභිජ්ඣාය... බ්‍යාපාදස්ස... මිච්ඡාදිට්ඨියා... භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛන්ති. නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දස්ස...පෙ.... අබ්‍යාපාදෙන බ්‍යාපාදස්ස... ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධස්ස... අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චස්ස... ... ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡාය... ඤාණෙන අවිජ්ජාය... පාමොජ්ජෙන අරතියා... භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති. පඨමෙන ඣානෙන නීවරණානං...පෙ.... දුතියෙන ඣානෙන විතක්කවිචාරානං... තතියෙන ඣානෙන පීතියා... චතුත්ථෙන ඣානෙන සුඛදුක්ඛානං... ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා රූපසඤ්ඤාය පටිඝසඤ්ඤාය නානත්තසඤ්ඤාය... විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාය... ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාය... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය... භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති. අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤාය...පෙ.... දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤාය... අනත්තානුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤාය... නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දියා... විරාගානුපස්සනාය රාගස්ස... නිරොධානුපස්සනාය සමුදයස්ස... පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානස්ස... ඛයානුපස්සනාය ඝනසඤ්ඤාය... වයානුපස්සනාය ආයූහනස්ස... විපරිණාමානුපස්සනාය ධුවසඤ්ඤාය... අනිමිත්තානුපස්සනාය නිමිත්තස්ස... අප්පණිහිතානුපස්සනාය පණිධියා... සුඤ්ඤතානුපස්සනාය අභිනිවෙසස්ස... අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාය සාරාගාභිනිවෙසස්ස... යථාභූතඤාණදස්සනෙන සම්මොහාභිනිවෙසස්ස... ආදීනවානුපස්සනාය ආලයාභිනිවෙසස්ස... පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය අප්පටිසඞ්ඛාය... විවට්ටනානුපස්සනාය සඤ්ඤොගාභිනිවෙසස්ස භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති. සොතාපත්තිමග්ගෙන දිට්ඨෙකට්ඨානං කිලෙසානං...පෙ.... සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකානං කිලෙසානං... අනාගාමිමග්ගෙන අනුසහගතානං කිලෙසානං... අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසානං පහානං සීලං, වෙරමණී සීලං, චෙතනා සීලං, සංවරො සීලං, අවීතික්කමො සීලං. එවරූපානි සීලානි චිත්තස්ස අවිප්පටිසාරාය සංවත්තන්ති, පාමොජ්ජාය සංවත්තන්ති, පීතියා සංවත්තන්ති, පස්සද්ධියා සංවත්තන්ති, සොමනස්සාය සංවත්තන්ති, ආසෙවනාය සංවත්තන්ති, භාවනාය සංවත්තන්ති, බහුලීකම්මාය සංවත්තන්ති, අලඞ්කාරාය සංවත්තන්ති, පරික්ඛාරාය සංවත්තන්ති, පරිවාරාය සංවත්තන්ති, පාරිපූරියා සංවත්තන්ති, එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තන්ති.	41 [කොටසක් අඩුය] ආලෝක සඤ්ඤාවෙන් ථිනමිද්ධයද සමාධියෙන් උද්ධච්චයද, ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීමෙන් විචිකිච්ඡාවද නුවණින් අවිද්‍යාවද ප්‍රමොද්‍යයෙන් නොඇලීමද ප්‍රථමධ්‍යානයෙන් නීවරණද දෙවෙනිධ්‍යානයෙන් විතර්ක හා විචාරද තුන්වෙනි ධ්‍යානයෙන් ප්‍රීතියද, සතරවෙනි ධ්‍යානයෙන් සැපදුක් දෙකද ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තියෙන් රූපසංඥාවද ප්‍රතිඝ සංඥාවද නානත්ත සංඥාවද, විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තියෙන් ආකාසානඤ්චායතන සංඥාවද ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියෙන් විඤ්ඤාණඤ්චායතන සංඥාවද, නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තියයන් ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සංඥාවද, අනිච්චානුපස්සනාවෙන් නිච්චසඤ්ඤාවද, දුක්ඛානුපස්සනාවෙන් සුඛසඤ්ඤාවද, අනත්තානු පස්සනාවෙන් ආත්ම සංඥාවද නිබ්බිදානුපස්සනාවෙන් නන්දියද, විරාගානුපස්සනාවෙන් රාගයද, නිරෝධානුපස්සනාවෙන් සමුදයද, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාවෙන් දැඩිකොට ගැන්මද, ඛයානුපස්සනාවෙන් ඝන සංඥාවද, වයානුපස්සනාවෙන් කර්ම රැස්කිරීමද විපරිණාමානුපස්සනාවෙන් ස්ථිරය යන සංඥාවද, අනිමිත්තානුපස්සනාවෙන් නිමිත්තද, අප්පහිතානුපස්සනාවෙන් තෘෂ්ණා ප්‍රණිධියද, සුඤ්ඤාතානුපස්සනාවෙන් මමයයි ගැනීමද, අධිපඤ්ඤා ධම්ම විපස්සනාවෙන් රාගවශයෙන් ආදීනවානුපස්සනාවෙන් ආලය වශයෙන් ගැනීමද, පටිසංඛානුපස්සනාවෙන් අනිත්‍යාදි වශයෙන් නොදැනීමද, විවට්ටානුපස්සනාවෙන් සංඤ්ඤාවශයෙන් මෙනෙහි කිරීමද සොවාන් මාර්ගයෙන් දෘෂ්ටිය ඇති ක්ලේශයන්ද, සකෘදාගාමී මාර්ගයෙන් ඖදාරික ක්ලෙශයන්ද අනාගාමි මාර්ගයෙන් තුනීවූ කෙලෙස්ද, රහත් මගින් සියලු කෙලෙස්ද, සංවර කිරීම් අර්ථයෙන් සීල නම් වේ. නොඉක්වීම් අර්ථයෙන් සීල නම් වේ. [42] සීල පසකි. ප්‍රාණඝාතයාගේ පහ කිරීම සීලයකි. වෙන්වීම සීලයකි, චෙතනාව සීලයකි. සංවරය සීලයකි. නොයික්මීම සීලයකි, මෙවැනි සීලයෝ චිත්තයාගේ නොපසුතැවීම පිණිස නොපවතිත්. ප්‍රමොදය පිණිස පවතිත්, ප්‍රීතිය පිණිස පවතිත්, සංසිඳීම පිණිස පවතිත්, සතුට පිණිස පවතිත්, නැවත නැවත සෙවනය පිණිස පවතිත්. වැඩීම පිණිස පවතිත්, බොහෝ කොට කිරීම පිණිස පවතිත්, අලංකාරය පිණිස පවතිත්, ක්ෂය වීම පිණිස පවතිත්, පිරිවර පිණිස පවතිත්, සම්පූර්ණවීම පිණිස පවතිත්. එකාන්තයෙන් කලකිරීම පිණිස නොඇලීම පිණිස නිරෝධය පිණිස සංසිඳීම පිණිස විශේෂයෙන් දැනීම පිණිස, අවබෝධය පිණිස නිවන් පිණිස, පවතිත්. මෙබඳු සීලයන්ගේ සංවරයෙන් පිරිසිදුවීම අධිසීලයයි. [43] සංවර පාරිසුද්ධියෙහි පිහිටි සිත නොවිසිරයයි නොවිසිරයාමෙන් පිරිසිදුවීම අධිචිත්තයයි සංවර පාරිසුද්ධිය මනාව දකියි. අවික්ඛෙපපාරිසුද්ධිය මනාව දකියි. දස්සන පාරිසුද්ධිය අධිප්‍රඥායි. ඒ සංවර සීලයෙහි යම් සංවර ස්වභාවයක් වේද, මෙය අධිසීල ශික්ෂා නමි. ඒ සංවරයෙහි යම් නොවිසිරයාම් ස්වභාවයක් වේද, මෙය අධිචිත්ත ශික්ෂා නමි. ඒ සංවර සීලයෙහි යම් දැකීම් ස්වභාවයක් වේද, මෙය අධිප්‍රඥා ශික්ෂා නමි. මේ ත්‍රිවිධ ශික්ෂාවන් මෙනෙහි කරමින් හික්මෙයි දැනගනිමින් හික්මෙයි. දකිමින් හික්මෙයි. ප්‍රත්‍යවෙක්ෂ කරමින් හික්මෙයි සිත පිහිටුවමින් හික්මෙයි, ශ්‍රද්ධාවෙන් බැස ගනිමින් හික්මෙයි වීර්යයෙන් ඔසවමින් හික්මෙයි. සිහිය එළවමින් හික්මෙයි. සිත එකඟ කරමින් හික්මෙයි. නුවණින් දැනගනිමින් හික්මෙයි. දතයුත්ත දනිමින් හික්මෙයි. පහ කටයුත්ත පහකරමින් හික්මෙයි. වැඩිය යුත්ත වඩමින් හික්මෙයි. ප්‍රත්‍යක්ෂ කටයුත්ත ප්‍රත්‍යක්ෂ කරමින් හික්මෙයි. පඤ්චසීලයන් හික්මෙයි. හොරකම් කිරීමද, කාම මිථ්‍යාචාරයද, මුසාවාදයද, කේලාම් කීමද, ඵරුෂ වචන කීමද, ප්‍රලාප කීමද, දැඩි ලෝභයද, ව්‍යාපාදයද, මිථ්‍යාදෘෂ්ටියද, නික්මීමෙන් කාමච්ඡන්දයද, මෛත්‍රියෙන් ක්‍රෝධයද, ආලෝක සංඥාවෙන් ථිනමිද්ධයද, සමාධියෙන් උද්ධච්චයද, ධර්මයෙන් පිරිසිඳ දැනීමෙන් විචිකිච්ඡාවද, නුවණින් නොදැනීමද සතුටින් නොඇල්මද, ප්‍රථමධ්‍යානයෙන් නීවරණයන්ද, ද්විතීයධ්‍යානයෙන් විතර්ක විචාරයන්ද, තෘතීයධ්‍යානයෙන් ප්‍රීතියද, චතුර්ථධ්‍යානයෙන් සැපදුක් දෙකද, ආකාශානඤ්චායතන සමාපත්තියෙන් රූප සංඥා පටිඝසංඥා නානත්ත සංඥාවද, විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තියෙන් ආකාසානඤ්චායතන සංඥාවද, ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තියෙන් විඤ්ඤාණඤ්චායතන සංඥාවද නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තියෙන් ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සංවඥාවද, අනිත්‍ය සංඥාවෙන් නිත්‍යය සංඥාවද, දුක්ඛානුපස්සනාවෙන් සුඛ සංඥාවද, අනත්තානුපස්සනාවෙන් ආත්මසංඥාවද නිබ්බිදානුපස්සනාවෙන් නන්දියද, විරාගානුපස්සනානේ රාගයද, නිරෝධානුපස්සනාවෙන් සමුදයද, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාවෙන් දැඩි කොට අල්වා ගැන්මද, ඛයානුපස්සනාවෙන් ඝන සංඥාවද, වයානුපස්සනාවෙන් කර්ම රැස්කිරීමද, විපරිණාමානුපස්සනාවෙන් ස්ථිරය යන සංඥාවද, අනිමිත්තානුපස්සනාවෙන් නිමිත්තද, අප්පහිතානුපස්සනාවෙන් තෘෂ්ණා ප්‍රණිධියද, සුඤ්ඤතානුපස්සනාවෙන් මමයයි ගැනීමද, අධිපඤ්ඤා ධම්ම විපස්සනාවෙන් රාග වශයෙන් ගැනීමද, යථාභූතඥාන දර්ශනයෙන් සම්මොහ වශයෙන් ගැනීමද ආදීනවානුපස්සනාවෙන් ආලය වශයෙන් ගැනීමද, පටිසංඛානුපස්සනාවෙන් අනිත්‍යාදි වශයෙන් නොදැක්මද, විවට්ටානුපස්සනාවෙන් සංයොගයන්ගෙන් ගැනීමද, ශ්‍රොතාපත්ති මාර්ගයෙන් දෘෂ්ටිය හා එක්ව පවත්නා ක්ලේශයන්ද, සකෘදාගාමි මාර්ගයෙන් ඖදාරික ක්ලේශයන්ද, අනාගාමි මාර්ගයෙන් තුනීවූ ක්ලෙශයන්ද, අර්හත් මාර්ගයෙන් සියලු ක්ලේශයන්ද, පහකිරීම සීල නමි. වෙන්වීම සීල නමි, චෙතනාව සීල නමි, සංවරය සීල නමි, නොඉක්මවීම සීල නමි.
42 එවරූපානං සීලානං සංවරපාරිසුද්ධි අධිසීලං. සංවරපාරිසුද්ධියා ඨිතං චිත්තං අවික්ඛෙපං ගච්ඡති, අවික්ඛෙපපාරිසුද්ධි අධිචිත්තං. සංවරපාරිසුද්ධිං සම්මා පස්සති, අවික්ඛෙපපාරිසුද්ධිං සම්මා පස්සති. දස්සනපාරිසුද්ධි අධිපඤ්ඤා. යො තත්ථ සංවරට්ඨො, අයං අධිසීලසික්ඛා. යො තත්ථ අවික්ඛෙපට්ඨො, අයං අධිචිත්තසික්ඛා. යො තත්ථ දස්සනට්ඨො, අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛති, ජානන්තො සික්ඛති, පස්සන්තො සික්ඛති, පච්චවෙක්ඛන්තො සික්ඛති, චිත්තං අධිට්ඨහන්තො සික්ඛති, සද්ධාය අධිමුච්චන්තො සික්ඛති, වීරියං පග්ගණ්හන්තො සික්ඛති, සතිං උපට්ඨපෙන්තො සික්ඛති, චිත්තං සමාදහන්තො සික්ඛති, පඤ්ඤාය පජානන්තො සික්ඛති, අභිඤ්ඤෙය්‍යං අභිජානන්තො සික්ඛති, පරිඤ්ඤෙය්‍යං පරිජානන්තො සික්ඛති පහාතබ්බං පජහන්තො සික්ඛති, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛති, භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘සුත්වාන සංවරෙ පඤ්ඤා සීලමයෙ ඤාණං’’.	42 [43] මෙබඳු සීලයෝ චිත්තයාගේ නොවිපිළිසර බව පිණිස පවතිත්, ප්‍රමොද්‍යය පිණිස පවතිත්, ප්‍රීතිය පිණිස පවතිත්, සංසිඳීම් පිණිස පවතිත්, සොම්නස් බව පිණිස පවතිත්, සෙවනය පිණිස පවතිත්, වැඩීම පිණිස පවතිත්, බොහෝ කොට කිරීම පිණිස පවතිත්, අලංකාරය පිණිස පවතිත්, අවයව පිණිස පවතිත්, පිරිවර පිණිස පවතිත්, සම්පූර්ණවීම පිණිස පවතිත්, එකාන්තයෙන් කලකිරීම පිණිස, නොඇලීම් නිරෝධය පිණිස, සංසිඳීම පිණිස, අවබෝධය පිණිස, නිවන් පිණිස පවතිත්. මෙවැනි සීලයන්ගේ සංවරයෙන් පිරිසිදුවීම අධිසීල නමි. සංවරයෙන් පිරිසිදුවීමෙහි පිහිටි සිත නොවිසිර යයි. නොවිසරයාමෙන් පිරිසිදුවීම අධිචිත්ත නමි. සංවරයෙන් පිරිසිදුවීම මනාව දක්නේය. සමාධියෙන් පිරිසිදුවීම මනාව දක්නේය. මනාව දැක්මෙන් පිරිසිදු වීම අධිපඤ්ඤා නමි. ඒ සංවර සීලයෙහි යම් සංවර ස්වභාවයක් වේද, මෙය අධිශීල ශික්ෂාවයි. ඒ සංවර සීලයෙහි යම් නොවිසිරයාම් ස්වභාවයක් වේද, මෙය අධිචිත්ත ශික්ෂාවයි. ඒ සංවර සීලයෙහි යම් දැකීම් ස්වභාවයක් වේද, මෙය අධිප්‍රඥා ශික්ෂාවයි. [44] මේ ත්‍රිවිධ ශික්ෂාවන් ආවර්ජනා කිරීම වශයෙන් හික්මෙයි. දකිමින් හික්මෙයි. ප්‍රත්‍යවෙක්ෂා කරමින් හික්මෙයි. සිත පිහිටුවමින් හික්මෙයි. ශ්‍රද්ධාවෙන් බැසගනිමින් හික්මෙයි, වීර්යයෙන් ඔසවමින් හික්මෙයි, සිහිය එළවමින් හික්මෙයි. සිත එකඟකිරීමෙන් හික්මෙයි. ප්‍රඥාවෙන් දනිමින් හික්මෙයි. විශිෂ්ට ඥානයෙන් දතයුත්ත දනිමින් හික්මෙයි. පිරිසිඳ දතයුත්ත පිරිසිඳ දනිමින් හික්මෙයි. දුරුකටයුත්ත දුරුකරමින් හික්මෙයි. වැඩියුත්ත වඩමින් හික්මෙයි. ප්‍රත්‍යක්ෂ කටයුත්ත ප්‍රත්‍යක්ෂ කරමින් හික්මෙයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණය නම් වෙයි, ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නම් වෙයි. එහෙයින් අසා සංවර වීමෙහි ප්‍රඥාව සීලමය ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
3. සමාධිභාවනාමයඤාණනිද්දෙසො	3. සමාධිභාවනාමයඤාණනිද්දෙසො
43 කථං සංවරිත්වා සමාදහනෙ පඤ්ඤා සමාධිභාවනාමයෙ ඤාණං? එකො සමාධි - චිත්තස්ස එකග්ගතා. ද්වෙ සමාධී - ලොකියො සමාධි, ලොකුත්තරො සමාධි. තයො සමාධී - සවිතක්කසවිචාරො සමාධි, අවිතක්කවිචාරමත්තො සමාධි, අවිතක්කඅවිචාරො සමාධි. චත්තාරො සමාධී - හානභාගියො සමාධි, ඨිතිභාගියො සමාධි, විසෙසභාගියො සමාධි, නිබ්බෙධභාගියො සමාධි. පඤ්ච සමාධී - පීතිඵරණතා, සුඛඵරණතා, චෙතොඵරණතා, ආලොකඵරණතා, පච්චවෙක්ඛණානිමිත්තං (පච්චවෙක්ඛනානිමිත්තං (ක.)). ඡ සමාධී - බුද්ධානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, ධම්මානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, සඞ්ඝානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, සීලානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, චාගානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, දෙවතානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. සත්ත සමාධී - සමාධිකුසලතා, සමාධිස්ස සමාපත්තිකුසලතා, සමාධිස්ස ඨිතිකුසලතා, සමාධිස්ස වුට්ඨානකුසලතා , සමාධිස්ස කල්ලතාකුසලතා (කල්ලිතකුසලතා (ස්‍යා. ක.)), සමාධිස්ස ගොචරකුසලතා, සමාධිස්ස අභිනීහාරකුසලතා. අට්ඨ සමාධී - පථවීකසිණවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, ආපොකසිණවසෙන...පෙ.... තෙජොකසිණවසෙන... වායොකසිණවසෙන... නීලකසිණවසෙන... පීතකසිණවසෙන... ලොහිතකසිණවසෙන... ඔදාතකසිණවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. නව සමාධී - රූපාවචරො සමාධි අත්ථි හීනො, අත්ථි මජ්ඣොමො, අත්ථි පණීතො; අරූපාවචරො සමාධි අත්ථි හීනො, අත්ථි මජ්ඣොමො, අත්ථි පණීතො; සුඤ්ඤතො සමාධි, අනිමිත්තො සමාධි, අප්පණිහිතො සමාධි. දස සමාධී - උද්ධුමාතකසඤ්ඤාවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, විනීලකසඤ්ඤාවසෙන...පෙ.... විපුබ්බකසඤ්ඤාවසෙන... විච්ඡිද්දකසඤ්ඤාවසෙන... වික්ඛායිතකසඤ්ඤාවසෙන... වික්ඛිත්තකසඤ්ඤාවසෙන... හතවික්ඛිත්තකසඤ්ඤාවසෙන... ලොහිතකසඤ්ඤාවසෙන... පුළවකසඤ්ඤාවසෙන (පුළුවක සඤ්ඤාවසෙන (ක.)) ... අට්ඨිකසඤ්ඤාවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. ඉමෙ පඤ්චපඤ්ඤාස සමාධි.	43 [45] කෙසේ නම් සංවර වී සිත එකඟ කිරීමේ ප්‍රඥාව සමාධි භාවනාමය ඤාණ නම් වේද, එක්සමාධියකි. සිතේ එකඟකමය, සමාධි දෙකකි. ලෞකිකසමාධිය ලෝකෝත්තර සමාධිය යනුයි. සමාධි තුනකි. විතර්ක සහිත විචාර සහිත සමාධිය, විතර්ක නැති විචාරය පමණක් ඇති සමාධිය, විතර්කයද නැති විචාරයද නැති සමාධියයි යනුයි, සමාධි සතරකි. හානභාගිය සමාධිය, ඨිතිභාගිය සමාධිය විසෙසභාගිය සමාධිය නිබ්බෙධ භාගිය සමාධිය යනුයි. සමාධි පසකි. ප්‍රීතිය පැතිරගිය සමාධිය, සැපය පැතිරගිය සමාධිය, උපෙක්ෂාව පැතිරගිය සමාධිය, ආලෝකය පැතිරගිය සමාධිය, ප්‍රත්‍යවෙක්ෂාවට හේතුවූ සමාධියයි. මෙසේ සමාධි පසකි. සමාධි සයකි. බුද්ධානුස්සති වශයෙන් සිතේ එකඟකම නම්වූ නොවිසිරයන සමාධිය, ධම්මානුස්සති වශයෙන් සිතේ එකඟකම නම්වූ නොවිසිරෙන සමාධිය සංඝානුස්සති වශයෙන් සිතේ එකඟකම නම්වූ නොවිසිරයන සමාධිය, සීලානුස්සති වශයෙන් සිතේ එකඟකම නම්වූ නොවිසිර යන සමාධිය, චාගානුපස්සනා වශයෙන් සිතේ එකඟකම නම්වූ නොවිසිර යන සමාධිය, දෙවතානුස්සති වශයෙන් සිතේ එකඟකම නම් නොවිසිර යන සමාධිය යන මේ සයයි. සමාධි සතකි. සමාධියෙහි දක්ෂබව, සමාධියට සමවැදීමේ දක්ෂබව, සමාධිය පැවැත්මෙහි දක්ෂබව, සමාධියෙන් නැගිටීමෙහි දක්ෂබව, සමාධියගේ යහපත් බවෙහි දක්ෂබව, සමාධියගේ ආරම්මණයන්හි දක්ෂබව, සමාධිය එළවීමෙහි දක්ෂබව, යන මොහුය. සමාධි අටකි. පඨවි කසින වශයෙන් (i) සිතේ එකඟකම අවික්ෂෙප සමාධිය, (ii) අපො කසිණ වශයෙන් (මේ ඡේදයේ (i) යොදනු) තෙජොකසිණ වශයෙන්ද (i) යොදනු) වායොකසිණ වශයෙන් (i) යොදනු) නීලකසිණ වශයෙන් (i) යොදනු) පීතකසිණ වශයෙන් (i) යොදනු) ලොහිතකසිණ වශයෙන් (i) යොදනු) ඔදාතකසිණ වශයෙන් (i) යොදන්න) සිතේ එකඟකම නම්වූ අවික්ෂෙප සමාධිය යන මොහුයි. [46] සමාධි නවයකි. රූපාවචරවූ හීන සමාධියක් ඇත්තේය. මධ්‍යම සමාධියක් ඇත්තේය. ප්‍රණීතවූ සමාධියක් ඇත්තේය. අරූපාවචරවූ හීන සමාධියක් ඇත්තේය. මධ්‍යම සමාධියක් ඇත්තේය ප්‍රණීත සමාධියක් ඇත්තේය. සුඤ්ඤත සමාධිය, අනිමිත්ත සමාධිය, අප්පණිහිත සමාධිය යන මොහුය. සමාධි දසයකි. උද්ධුමාතකසඤ්ඤා වශයෙන් සිතේ එකඟබවවූ නොවිසිර යන්නාවූ, විනීලකසඤ්ඤා වශයෙන්, විපුබ්බකසඤ්ඤා වශයෙන්, විච්ඡිද්දක සඤ්ඤා වශයෙන්, වික්ඛායිතකසඤ්ඤා වශයෙන්, වික්ඛිත්තකසඤ්ඤා වශයෙන්, හතවික්ඛිත්තකසඤ්ඤා වශයෙන්, ලොහිතකසඤ්ඤා වශයෙන්, පුලවක සඤ්ඤා වශයෙන්, අට්ඨික සඤ්ඤා වශයෙන් සිතේ එකඟබව නම් වූ අවික්ෂේප සමාධිය යන මොහුයි. මේ පස්පනස් සමාධියයි.
44 අපි ච, පඤ්චවීසති සමාධිස්ස සමාධිට්ඨා - පරිග්ගහට්ඨෙන සමාධි, පරිවාරට්ඨෙන සමාධි, පරිපූරට්ඨෙන සමාධි, එකග්ගට්ඨෙන සමාධි, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධි, අවිසාරට්ඨෙන සමාධි, අනාවිලට්ඨෙන සමාධි, අනිඤ්ජනට්ඨෙන සමාධි, විමුත්තට්ඨෙන සමාධි, එකත්තුපට්ඨානවසෙන චිත්තස්ස ඨිතත්තා සමාධි, සමං එසතීති සමාධි, විසමං නෙසතීති සමාධි, සමං එසිතත්තා සමාධි, විසමං නෙසිතත්තා සමාධි, සමං ආදියතීති සමාධි, විසමං නාදියතීති සමාධි, සමං ආදින්නත්තා සමාධි, විසමං අනාදින්නත්තා සමාධි, සමං පටිපජ්ජතීති සමාධි, විසමං නප්පටිපජ්ජතීති සමාධි, සමං පටිපන්නත්තා සමාධි, විසමං නප්පටිපන්නත්තා සමාධි, සමං ඣායතීති සමාධි, විසමං ඣාපෙතීති සමාධි, සමං ඣාතත්තා සමාධි, විසමං ඣාපිතත්තා සමාධි, සමො ච හිතො ච සුඛො චාති සමාධි. ඉමෙ පඤ්චවීසති සමාධිස්ස සමාධිට්ඨා. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘සංවරිත්වා සමාදහනෙ පඤ්ඤා සමාධිභාවනාමයෙ ඤාණං’’.	44 [47] තවද සමාධියගේ සමාධි අර්ථයෝ පස්විස්සකි. වැළඳ ගැනීම් අර්ථයෙන් සමාධි වේ. පරිවාරාර්ථයෙන් සමාධි නමි. සම්පූර්ණවීම් අර්ථයෙන් සමාධි නමි. එක් අරමුණක් ඇති අර්ථයෙන් සමාධි නමි. නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සමාධි නමි. නොදිවීම් අර්ථයෙන් සමාධි නමි. නොකැළඹීම් අර්ථයෙන් සමාධි නමි. කම්පා නොවීම් අර්ථයෙන් සමාධි නමි. විශේෂයෙන් මිදීම් අර්ථයෙන් සමාධි නමි. එක් අරමුණෙක්හි සිටීම් වශයෙන් සිතේ පිහිටි බව වන හෙයින් සමාධි නමි. සමව සොයානුයි සමාධි නමි. විසමව නොසොයානුයි සමාධිනමි, සමව සොයනලද බැවින් සමාධි නමි. විසමව නොසොයනලද බැවින් සමාධි නමි. සමව ගන්නා හෙයින් සමාධි නමි. විසමව නොගන්නා හෙයින් සමාධි නමි. සමව ගන්නා ලද හෙයින් සමාධි නමි. විසමව නොගන්නා ලද හෙයින් සමාධි නමි. සමව පිළිපදිනුයි සමාධි නමි. විසමව නොපිළිපදිනුයි සමාධි නම්වේ. සමව පිළිපන් බැවින් සමාධි නම්වේ. විසමව නොපිළිපන් හෙයින් සමාධි නමි. සමව සිතනහෙයින් සමාධි නම්වේ. විසමව නොසිතන හෙයින් සමාධි නම් වේ. සමව සිතන ලද බැවින් සමාධි නම් වේ. විසමව නොසිතන ලද බැවින් සමාධි නම් වේ. සමවූ හිත සුව ඇති බැවින් සමාධි නම් වේ. මෙසේ සමාධියගේ සමාධි අර්ථයෝ පස්විස්සකි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් සංවරවී සමාධි වැඩීමේ ප්‍රඥාව සමාධි භාවනාමය ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
4. ධම්මට්ඨිතිඤාණනිද්දෙසො	4. ධම්මට්ඨිතිඤාණනිද්දෙසො
45 කථං පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං? අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං උප්පාදට්ඨිති ච පවත්තට්ඨිති ච නිමිත්තට්ඨිති ච ආයූහනට්ඨිති ච සඤ්ඤොගට්ඨිති ච පලිබොධට්ඨිති ච සමුදයට්ඨිති ච හෙතුට්ඨිති ච පච්චයට්ඨිති ච. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි අවිජ්ජා පච්චයො, සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං උප්පාදට්ඨිති ච පවත්තට්ඨිති ච නිමිත්තට්ඨිති ච ආයූහනට්ඨිති ච සඤ්ඤොගට්ඨිති ච පලිබොධට්ඨිති ච සමුදයට්ඨිති ච හෙතුට්ඨිති ච පච්චයට්ඨිති ච. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි අවිජ්ජා පච්චයො, සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණස්ස...පෙ.... විඤ්ඤාණං නාමරූපස්ස... නාමරූපං සළායතනස්ස... සළායතනං ඵස්සස්ස... ඵස්සො වෙදනාය... වෙදනා තණ්හාය... තණ්හා උපාදානස්ස... උපාදානං භවස්ස... භවො ජාතියා... ජාති ජරාමරණස්ස උප්පාදට්ඨිති ච පවත්තට්ඨිති ච නිමිත්තට්ඨිති ච ආයූහනට්ඨිති ච සඤ්ඤොගට්ඨිති ච පලිබොධට්ඨිති ච සමුදයට්ඨිති ච හෙතුට්ඨිති ච පච්චයට්ඨිති ච. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි ජාති පච්චයො, ජරාමරණං පච්චයසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං ජාති ජරාමරණස්ස උප්පාදට්ඨිති ච පවත්තට්ඨිති ච නිමිත්තට්ඨිති ච ආයූහනට්ඨිති ච සඤ්ඤොගට්ඨිති ච පලිබොධට්ඨිති ච සමුදයට්ඨිති ච හෙතුට්ඨිති ච පච්චයට්ඨිති ච. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි ජාති පච්චයො, ජරාමරණං පච්චයසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං.	45 [48] කෙසේ නම් ප්‍රත්‍ය ප්‍රත්‍යයොත්පන්න ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීමේ ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණය වේද? අවිද්‍යාව සංස්කාරයන්ගේ ඉපදීමට හේතුවද, පැවැත්මට හේතුවද, නිමිත්ත නම් හේතුවද, ව්‍යාපාර හේතුවද, සම්බන්ධ කිරීමේ හේතුවද, බැඳීමේ හේතුවද, මූල හේතුවද උපස්ථම්භක හේතුවද වෙයි මේ නව ආකාරයෙන් අවිද්‍යාව ප්‍රත්‍යය වෙයි. සංස්කාර ප්‍රත්‍යයෙන් උපන් ධර්මයෝයි. මේ ධර්ම දෙක ප්‍රත්‍ය ප්‍රත්‍යසමුත්පන්න ධර්මයෝ යයි පිරිසිඳ දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව ධර්මස්ථිති ඥානයයි. අතීත කාලයෙහිද, අනාගත කාලයෙහිද, අවිද්‍යාව සංස්කාරයන්ගේ (ii) ඉපදීමට හේතුවද, පැවැත්මට හේතුවද, නිමිත්ත නම් හේතුවද ව්‍යාපාර හේතුවද සම්බන්ධ හේතුවද, බැඳීම් හේතුවද මූල හේතුවද, උපස්තම්භ හේතුවද වෙයි. මේ නව ආකාරයෙන් අවිද්‍යාව ප්‍රත්‍ය වේ. [49] සංස්කාරයෝ ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නෝය, (ii) මේ ධර්මදෙක ප්‍රත්‍යය සමුත්පන්නයයි ප්‍රත්‍යය ප්‍රත්‍යයෝත්පන්නයන් පිරිසිඳ දැනගන්නා ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිතිඤාණයයි. (iii) සංස්කාරයෝ විඤ්ඤාණයෝ (48 (ii) යොදාගත යුතුයි) මේ නව ආකාරයෙන් සංස්කාර ප්‍රත්‍යය වේ. (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි.) විඤ්ඤාණය නාමරූපයාගේ (48 (ii) යොදන්න) මේ නව ආකාරයෙන් විඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යයවේ. (මෙහි (ii) නාමරූපය සළායතනයාගේ (48 (ii) මේ නව ආකාරයෙන් නාමරූපය ප්‍රත්‍යවේ. (මෙහි (ii) සළායතනය ස්පර්ශයාගේ (48 (ii) මේ නව ආකාරයෙන් සළායතනය ප්‍රත්‍යයවේ. (මෙහි (ii) ස්පර්ශය වේදනාවගේ (48 (ii) මේ නව ආකාරයෙන් ස්පර්ශය ප්‍රත්‍යයවේ. (මෙහි (ii) වේදනාව තණ්හාවගේ (48 (ii) මේ නව ආකාරයෙන් වේදනාව ප්‍රත්‍යය වේ. (මෙහි (ii)) තණ්හාව උපාදානයාගේ (48 (ii) මේ නව ආකාරයෙන් තණ්හාව ප්‍රත්‍යයවේ. (මෙහි (ii) උපාදානය භවයාගේ (48 (ii)) මේ නව ආකාරයෙන් උපාදානය ප්‍රත්‍යයවේ. මෙහි (ii) භවය ජාතියගේ (48 (ii) මේ නව ආකාරයෙන් භවය ප්‍රත්‍යයවේ. මෙහි (ii) ජාතිය ජරාමරණ දෙකට ඉපදීම් හේතුවද, පැවැත්මට හේතුවද, නිමිත්ත නම් හේතුවද, ව්‍යාපාර හේතුවද, සම්බන්ධ හේතුවද, බැඳීම් හේතුවද, උපස්තම්භක හේතුවද, ප්‍රත්‍යය හේතුවද, වෙයි. මේ නව ආකාරයෙන් ජාතිය ප්‍රත්‍යයවේ. ජරාමරණ ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නෝය. මේ ධර්ම දෙක ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නෝයයි ප්‍රත්‍යය ප්‍රත්‍යයොත්පන්නයන් පිරිසිඳ දැනගන්නා ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි. අතීත කාලයෙහිද අනාගත කාලයෙහිද ජාතිය ජරා මරණ දෙක ඉපදීමේ හේතුවද පැවැත්මේ හේතුවද නිමිත්ත නම් හේතුවද යන මේ නව ආකාරයෙන් ජාතිය ප්‍රත්‍ය නමි. ජරාමරණය ප්‍රත්‍යයොත්පන්න නමි.
46 අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා හෙතුසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා හෙතුසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. සඞ්ඛාරා හෙතු, විඤ්ඤාණං හෙතුසමුප්පන්නං...පෙ.... විඤ්ඤාණං හෙතු, නාමරූපං හෙතුසමුප්පන්නං... නාමරූපං හෙතු, සළායතනං හෙතුසමුප්පන්නං... සළායතනං හෙතු, ඵස්සො හෙතුසමුප්පන්නො... ඵස්සො හෙතු, වෙදනා හෙතුසමුප්පන්නා... වෙදනා හෙතු, තණ්හා හෙතුසමුප්පන්නා... තණ්හා හෙතු, උපාදානං හෙතුසමුප්පන්නං... උපාදානං හෙතු, භවො හෙතුසමුප්පන්නො... භවො හෙතු, ජාති හෙතුසමුප්පන්නා... ජාති හෙතු, ජරාමරණං හෙතුසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා හෙතුසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං ජාති හෙතු, ජරාමරණං හෙතුසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා හෙතුසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අවිජ්ජා පටිච්චා, සඞ්ඛාරා පටිච්චසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පටිච්චසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජා පටිච්චා, සඞ්ඛාරා පටිච්චසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පටිච්චසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. සඞ්ඛාරා පටිච්චා, විඤ්ඤාණං පටිච්චසමුප්පන්නං...පෙ.... විඤ්ඤාණං පටිච්චා, නාමරූපං පටිච්චසමුප්පන්නං... නාමරූපං පටිච්චා, සළායතනං පටිච්චසමුප්පන්නං... සළායතනං පටිච්චා, ඵස්සො පටිච්චසමුප්පන්නො... ඵස්සො පටිච්චා, වෙදනා පටිච්චසමුප්පන්නා... වෙදනා පටිච්චා, තණ්හා පටිච්චසමුප්පන්නා... තණ්හා පටිච්චා, උපාදානං පටිච්චසමුප්පන්නං... උපාදානං පටිච්චා, භවො පටිච්චසමුප්පන්නො... භවො පටිච්චා, ජාති පටිච්චසමුප්පන්නා... ජාති පටිච්චා, ජරාමරණං පටිච්චසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පටිච්චසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං ජාති පටිච්චා, ජරාමරණං පටිච්චසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පටිච්චසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අවිජ්ජා පච්චයො, සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං . අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජා පච්චයො, සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. සඞ්ඛාරා පච්චයා, විඤ්ඤාණං පච්චයසමුප්පන්නං...පෙ.... විඤ්ඤාණං පච්චයො, නාමරූපං පච්චයසමුප්පන්නං... නාමරූපං පච්චයො, සළායතනං පච්චයසමුප්පන්නං... සළායතනං පච්චයො, ඵස්සො පච්චයසමුප්පන්නො... ඵස්සො පච්චයො, වෙදනා පච්චයසමුප්පන්නා... වෙදනා පච්චයො, තණ්හා පච්චයසමුප්පන්නා... තණ්හා පච්චයො, උපාදානං පච්චයසමුප්පන්නං... උපාදානං පච්චයො, භවො පච්චයසමුප්පන්නො... භවො පච්චයො, ජාති පච්චයසමුප්පන්නා... ජාති පච්චයො, ජරාමරණං පච්චයසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං ජාති පච්චයො, ජරාමරණං පච්චයසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති - පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං.	46 අවිද්‍යාව හේතුවයි. සංස්කාරයෝ හේතුවෙන් උපන් ධර්මයෝයි මේ ධර්ම දෙකම හේතුවෙන් උපන් ධර්මයෝයයි ප්‍රත්‍යයන් පිරිසිඳ දැනගන්නාවූ ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි. මේ ධර්ම දෙක ප්‍රත්‍යයෙන් හටගත්තෝයයි පිරිසිඳ දැනගන්නා ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි. අතීත කාලයෙහිද අනාගත කාලයෙහිද අවිද්‍යාව හේතුවය. [50] සංස්කාරයෝ හේතුවෙන් උපන් ධර්මයෝය (ii) මේ ධර්ම දෙක හේතුව හා හේතුවෙන් උපන් ධර්මයෝයි ප්‍රත්‍යයෙන් පිරිසිඳ දැනගන්නා නුවණ ධර්ම ස්ථිති ඥාන යයි (iii) සංස්කාරයෝ හේතුවය විඤ්ඤාණය හේතුවෙන් උපන්නේයයි මෙහි (ii) යොදන්න) විඤ්ඤාණය හේතුවය නාමරූපය හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) සළායතනය හේතුවය. ඵස්සය හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) ඵස්සය හේතුවය වේදනාව හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) වේදනාව හේතුවය. තණ්හාව හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) තණ්හාව හේතුවය. උපාදානය හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) උපාදානය හේතුවය. භවය හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) භවය හේතුවය ජාතිය හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) ජාතිය හේතුවය. ජරාමරණය හේතුවෙන් උපන්නේයයි (මෙහි (ii) මේ ධර්ම දෙක හේතුව හා හේතුවෙන් උපන් ධර්මයෝයයි ප්‍රත්‍යය පිරිසිඳ දැනගන්නා නුවණ ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි අතීත කාලයෙහිද අනාගත කාලයෙහිද ජාතිය හේතුවය ජරාමරණ හේතුවෙන් උපන්නේය. ධර්ම දෙකම හේතුවෙන් උපන් ධර්මයෝයයි ප්‍රත්‍යයන් පිරිසිඳදැනගන්නා ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි. [51] අවිද්‍යාව නිසා හටගන්නාවූ සංස්කාරයෝ පටිච්ච සමුප්පන්නයෝය (ii) මේ ධර්ම දෙක පටිච්ච සමුප්පන්නයෝයයි ප්‍රත්‍යය පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි (iii) අතීත කාලයෙහිද, අනාගත කාලයෙහිද සංස්කාරයෝ අවිද්‍යාව නිසා හටගන්නාහුය (මෙහි (ii) යොදන්න) සංස්කාරයන් නිසා විඤ්ඤාණය පටිච්ච සමුප්පන්නයි (මෙහි (ii) යොදන්න) විඤ්ඤාණ නිසා නාමරූපය පටිච්චසමුප්පන්නයි ((ii) යොදන්න) නාමරූප නිසා සළායතනය පටිච්චසමුප්පන්නයි ((ii) යොදන්න) සළායතනය නිසා ස්පර්ශය පටිච්චසමුප්පන්න වේ. (ii) යොදන්න) ස්පර්ශය නිසා වේදනාව පටිච්චසමුප්පන්නවෙයි ((ii) යොදන්න) වේදනාව නිසා තෘෂ්ණාව පටිච්චසමුප්පන්නවේ. ((ii) යොදන්න) තෘෂ්ණාව නිසා උපාදානය පිරිසිඳ පටිච්චසමුප්පන්නවේ. (ii) යොදන්න) උපාදාන නිසා භවය පටිච්ච සමුප්පන්නවේ. (ii) යොදන්න) භවය නිසා ජාතිය පටිච්චසමුප්පන්න වෙයි. භවය නිසා ජරාමරණ පටිච්චසමුප්පන්න වෙයි ((ii) යොදන්න) අතීත කාලයෙහිද අනාගත කාලයෙහිද ජාතිය නිසා ජරාමරණ පටිච්ච සමුප්පන්න වෙයි. ((ii) යොදන්න) අවිද්‍යාව ප්‍රත්‍යය වෙයි. සංස්කාරයෝ) ප්‍රත්‍යයෙන් උපන් ධර්මයෝය ((ii) යොදන්න) අතීත කාලයෙහිද අනාගතකාලයෙහිද අවිද්‍යාව ප්‍රත්‍යය සංස්කාරයෝ ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නාහ. ((ii) යොදන්න) සංස්කාර ප්‍රත්‍යයන් විඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නාහ. ((ii) යොදන්න) විඤ්ඤාණය ප්‍රත්‍යය නාමරූපය ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය, නාමරූපය ප්‍රත්‍යය සලායතනය ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය, සලායතන ප්‍රත්‍යය ස්පර්ශය ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය, ස්පර්ශය ප්‍රත්‍යය වේදනාව ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය, වේදනාව ප්‍රත්‍යය තණ්හාව ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය, තෘෂ්ණාව ප්‍රත්‍යය උපාදානය ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය, උපාදානය ප්‍රත්‍යය භවය ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය, භවය ප්‍රත්‍යය ජාතිය ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය. ජාතිය ප්‍රත්‍යය ජරා මරණ දෙක ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය. මේ ධර්ම දෙකම ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නාහයි ප්‍රත්‍යයෙන් පිරිසිඳ දන්නා ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි අතීත කාලයෙහිද අනාගත කාලයෙහිද ජාතිය ප්‍රත්‍යය ජරාමරණ ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නේය. මේ ධර්ම දෙක ප්‍රත්‍යයෙන් උපන්නාහයි ප්‍රත්‍යයන් පිරිසිඳ දැනගන්නා ප්‍රඥාව ධම්මට්ඨිති ඤාණයයි.
47 පුරිමකම්මභවස්මිං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා, උපගමනං උපාදානං, චෙතනා භවො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පුරිමකම්මභවස්මිං ඉධ පටිසන්ධියා පච්චයා. ඉධ පටිසන්ධි විඤ්ඤාණං, ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො, වෙදයිතං වෙදනා. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධුපපත්තිභවස්මිං පුරෙකතස්ස කම්මස්ස පච්චයා. ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනානං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා උපගමනං උපාදානං, චෙතනා භවො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධ කම්මභවස්මිං ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයා. ආයතිං පටිසන්ධි විඤ්ඤාණං, ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො, වෙදයිතං වෙදනා. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ආයතිං උපපත්තිභවස්මිං ඉධ කතස්ස කම්මස්ස පච්චයා. ඉතිමෙ චතුසඞ්ඛෙපෙ තයො අද්ධෙ තිසන්ධිං වීසතියා ආකාරෙහි පටිච්චසමුප්පාදං ජානාති පස්සති අඤ්ඤාති පටිවිජ්ඣති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං’’.	47 [52] පූර්වකර්ම භවයෙහි මෝහය අවිද්‍යාවයි පූර්ව චෙතනා සංස්කාරයෝයි. නිකන්තිය තෘෂ්ණාවයි දැඩිකොට අල්වා ගැනීම උපාදානයයි චෙතනාව භවයයි පූර්ව කර්ම භවයෙහි මේ ධර්මපස මේ භවයෙහි ප්‍රති සන්ධියට ප්‍රත්‍යයෝයි. මෙහි ප්‍රතිසන්ධියවූ විඤ්ඤාණයයි. මවුගැබට පිවිසීම නාමරූපයයි. ප්‍රසාදය ආයතනයි ස්පර්ශ කිරීම ස්පර්ශයයි. විඳීම් වේදනායි. උප්පත්ති භවයෙහි මේ ධර්මපස පෙර කරණලද කර්මයාගේ ප්‍රත්‍යයෙන් පවත්නාහුය. මෙහි ආයතනයන් මූකල පුද්ගලයා විසින් කර්ම රැස් කිරීමෙහි මෝහය අවිද්‍යාවයි. පූර්ව චෙතනා සංස්කාරයෝයි. නිකන්තිය තෘෂ්ණාවයි. දැඩිව අල්වා ගැනීම උපාදානයයි. චෙතනාව භවයයි. මේ කර්ම භවයෙහි මේ ධර්මපස මතු ප්‍රතිසන්ධියට ප්‍රත්‍යයෝයි. මතු භවයෙහි ප්‍රතිසන්ධිය විඤ්ඤාණයයි. මවුකුසට බැස ගැනීම නාම රූපයයි. ප්‍රසාදය ආයතනයයි. ස්පර්ශ කිරීම ඵස්සයයි. විඳීම වේදනායි මේ ධර්මපස මතු උපදින භවයෙහි මෙහි කරණ ලද කර්මයාගේ ප්‍රත්‍යයෙන් වෙත් මෙසේ මේ සංක්ෂෙප සතරක් ඇත්තාවූද කාලතුනක් ඇත්තාවූද විසි ප්‍රකාරයක් ඇත්තාවූද, සන්ධිතුනක් ඇත්තාවූද, පටිච්චසමුප්පාදය දනියි දකියි දැනගන්නා ලද්දක්කොට ප්‍රතිවෙධකරයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නම් වෙයි. ප්‍රකාරයෙන් දන්නා අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නම්වෙයි. එහෙයින් ප්‍රත්‍යයන් පිරිසිඳ දැනගන්නා ඥානය පච්චයට්ඨිති ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
5. සම්මසනඤාණනිද්දෙසො	5. සම්මසනඤාණනිද්දෙසො
48 කථං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං ධම්මානං සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං? යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං රූපං අනිච්චතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, දුක්ඛතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, අනත්තතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං. යා කාචි වෙදනා...පෙ.... යා කාචි සඤ්ඤා... යෙ කෙචි සඞ්ඛාරා... යං කිඤ්චි විඤ්ඤාණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං විඤ්ඤාණං අනිච්චතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, දුක්ඛතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, අනත්තතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං. චක්ඛුං...පෙ.... ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, දුක්ඛතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, අනත්තතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං. රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. වෙදනා...පෙ.... සඤ්ඤා...පෙ.... සඞ්ඛාරා...පෙ.... විඤ්ඤාණං...පෙ.... චක්ඛු...පෙ.... ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. වෙදනා...පෙ.... සඤ්ඤා... සඞ්ඛාරා... විඤ්ඤාණං... චක්ඛු...පෙ.... ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. ජාතිපච්චයා ජරාමරණං, අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං ජාතිපච්චයා ජරාමරණං, අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. භවපච්චයා ජාති, අසති...පෙ.... උපාදානපච්චයා භවො, අසති...පෙ.... තණ්හාපච්චයා උපාදානං, අසති...පෙ.... වෙදනාපච්චයා තණ්හා, අසති...පෙ.... ඵස්සපච්චයා වෙදනා, අසති...පෙ.... සළායතනපච්චයා ඵස්සො, අසති...පෙ.... නාමරූපපච්චයා සළායතනං, අසති...පෙ.... විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, අසති...පෙ.... සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, අසති...පෙ.... අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, අසති අවිජ්ජාය නත්ථි සඞ්ඛාරාති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං... අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, අසති අවිජ්ජාය නත්ථි සඞ්ඛාරාති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං ධම්මානං සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං’’.	48 [53] කෙසේ අතීත අනාගත වර්තමාන ධර්මයන් ලුහුඬු කොට පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව සම්මර්ශන ඥාන නම් වේද? ආධ්‍යාත්මිකවූ හෝ බාහිරවූ හෝ ඔළාරිකවූ හෝ සුඛුමවූ හෝ හීනවූ හෝ ප්‍රණීතවූ හෝ දුරවූ හෝ සන්තිකවූ හෝ අතීතානාගත වර්තමාන යම්කිසි රූපයක්වේද, ඒ සියලු රූපය (ii) අනිත්‍යය වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. මෙය එක් සම්මර්ශනයකි. දුක් වශයෙන් මෙනෙහිකරයි. මෙය එක් සම්මර්ශනයකි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහිකරයි. මෙය එක් සම්මර්ශනයකි. (iii) යම්කිසි වේදනාවක් වේද ඒ සියලු වේදනා (මෙහි (ii) යොදන්න) යම්කිසි සංඥාවක් වේද, ඒ සියලු සංඥා (මෙහි (ii) යොදන්න) යම්කිසි සංස්කාරයක් වේද, ඒ සියලු සංස්කාරයෝ (මෙහි (ii) යම්කිසි අතීත අනාගත වර්තමානවූ ආධ්‍යාත්මිකවූද බාහිරවූද ඔළාරිකවූද සුඛුමවූද හීනවූද ප්‍රණීතවූද දුරවූද සන්තිකවූද යම්කිසි විඤ්ඤාණයක් වේද ඒ සියලු විඤ්ඤාණය (මෙහි (ii) යොදන්න) අතීතානාගත වර්තමාන ඇස (මෙහි (ii) යොදන්න) අතීතානාගත ප්‍රත්‍යුත්පන්න ජරාමරණය මේ සම්මර්ශනයකි. (54 ඡේදයේ ඒ ඒ වචන ඉදිරියේ ‘අතීත අනාගත වර්තමානවූ’ යන වචන යෙදිය යුතුයි.) [54] අතීත අනාගත වර්තමානවූ රූපය (ii) ක්ෂයවන අර්ථයෙන් අනිත්‍යය බියට හේතුවන අර්ථයෙන් දුකය, ආත්මසාරයක් නැති බැවින් අනාත්මයයි සංක්ෂෙපකොට මෙනෙහි කරන ප්‍රඥාව සම්මර්ශන ඥානයයි (iii) - වේදනාව, (මෙහි (ii) - සංඥාව (මෙහි ii) - සංස්කාරයන් (මෙහි ii) -විඤ්ඤාණය (මෙහි ii) - ඇස (මෙහි ii) - කණ (මෙහි ii) -නාසය (මෙහි ii) - දිව (මෙහි ii) - කය (මෙහි ii) - සිත (මෙහි ii) - ජරාමරණය (මෙහි ii) අතීතානාගත වර්තමාන රූපය (ii) අනිත්‍යය ප්‍රත්‍යයෙන් කරන ලද්දේය. ප්‍රත්‍යය නිසා උපන්නේය, ක්ෂය වන ස්වභාවය ඇත්තේය, විනාශවන ස්වභාවය ඇත්තේය, නොඇලියයුතු ස්වභාවය ඇත්තේය, නිරුද්ධ වන ස්වභාවය ඇත්තේයයි සංක්ෂේපකොට මෙනෙහි කිරීමේ ප්‍රඥාව සම්මර්ශන ඥානයයි (iii) (මෙහි වචන මුලට ‘අතීතානාගත වර්තමාන’ යන වචන යෙදිය යුතුයි.) වේදනාව (මෙහි ii) - සංඥාව (මෙහි ii) -සංස්කාරයන් (මෙහි ii) - විඤ්ඤාණය (මෙහි ii) - ඇස (මෙහි ii) - කණ (මෙහි ii) - නාසය (මෙහි ii) - දිව (මෙහි ii) - කය (මෙහි ii) - සිත (මෙහි ii) - ජරාමරණය (මෙහි ii) යොදන්න) [55] ජාතිය නිසා ජරාමරණවෙයි. ජාතිය නැති කල්හි ජරාමරණ (ii) නැතැයි සංක්ෂෙපකොට මෙනෙහි කිරීමේ ප්‍රඥාව සම්මර්ශන ඥානයි (iii) අතීත කාලයෙහිද අනාගත කාලයෙහිද ජාතිය නිසා ජරාමරණ වෙයි. ජාතිය නැති කල්හි ජරාමරණ (මෙහි ii) යොදන්න) භවය නිසා ජාතියවෙයි. භවය නැති කල්හි ජාතිය (මෙහි ii) - උපාදානය නිසා භවයවෙයි. උපාදානය නැති කල්හි භවය (මෙහි ii) - තෘෂ්ණාව නිසා උපාදානයවෙයි. තෘෂ්ණාව නැති කල්හි උපාදානය (මෙහි ii) - වේදනාව නිසා තෘෂ්ණාවවෙයි වේදනාව නැති කල්හි තෘෂ්ණාව (මෙහි ii) -ස්පර්ශය නිසා වේදනාවවෙයි. ස්පර්ශය නැති කල්හි වේදනාව (මෙහි ii) - සළායතනය නිසා ස්පර්ශයවෙයි. සළායතනය නැති කල්හි (මෙහි ii) - නාමරූපය නිසා සළායතනය වෙයි. නාම රූපය නැති කල්හි සලායතනය (මෙහි ii) - විඤ්ඤාණය නිසා නාම රූපවෙයි විඤ්ඤාණය නැතිකල්හි නාමරූප (මෙහි ii) - සංස්කාරය නිසා විඤ්ඤාණයවෙයි. සංස්කාරය නැති කල්හි විඤ්ඤාණය මෙහි (ii) - අවිද්‍යාව නිසා සංස්කාරයෝවෙත්. අවිද්‍යාව නැති කල්හි, සංස්කාරයෝ (මෙහි (ii) යොදන්න) අතීත කාලයෙහිද අනාගත කාලයෙහිද අවිද්‍යාව නිසා සංස්කාරයෝ වෙත්. අවිද්‍යාව නැති කල්හි සංස්කාරයෝ නැතැයි සංක්ෂෙප කොට මෙනෙහි කිරීමේ ප්‍රඥාව සම්මර්ශනඥානයයි එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම අර්ථයෙන් ප්‍රඥානමි. එහෙයින් අතීතානාගත වර්තමාන ධර්මයන් සංක්ෂෙපකොට මෙනෙහි කිරීමේ ප්‍රඥාව සම්මර්ශන ඥානයයි කියනු ලැබේ.
6. උදයබ්බයඤාණනිද්දෙසො	6. උදයබ්බයඤාණනිද්දෙසො
49 කථං පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං විපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණං? ජාතං රූපං පච්චුප්පන්නං, තස්ස නිබ්බත්තිලක්ඛණං උදයො, විපරිණාමලක්ඛණං වයො, අනුපස්සනා ඤාණං. ජාතා වෙදනා...පෙ.... ජාතා සඤ්ඤා... ජාතා සඞ්ඛාරා... ජාතං විඤ්ඤාණං... ජාතං චක්ඛු...පෙ.... ජාතො භවො පච්චුප්පන්නො, තස්ස නිබ්බත්තිලක්ඛණං උදයො, විපරිණාමලක්ඛණං වයො, අනුපස්සනා ඤාණං.	49 [56] කෙසේනම් වර්තමාන ධර්මයන්ගේ විපරිණාමය දන්නා ප්‍රඥාව උදයබ්බයානුපස්සනා ඤාණය වේද? උපන් රූපය වර්තමාන නමි. එම රූපයාගේ (ii) ඉපදීම් ලක්ෂණය උදය නමි. බිඳීම් ලක්ෂණය වය නමි. නැවත නැවත බැලීම ඤාණ නමි. (iii) උපන් වේදනාව වර්තමාන නමි. ඒ වේදනාවගේ (මෙහි (ii) යොදන්න.) උපන් සංඥාව වර්තමාන නමි. ඒ සංඥාවගේ (මෙහි (ii)) උපන් සංස්කාරයෝ වර්තමාන නමි. ඒ සංස්කාරයන්ගේ (මෙහි (ii)) උපන් විඤ්ඤාණය වර්තමාන නමි. ඒ විඤ්ඤාණයාගේ (මෙහි (ii)) උපන් ඇස වර්තමාන නමි. ඒ ඇසේ (මෙහි (ii)) උපන් කණ වර්තමාන නමි. ඒ කණේ (මෙහි (ii)) උපන් නාසය වර්තමාන නමි. ඒ නාසයේ (මෙහි (ii)) උපන් දිව වර්තමාන නමි. ඒ දිවේ (මෙහි (ii)) උපන් කය වර්තමාන නමි. ඒ කයේ (මෙහි (ii)) උපන් සිත වර්තමාන නමි. ඒ සිතේ (මෙහි (ii)) උපන් භවය වර්තමාන නමි. ඒ භවයේ (මෙහි (ii))
50 පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, උදයබ්බයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති? පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයං පස්සන්තො පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති ; උදයබ්බයං පස්සන්තො පඤ්ඤාස ලක්ඛණානි පස්සති. රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, උදයබ්බයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති? වෙදනාක්ඛන්ධස්ස...පෙ.... සඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස...පෙ.... සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස...පෙ.... විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, උදයබ්බයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති? රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති; උදයබ්බයං පස්සන්තො දස ලක්ඛණානි පස්සති. වෙදනාක්ඛන්ධස්ස...පෙ.... සඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස... සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස... විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති; උදයබ්බයං පස්සන්තො දස ලක්ඛණානි පස්සති. රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. තණ්හාසමුදයා රූපසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. කම්මසමුදයා රූපසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. ආහාරසමුදයා රූපසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. වයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජානිරොධා රූපනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. තණ්හානිරොධා රූපනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. කම්මනිරොධා රූපනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. ආහාරනිරොධා රූපනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති . විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි දස ලක්ඛණානි පස්සති. වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජාසමුදයා වෙදනාසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. තණ්හාසමුදයා වෙදනාසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. කම්මසමුදයා වෙදනාසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. ඵස්සසමුදයා වෙදනාසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. වයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජානිරොධා වෙදනානිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. තණ්හානිරොධා වෙදනානිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. කම්මනිරොධා වෙදනානිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. ඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි දස ලක්ඛණානි පස්සති. සඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස...පෙ.... සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස...පෙ.... විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජාසමුදයා විඤ්ඤාණසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. තණ්හාසමුදයා විඤ්ඤාණසමුදයොතිපච්චයසමුදයට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. කම්මසමුදයා විඤ්ඤාණසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. නාමරූපසමුදයා විඤ්ඤාණසමුදයොති - පච්චයසමුදයට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. වයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජානිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. තණ්හානිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. කම්මනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. නාමරූපනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොති - පච්චයනිරොධට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි දස ලක්ඛණානි පස්සති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති, උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ඤාස ලක්ඛණානි පස්සති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං විපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණං’’. රූපක්ඛන්ධො (රූපක්ඛන්ධා (ස්‍යා.)) ආහාරසමුදයො . වෙදනා, සඤ්ඤා, සඞ්ඛාරා - තයො (සඞ්ඛාරාති සෙසා (ස්‍යා.)) ඛන්ධා ඵස්සසමුදයා. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො නාමරූපසමුදයො.	50 [57] ස්කන්ධ පඤ්චකයාගේ (ii) ඉපදීම ලක්ෂණය දක්නේ කෙතෙක් ලක්ෂණ දකීද, බිඳීම දක්නේ කෙතෙක් ලක්ෂණ දකීද? උදය හා වය දක්නේ කෙතෙක් ලක්ෂණ දකීද, ස්කන්ධ පඤ්චකයාගේ (ii) ඉපදීම දක්නේ ලක්ෂණ විසිපහක් දකියි. බිඳීම දක්නේ ලක්ෂණ විසිපහක් දකී. ඉපදීම හා බිඳීම දක්නේ ලක්ෂණ පණසක් දකී (iii) රූපස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii) යොදන්න.) වේදනාස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) සංඥා ස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) විඥාන ස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) [58] රූපස්කන්ධයාගේ (ii) ඉපදීම දක්නේ ලක්ෂණ පහක් දකී. බිඳීම දක්නේ ලක්ෂණ පහක් දකී. ඉපදීම හා බිඳීම දක්නේ ලක්ෂණ දසයක් දකී. (ii) වේදනාස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) සඤ්ඤා ස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) විඥානස්කන්ධයාගේ (මෙහි (ii)) [59] රූප ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ කවරනම් ලක්ෂණ පසක් දක්නේද? අවිද්‍යාව පහළවීම හේතුකොටගෙන රූපයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම අර්ථයෙන් රූපස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකියි. තෘෂ්ණාව පහළවීම් හේතුකොටගෙන රූපයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් රූප ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. කර්මයාගේ පහළවීම් හේතුකොටගෙන රූපයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් රූප ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. ආහාරයාගේ පහළවීම හේතුකොටගෙන රූපයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් රූප ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. ඉපදීම් ලක්ෂණය දක්නේ ද රූපස්කන්ධයාගේ පහළවීමදකී. රූපස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. [60] බිඳීම දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පහක් දකීද? අවිද්‍යාව නැතිවීමෙන් රූපයාගේ නිරෝධය වේයයි ප්‍රත්‍යය නැතිවීම් අර්ථයෙන් රූපස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. තෘෂ්ණාව නැතිවීමෙන් රූපයාගේ නිරෝධය වේයයි ප්‍රත්‍යය නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් රූපස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. කර්මය නිරුද්ධ වීමෙන් රූපයාගේ නිරුද්ධිය වේයයි ප්‍රත්‍ය නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් රූපස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. ආහාරයාගේ නැතිවීමෙන් රූපයාගේ නිරුද්ධිය වේයයි ප්‍රත්‍යයයාගේ නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් රූපස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. විපරිණාම ලක්ෂණය දක්නේද රූපස්කන්ධයාගේ බිඳීම බලයි. රූපස්කන්ධයාගේ බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. ඉපදීම හා බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ දසය දකි. [61] වේදනාස්කන්ධයාගේ පහළවීම් දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පසක් දකීද? අවිද්‍යාවගේ පහළවීම හේතුකොට ගෙන වේදනාවගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් වේදනා ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ පහළවීමෙන් වේදනාවගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළ වීම් අර්ථයෙන් වේදනාස්කන්ධයාගේ ඉපදීම් දකී. කර්මයාගේ පහළවීම හේතුකොටගෙන වේදනාවගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් වේදනා ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. ස්පර්ශයාගේ පහළවීම හේතුකොටගෙන වේදනාවගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් වේදනා ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. ඉපදීම් ලක්ෂණය දක්නේද වේදනා ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. වේදනා ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. [62] මිදීම දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පහක් දකීද? අවිද්‍යාවගේ නැතිවීමෙන් වේදනාව නැතිවේයයි ප්‍රත්‍යය නැතිවීම් අර්ථයෙන් වේදනා ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ නැතිවීමෙන් වේදනාව නැතිවේයයි ප්‍රත්‍යය නැතිවීම් අර්ථයෙන් වේදනාස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. කර්මයාගේ නැතිවීමෙන් වේදනාව නැතිවේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් වේදනාස්ඛන්ධයාගේ බිඳීම දකී. ස්පර්ශයාගේ නැතිවීමෙන් වේදනාව නැතිවේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීම් අර්ථයෙන් වේදනා ස්කන්ධයාගේ බිඳීම් දකී. විපරිණාම ලක්ෂණය දක්නේද වේදනාස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. වේදනා ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. ඉපදීම හා බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ දසය දකී. [63] සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පහක් දකීද? අවිද්‍යාව පහළවීම හේතුකොටගෙන සංඥා ස්කන්ධයාගේ පහළවීමවේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් සංඥාස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ පහළ වීමෙන් සඤ්ඤා ස්කන්ධයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් සංඥාස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. කර්මයාගේ පහළවීමෙන් සංඥාස්කන්ධයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් සංඥා ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. ස්පර්ශයාගේ පහළවීම හේතුකොටගෙන සංඥාස්කන්ධයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම අර්ථයෙන් සංඥා ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. ඉපදීම් ලක්ෂණය දක්නේද සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. බිඳීම දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පසක් දකීද? අවිද්‍යාවගේ නිරුද්ධවීමෙන් සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ නිරෝධය වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීම් අර්ථයෙන් සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ නැතිවීමෙන් සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ නැතිවීම වේයයි, ප්‍රත්‍යයාගේ නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් සඤ්ඤා ස්කන්ධයාගේ නිරුද්ධවීම අර්ථයෙන් සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ නැතිවීම දකී. කර්මයාගේ නැතිවීමෙන් සඤ්ඤාවගේ නැතිවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීමෙන් සඤ්ඤාවගේ බිඳීම දකියි. ස්පර්ශයාගේ නැතිවීමෙන් සඤ්ඤාව නැතිවේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීම් අර්ථයෙන් වේදනාස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. විපරිණාම ලක්ෂණය දක්නේද සඤ්ඤා ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකියි. සඤ්ඤාස්කන්ධයාගේ නැතිවීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. ඉපදීම බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ දශය දකී. [64] සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පහක් දකීද? අවිද්‍යාව පහලවීම හේතුකොටගෙන සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළ වීම් අර්ථයෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ පහළවීමෙන් සංස්කාරයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. කර්මයාගේ පහළවීමෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. ස්පර්ශයාගේ පහළවීම හේතුකොටගෙන සංස්කාරයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකි. ඉපදීම් ලක්ෂණය දක්නේ සංස්කාරයාගේ ඉපදීම දකී. සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පසදකී. බිඳීම දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පසක් දකීද? [65] අවිද්‍යාවගේ නිරුද්ධ වීමෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ නිරෝධය වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීම් අර්ථයෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ නැතිවීමෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ නැතිවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් සංස්කාරයාගේ නැතිවීම දකී. කර්මයාගේ නැතිවීමෙන් සඤ්ඤාවගේ නැතිවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීමෙන් සංස්කාරයාගේ බිඳීම දකි. ස්පර්ශයාගේ නැතිවීමෙන් සංස්කාරය නැතිවේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීම් අර්ථයෙන් වේදනා ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. විපරිනාම ලක්ෂණය දක්නේද සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ නැතිවීම දකී. සංස්කාර ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. ඉපදීම බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ දශය දකී. [66] විඥානස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ කිනම් ලක්ෂණ පහක් දකීද? අවිද්‍යාව පහළවීම හේතුකොටගෙන විඤ්ඤාණයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් විඥාන ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ පහළවීම හේතුකොට ගෙන විඤ්ඤාණයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් විඥානස්කන්ධයාගේ පහළවීම් දකී. කර්මයාගේ පහළවීමෙන් විඤ්ඤාණයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් විඥානස්කන්ධ්‍යාගේ ඉපදීම දකී. නාමරූපයන්ගේ පහළවීමෙන් විඤ්ඤාණයාගේ පහළවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ පහළවීම් අර්ථයෙන් විඥාන ස්කන්ධයාගේ පහළවීම දකී. ඉපදීම් ලක්ෂණය දන්නේද විඥානස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දකී. විඥාන ස්කන්ධයාගේ ඉපදීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. බිඳීම දක්නේ, කිනම් ලක්ෂණ පසක් දකීද? අවිද්‍යාවගේ නිරුද්ධවීමෙන් විඤ්ඤාණයාගේ නිරෝධය වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීම් අර්ථයෙන් විඥාන ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. තෘෂ්ණාවගේ නැතිවීමෙන් විඤ්ඤාණයාගේ නැතිවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නිරුද්ධවීම් අර්ථයෙන් විඥානස්කන්ධයාගේ නැතිවීම දකී. කර්මයාගේ නැතිවීමෙන් විඤ්ඤාණයාගේ නැතිවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීමෙන් විඥාන ස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකියි. නාමය හා රූපයාගේ නැතිවීමෙන් විඤ්ඤාණයාගේ නැතිවීම වේයයි ප්‍රත්‍යයාගේ නැතිවීමෙන් විඥානස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකී. විපරිණාම ලක්ෂණය දක්නේද විඥානස්කන්ධයාගේ බිඳීම දකියි. විඥානස්කන්ධයාගේ නැතිවීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ පස දකී. ඉපදීම හා බිඳීම දක්නේ මේ ලක්ෂණ දසය දකී. ස්කන්ධ පඤ්චකයාගේ ඉපදීම දක්නේ මේ විසිපස් ලක්ෂණයන් දකී. බිඳීම දක්නේ මේ විසිපස් ලක්ෂණයන් දකී. ඉපදීම හා බිඳීම දක්නේ මේ පනසක් ලක්ෂණ දකී. මේ එයදැකීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එසේ හෙයින් ප්‍රත්‍යුත්පන්න ධර්මයන්ගේ විපරිණාමය දැක්මෙහි ප්‍රඥාව උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණ නමැයි කියනු ලැබේ. රූපස්කන්ධය ආහාර නිසා හටගත්තේය. වේදනා සංඥා සංස්කාර යන ස්කන්ධ තුන ස්පර්ශය නිසා උපදනාහ. විඥානස්කන්ධය නාමරූපය නිසා උපදනේය.
7. භඞ්ගානුපස්සනාඤාණනිද්දෙසො	7. භඞ්ගානුපස්සනාඤාණනිද්දෙසො
51 කථං ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා භඞ්ගානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විපස්සනෙ ඤාණං? රූපාරම්මණතා චිත්තං උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජති. තං ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා තස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගං අනුපස්සති. අනුපස්සතීති, කථං අනුපස්සති? අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො. දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො. අනත්තතො අනුපස්සති, නො අත්තතො. නිබ්බින්දති, නො නන්දති, විරජ්ජති, නො රජ්ජති. නිරොධෙති, නො සමුදෙති. පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති.	51 [67] කෙසේ නම් ආරම්මණය උදය වය වශයෙන් දැක බිඳීම දැක්මෙහි ප්‍රඥාව විදර්ශනා ඥානය වේද? රූපය අරමුණු කොට ඇති (ii) සිත ඉපද බිඳෙයි. ඒ අරමුණ මෙනෙහි කොට ඒ චිත්තයාගේ බිඳීම නැවත නැවත බලයි. (iii) කෙසේ නැවත නැවත බලයිද? අනිත්‍ය වශයෙන් බලයි. නිත්‍ය වශයෙන් නොවේ. දුක්ඛ වශයෙන් බලයි. සැප වශයෙන් නොවෙයි අනාත්ම වශයෙන් බලයි, ආත්ම වශයෙන් නොවෙයි. කලකිරෙයි. සතුටු නොවෙයි වෙන් වෙයි, නොඇලෙයි, නැති කරයි, නොඋපදවයි, දුරුකරයි නොගනියි.
52 අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති. දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති. අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති. නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති. විරජ්ජන්තො රාගං පජහති. නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති. පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. වෙදනාරම්මණතා...පෙ.... සඤ්ඤාරම්මණතා... සඞ්ඛාරාරම්මණතා... විඤ්ඤාණාරම්මණතා... චක්ඛු...පෙ.... ජරාමරණාරම්මණතා චිත්තං උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජති. තං ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා තස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගං අනුපස්සති. අනුපස්සතීති, කථං අනුපස්සති? අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො. දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො. අනත්තතො අනුපස්සති, නො අත්තතො. නිබ්බින්දති, නො නන්දති. විරජ්ජති, නො රජ්ජති. නිරොධෙති, නො සමුදෙති. පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති. දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති. අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති. නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති. විරජ්ජන්තො රාගං පජහති. නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති. පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. වත්ථුසඞ්කමනා චෙව, පඤ්ඤාය ච විවට්ටනා; ආවජ්ජනා බලඤ්චෙව, පටිසඞ්ඛා විපස්සනා. ආරම්මණඅන්වයෙන , උභො එකවවත්ථනා (එකවවත්ථානා (ක.)); නිරොධෙ අධිමුත්තතා, වයලක්ඛණවිපස්සනා. ආරම්මණඤ්ච පටිසඞ්ඛා, භඞ්ගඤ්ච අනුපස්සති; සුඤ්ඤතො ච උපට්ඨානං, අධිපඤ්ඤා විපස්සනා. කුසලො තීසු අනුපස්සනාසු, චතස්සො ච (චතූසු ච (ස්‍යා.)) විපස්සනාසු; තයො උපට්ඨානෙ කුසලතා, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා භඞ්ගානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විපස්සනෙ ඤාණං’’.	52 අනිත්‍ය වශයෙන් බලන්නේ නිත්‍ය සංඥාව දුරු කරයි, දුක් වශයෙන් බලන්නේ, සැප සංඥාව දුරු කරයි. අනාත්ම වශයෙන් බලන්නේ ආත්ම සංඥාව දුරු කරයි. කලකිරෙන්නේ තෘෂ්ණාව සතුට දුරු කරයි. නොඇලෙන්නේ රාගය දුරලයි. නැති කරන්නේ පහළවීම දුරු කරයි. අත් හරින්නේ ගැනීම දුරුකරයි. (iv) වේදනාව අරමුණුකොට ඇති (මෙහි (ii) යොදන්න) සංඥාව අරමුණු කොට ඇති (මෙහි (ii) සංස්කාරයන් අරමුණුකොට ඇති (මෙහි (ii) විඤ්ඤාණය අරමුණුකොට ඇති (මෙහි (ii) ඇස අරමුණුකොට ඇති (මෙහි (ii) ජරාමරණයන් අරමුණු කොට ඇති (මෙහි (ii) යොදන්න.) “පළමු අරමුණෙන් අනෙක් අරමුණකට මාරුවීමද උදය ලක්ෂණය දක්නා ඥානය අත්හැර වය ලක්ෂණය දක්නා ඉපදවීමද එක් එක් ධර්මයක භංගය දැක ඒ භංගය අරමුණු කොට ඇති චිත්තයාගේද භංගය දැකීම පිණිස අනතුරුවම මෙනෙහි කළ හැකි බවද යන තුන ආරම්මණ පටිසංඛා භංගානුපස්සනා නමි. “ප්‍රත්‍යක්ෂ වශයෙන් දක්නාලද අරමුණට අනුව අතීත අනාගත ධර්මයන්ගේ භංගයද සමාන කොට මෙනෙහි කිරීමද ඒ භංග සංඛ්‍යාත නිරෝධයට නැඹුරුව පැවැත්මද යන මේ තුන වය ලක්ඛණ විපස්සනා නමි. “රූපාදි ආරම්මණ දැක ඒ ආරම්මණයාගේ භංගයද එය අරමුණුකොට ඇති චිත්තයාගේ භංගයද නැවත නැවත බලයි. එසේ භංගය දක්නාහට නාම රූප ධර්මයන්ගේ භංගයම දැක්මෙන් ශුන්‍යතාව වැටහෙයි. මේ තුන අධිපඤ්ඤා විපස්සනා නමි. “අනිච්චානුපස්සනාදි ත්‍රිවිධ අනුපස්සනාවන්හි දක්ෂවූද නිබ්බිදානුපස්සනාදි සතර අනුපස්සනාවන්හි දක්ෂවූද මහණ තෙම ක්ෂය වශයෙන් ව්‍යය වශයෙන් ශුන්‍යතා වශයෙන් යන ත්‍රිවිධ උපට්ඨානයෙහි දක්ෂතාවයෙන් නොයෙක් දෘෂ්ටීන් කරණකොටගෙන කම්පා නොවෙයි.” එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් පළමු අරමුණ දැක භංගය දැක්මෙහි ප්‍රඥාව විදර්ශනා ඥානයයි කියනු ලැබේ.
8. ආදීනවඤාණනිද්දෙසො	8. ආදීනවඤාණනිද්දෙසො
53 කථං භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං? උප්පාදො භයන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං භයන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. නිමිත්තං භයන්ති...පෙ.... ආයූහනා භයන්ති...පෙ.... පටිසන්ධි භයන්ති... ගති භයන්ති... නිබ්බත්ති භයන්ති... උපපත්ති භයන්ති... ජාති භයන්ති... ජරා භයන්ති... බ්‍යාධි භයන්ති ... මරණං භයන්ති... සොකො භයන්ති... පරිදෙවො භයන්ති... උපායාසො භයන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. අනුප්පාදො ඛෙමන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. අප්පවත්තං ඛෙමන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... අනුපායාසො ඛෙමන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො භයං, අනුප්පාදො ඛෙමන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්තං භයං, අප්පවත්තං ඛෙමන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... උපායාසො භයං, අනුපායාසො ඛෙමන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො දුක්ඛන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං දුක්ඛන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං...පෙ.... උපායාසො දුක්ඛන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. අනුප්පාදො සුඛන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. අප්පවත්තං සුඛන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... අනුපායාසො සුඛන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො දුක්ඛං, අනුප්පාදො සුඛන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්තං දුක්ඛං, අප්පවත්තං සුඛන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... උපායාසො දුක්ඛං, අනුපායාසො සුඛන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො සාමිසන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං සාමිසන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං...පෙ.... උපායාසො සාමිසන්ති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. අනුප්පාදො නිරාමිසන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. අප්පවත්තං නිරාමිසන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... අනුපායාසො නිරාමිසන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො සාමිසං, අනුප්පාදො නිරාමිසන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්තං සාමිසං, අප්පවත්තං නිරාමිසන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... උපායාසො සාමිසං, අනුපායාසො නිරාමිසන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො සඞ්ඛාරාති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං සඞ්ඛාරාති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං...පෙ.... උපායාසො සඞ්ඛාරාති - භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. අනුප්පාදො නිබ්බානන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. අප්පවත්තං නිබ්බානන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... අනුපායාසො නිබ්බානන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො සඞ්ඛාරා, අනුප්පාදො නිබ්බානන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්තං සඞ්ඛාරා, අප්පවත්තං නිබ්බානන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං...පෙ.... උපායාසො සඞ්ඛාරා, අනුපායාසො නිබ්බානන්ති - සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදඤ්ච පවත්තඤ්ච, නිමිත්තං දුක්ඛන්ති පස්සති; ආයූහනං පටිසන්ධිං, ඤාණං ආදීනවෙ ඉදං. අනුප්පාදං අප්පවත්තං, අනිමිත්තං සුඛන්ති ච; අනායූහනං අප්පටිසන්ධිං, ඤාණං සන්තිපදෙ ඉදං. ඉදං ආදීනවෙ ඤාණං, පඤ්චඨානෙසු ජායති; පඤ්චඨානෙ සන්තිපදෙ, දස ඤාණෙ පජානාති; ද්වින්නං ඤාණානං කුසලතා, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං’’.	53 [68] කෙසේ නම් භය වශයෙන් වැටහීමේ පවත්නා නුවණ ආදීනව ඤාණය වන්නේද? ඉපදීම (ii) භයකැයි භය වශයෙන් වැටහීමේ ප්‍රඥාව ආදීනව ඥාන නමි (iii) පැවැත්ම (මෙහි (ii) යොදන්න) සංස්කාරනිමිත්ත (මෙහි (ii) යොදන්න) කර්ම රැස්කිරීම (මෙහි ii) - ප්‍රතිසන්ධිය (මෙහි ii) - ගතිය (මෙහි ii) -ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීමද (මෙහි ii) - විපාකයන්ගේ පහළවීම (මෙහි ii) - ජාතිය (ඉපදීම) මෙහි ii) ජරාව (මෙහි ii) - ව්‍යාධිය (මෙහි ii) - මරණය (මෙහි ii) - ශෝකය (මෙහි ii) - හැඬීම -(මෙහි ii) දැඩි වෙහෙස - (මෙහි ii) [69] නොඉපදීම (ii) අභය යයි සංසිඳීමට ස්ථානවූ නිවණෙහි ඥානය (මෙහි (ii)) නොපැවැත්ම (මෙහි (ii)) යෙදිය යුතුයි. (මෙහි පහත දක්වන වචන අගට (69 (ii) යොදන්න) නොපැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත නොවීම-, කර්ම රැස් නොකිරීම-, ප්‍රතිසන්ධි නොවීම-, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළනොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීම-, ජාතිය (ඉපදීම) හටනොගැනීම-, ජරාවට නොයෑම-, ව්‍යාධියක් නොවීම-, අමරණීය බව-, සොකය නොමැති බව-, හැඬීමක් නැතිබව-, දැඩි වෙහෙස (උපායාස) රහිත බව-, [70] ඉපදීම භයය නොඉපදීම (ii) අභයයයි සංසිඳීම ස්ථානවූ නිවණෙහි ඥානය වෙයි (iii) (පහතදක්වන වාක්‍ය අගට මෙහි (ii) යොදන්න) පැවැත්ම භයය, නොපැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත භයය, අසංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස්කිරීම භයය කර්ම රැස්නොකිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය භයය, අප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය භයය, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම භයය, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම භයය, විපාකයන්ගේ පහළනොවීම-, ජාතිය (උත්පත්තිය) භයය, අජාතිය-, ජරාව භයය, අජරාව-, ව්‍යාධිය භයය, අව්‍යාධිය-, මරණය භයය, අමරණය-, සොකය භයය, අසොකය-, පරිදෙවය (හැඬීම) භයය, නොහැඬීම-, උපායාසය (දැඩි වෙහෙස) භයය, අනුපායාසය, [71] ඉපදීම (ii) දුකය යයි භය වශයෙන් වැටහීමේ ප්‍රඥාව ආදීනව ඥාන නමි. (iii) (පහත දක්වන වචන අගට මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස්කිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම-, ජාතිය-, ජරාව-, ව්‍යාධිය-, මරණය-, ශෝකය-, හැඬීම, දැඩි වෙහෙස (උපායාසය)-, [72] නොඉපදීම (ii) සැපයයි ශාන්ති පදය වූ නිවණෙහි නුවණයි. (iii) පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) නොපැවැත්ම-, අසංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස්නොකිරීම, අප්‍රතිසන්ධිය-, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළනොවීම-, අජාතිය-, අව්‍යාධිය- අමරණය-, අශෝකය-, අපරිදෙවය (නොහැඬීම)-, අනුපායාසය-, [73] ඉපදීම දුකය නොඉපදීම (ii) සැපයයි ශාන්තිපදයවූ නිවණෙහි නුවණ (iii) පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න) පැවැත්ම දුකය, නොපැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත දුකය අසංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස්කිරීම දුකය, කර්ම රැස් නොකිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය දුකය, අප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය දුකය, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම දුකය, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම දුකය. විපාකයන්ගේ පහළනොවීම-, ජාතිය දුකය, අජාතිය-, ජරාවදුකය, අජරාව-, ව්‍යාධියදුකය, අව්‍යාධිය-, මරණය, දුකය, අමරණය-, ශෝකය දුකය, අශෝකය-, පරිදෙවය (හැඬීම) දුකය, අපරිදෙවය-, උපායාසය (දැඩි වෙහෙස) දුකය, අනුපායාසය-, [74] ඉපදීම (ii) තෘෂ්ණා සහිතයයි භය වශයෙන් වැටහීමේ ප්‍රඥාව ආදීනව ඥානනමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස්කිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම-, ජාතිය-, ජරාව-, ව්‍යාධිය-, මරණය-, ශෝකය-, හැඬීම, දැඩි වෙහෙස (උපායාසය)-, [75] නොඉපදීම (ii) ශාන්ති පදයවූ නිවණෙහි නුවණයි. (iii) පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) නොපැවැත්ම-, අසංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස් නොකිරීම-, අප්‍රතිසන්ධිය-, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීම-, අජාතිය-, අව්‍යාධිය-, අමරණය-, අශෝකය-, අපරිදෙවය-, (නොහැඬීම)-, අනුපායාසය-, [76] ඉපදීම තෘෂ්ණා සහිතය නොඉපදීම (ii) තෘෂ්ණා රහිතයයි ශාන්ති පදයවූ නිවණෙහි නුවණයි. (iii) (මෙහි පහත දක්වන වාක්‍ය අගට ((ii) යොදන්න.) පැවැත්ම තෘෂ්ණා සහිතය, නොපැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත තෘෂ්ණා සහිතය, අසංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස් කිරීම තෘෂ්ණා සහිතය, කර්ම රැස් නොකිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය තෘෂ්ණා සහිතය, අප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය තෘෂ්ණා සහිතය, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම තෘෂ්ණා සහිතය, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම තෘෂ්ණා සහිතය, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීම-, ජාතිය තෘෂ්ණා සහිතය, අජාතිය-, ජරාව තෘෂ්ණා සහිතය, අජරාව-, ව්‍යාධිය තෘෂ්ණා සහිතය, අව්‍යාධිය-, මරණය තෘෂ්ණා සහිතය, අමරණය-, ශෝකය තෘෂ්ණා සහිතය, අශෝකය-, පරිදෙවය (හැඬීම) තෘෂ්ණා සහිතය, අපරිදෙවය-, උපායාසය (දැඩි වෙහෙස) තෘෂ්ණා සහිතය, අනුපායාසය-, [77] ඉපදීම (ii) සංස්කාරයයි භය වශයෙන් වැටහීමේ ප්‍රඥාව ආදීනව ඥාන නමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස්කිරීම-ප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම-, ජාතිය-, ජරාව-, ව්‍යාධිය-, මරණය-, ශෝකය-, හැඬීම-, දැඩි වෙහෙස, (උපායාසය)-. [78] නොඉපදීම (ii) නිවණයයි. ශාන්ති පදයවූ නිවණෙහි නුවණයි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) නොපැවැත්ම-, අසංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස් නොකිරීම-, අප්‍රතිසන්ධිය-, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීම-, අජාතිය-, අව්‍යාධිය-, අමරණය-, අශෝකය-, අපරිදෙවය (නොහැඬීම)-, අනුපායාසය-, [79] ඉපදීම සංස්කාරය, නොඉපදීම (ii) නිවණයයි ශාන්ති පදයවූ නිවණෙහි නුවණයි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්ම සංස්කාරය නොපැවැත්ම-, සංස්කාර නිමිත්ත සංස්කාරය, අසංස්කාර නිමිත්ත-, කර්ම රැස් කිරීම සංස්කාරය, කර්ම රැස් නොකිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය සංස්කාරය, අප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය සංස්කාරය, නොගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම සංස්කාරය, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම සංස්කාරය, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීම-, ජාතිය සංස්කාරය, අජාතිය-, ජරාව සංස්කාරය, අජරාව-, ව්‍යාධිය සංස්කාරය, අව්‍යාධිය-, මරණය සංස්කාරය, අමරණය-, ශෝකය සංස්කාරය, අශෝකය-, පරිදෙවය (හැඬීම) සංස්කාරය, අපරිදෙවය-, උපායාසය (දැඩි වෙහෙස) සංස්කාරය, අනුපායාසය-, [80] ඉපදීමද පැවැත්මද නිමිත්තද කර්ම රැස් කිරීමද ප්‍රතිසන්ධියද දුකයයි දක්නේය. මෙය ආදීනව දක්නා ඥානය වේ. නොඉපදීමද නොපැවැත්මද අනිමිත්තද කර්ම රැස් නොකිරීමද ප්‍රතිසන්ධි නොගැනීමද සැපයයි දක්නේය. මෙය ශාන්ති පදයවූ නිවණෙහි නුවණයි. මේ ආදීනව ඤාණය ස්ථාන පසෙක්හි උපදී. ස්ථාන පසක ශාන්ති පදයෙහි ඥානය උපදියි. “මෙසේ යොගාවචරතෙම දශ ඥානයන්ගේ දක්ෂතාවයෙන් නොයෙක් දෘෂ්ටීන්හි කම්පා නොවේ. [81] එය දැනීම අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් භය වශයෙන් වැටහීමේ ප්‍රඥාව ආදීනව ඥානයයි කියනු ලැබේ.
9. සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණනිද්දෙසො	9. සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණනිද්දෙසො
54 කථං මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා (මුච්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා (ක.)) පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං? උප්පාදං මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා (උප්පාදමුඤ්චිතුකම්‍යතා... (ස්‍යා.)) පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං, පවත්තං මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං, නිමිත්තං මුඤ්චිතුකම්‍යතා...පෙ.... ආයූහනං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... පටිසන්ධිං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... ගතිං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... නිබ්බත්තිං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... උපපත්තිං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... ජාතිං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... ජරං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... බ්‍යාධිං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... මරණං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... සොකං මුඤ්චිතුකම්‍යතා... පරිදෙවං මුඤ්චිතුකම්‍යතා...පෙ.... උපායාසං මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. උප්පාදො දුක්ඛන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. පවත්තං දුක්ඛන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං...පෙ.... උපායාසො දුක්ඛන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. උප්පාදො භයන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. පවත්තං භයන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං...පෙ.... උපායාසො භයන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. උප්පාදො සාමිසන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. පවත්තං සාමිසන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං...පෙ.... උපායාසො සාමිසන්ති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. උප්පාදො සඞ්ඛාරාති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. පවත්තං සඞ්ඛාරාති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං...පෙ.... උපායාසො සඞ්ඛාරාති - මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. උප්පාදො සඞ්ඛාරා, තෙ සඞ්ඛාරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛතීති - සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා. යෙ ච සඞ්ඛාරා යා ච උපෙක්ඛා උභොපෙතෙ සඞ්ඛාරා, තෙ සඞ්ඛාරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛතීති - සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා. පවත්තං සඞ්ඛාරා...පෙ.... නිමිත්තං සඞ්ඛාරා... ආයූහනා සඞ්ඛාරා... පටිසන්ධි සඞ්ඛාරා... ගති සඞ්ඛාරා... නිබ්බත්ති සඞ්ඛාරා... උපපත්ති සඞ්ඛාරා... ජාති සඞ්ඛාරා... ජරා සඞ්ඛාරා... බ්‍යාධි සඞ්ඛාරා... මරණං සඞ්ඛාරා... සොකො සඞ්ඛාරා... පරිදෙවො සඞ්ඛාරා...පෙ.... උපායාසො සඞ්ඛාරා, තෙ සඞ්ඛාරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛතීති - සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා. යෙ ච සඞ්ඛාරා යා ච උපෙක්ඛා උභොපෙතෙ සඞ්ඛාරා, තෙ සඞ්ඛාරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛතීති - සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා.	54 කෙසේනම් මිදෙනු කැමති භාවයෙන් පරීක්ෂා කොට මැදහත් වීමෙහි ප්‍රඥාව සංස්කාරොපෙක්ෂා ඤාණය වේද? ඉපදීමෙන් (ii) මිදෙනු කැමැත්තෙන් පරීක්ෂා කොට මැදහත්වීමෙහි ප්‍රඥාව සංස්කාරොපෙක්ෂා ඥාන නමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්මෙන්-, නිමිත්තෙන්-, කර්ම රැස් කිරීමෙන්-, ප්‍රතිසන්ධියෙන්-, ගතියෙන්-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ වීමෙන්-, විපාකයන්ගේ පහළවීමෙන්-, ජාතියෙන්-, ජරාවෙන්-, ව්‍යාධියෙන්-, මරණයෙන්-, ශෝකයෙන්-, හැඬීමෙන්-, දැඩි වෙහෙසින් (උපායාසයෙන්)-. [82] ඉපදීම (ii) දුකයයි මිදෙනු කැමැත්තෙන් පරීක්ෂා කොට මැදහත්වීමෙහි ප්‍රඥාව සංස්කාරොපෙක්ෂා ඤාණ නමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්ම-, නිමිත්ත-, කර්ම රැස් කිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම-, විපාකයන්ගේ පහළ වීම-, ජාතිය-, ජරාව-, ව්‍යාධිය-, මරණය-, ශෝකය-, හැඬීම-, දැඩි වෙහෙස (උපායාසය)-, [83] ඉපදීම (ii) භයයයි මිදෙනු කැමති ස්වභාවයෙන් ලක්ෂණ පරීක්ෂාකොට මැදහත්වීමෙහි ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛාඤාණ නමි. (iii) පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න) පැවැත්ම- නිමිත්ත- කර්ම රැස්කිරීම-ප්‍රතිසන්ධිය- ගතිය- ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම- විපාකයන්ගේ පහළවීම-, ජාතිය-, ජරාව-, ව්‍යාධිය-, මරණය-, ශෝකය-, හැඬීම-, දැඩිවෙහෙස (උපායාසය)- [84] ඉපදීම (ii) තෘෂ්ණා සහිතයයි මිදෙනු කැමැති ස්වභාවයෙන් පරීක්ෂා කොට මැදහත් වීමේ ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. (iii) (මෙහි 83 ඡේදයේ සඳහන් වාක්‍ය අගට 84 (ii) යොදාගත යුතුයි.) [85] ඉපදීම (ii) සංස්කාරයයි මිදෙනු කැමති ස්වභාවයෙන් පරීක්ෂාකොට මැදහත්විමේ ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. (iii) (මෙහි 83 වෙනි ඡේදයේ සඳහන් වාක්‍ය අගට 85 (ii) යොදන්න.) [86] ඉපදීම (ii) සංස්කාරයෝයි ඒ සංස්කාරයන් මැදහත්ව බලානුයි සංඛාරුපෙක්ඛා නමි. යම් සංස්කාර කෙනෙක් වෙත්ද යම් උපෙක්ෂාවක් වෙයිද, ඒ දෙකම සංස්කාර නම් වෙත්. ඒ සංස්කාරයන් මැදහත්ව බලානුයි සංඛාරුපෙක්ඛා නමි. (iii) (මෙහි 83 වෙනි ඡේදයේ සඳහන් වාක්‍ය අගට 86 (ii) යොදන්න.)
55 කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? අට්ඨහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. පුථුජ්ජනස්ස කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? සෙක්ඛස්ස කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? වීතරාගස්ස කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? පුථුජ්ජනස්ස ද්වීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. සෙක්ඛස්ස තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. වීතරාගස්ස තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. පුථුජ්ජනස්ස කතමෙහි ද්වීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? පුථුජ්ජනො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අභිනන්දති වා විපස්සති වා. පුථුජ්ජනස්ස ඉමෙහි ද්වීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. සෙක්ඛස්ස කතමෙහි තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? සෙක්ඛො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අභිනන්දති වා විපස්සති වා පටිසඞ්ඛාය වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති. සෙක්ඛස්ස ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. වීතරාගස්ස කතමෙහි තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? වීතරාගො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං විපස්සති වා පටිසඞ්ඛාය වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, තදජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා සුඤ්ඤතවිහාරෙන වා අනිමිත්තවිහාරෙන වා අප්පණිහිතවිහාරෙන වා විහරති. වීතරාගස්ස ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති.	55 [87] කෙතෙක් ආකාරයකින් සංස්කාරොපෙක්ෂා ඥානයෙන් අන්සිතකට යොමුකරයිද? අට ආකාරයකින් සංස්කාරොපෙක්ෂා ඥානයෙන් අන් සිතකට යොමු කිරීම වෙයි. පෘථග්ජනයාහට කෙතෙක් ආකාරයකින් සංස්කාරොපෙක්ෂා ඥානයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීමවෙයිද? ශෛක්ෂයාහට කෙතෙක් ආකාරයකින් සංස්කාරොපෙක්ෂා ඥානයෙන් අන්සිතකට යොමුකිරීම වෙයිද? රහතන් වහන්සේට කෙතෙක් ආකාරයකින් සංඛාරුපෙක්ඛා ඥානයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීමවේද? පෘථග්ජනයාහට දෙයාකාරයකින් සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමුවීමවෙයි. ශෛක්ෂයාහට තුන් ආකාරයකින් සංඛාරුපෙක්ඛාඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීමවෙයි. රහතන් වහන්සේට තුන් ආකාරයකින් සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීම වෙයි. පෘථග්ජනයාහට කිනම් දෙයාකාරයකින් සංඛාරුපෙක්ඛාඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමුකිරීම වෙයිද? පෘථග්ජන තෙම සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයට ඇලෙන්නේ හෝ වෙයි. එය විදර්ශනා කරන්නේ හෝ වෙයි. පෘථග්ජනයාහට මේ දෙයාකාරයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීමවෙයි. ශෛක්ෂයාහට කිනම් තුන් ආකාරයකින් සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන් සිතකට යොමු කිරීම වේද? ශෛක්ෂතෙම සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයට ඇලෙන්නේ හෝ වෙයි. එය විදර්ශනා කරන්නේ හෝ වෙයි. අනිත්‍යාදි වශයෙන් මෙනෙහි කොට ඵල සමාපත්තියට පැමිණෙන්නේ හෝ වෙයි. ශෛක්ෂයා හට මේ තුන් ආකාරයෙන් සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණය අන් සිතකට යොමු කිරීම වෙයි. [88] රහතන් වහන්සේට කිනම් තුන් ආකාරයකින් සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීම වේද? රහත් පුද්ගලතෙම සංඛාරුපෙක්ඛාඤාණය විදර්ශනා කරන්නේ හෝ වෙයි. අනිත්‍යාදි වශයෙන් මෙනෙහි කොට ඵලසමාපත්තියට පැමිණෙන්නේ හෝ වෙයි. එය මැදහත්ව බලා සුඤ්ඤතානුපස්සනා විහාරයෙන් හෝ අනිමිත්තානු පස්සනා විහාරයෙන් හෝ අප්පණිහිතානුපස්සනා විහාරයෙන් හෝ වාසය කරයි. රහත් පුද්ගලයාට මේ තුන් ආකාරයෙන් සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමුවීම වෙයි.
56 කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො එකත්තං හොති? පුථුජ්ජනස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අභිනන්දතො චිත්තං කිලිස්සති, භාවනාය පරිපන්ථො හොති, පටිවෙධස්ස අන්තරායො හොති, ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයො හොති. සෙක්ඛස්සපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අභිනන්දතො චිත්තං කිලිස්සති, භාවනාය පරිපන්ථො හොති, උත්තරිපටිවෙධස්ස අන්තරායො හොති, ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයො හොති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො එකත්තං හොති අභිනන්දට්ඨෙන. කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො එකත්තං හොති? පුථුජ්ජනො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අනිච්චතොපි දුක්ඛතොපි අනත්තතොපි විපස්සති. සෙක්ඛොපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අනිච්චතොපි දුක්ඛතොපි අනත්තතොපි විපස්සති. වීතරාගොපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අනිච්චතොපි දුක්ඛතොපි අනත්තතොපි විපස්සති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො එකත්තං හොති අනුපස්සනට්ඨෙන. කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති? පුථුජ්ජනස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කුසලා හොති. සෙක්ඛස්සපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කුසලා හොති. වීතරාගස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අබ්‍යාකතා හොති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති කුසලාබ්‍යාකතට්ඨෙන. කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති? පුථුජ්ජනස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කිඤ්චිකාලෙ සුවිදිතා හොති, කිඤ්චිකාලෙ න සුවිදිතා හොති. සෙක්ඛස්සපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කිඤ්චිකාලෙ සුවිදිතා හොති, කිඤ්චිකාලෙ න සුවිදිතා හොති. වීතරාගස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අච්චන්තං සුවිදිතා හොති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති විදිතට්ඨෙන ච අවිදිතට්ඨෙන ච. කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති? පුථුජ්ජනො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අතිත්තත්තා විපස්සති. සෙක්ඛොපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අතිත්තත්තා විපස්සති. වීතරාගො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං තිත්තත්තා විපස්සති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති තිත්තට්ඨෙන ච අතිත්තට්ඨෙන ච. කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති? පුථුජ්ජනො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං තිණ්ණං සංයොජනානං පහානාය සොතාපත්තිමග්ගං පටිලාභත්ථාය විපස්සති. සෙක්ඛො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං තිණ්ණං සඤ්ඤොජනානං පහීනත්තා උත්තරිපටිලාභත්ථාය විපස්සති. වීතරාගො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං සබ්බකිලෙසානං පහීනත්තා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථාය විපස්සති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති පහීනට්ඨෙන ච අප්පහීනට්ඨෙන ච. කථං සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති? සෙක්ඛො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අභිනන්දති වා විපස්සති වා පටිසඞ්ඛාය වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති. වීතරාගො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං විපස්සති වා පටිසඞ්ඛාය වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, තදජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා සුඤ්ඤතවිහාරෙන වා අනිමිත්තවිහාරෙන වා අප්පණිහිතවිහාරෙන වා විහරති. එවං සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති විහාරසමාපත්තට්ඨෙන.	56 [89] කෙසේ නම් පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමුවීම සමානවේද? සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයට ඇලෙන්නාවූ පෘථග්ජනයාගේ සිත කිලුටු වෙයි. භාවනාවට බාධාවෙයි, ප්‍රතිවෙධයට අන්තරායවෙයි, මතු ප්‍රතිසන්ධියට ප්‍රත්‍යවෙයි. සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයට ඇලෙන්නාවූ ශෛක්ෂයාගේද සිත කිලිටි වෙයි. භාවනාවට බාධාවෙයි. ඉහළ මාර්ගඵල ප්‍රතිවෙධයට අන්තරායවෙයි, මතු ප්‍රතිසන්ධියට ප්‍රත්‍යවෙයි. මෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීම ඇලීම් ස්වභාවයෙන් සමාන බවට පැමිණෙයි. [90] කෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද රහත්හුගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීම සමානවේද? පෘථග්ජනතෙම සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණය අනිත්‍ය වශයෙන්ද දුක්වශයෙන්ද අනාත්ම වශයෙන්ද විදර්ශනා කරයි. ශෛක්ෂ තෙමේද සංඛාරුපෙක්ඛාඤාණය අනිත්‍ය වශයෙන්ද දුක් වශයෙන්ද අනාත්ම වශයෙන්ද විදර්ශනා කරයි. අර්හත් පුද්ගල තෙමේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණය අනිත්‍ය වශයෙන්ද දුක් වශයෙන්ද අනාත්ම වශයෙන්ද මෙනෙහි කරයි. මෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන් සිතකට යොමුකිරීම නැවත නැවත බැලීම් ස්වභාවයෙන් සමාන බවට පැමිණෙයි. [91] කෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන් සිතකට යොමු කිරීම අසමාන වේද? පෘථග්ජනයාගේ සංඛාරුපෙක්ඛාව කුසල් වෙයි. ශෛක්ෂයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛාව කුසල් වෙයි. අර්හත් පුද්ගලයාගේ සංඛාරුපෙක්ඛාව අව්‍යාකෘතවෙයි. මෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන් සිතකට යොමු කිරීම කුශල අව්‍යාකෘත ස්වභාවයෙන් අසමාන වෙයි. පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණය අසමානවේද? පෘථග්ජනයාගේ සංඛාරුපෙක්ඛාව කිසිකලෙක ප්‍රකටවෙයි. කිසිකලෙක ප්‍රකට නොවෙයි. ශෛක්ෂයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛාව කිසිකලෙක ප්‍රකටවෙයි කිසිකලෙක ප්‍රකට නොවෙයි. අර්හත් පුද්ගලයාගේ සංඛාරුපෙක්ඛාව නිරතුරු ප්‍රකට වූයේම වෙයි. මෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමුවීම ප්‍රකටවීම් ස්වභාවයෙන් අසමාන වෙයි. [92] කෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන් සිතකට යොමුවීම අසමාන වේද? පෘථග්ජනතෙම විදර්ශනා අවසාන නොකළ හෙයින් සංඛාරුපෙක්ඛාව විදර්ශනා කරයි. ශෛක්ෂ තෙමේද විදර්ශනා කටයුතු අවසාන නොකළ හෙයින් සංඛාරුපෙක්ඛාව විදර්ශනා කරයි. අර්හත් පුද්ගලතෙම විදර්ශනා කටයුතු අවසාන කළ හෙයින් සංඛාරුපෙක්ඛාව විදර්ශනා කරයි. මෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේ අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමුකිරීම අසමාන බවට පැමිණේ. [93] කෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීම අසමාන වේද? පෘථග්ජනතෙම සංඛාරුපෙක්ඛාව සංයෝජන තුනක් පහකිරීමෙන් සෝවාන් මාර්ගය ලැබීම පිණිස විදර්ශනා කරයි. ශෛක්ෂතෙම සංඛාරුපෙක්ඛාව සංයෝජන තුනක් පහකළ හෙයින් ඉහළ මාර්ග ඵල ලැබීම පිණිස විදර්ශනා කරයි. අර්හත් පුද්ගලතෙම සංඛාරුපෙක්ඛාව සියලු කෙලෙස් පහකළ හෙයින් ඉහාත්මයෙහි සැප විහරණය පිණිස විදර්ශනා කරයි. මෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමුකිරීම කෙලෙස් පහකරණ ආකාරයෙන් අසමාන බවට පැමිණෙයි. [94] කෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීම අසමාන වෙයිද? පෘථග්ජන තෙම සංඛාරුපෙක්ඛාවට ඇලෙන්නේ හෝ වෙයි. එය විදර්ශනා කරන්නේ හෝ වෙයි. මෙනෙහි කරන්නේ හෝ වෙයි. ශෛක්ෂ තෙමේද සංඛාරුපෙක්ඛාවට ඇලෙන්නේ හෝ වෙයි. එය විදර්ශනා කරන්නේ හෝ වෙයි. මෙනෙහිකොට ඵල සමාපත්තියට සමවදින්නේ හෝ වෙයි, අර්හත් පුද්ගල තෙමේ සංඛාරුපෙක්ඛාව විදර්ශනා කරන්නේ වෙයි. මෙනෙහි කොට ඵල සමාපත්තියට සමවදින්නේ හෝ වෙයි. එය මැදහත්ව බලා සුඤ්ඤත විහාරයෙන් හෝ අනිමිත්ත විහාරයෙන් හෝ අප්පණිහිත විහාරයෙන් හෝ වාසය කරන්නේ හෝ වෙයි. මෙසේ පෘථග්ජනයාගේද ශෛක්ෂයාගේද අර්හත් පුද්ගලයාගේද සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙන් අන්සිතකට යොමු කිරීම විහාර සමාපත්තීන්ගේ ස්වභාවයෙන් අසමාන බවට පැමිණෙයි.
57 කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති? කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? අට්ඨ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති. දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති. කතමා අට්ඨ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති? පඨමං ඣානං පටිලාභත්ථාය නීවරණෙ පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. දුතියං ඣානං පටිලාභත්ථාය විතක්කවිචාරෙ පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. තතියං ඣානං පටිලාභත්ථාය පීතිං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං . චතුත්ථං ඣානං පටිලාභත්ථාය සුඛදුක්ඛෙ පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. ඉමා අට්ඨ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති. කතමා දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? සොතාපත්තිමග්ගං පටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්‍යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. සොතාපත්තිඵලසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං...පෙ.... පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. සකදාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය...පෙ.... සකදාගාමිඵලසමාපත්තත්ථාය...පෙ.... අනාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය...පෙ.... අනාගාමිඵලසමාපත්තත්ථාය ...පෙ.... අරහත්තමග්ගං පටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්‍යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. අරහත්තඵලසමාපත්තත්ථාය...පෙ.... සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්තත්ථාය...පෙ.... අනිමිත්තවිහාරසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං...පෙ.... පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. ඉමා දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති.	57 [95] කෙතෙක් සංඛාරුපෙක්ඛාවෝ සමථ වශයෙන් උපදිත්ද, කෙතෙක් සංඛාරුපෙක්ඛාවෝ විපස්සනා වශයෙන් උපදිත්ද? සංඛාරුපෙක්ඛා අටක් සමථ වශයෙන් උපදිත්. සංඛාරුපෙක්ඛා දසයක් විපස්සනා වශයෙන් උපදිත්. කවර සංඛාරුපෙක්ඛා අටක් සමථ වශයෙන් උපදිත්ද? ප්‍රථමධ්‍යානය ලැබීම පිණිස නීවරණයන් මෙනෙහි කොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින්නාවූ ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. ද්විතීයධ්‍යානය ලබනු පිණිස විතර්ක විචාරයන් මෙනෙහිකොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. තෘතීයධ්‍යානය ලබනු පිණිස ප්‍රීතිය මෙනෙහිකොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. චතුර්ථධ්‍යානය ලබනු පිණිස සුඛදුක්ඛයන් මෙනෙහි කොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස රූපසඤ්ඤාවද පටිඝ සඤ්ඤාවද නානත්තසඤ්ඤාවද මෙනෙහිකොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස ආකාසානඤ්චායතන සඤ්ඤාව මෙනෙහි කොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. ආකිඤ්චාඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස විඤ්ඤාණඤ්චායතන සඤ්ඤාව මෙනෙහි කොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සඤ්ඤාව මෙනෙහිකොට මැදහත්ව සිටින ප්‍රඥාව පටිසංඛා ඤාණ නමි. මේ සංඛාරුපෙක්ඛා අට සමථ වශයෙන් උපදිත්. [96] කවර සංඛාරුපෙක්ඛා දසයක් විපස්සනා වශයෙන් උපදිත්ද? ශ්‍රොතාපත්ති මාර්ගයට පැමිණීම පිණිස (ii) ඉපදීමද පැවැත්ම නිමිත්තද කර්ම රැස්කිරීමද ප්‍රතිසන්ධියද ගතියද ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීමද විපාකයන්ගේ පහළවීමද ජාතියද ජරාවද ව්‍යාධියද මරණයද සොකයද පරිදෙවයද උපායාසයද මෙනෙහි කොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණ නමි, (iii) සෝවාන් ඵලයට සමවැදීම පිණිස (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි.) සකෘදාගාමී මාර්ගය ලබනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි.) සකෘදාගාමි ඵලයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි) අනාගාමි මාර්ගය ලබනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි) අනාගාමි ඵලයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි.) අර්හත් මාර්ගයට ලබනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) අර්හත් ඵලයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි) සුඤ්ඤත විහාරයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදාගත යුතුයි.) අනිමිත්ත විහාරයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) [97] මේ සංඛාරුපෙක්ඛා දසය විපස්සනා වශයෙන් උපදිත්.
58 කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කුසලා, කති අකුසලා, කති අබ්‍යාකතා? පන්නරස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කුසලා, තිස්සො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අබ්‍යාකතා. නත්ථි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අකුසලා. පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා, අට්ඨ චිත්තස්ස ගොචරා; පුථුජ්ජනස්ස ද්වෙ හොන්ති, තයො සෙක්ඛස්ස ගොචරා; තයො ච වීතරාගස්ස, යෙහි චිත්තං විවට්ටති. අට්ඨ සමාධිස්ස පච්චයා, දස ඤාණස්ස ගොචරා; අට්ඨාරස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, තිණ්ණං විමොක්ඛාන පච්චයා. ඉමෙ අට්ඨාරසාකාරා, පඤ්ඤා යස්ස පරිච්චිතා; කුසලො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘මුඤ්චිතුකම්‍යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං’’.	58 කෙතෙක් සංඛාරුපෙක්ඛා කුසල් වෙත්ද කෙනෙක් අකුසල් වෙද්ද කෙතෙක් අඛ්‍යාකත වෙද්ද? පසලොසක් සංඛාරුපෙක්ඛා කුසල් වෙත්. තුනක් සංඛාරුපෙක්ඛා අඛ්‍යාකත වෙත්. අකුසල සංඛාරුපෙක්ඛාවක් නැත. “යම් සංඛාරුපෙක්ඛා කෙනෙකුන් කරණකොටගෙන සිත උත්පාදාදිය කෙරෙන් වෙනස් වෙයිද සිතට අරමුණුවූ මෙනෙහි කිරීමෙන් මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාවයයි කියනලද ඒ සංඛාරුපෙක්ඛා අටක් වෙත්. පෘථග්ජනයාට දෙකක් අරමුණු වෙත්. ශෛක්ෂයාට තුනක් අරමුණුවෙත්. වීතරාගී පුද්ගලයාට තුනක් අරමුණු වෙත්. “සමාධියට ප්‍රත්‍ය වන්නාවූ සංඛාරුපෙක්ඛා අටක් වෙත්. මාර්ගඵල ඥානයන්ට භුමිවන සංඛාරුපෙක්ඛා දසයක් වෙත්. ත්‍රිවිධ විමොක්ෂයන්ට සංඛාරුපෙක්ඛා අටලොසක් ප්‍රත්‍ය වෙත්. “මේ අටලොස් ආකාර ප්‍රඥාව යමෙකු විසින් පුරුදු කරනලද්දීද, සංඛාරුපෙක්ඛා ඥාණයන්හි දක්ෂවූ ඒ පුද්ගල තෙම නොයෙක් දෘෂ්ටීන් කරණකොට කම්පා නොවෙයි. මෙය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණනමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් මිදෙනු කැමැත්තෙන් මෙනෙහිකොට මැදහත් ආකාරයෙන් සිටින ප්‍රඥාව සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
10. ගොත්‍රභුඤාණනිද්දෙසො	10. ගොත්‍රභුඤාණනිද්දෙසො
59 කථං බහිද්ධා වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා ගොත්‍රභුඤාණං? උප්පාදං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. පවත්තං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. නිමිත්තං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ආයූහනං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. පටිසන්ධිං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ගතිං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. නිබ්බත්තිං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. උපපත්තිං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ජාතිං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ජරං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. බ්‍යාධිං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. මරණං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. සොකං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. පරිදෙවං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. උපායාසං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු...පෙ.... නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. උප්පාදං අභිභුය්‍යිත්වා අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. පවත්තං අභිභුය්‍යිත්වා අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. නිමිත්තං අභිභුය්‍යිත්වා අනිමිත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු ...පෙ.... බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තං අභිභුය්‍යිත්වා නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. උප්පාදා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. පවත්තා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. නිමිත්තා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. ආයූහනා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. පටිසන්ධියා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. ගතියා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. නිබ්බත්තියා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. උපපත්තියා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. ජාතියා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. ජරාය වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. බ්‍යාධිම්හා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. මරණා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. සොකා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. පරිදෙවා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. උපායාසා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තා වුට්ඨාතීති - ගොත්‍රභු. අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු...පෙ.... නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. උප්පාදා වුට්ඨහිත්වා (වුට්ඨිත්වා (ස්‍යා. ක.)) අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. පවත්තා වුට්ඨහිත්වා අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. නිමිත්තා වුට්ඨහිත්වා අනිමිත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. ආයූහනා වුට්ඨහිත්වා අනායූහනං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. පටිසන්ධියා වුට්ඨහිත්වා අප්පටිසන්ධිං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. ගතියා වුට්ඨහිත්වා අගතිං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. නිබ්බත්තියා වුට්ඨහිත්වා අනිබ්බත්තිං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. උපපත්තියා වුට්ඨහිත්වා අනුපපත්තිං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. ජාතියා වුට්ඨහිත්වා අජාතිං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. ජරාය වුට්ඨහිත්වා අජරං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. බ්‍යාධිම්හා වුට්ඨහිත්වා අබ්‍යාධිං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. මරණා වුට්ඨහිත්වා අමතං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. සොකා වුට්ඨහිත්වා අසොකං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. පරිදෙවා වුට්ඨහිත්වා අපරිදෙවං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. උපායාසා වුට්ඨහිත්වා අනුපායාසං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තා වුට්ඨහිත්වා නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. උප්පාදා විවට්ටතීති - ගොත්‍රභු. පවත්තා විවට්ටතීති - ගොත්‍රභු...පෙ.... බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තා විවට්ටතීති - ගොත්‍රභු. අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු...පෙ.... නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. උප්පාදා විවට්ටිත්වා අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු. පවත්තා විවට්ටිත්වා අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු...පෙ.... බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තා විවට්ටිත්වා නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති - ගොත්‍රභු.	59 [98] කෙසේනම් බාහිරවූ සංස්කාර නිමිත්තෙන් නැගී නිවන් අරමුණට හැරෙන්නාවූ ප්‍රඥාව ගොත්‍රභූ ඤාණ නම් වේද? ඉපදීම (ii) මැඩ පවත්වන හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න) පැවැත්ම-, නිමිත්ත-, කර්ම රැස් කිරීම-, ප්‍රතිසන්ධිය-, ගතිය ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම-, විපාකයන්ගේ පහළවීම-, ජාතිය-, ජරාව-, ව්‍යාධිය-, මරණය-, ශෝකය-, හැඬීම-, දැඩි වෙහෙස (උපායාසය)-, බාහිරවූ සංඛාර නිමිත්ත මැඩ පවත්වන හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. [99] නොඉපදවීමට (ii) බැසගන්නා හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. (iii) පහත දක්වන වාක්‍ය අගට මෙහි (ii) යොදන්න) නොපැවැත්මට-, අනිමිත්තට-, කර්ම රැස් නොකිරීමට-, අප්‍රතිසන්ධියට-, නොගතියට-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීමට-, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීමට-, අජාතියට-, අජරාවට-, අව්‍යාධියට-, අමරණයට-, අශෝකයට-, නොහැඬීමට-, අනුපායාසයට-, නිරෝධයවූ නිවනට බැසගන්නා හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. [100] ඉපදීම මැඩ පවත්වා නොඉපදීමට (ii) බැසගන්නා හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්ම මැඩපවත්වා නොපැවැත්මට-, නිමිත්ත මැඩපවත්වා අනිමිත්තට, බාහිර සංඛාර නිමිත්ත මැඩපවත්වා නිරෝධයවූ නිවනට බැස ගන්නා හෙයින් ගොත්‍රභූ නිමි. [101] ඉපදීමෙන් (ii) නැගිටින හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්මෙන්-, කර්ම රැස් කිරීමෙන්-, ප්‍රතිසන්ධියෙන්-, ගතියෙන්-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීමෙන්-, විපාකයන්ගේ පහළ වීමෙන්-, ජාතියෙන්-, ජරාවෙන්-, ව්‍යාධියෙන්-, මරණයෙන්-, සොකයෙන්-, හැඬීමෙන්-, උපායාසයෙන්-, බාහිර සංඛාර නිමිත්තෙන් නැගිටිනුයි ගොත්‍රභූ නමි. [102] නොඉපදීමට (ii) බැසගන්නා හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (මෙහි (ii) යොදන්න.) නොපැවැත්මට-, අසංස්කාර නිමිත්තට-, කර්ම රැස් කිරීමට-, අප්‍රතිසන්ධියට-, නොගතියට-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීමට-, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීමට-, අජාතියට-, අජරාවට-, අව්‍යාධියට-, අමරණයට-, අශෝකයට-, නොහැඬීමට-, අනුපායාසයට-, නිරෝධයවූ නිවණට. [103] ඉපදීමෙන් නැගිට නොඉපදීමට (ii) බැසගන්නා හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට (iii) මෙහි (ii) යොදන්න) පැවැත්මෙන් නැගිට නොපැවැත්මට නිමිත්තෙන් නැගිට අනිමිත්තට කර්ම රැස්කිරීමෙන් නැගිට කර්ම රැස්නොකිරීමට-, ප්‍රතිසන්ධියෙන් නැගිට ප්‍රතිසන්ධි නොගැනීමට- ගතියෙන් නැගිට ගතිරහිත බවට-ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීමෙන් නැගිට ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීමට- විපාකයන්ගේ පහළවීමෙන් නැගිට විපාකයන්ගේ පහළ නොවීමට- ජාතියෙන් නැගිට ජාති රහිත බවට- ජරාවෙන් නැගිට ජරා රහිත බවට- ව්‍යාධියෙන් නැගිට ව්‍යාධි රහිත බවට-මරණයෙන් නැගිට මරණ රහිත බවට- ශෝකයෙන් නැගිට සොක රහිත බවට- හැඬීමෙන් නැගිට හැඬීම රහිත බවට උපායාසයෙන් නැගිට උපායාස රහිත බවට- බාහිර සංඛාර නිමිත්තෙන් නැගිට නිරෝධයවූ නිවනට බැස ගනීනුයි ගොත්‍රභූ නමි. [104] ඉපදීමෙන් (ii) පෙරලෙයිනුයි ගොත්‍රභූ නමි (ii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට මෙහි (ii) යොදන්න) පැවත්මෙන්-, නිමිත්තෙන්-, කර්ම රැස්කිරීමෙන්-, ප්‍රතිසන්ධියෙන්-, ගතියෙන්-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීමෙන්-, විපාකයන්ගේ පහළවීමෙන්-, ජාතියෙන්-, ජරාවෙන්-, ව්‍යාධියෙන්-, මරණයෙන්-, ශෝකයෙන්-, හැඬීමෙන්-, උපායාසයෙන් බාහිර සංඛාර නිමිත්තෙන් පෙරලෙයිනුයි ගොත්‍රභූ නමි. [105] නොඉපදීමට (ii) බැසගනීනුයි ගොත්‍රභූ නමි. (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට මෙහි (ii) යොදන්න.) නොපැවැත්මට-, අසංස්කාර නිමිත්තට-, කර්ම රැස්නොකිරීමට-, අප්‍රතිසන්ධියට-, නොගතියට-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළනොවීමට-, විපාකයන්ගේ පහළ නොවීමට- අජාතියට-, අජරාවට-, අව්‍යාධියට-, අමරණයට-, අශෝකයට-, නොහැඬීමට-, අනුපායාසයට-නිරෝධවූ නිවනට-, [106] ඉපදීමෙන් පෙරලී නොඉපදීමට (ii) බැසගනීනුයි ගොත්‍රභූ නමි. (iii) (පහත දක්වන වාක්‍ය අගට මෙහි (ii) යොදන්න.) පැවැත්මෙන් පෙරලී නොපැවැත්මට-, සංස්කාර නිමිත්තෙන් පෙරලී අසංස්කාර නිමිත්තට- කර්ම රැස්කිරීමෙන් පෙරලී කර්ම රැස්නොකිරීමට-, ප්‍රතිසන්ධියෙන් පෙරලී අප්‍රතිසන්ධියට-, ගතියෙන් පෙරලී නොගතියට-, ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීමෙන් පෙරළී ස්කන්ධයන්ගේ පහළ නොවීමට-, විපාකයන්ගේ පහළවීමෙන් පෙරලී විපාකයන්ගේ පහළ නොවීමට-, ජාතියෙන් පෙරලී අජාතියට-, ජරාවෙන් පෙරලී අජරාවට-, ව්‍යාධියෙන් පෙරලී අව්‍යාධියට-, මරණයෙන් පෙරලී අමරණයට- ශෝකයෙන් පෙරලී අශෝකයට-, හැඬීමෙන් පෙරලී නොහැඬීමට-, උපායාසයෙන් පෙරලී අනුපායාසයට- බාහිර සංඛාර නිමිත්තෙන් පෙරලී නිරෝධය වූ නිවනට-
60 කති ගොත්‍රභූ ධම්මා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති? කති ගොත්‍රභූ ධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? අට්ඨ ගොත්‍රභූ ධම්මා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති. දස ගොත්‍රභූ ධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති. කතමෙ අට්ඨ ගොත්‍රභූ ධම්මා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති? පඨමං ඣානං පටිලාභත්ථාය නීවරණෙ අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. දුතියං ඣානං පටිලාභත්ථාය විතක්කවිචාරෙ අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. තතියං ඣානං පටිලාභත්ථාය පීතිං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. චතුත්ථං ඣානං පටිලාභත්ථාය සුඛදුක්ඛෙ අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු . නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ඉමෙ අට්ඨ ගොත්‍රභූ ධම්මා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති. කතමෙ දස ගොත්‍රභූ ධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? සොතාපත්තිමග්ගං පටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්‍යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. සොතාපත්තිඵලසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං...පෙ.... අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. සකදාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය...පෙ.... සකදාගාමිඵලසමාපත්තත්ථාය... අනාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය... අනාගාමිඵලසමාපත්තත්ථාය... අරහත්තමග්ගං පටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්‍යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තං අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. අරහත්තඵලසමාපත්තත්ථාය... සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්තත්ථාය... අනිමිත්තවිහාරසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං...පෙ.... අභිභුය්‍යතීති - ගොත්‍රභු. ඉමෙ දස ගොත්‍රභූ ධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති. කති ගොත්‍රභූ ධම්මා කුසලා, කති අකුසලා, කති අබ්‍යාකතා? පන්නරස ගොත්‍රභූ ධම්මා කුසලා, තයො ගොත්‍රභූ ධම්මා අබ්‍යාකතා. නත්ථි ගොත්‍රභූ ධම්මා අකුසලාති. සාමිසඤ්ච නිරාමිසං, පණිහිතඤ්ච අප්පණිහිතං; සඤ්ඤුත්තඤ්ච විසඤ්ඤුත්තං, වුට්ඨිතඤ්ච අවුට්ඨිතං. අට්ඨ සමාධිස්ස පච්චයා, දස ඤාණස්ස ගොචරා; අට්ඨාරස ගොත්‍රභූ ධම්මා, තිණ්ණං විමොක්ඛාන පච්චයා. ඉමෙ අට්ඨාරසාකාරා, පඤ්ඤා යස්ස පරිච්චිතා; කුසලො විවට්ටෙ වුට්ඨානෙ, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘බහිද්ධා වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා ගොත්‍රභුඤාණං’’.	60 [107] කෙතෙක් ගොත්‍රභූ ධර්මයෝ සමථ වශයෙන් උපදිත්ද, කෙතෙක් ගොත්‍රභූ ධර්මයෝ විදර්ශනා වශයෙන් උපදිත්ද? ගොත්‍රභූ ධර්ම අටක් සමථ වශයෙන් උපදිත්. ගොත්‍රභූ ධර්ම දසයක් විදර්ශනා වශයෙන් උපදිත් කවර ගොතභු ධර්ම අටක් සමථ වශයෙන් උපදිත්ද? ප්‍රථම ධ්‍යානය ලබනු පිණිස නීවරණ ධර්මයන් මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූනමි. ද්විතීය ධ්‍යානය ලැබීම පිණිස විතර්ක විචාරයන් මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූ නමි. තෘතීය ධ්‍යානය ලබනු පිණිස ප්‍රීතිය මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූඥාන නමි. චතුර්ථධ්‍යානය ලබනු පිණිස සුඛ දුක්ඛයන් මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූඥාන නමි. ආකාසානඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස රූප සඤ්ඤාව පටිඝසඤ්ඤාව නානත්තසඤ්ඤාව මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූනමි. විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස ආකාසානඤ්චායතන සඤ්ඤාව මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූ නමි. ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස විඤ්ඤාණඤ්චායතන සඤ්ඤාව මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූඥාන නමි. නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතන සමාපත්තිය ලබනු පිණිස ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සඤ්ඤාව මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූ නමි. මේ ගොත්‍රභූ ධර්ම අට සමථයෙන් උපදිත්. [108] කවර දස ගොත්‍රභූ ධර්මයක් විදර්ශනාවෙන් උපදිත්ද? සොතාපත්ති මාර්ගය ලබනු පිණිස (ii) ඉපදීම පැවැත්ම නිමිත්ත කර්ම රැස්කිරීම ප්‍රතිසන්ධි ගැනීම ගතිය ස්කන්ධයන්ගේ පහළවීම විපාකයන්ගේ පහළවීම ජාතිය ජරාව, ව්‍යාධිය, මරණය, සොකය, පරිදෙවය, උපායාසය බාහිර සංඛාර නිමිත්ත මැඩපවත්වන හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. (iii) සොතාපත්ති ඵලයට සමවැදීම පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) මැඩපවත්වන හෙයින් ගොත්‍රභූ නමි. සකෘදාගාමි මාර්ගය ලබනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) සකෘදාගාමි ඵලයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) අනාගාමි මාර්ගය ලබනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න.) අනාගාමි ඵලයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) අර්හත් මාර්ගය ලබනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) අර්හත් ඵලයට සමවදිනු පිණිස සුඤ්ඤත සමවදිනු පිණිස අනිමිත්ත විහාරයට සමවදිනු පිණිස (මෙහි (ii) යොදන්න) මැඩපවත්වානුයි ගොත්‍රභූ නිමි. මේ ගොත්‍රභූ ධර්ම දශය විදර්ශනා වශයෙන් උපදිත්. කෙතෙක් ගොත්‍රභූ ධර්මයෝ කුසල් වෙත්ද, කෙතෙක් අකුසල් වෙත්ද, කෙතෙක් අව්‍යාකෘත වෙත්ද, ගොත්‍රභූ ධර්ම පසලොසක් කුසල් වෙත්. ගොත්‍රභූ ධර්ම තුනක් අව්‍යාකෘත වෙත්. අකුසල ගොත්‍රභූ ධර්මයෝ නැත්තාහ. [109] “ක්ලේශාවිස සහිතවූද ක්ලේශාවිස රහිතවූද නිකන්ති තෘෂ්ණා සහිතවූද නිකන්ති තෘෂ්ණා රහිතවූද නිකන්තිය හා නොබැඳුණාවූද නිකන්තිය හා බැදුණාවූද බාහිර සංඛාර නිමිත්තෙන් නැගී සිටියාවූද බාහිර සංඛාර නිමිත්තෙන් නොනැගියාවූද ගොත්‍රභූ ධර්ම වෙයි. “සමාධියට ප්‍රත්‍යවූ නොග්‍රභූ ධර්ම අටක් වෙත්. ඤාණයට ගොචරවූ ගොත්‍රභූ ධර්ම දසයක් වෙත්. මෙසේ ත්‍රිවිධ විමොක්ෂයට ප්‍රත්‍යවූ ගොත්‍රභූ ධර්මයෝ අටලොසක් වෙත්. “මේ අටලොස් ආකාර ප්‍රඥාව යමෙකු විසින් පුරුදු කරන ලද්දීද, සංඛාර ධර්මයන්ගෙන් නැගිටීමෙහිත් නිවනට පෙරලීමෙහිත් දක්ෂවූ ඒ පුද්ගලතෙම නොයෙක් දෘෂ්ටීන්ගෙන් කම්පා නොවෙත්. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් බාහිර සංඛාරයන් කෙරෙන් නැගිටීමෙහිත් නිවනට පෙරලීමෙහිත් පවත්නා ප්‍රඥාව ගොත්‍රභූඤාණයයි කියනු ලැබේ.
11. මග්ගඤාණනිද්දෙසො	11. මග්ගඤාණනිද්දෙසො
61 කථං දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං? සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨියා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො මිච්ඡාසඞ්කප්පා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා මිච්ඡාවාචාය වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො මිච්ඡාකම්මන්තා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො මිච්ඡාආජීවා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමො මිච්ඡාවායාමා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති මිච්ඡාසතියා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි මිච්ඡාසමාධිතො වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි ...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි ඔළාරිකා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා ඔළාරිකා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි අනුසහගතා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා අනුසහගතා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි රූපරාගා අරූපරාගා මානා උද්ධච්චා අවිජ්ජාය මානානුසයා භවරාගානුසයා අවිජ්ජානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.	61 [110] කෙසේ නම් දෙයාකාරයකින් නැගිටින්නාවූත් සහ වෙන්වන්නාවූත් ප්‍රඥාව මාර්ගඥාන නම්වේද? ශ්‍රොතා පත්ති මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් නැගිටියි. (ii) ඒ මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය ඒ අනුව පවත්නා ක්ලේශයන්ගෙන්ද ස්කන්ධයන්ගෙන්ද නැගිටියි. බාහිර සියලු සංඛාර නිමිති කෙරෙන්ද නැගිටියි. එහෙයින් දෙයාකාරයකින් නැගිටින්නාවූත් වෙන්වන්නාවූත් ප්‍රඥාව මාර්ග ඥානයයි කියනු ලැබේ. (iii) අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සංකල්පනාව මිථ්‍යා කල්පනාවෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න) වැළඳ ගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය මිථ්‍යාවචනයෙන් නැගිටියි (මෙහි (ii) යොදන්න) මනාකොට පිහිටීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය මිථ්‍යා කර්මාන්තයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න) පිරිසිදුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය මිථ්‍යාජීවයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න) එසවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය මිථ්‍යා ව්‍යායාමයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න) එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සම්මාසතිය මිච්ඡාසතියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය මිථ්‍යාසමාධියෙන් නැගිටියි (මෙහි (ii) යොදන්න.) [111] සකෘදාගාමි මාර්ගක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සංකල්පනාව මිථ්‍යාකල්පනාවෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) වැළඳගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය මිථ්‍යා වචනයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) මනාකොට පිහිටීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය මිථ්‍යා කර්මාන්තයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) පිරිසිදුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය මිථ්‍යාජීවයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) එසවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය මිථ්‍යාව්‍යායාමයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සම්මාසතිය මිච්ඡා සතියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) නොවිසිර යාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය ඔළාරික කාමරාග සංයෝජනයෙන්ද පටිඝ සංයෝජනයෙන්ද ඔළාරික කාමරාගානුසයෙන් පටිඝානුසයෙන්ද නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න.) අනාගාමි මාර්ගක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සංකල්පනාව මිථ්‍යා කල්පනාවෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) වැළඳගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය මිථ්‍යා වචනයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) නොවිසිර යාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය තුනීවූ කාමරාග සංයෝජනය කෙරෙන්ද පටිඝසංයෝජනය කෙරෙන්ද කාමරාගානුසය කෙරෙන්ද පටිඝානුසය කෙරෙන්ද නැගිටියි. මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න.) අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සංකල්පනාව මිථ්‍යාකල්පනාවෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න.) වැළඳගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය මිථ්‍යාවචනයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න.) මනාකොට පිහිටීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය මිථ්‍යා කර්මාන්තයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) පිරිසිදුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය මිථ්‍යා ජීවයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සම්මාසතිය මිච්ඡා සතියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) අර්හත් මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සංකල්පනාව මිථ්‍යා කල්පනාවෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (ii) යොදන්න) වැළඳගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය මිථ්‍යා වචනයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 110 (iii) යොදන්න.) නොවිසිර යාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය රූපරාග අරූපරාග මාන උද්ධච්ච අවිජ්ජා සංයෝජනයන් කෙරෙන්ද මානානුසය භවරාගානුසය අවිජ්ජානුසයන් කෙරෙන්ද නැගිටියි. බාහිර සියලු සංස්කාර නිමිති කෙරෙන් ද නැගිටියි. එහෙයින් දෙයාකාරයකින් නැගිටීමෙහිත් වෙන්වීමෙහිත් ප්‍රඥාව මාර්ගඥානයයි කියනු ලැබේ.
62 අජාතං ඣාපෙති ජාතෙන, ඣානං තෙන පවුච්චති; ඣානවිමොක්ඛෙ කුසලතා, නානාදිට්ඨීසු න කම්පති. සමාදහිත්වා යථා චෙ විපස්සති, විපස්සමානො තථා චෙ සමාදහෙ; විපස්සනා ච සමථො තදා අහු, සමානභාගා යුගනද්ධා වත්තරෙ. දුක්ඛා සඞ්ඛාරා සුඛො, නිරොධො ඉති දස්සනං (නිරොධොති දස්සනං (ස්‍යා. ක.)); දුභතො වුට්ඨිතා පඤ්ඤා, ඵස්සෙති අමතං පදං. විමොක්ඛචරියං ජානාති, නානත්තෙකත්තකොවිදො; ද්වින්නං ඤාණානං කුසලතා, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.	62 “පහළවූ ලොකොත්තර ධ්‍යානයෙන් නූපන් ක්ලේශ ධර්මයන් දවයි. එහෙයින් ධ්‍යානයයි කියනු ලැබේ. ආර්ය මාර්ගය හා යෙදුණාවූ විතර්කාදී ධ්‍යානයන්හිද ආර්ය මාර්ග සංඛ්‍යාත විමොක්ෂයෙහිද දක්ෂවීම හේතුකොටගෙන නොයෙක් දෘෂ්ටීන් කරණකොටගෙන කම්පා වෙයි. අර්පණා උපචාර ක්ෂණික සමාධි අතුරෙන් එක්තරා සමාධියකින් සමාහිතව ඉඳින් යම්සේ විදර්ශනා වඩන්නේද, එසේම විදර්ශනා වඩන තැනැත්තේ සමාධිය උපදවන්නේද එකල්හි විදර්ශනාවද සමථයද යන දෙකම වෙත්. සමානව යුගනන්ධව පවතිත්. “සංස්කාරයෝ දුඃඛයහ. නිර්වාණය සැපයයි දක්නාවූ දෙයාකාරයෙන් නැගී සිටියාවූ ප්‍රඥාව අමෘතපදය ස්පර්ශකරයි. “නානත්ව එකත්ව දෙක්හි දක්ෂවූ යොගී පුද්ගලතෙම ආර්ය මාර්ගයන්ගේ පැවැත්ම දැනගනියි. දර්ශනඥාන භාවනාඥාන දෙක්හි දක්ෂභාවය හේතු කොටගෙන නොයෙක් දෘෂ්ටීන් කරණකොට කම්පා නොවෙයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් දෙයාකාරයකින් නැගිටීමෙහිත් වෙන්වීමෙහිත් ප්‍රඥාව මාර්ග ඥානයයි කියනු ලැබේ.
12. ඵලඤාණනිද්දෙසො	12. ඵලඤාණනිද්දෙසො
63 කථං පයොගප්පටිප්පස්සද්ධිපඤ්ඤා ඵලෙ ඤාණං? සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨියා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාදිට්ඨි. මග්ගස්සෙතං ඵලං. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො මිච්ඡාසඞ්කප්පා වුට්ඨාති තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසඞ්කප්පො. මග්ගස්සෙතං ඵලං. පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා මිච්ඡාවාචාය වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාවාචා. මග්ගස්සෙතං ඵලං. සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො මිච්ඡාකම්මන්තා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාකම්මන්තො. මග්ගස්සෙතං ඵලං. වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො මිච්ඡාආජීවා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාආජීවො. මග්ගස්සෙතං ඵලං. පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමො මිච්ඡාවායාමා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාවායාමො. මග්ගස්සෙතං ඵලං. උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති මිච්ඡාසතියා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසති. මග්ගස්සෙතං ඵලං. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි මිච්ඡාසමාධිතො වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසමාධි. මග්ගස්සෙතං ඵලං. සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි ඔළාරිකා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා ඔළාරිකා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති , තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසමාධි. මග්ගස්සෙතං ඵලං. අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි අනුසහගතා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා අනුසහගතා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසමාධි. මග්ගස්සෙතං ඵලං. අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි...පෙ.... අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි රූපරාගා අරූපරාගා මානා උද්ධච්චා අවිජ්ජාය මානානුසයා භවරාගානුසයා අවිජ්ජානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසමාධි. මග්ගස්සෙතං ඵලං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘පයොගප්පටිප්පස්සද්ධිපඤ්ඤා ඵලෙ ඤාණං’’.	63 [112] කෙසේ නම් උත්සාහය සංසිඳීමෙහි ප්‍රඥාව ඵල ඤාණය වන්නේද? සෝවාන් මාර්ග ක්‍ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් නැගිටියි. (ii) ඒ අනුව පවත්නා ක්ලේශයන්ගෙනුත් ස්කන්ධයන්ගෙනුත් නැගිටියි. බාහිර සියලු සංස්කාර නිමිති කෙරෙන්ද නැගිටියි. ඒ උත්සාහය සංසිඳුණු හෙයින් (ii) සම්‍යක් දෘෂ්ටිය උපදියි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. අරමුණට නැංවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සංකල්පය මිථ්‍යා සංකල්පයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) සම්‍යක් සංකල්පය උපදවයි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලයයි. වැළඳගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය මිථ්‍යා වචනයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) සම්‍යක් වචනය උපදවයි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. මනාව පිහිටීම අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය මිථ්‍යා කර්මාන්තයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) නිමිති කෙරෙන්ද නැගිටියි. ඒ උත්සාහය සංසිඳීමෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය උපදියි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. පිරිසිදුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය මිථ්‍යාජීවයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) සම්‍යක් ආජීවය උපදියි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. එසවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය මිථ්‍යා ව්‍යායාමයෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) සම්‍යක් ව්‍යායාමය උපදියි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය මිථ්‍යාසමාධියෙන් නැගිටියි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) සම්‍යක් සතිය උපදියි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය මිථ්‍යා සමාධියෙන් (මෙහි (ii) යොදන්න.) සම්‍යක් සමාධිය උපදියි. එය සෝවාන් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. [113] සකෘදාගාමි මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (ii) මිථ්‍යාදෘෂ්ටියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න) අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් සංකල්පනාව මිථ්‍යාකල්පනාවෙන් නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න.) වැළඳ ගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය මිථ්‍යාවචනයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්නා මනාකොට පිහිටීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය මිථ්‍යා කර්මාන්තයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න) පිරිසිදුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය මිථ්‍යාජීවයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න) එසවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය මිථ්‍යාව්‍යායාමයෙන් නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න. එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සම්මාසතිය මිච්ඡා සතියෙන් නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න) නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය ඔළාරික කාමරාග සංයෝජනයෙන්ද පටිඝ සංයෝජනයෙන්ද ඔළාරික කාමානුසයයෙන්ද පටිඝානුසයයෙන්ද නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න) සම්‍යක් සමාධිය උපදියි. එය සකෘදාගාමි මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. අනාගාමි මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි (ii) යොදන්න) නොවිසිරයාම අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය තුනීවූ කාමරාග සංයෝජනයෙන්ද පටිඝ සංයෝජනයෙන්ද තුනීවූ කාමරාගානුසයයෙන්ද පටිඝානුසයයෙන්ද නැගිටියි. (මෙහි 112 (ii) යොදන්න) සම්‍යක් සමාධිය උපදියි. එය අනාගාමි මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. අර්හත් මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි (ii) යොදන්න.) නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය රූපරාග අරූපරාග මාන උද්ධච්ච අවිජ්ජා සංයෝජනයන් කෙරෙන්ද මානානුසය භවරාගානුසය අවිජ්ජානුසයයන් කෙරෙන්ද නැගිටියි. බාහිර සියලු සංස්කාර නිමිති කෙරෙන්ද නැගිටියි. ඒ උත්සාහය සංසිඳීමෙන් සම්‍යක් සමාධිය උපදියි. එය අර්හත් මාර්ගයාගේ ඵලය වෙයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් උත්සාහය සංසිඳීමෙහි ප්‍රඥාව ඵල ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
13. විමුත්තිඤාණනිද්දෙසො	13. විමුත්තිඤාණනිද්දෙසො
64 කථං ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං? සොතාපත්තිමග්ගෙන සක්කායදිට්ඨි, විචිකිච්ඡා, සීලබ්බතපරාමාසො, දිට්ඨානුසයො, විචිකිච්ඡානුසයො අත්තනො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා සම්මා සමුච්ඡින්නා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි උපක්කිලෙසෙහි සපරියුට්ඨානෙහි චිත්තං විමුත්තං හොති සුවිමුත්තං. තංවිමුත්ති ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං’’. සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකං කාමරාගසඤ්ඤොජනං, පටිඝසඤ්ඤොජනං, ඔළාරිකො කාමරාගානුසයො, පටිඝානුසයො - අත්තනො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා සම්මා සමුච්ඡින්නා හොන්ති. ඉමෙහි චතූහි උපක්කිලෙසෙහි සපරියුට්ඨානෙහි චිත්තං විමුත්තං හොති සුවිමුත්තං. තංවිමුත්ති ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං’’. අනාගාමිමග්ගෙන අනුසහගතං කාමරාගසඤ්ඤොජනං, පටිඝසඤ්ඤොජනං, අනුසහගතො කාමරාගානුසයො, පටිඝානුසයො - අත්තනො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා සම්මා සමුච්ඡින්නා හොන්ති. ඉමෙහි චතූහි උපක්කිලෙසෙහි සපරියුට්ඨානෙහි චිත්තං විමුත්තං හොති සුවිමුත්තං. තංවිමුත්ති ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං’’. අරහත්තමග්ගෙන රූපරාගො, අරූපරාගො, මානො, උද්ධච්චං, අවිජ්ජා, මානානුසයො, භවරාගානුසයො, අවිජ්ජානුසයො - අත්තනො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා සම්මා සමුච්ඡින්නා හොන්ති. ඉමෙහි අට්ඨහි උපක්කිලෙසෙහි සපරියුට්ඨානෙහි චිත්තං විමුත්තං හොති සුවිමුත්තං. තංවිමුත්ති ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං’’. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං’’.	64 [114] කෙසේනම් සිඳිනලද කෙලෙස් දැක්මෙහි ප්‍රඥාව විමුක්ති ඤාණ නම්වේද? සොතාපත්ති මාර්ගයෙන් සක්කාය දිට්ඨියද විචිකිච්ඡාවද සීලබ්බත පරාමාසයද දිට්ඨානුසයද විචිකිච්ඡානුසයද, යන තම චිත්තයාගේ දැඩිව පවත්නා මේ ක්ලේශයෝ සිඳින ලද්දාහු වෙත්. හාත්පස එක්ව පැනනඟින්නාවූ ධර්මයන් සහිත මේ පස් වැදෑරුම් උපක්ලේශ ධර්මයන්ගෙන් සිත මිදුණේ වෙයි. (ii) මනාකොට මිදුණේ වෙයි. ඒ මිදීම දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් පහකළ කෙලෙසුන් දැක්මෙහි ප්‍රඥාව විමුත්ති ඤාණයයි කියනු ලැබේ. (iii) සකෘදාගාමි මාර්ගයෙන් ඔළාරික කාම රාග සංයෝජනයද පටිඝ සංයෝජනයද ඔළාරික කාමරාගානුසයද පටිඝානුසයද යන තම චිත්තයාගේ උපක්ලේශයෝ මනාව සිඳින ලද්දාහු වෙත්. හාත්පස එක්ව පැන නගින්නාවූ ධර්මයන් සමග මේ සතර උපක්ලේශයන්ගේ සිත මිදුණේ වෙයි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) අනාගාමි මාර්ගයෙන් තුනීවූ කාම රාග සංයෝජනයද පටිඝසංයෝජනයද තුනීවූ කාම රාගානුසයද පටිඝානුසයද යන තමාගේ චිත්තයාගේ උපක්ලේශයෝ මනාව සිඳින ලද්දාහු වෙත්. හාත්පස එක්ව පැන නගින්නාවූ ධර්මයන් සමග මේ සතර උපක්ලේශයන් කෙරෙන් සිත මිදුණේ වෙයි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) අර්හත් මාර්ගයෙන් රූප රාගයද අරූප රාගයද මානයද උද්ධච්චයද අවිද්‍යාවද මානානුසයද භවරාගානුසයද අවිජ්ජානුසයද තමාගේ චිත්තයාගේ උපක්ලේශයෝ සිඳින ලද්දාහු වෙත්. හාත්පස එක්ව උපදින ධර්මයන් සමග මේ අටවැදෑරුම් උපක්ලේශයන් කෙරෙන් සිත මිදුණේවෙයි. (මෙහි (ii) යොදන්න.) එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥානමි. එහෙයින් පහකළ කෙලෙස් දැක්මෙහි ප්‍රඥාව විමුත්ති ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
14. පච්චවෙක්ඛණඤාණනිද්දෙසො	14. පච්චවෙක්ඛණඤාණනිද්දෙසො
65 කථං තදා සමුදාගතෙ ධම්මෙ පස්සනෙ පඤ්ඤා පච්චවෙක්ඛණෙ ඤාණං? සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි තදා සමුදාගතා. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො තදා සමුදාගතො. පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා තදා සමුදාගතා. සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො තදා සමුදාගතො. වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො තදා සමුදාගතො. පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමො තදා සමුදාගතො. උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති තදා සමුදාගතා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි තදා සමුදාගතො. උපට්ඨානට්ඨෙන සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. පවිචයට්ඨෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. පග්ගහට්ඨෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. ඵරණට්ඨෙන පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. උපසමට්ඨෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. පටිසඞ්ඛානට්ඨෙන උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨෙන සද්ධාබලං තදා සමුදාගතං. කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨෙන වීරියබලං තදා සමුදාගතං. පමාදෙ අකම්පියට්ඨෙන සතිබලං තදා සමුදාගතං. උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨෙන සමාධිබලං තදා සමුදාගතං. අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං තදා සමුදාගතං. අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්‍රියං තදා සමුදාගතං. පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්‍රියං තදා සමුදාගතං. උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්‍රියං තදා සමුදාගතං. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්‍රියං තදා සමුදාගතං. දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්‍රියං තදා සමුදාගතං. ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන ඉන්ද්‍රියා තදා සමුදාගතා. අකම්පියට්ඨෙන බලා තදා සමුදාගතා. නිය්‍යානට්ඨෙන සම්බොජ්ඣඞ්ගා තදා සමුදාගතා. හෙතුට්ඨෙන මග්ගො තදා සමුදාගතො. උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානා තදා සමුදාගතා. පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානා තදා සමුදාගතා. ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදා තදා සමුදාගතා. තථට්ඨෙන සච්චා තදා සමුදාගතා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථො තදා සමුදාගතො. අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා තදා සමුදාගතා. එකරසට්ඨෙන සමථවිපස්සනා තදා සමුදාගතා. අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධං තදා සමුදාගතං. සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි තදා සමුදාගතා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි තදා සමුදාගතා. දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි තදා සමුදාගතා. විමුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛො තදා සමුදාගතො. පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජා තදා සමුදාගතා. පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්ති තදා සමුදාගතා. සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං තදා සමුදාගතං. ඡන්දො මූලට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. ඵස්සො සමොධානට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. සමාධි පමුඛට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. සති ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. පඤ්ඤා තදුත්තරට්ඨෙන තදා සමුදාගතා . විමුත්ති සාරට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන තදා සමුදාගතං. වුට්ඨහිත්වා පච්චවෙක්ඛති, ඉමෙ ධම්මා තදා සමුදාගතා. සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි තදා සමුදාගතා. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො තදා සමුදාගතො...පෙ.... පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං තදා සමුදාගතං. ඡන්දො මූලට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. ඵස්සො සමොධානට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. සමාධි පමුඛට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. සති ආධිපතෙය්‍යට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. පඤ්ඤා තදුත්තරට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. විමුත්ති සාරට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන තදා සමුදාගතං. වුට්ඨහිත්වා පච්චවෙක්ඛති, ඉමෙ ධම්මා තදා සමුදාගතා. සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ...පෙ.... සකදාගාමිඵලක්ඛණෙ...පෙ.... අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ...පෙ.... අනාගාමිඵලක්ඛණෙ...පෙ.... අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි තදා සමුදාගතා...පෙ.... සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං තදා සමුදාගතං. ඡන්දො මූලට්ඨෙන තදා සමුදාගතො...පෙ.... අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන තදා සමුදාගතං. වුට්ඨහිත්වා පච්චවෙක්ඛති, ඉමෙ ධම්මා තදා සමුදාගතා. අරහත්තඵලක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි තදා සමුදාගතා ...පෙ.... පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං තදා සමුදාගතං. ඡන්දො මූලට්ඨෙන තදා සමුදාගතො ...පෙ.... අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන තදා සමුදාගතං. වුට්ඨහිත්වා පච්චවෙක්ඛති, ඉමෙ ධම්මා තදා සමුදාගතා. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘තදා සමුදාගතෙ ධම්මෙ පස්සනෙ පඤ්ඤා පච්චවෙක්ඛණෙ ඤාණං’’.	65 [115] කෙසේනම් ඒ මාර්ග ඵල ක්ෂණයන්හි ලැබීම් වශයෙන්ද අවබෝධ කිරීම් වශයෙන්ද එක්ව පහළවූ ධර්මයන් දැක්මෙහි ප්‍රඥාව පච්චවෙක්ඛණ ඤාණ නම්වේද? සෝවාන් මාර්ගක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (ii) ඒ මාර්ග ක්ෂණයෙහි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. (iii) අරමුණට නැංවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සංකල්පය ((ii) යොදන්න.) වැළඳ ගැනීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් වචනය ((ii) යොදන්න.) මනාව පිහිටුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් කර්මාන්තය ((ii) යොදන්න) පිරිසිදුවීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ආජීවය ((ii) යොදන්න.) එසවීම් ස්වභාවයෙන් සම්‍යක් ව්‍යායාමය ((ii) යොදන්න.) එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සම්මා සතිය ((ii) යොදන්න.) නොවිසිර යාම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් සමාධිය ((ii) යොදන්න.) එළඹ සිටීම් අර්ථයෙන් සතිසම්බොජ්ක්ධංගය එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. විමසීම් අර්ථයෙන් ධම්මවිචය සම්බොජ්ක්ධංගය එකල්හි පහළ වූයේවෙයි. එසවීම් අර්ථයෙන් විරිය සම්බොජ්ක්ධංගය එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. පැතිරීම් අර්ථයෙන් පීති සම්බොජ්ක්ධංගය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. (iv) සංසිඳීම් අර්ථයෙන් පස්සද්ධි සම්බොජ්ක්ධංගය එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. නොවිසිරීම් අර්ථයෙන් සමාධි සම්බොජ්ක්ධංගය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. මැදහත්ව බැලීම් අර්ථයෙන් උපෙක්ඛා සම්බොජ්ක්ධංගය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. අශ්‍රද්ධාවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයෙන් ශ්‍රද්ධා බලය එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. කුසීත භාවයෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයෙන් එකල්හි විරිය බලය එක්ව පහළවූයේ වෙයි. ප්‍රමාදයෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයෙන් එකල්හි සතිබලය එක්ව පහළවූයේ වෙයි. උද්ධච්චයෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයෙන් සමාධි බලය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. අවිද්‍යාවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයෙන් ප්‍රඥා බලය එකල්හි එක්ව පහළ වූයේ වෙයි. නොසෙල්වෙන ස්වභාවයෙන් සද්ධින්ද්‍රිය, එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. එසවීම් ස්වභාවයෙන් විරියින්ද්‍රිය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. එළඹ සිටීම් ස්වභාවයෙන් සතින්ද්‍රිය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. නොවිසිරයාම ස්වභාවයෙන් සමාධින්ද්‍රිය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. දැකීම් ස්වභාවයෙන් පඤ්ඤින්ද්‍රිය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. (iv) [116] අධිපති භාවයෙන් ඉන්ද්‍රියයෝ එකල්හි එක්ව පහළ වූවාහු වෙත්. කම්පා නොවීම් අර්ථයෙන් බලයෝ එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. පැමිණවීම් අර්ථයෙන් සම්බොජ්ක්ධංගයෝ එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. හේතු අර්ථයෙන් මාර්ගය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. එළඹ සිටීම අර්ථයෙන් සතිපට්ඨානයෝ එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. වීර්ය කිරීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් ප්‍රධානයෝ එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. සමෘද්ධවීම් අර්ථයෙන් සෘද්ධිපාදයෝ එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. වෙනස් නොවීම් අර්ථයෙන් සත්‍යයෝ එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. නොවිසිරයාම් අර්ථයෙන් සමථය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. නැවත නැවත බැලීම් අර්ථයෙන් විදර්ශනාව එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. සමාන කෘත්‍යාර්ථයෙන් සමථ විපස්සනාවෝ එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. ඔවුනොවුන් නොඉක්මවන අර්ථයෙන් යුගනන්ධ සමථ විපස්සනා දෙක එකල්හි එක්ව පහළවූවාහු වෙත්. දැකීම් අර්ථයෙන් දිට්ඨි විසුද්ධිය එකල්හි එක්ව පහළ වූවා වෙයි. විශේෂයෙන් විඳීම් අර්ථයෙන් විමොක්ෂය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. ප්‍රතිවෙධ කිරීම් අර්ථයෙන් විද්‍යාව එකල්හි එක්ව පහළවූවා වෙයි. දුරුකිරීම් අර්ථයෙන් විමුක්තිය එකල්හි එක්ව පහළවූවා වෙයි. මනාව සිඳීම් අර්ථයෙන් ක්ලේශයන් ක්ෂය කිරීමෙහි ඤාණය එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. ඡන්දය මුල්වීම් අර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. මනසිකාරය අරමුණට යොමුකිරීම් අර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. ඵස්සය එක්කිරීම අර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. වේදනාව රැස්වීම් අර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. සමාධිය ප්‍රමුඛාර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. සතිය අධිපති අර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. ප්‍රඥාව ප්‍රධානාර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. මාර්ග විමුක්තිය සාරාර්ථයෙන් එකල්හි එක්ව පහළවූයේ වෙයි. අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් එකල්හි ප්‍රතිවෙධ කිරීම් වශයෙන් පහළවූයේ වෙයි. මේ ධර්මයෝ මාර්ගක්ෂණයෙහි පහළවූහයි එයින් නැගිට ප්‍රත්‍යවෙක්ෂා කරයි. [117] සොතාපත්ති ඵල ක්ෂණයෙහි (i) දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි 115 (ii) (iii) යොදන්න) සංසිඳීම් අර්ථයෙන් අනුත්පාදයෙහි ඤාණය එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. ඡන්දය මුල්වීම් අර්ථයෙන් එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. (ii) මනසිකාරය යොමුකිරීම් අර්ථයෙන් එකල්හි පහළ වූයේ වෙයි. ඵස්සය එක්කිරීම් අර්ථයෙන් එකල්හි පහළ වූයේ වෙයි. වේදනා රැස්කිරීම් අර්ථයෙන් එකල්හි පහළ වූයේ වෙයි. සමාධිය ප්‍රමුඛාර්ථයෙන් එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. සතිය අධිපති අර්ථයෙන් එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. ප්‍රඥාව ප්‍රධානාර්ථයෙන් එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. ඵල විමුක්තිය සාරාර්ථයෙන් එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. (iii) අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් එකල්හි පහළ වූයේ මේ ධර්මයෝ එකල්හි පහළ වූහයි එයින් නැගිට ප්‍රත්‍යවෙක්ෂා කරයි. [118] සකෘදාගාමි මාර්ග ක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි 115 (ii) (iii) සහ 116 යොදන්න) සකෘදාගාමි ඵල ක්ෂණයෙහි (මෙහි 117 (i) සිට අගට යොදන්න) අනාගාමි මාර්ග ඤාණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි 115 (ii) (iii) සහ 116 යොදන්න) අනාගාමි ඵල ක්ෂණයෙහි (මෙහි 117 (i) සිට අගට යොදන්න) අර්හත් මාර්ග ක්ෂණයෙහි සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි 115 (ii) (iii) සහ 116 යොදන්න) මනාව සිඳීම් අර්ථයෙන් කෙලෙසුන් ක්ෂය කිරීමේ ඤාණය එකල්හි පහළ වූයේ වෙයි. ඡන්දය මුල්වීම් අර්ථයෙන් එකල්හි පහළ වූයේ වෙයි. (මෙහි 117 (ii) යොදන්න) අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් ප්‍රතිවෙධ කිරීම් වශයෙන් පහළවූයේ වෙයි. මේ ධර්මයෝ එකල්හි පහළවූහයි. එයින් නැගිට ප්‍රත්‍යවෙක්ෂා කරයි. අර්හත් ඵල ක්ෂණයෙහි දැකීම් අර්ථයෙන් සම්‍යක් දෘෂ්ටිය (මෙහි 115 (ii) (iii) යොදන්න) සංසිඳීම අර්ථයෙන් අනුත්පාදයෙහි ඤාණය එකල්හි පහළවූයේ වෙයි. ඡන්දය මූලාර්ථයෙන් එකල්හි පහළවුයේ වෙයි. (මෙහි 117 යොදන්න) අමෘතයට අයත් නිර්වාණය අවසානාර්ථයෙන් එකල්හි ප්‍රතිවෙධ කිරීම වශයෙන් පහළවූයේ වෙයි. මේ ධර්මයෝ එකල්හි පහළවූහයි එයින් නැගිට ප්‍රත්‍යවෙක්ෂා කරයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් මාර්ග ඵල ක්ෂණයෙහි ලැබීම් වශයෙන් ප්‍රතිවෙධ කිරීම් වශයෙන්ද පහළවූ ධර්මයන් දැක්මෙහි ප්‍රඥාව ප්‍රත්‍යවෙක්ෂාඥානයයි කියනු ලැබේ.
15. වත්ථුනානත්තඤාණනිද්දෙසො	15. වත්ථුනානත්තඤාණනිද්දෙසො
66 කථං අජ්ඣත්තවවත්ථානෙ පඤ්ඤා වත්ථුනානත්තෙ ඤාණං? කථං අජ්ඣත්තධම්මෙ වවත්ථෙති? චක්ඛුං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති, සොතං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති, ඝානං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති, ජිව්හං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති, කායං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති, මනං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. කථං චක්ඛුං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? චක්ඛු අවිජ්ජාසම්භූතන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු තණ්හාසම්භූතන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු කම්මසම්භූතන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු ආහාරසම්භූතන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායාති වවත්ථෙති, චක්ඛු උප්පන්නන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු සමුදාගතන්ති වවත්ථෙති. චක්ඛු අහුත්වා සම්භූතං, හුත්වා න භවිස්සතීති වවත්ථෙති. චක්ඛුං අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, චක්ඛු අද්ධුවං අසස්සතං විපරිණාමධම්මන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති වවත්ථෙති . චක්ඛුං අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො වවත්ථෙති, නො සුඛතො; අනත්තතො වවත්ථෙති, නො අත්තතො; නිබ්බින්දති, නො නන්දති; විරජ්ජති, නො රජ්ජති; නිරොධෙති, නො සමුදෙති; පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො වවත්ථෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො වවත්ථෙන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං චක්ඛුං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. කථං සොතං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? සොතං අවිජ්ජාසම්භූතන්ති වවත්ථෙති...පෙ.... එවං සොතං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. කථං ඝානං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? ඝානං අවිජ්ජාසම්භූතන්ති වවත්ථෙති...පෙ.... එවං ඝානං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. කථං ජිව්හං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? ජිව්හා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ජිව්හා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ජිව්හා කම්මසම්භූතාති වවත්ථෙති, ජිව්හා ආහාරසම්භූතාති වවත්ථෙති, ජිව්හා චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායාති වවත්ථෙති, ජිව්හා උප්පන්නාති වවත්ථෙති ජිව්හා සමුදාගතාති වවත්ථෙති. ජිව්හා අහුත්වා සම්භූතා, හුත්වා න භවිස්සතීති වවත්ථෙති. ජිව්හං අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, ජිව්හා අද්ධුවා අසස්සතා විපරිණාමධම්මාති වවත්ථෙති, ජිව්හා අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මාති වවත්ථෙති. ජිව්හං අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො...පෙ.... පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති...පෙ.... පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං ජිව්හං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. කථං කායං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? කායො අවිජ්ජාසම්භූතොති වවත්ථෙති, කායො තණ්හාසම්භූතොති වවත්ථෙති, කායො කම්මසම්භූතොති වවත්ථෙති, කායො ආහාරසම්භූතොති වවත්ථෙති, කායො චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායාති වවත්ථෙති, කායො උප්පන්නොති වවත්ථෙති, කායො සමුදාගතොති වවත්ථෙති. කායො අහුත්වා සම්භූතො, හුත්වා න භවිස්සතීති වවත්ථෙති. කායං අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, කායො අද්ධුවො අසස්සතො විපරිණාමධම්මොති වවත්ථෙති, කායො අනිච්චො සඞ්ඛතො පටිච්චසමුප්පන්නො ඛයධම්මො වයධම්මො විරාගධම්මො නිරොධධම්මොති වවත්ථෙති. කායං අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො වවත්ථෙති, නො සුඛතො...පෙ.... පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො වවත්ථෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති...පෙ.... පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං කායං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. කථං මනං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? මනො අවිජ්ජාසම්භූතොති වවත්ථෙති, මනො තණ්හාසම්භූතොති වවත්ථෙති, මනො කම්මසම්භූතොති වවත්ථෙති, මනො ආහාරසම්භූතොති වවත්ථෙති, මනො උප්පන්නොති වවත්ථෙති , මනො සමුදාගතොති වවත්ථෙති. මනො අහුත්වා සම්භූතො, හුත්වා න භවිස්සතීති වවත්ථෙති. මනං අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, මනො අද්ධුවො අසස්සතො විපරිණාමධම්මොති වවත්ථෙති, මනො අනිච්චො සඞ්ඛතො පටිච්චසමුප්පන්නො ඛයධම්මො වයධම්මො විරාගධම්මො නිරොධධම්මොති වවත්ථෙති. මනං අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො වවත්ථෙති, නො සුඛතො; අනත්තතො වවත්ථෙති, නො අත්තතො; නිබ්බින්දති, නො නන්දති; විරජ්ජති, නො රජ්ජති; නිරොධෙති, නො සමුදෙති; පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො වවත්ථෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො වවත්ථෙන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං මනං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. එවං අජ්ඣත්තධම්මෙ වවත්ථෙති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘අජ්ඣත්තවවත්ථානෙ පඤ්ඤා වත්ථුනානත්තෙ ඤාණං’’.	66 [119] කෙසේ නම් අධ්‍යාත්ම ධර්මයන් මෙනෙහි කිරීමෙහි ප්‍රඥාව වස්තුනානත්ව ඥාන නම් වන්නේද? කෙසේ නම් අධ්‍යාත්ම ධර්මයන් මෙනෙහි කරන්නේද? අධ්‍යාත්ම ඇස මෙනෙහි කරයි. අධ්‍යාත්ම කණ මෙනෙහි කරයි. අධ්‍යාත්ම නාසය මෙනෙහි කරයි. අධ්‍යාත්ම දිව මෙනෙහි කරයි. අධ්‍යාත්ම කය මෙනෙහි කරයි. අධ්‍යාත්ම සිත මෙනෙහි කරයි. [120] අධ්‍යාත්ම ඇස කෙසේ මෙනෙහි කරයිද? ඇස අවිද්‍යාවෙන් හටගත්තේයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස තණ්හාවෙන් හටගත්තේයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස කර්මයෙන් හටගත්තේයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස ආහාරයෙන් හටගත්තේයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස සතර මහාභූතයන් නිසා පවත්නකැයි මෙනෙහි කරයි. ඇස ප්‍රත්‍යුත්පන්නයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස හේතුවෙන් පහළ වූයේයයි මෙනෙහි කරයි ඇස නොපැවැත පහළ වෙයි. ඇතිව විනාශවන්නේයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස කෙළවර සහිතයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස අස්ථිරය සදාකාලික නොවේ. වෙනස්වන ස්වභාවය, ඇත්තේයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස අනිත්‍යය ප්‍රත්‍යයන් විසින් සකස් කරන ලදී. ප්‍රත්‍යයෙන් උපදින ලදී. ක්ෂය වන ස්වභාවය ඇත්තේය. විනාශ වන ස්වභාවය ඇත්තේය වෙන්වන ස්වභාවය ඇත්තේය. නිරුද්ධවන ස්වභාවය ඇත්තේයයි මෙනෙහි කරයි. ඇස අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. නිත්‍යවශයෙන් නොමෙනෙහි කරයි. දුක්වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. සැපවශයෙන් නොමෙනෙහි කරයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. ආත්ම වශයෙන් නොමෙනෙහි කරයි. කලකිරෙයි. සතුටු නොවෙයි, වෙන් වෙයි. නො ඇලෙයි. නිරුද්ධ කරයි. නොඋපදවයි, අත්හරියි. අල්වා නොගනියි, අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරමින් නිත්‍ය සංඥාව දුරු කරයි. දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරමින් සුඛ සංඥාව දුරු කරයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරමින් ආත්ම සංඥාව දුරු කරයි. කලකිරෙමින් ප්‍රීති සහගත ඇල්ම දුරු කරයි. නොඇලෙමින් රාගය දුරුකරයි. නිරුද්ධ කරමින් (ඉපදීම) ඇතිවීම දුරු කරයි. අත්හරිමින් අල්වා ගැනීම දුරු කරයි. මෙසේ අධ්‍යාත්ම ඇස මෙනෙහි කරයි. [121] කෙසේ අධ්‍යාත්ම (ශ්‍රොතය) කණ මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 120 ඡේදයේ “ඇස” වෙනුවට “කණ” යොදාගත යුතුයි) [122] කෙසේ අධ්‍යාත්ම (ඝ්‍රානය) නාසය මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 120 ඡේදයේ “ඇස” වෙනුවට “නාසය” යොදාගත යුතුයි) [122] කෙසේ අධ්‍යාත්ම (ජිව්හාව) දිව මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 120 ඡේදයේ “ඇස” වෙනුවට “දිව” යොදාගත යුතුයි.) [123] අධ්‍යාත්ම කය කෙසේ මෙනෙහි කරන්නේද? (මෙහි 120 ඡේදයේ “ඇස” වෙනුවට “කය” යොදාගත යුතුයි.) [124] අධ්‍යාත්ම සිත කෙසේ මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 120 ඡේදයේ “ඇස” වෙනුවට “සිත” යොදාගත යුතුයි.) මෙසේ අධ්‍යාත්ම ධර්මයන් මෙනෙහි කරයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් අධ්‍යාත්ම ධර්මයන් මෙනෙහි කිරීමෙහි ප්‍රඥාව චත්ථුනානත්ත ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
16. ගොචරනානත්තඤාණනිද්දෙසො	16. ගොචරනානත්තඤාණනිද්දෙසො
67 කථං බහිද්ධා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා ගොචරනානත්තෙ ඤාණං? කථං බහිද්ධා ධම්මෙ වවත්ථෙති? රූපෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති, සද්දෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති, ගන්ධෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති, රසෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති, ඵොට්ඨබ්බෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති, ධම්මෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති . කථං රූපෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? රූපා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති රූපා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති, රූපා කම්මසම්භූතාති වවත්ථෙති, රූපා ආහාරසම්භූතාති වවත්ථෙති, රූපා චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායාති වවත්ථෙති, රූපා උප්පන්නාති වවත්ථෙති, රූපා සමුදාගතාති වවත්ථෙති. රූපා අහුත්වා සම්භූතා, හුත්වා න භවිස්සන්තීති වවත්ථෙති. රූපෙ අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, රූපා අද්ධුවා අසස්සතා විපරිණාමධම්මාති වවත්ථෙති . රූපා අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මාති වවත්ථෙති. රූපෙ අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො වවත්ථෙති, නො සුඛතො; අනත්තතො වවත්ථෙති, නො අත්තතො; නිබ්බින්දති, නො නන්දති ; විරජ්ජති, නො රජ්ජති; නිරොධෙති, නො සමුදෙති; පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො වවත්ථෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො වවත්ථෙන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං රූපෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති. කථං සද්දෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? සද්දා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති...පෙ.... සද්දා චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායාති වවත්ථෙති, සද්දා උප්පන්නාති වවත්ථෙති, සද්දා සමුදාගතාති වවත්ථෙති. සද්දා අහුත්වා සම්භූතා, හුත්වා න භවිස්සන්තීති වවත්ථෙති. සද්දෙ අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, සද්දා අද්ධුවා අසස්සතා විපරිණාමධම්මාති වවත්ථෙති, සද්දා අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මාති වවත්ථෙති. සද්දෙ අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො...පෙ.... එවං සද්දෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති. කථං ගන්ධෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? ගන්ධා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ගන්ධා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති...පෙ.... එවං ගන්ධෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති. කථං රසෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? රසා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති, රසා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති...පෙ.... එවං රසෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති. කථං ඵොට්ඨබ්බෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? ඵොට්ඨබ්බා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ඵොට්ඨබ්බා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ඵොට්ඨබ්බා කම්මසම්භූතාති වවත්ථෙති, ඵොට්ඨබ්බා ආහාරසම්භූතාති වවත්ථෙති, ඵොට්ඨබ්බා උප්පන්නාති වවත්ථෙති. ඵොට්ඨබ්බා සමුදාගතාති වවත්ථෙති...පෙ.... එවං ඵොට්ඨබ්බෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති. කථං ධම්මෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? ධම්මා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ධම්මා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ධම්මා කම්මසම්භූතාති වවත්ථෙති, ධම්මා ආහාරසම්භූතාති වවත්ථෙති, ධම්මා උප්පන්නාති වවත්ථෙති, ධම්මා සමුදාගතාති වවත්ථෙති. ධම්මා අහුත්වා සම්භූතා , හුත්වා න භවිස්සන්තීති වවත්ථෙති. ධම්මෙ අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, ධම්මා අද්ධුවා අසස්සතා විපරිණාමධම්මාති වවත්ථෙති, ධම්මා අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මාති වවත්ථෙති. ධම්මෙ අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො වවත්ථෙති, නො සුඛතො; අනත්තතො වවත්ථෙති, නො අත්තතො; නිබ්බින්දති, නො නන්දති; විරජ්ජති, නො රජ්ජති; නිරොධෙති, නො සමුදෙති; පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති...පෙ.... අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො වවත්ථෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො වවත්ථෙන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං ධම්මෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘බහිද්ධා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා ගොචරනානත්තෙ ඤාණං’’.	67 [125] කෙසේ නම් බාහ්‍ය ධර්මයන් මෙනෙහි කරන්නාවූ ප්‍රඥාව ගොචර නානත්ත ඤාණය නම් වේද? බාහ්‍ය ධර්මයන් කෙසේ මෙනෙහි කරන්නේද? බාහ්‍යරූපයන් මෙනෙහි කරයි. බාහ්‍ය ශබ්දයන් මෙනෙහි කරයි. බාහ්‍ය ගන්ධයන් මෙනෙහි කරයි. බාහ්‍ය රසයන් මෙනෙහි කරයි. බාහ්‍ය ස්පර්ශයන් මෙනෙහි කරයි. කෙසේ බාහ්‍ය රූපයන් මෙනෙහි කරන්නේද? [126] රූපයෝ අවිද්‍යාවෙන් හටගත්තාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ තෘෂ්ණාවෙන් හටගත්තාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ කර්මයෙන් හටගත්තාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ ආහාරයෙන් හටගත්තාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ සතර මහාභූතයන් නිසා පවත්නාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ ප්‍රත්‍යුත්පන්නයෝයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ ප්‍රත්‍යයන්ගෙන් පහළ වූවාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ නැතිව ඇති වන්නාහු ඇතිව නැති වන්නාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයන් කෙළවර ඇතියවුන්යයි මෙනෙහිකරයි. රූපයෝ අස්ථිරයහ අසදාකාලිකය වෙනස්වන ස්වභාව ඇත්තාහුයයි මෙනෙහි කරයි. රූපයෝ අනිත්‍යයහ. ප්‍රත්‍යයෙන් සකස්කරන ලදහ. ප්‍රත්‍යයන් නිසා උපන්නාහ ක්ෂයවන ස්වභාවය ඇත්තාහ විනාශවන ස්වභාවය ඇත්තාහ. වෙන්වන ස්වභාවය ඇත්තාහ. නිරුද්ධවන ස්වභාවය ඇත්තාහුයයි මෙනෙහිකරයි. රූපයන් අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. නිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි නොකරයි. දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. සැප වශයෙන් මෙනෙහි නොකරයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරයි. ආත්ම වශයෙන් මෙනෙහි නොකරයි. කලකිරෙයි. සතුටු නොවෙයි. වෙන්වෙයි, නොඇලෙයි. නිරුද්ධ කරයි. නොඋපදවයි, අත්හරියි, අල්වා නොගනියි. අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ නිත්‍යසංඥාව දුරුකරයි. දුක්වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ සුඛසංඥාව දුරුකරයි. අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නේ ආත්ම සංඥාව දුරුකරයි කළකිරෙන්නේ තෘෂ්ණාසහගත ප්‍රීතිය දුරුකරයි. නොඇලෙන්නේ රාගය දුරුකරයි. නිරුද්ධ කරන්නේ ඉපදීම දුරුකරයි. අත්හරින්නේ අල්වාගැනීම දුරුකරයි. මෙසේ බාහ්‍ය රූපයන් මෙනෙහි කරයි. [127] කෙසේ බාහ්‍ය ශබ්දයන් මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 126 ඡේදයේ “රූපයෝ” වෙනුවට “ශබ්දයෝ” යොදාගත යුතුයි.) [128] කෙසේ බාහ්‍ය රසයන් මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 126 ඡේදයේ “රූපයෝ” වෙනුවට “රසයෝ” යොදාගත යුතුයි.) [129] කෙසේ බාහ්‍ය ස්පර්ශයන් මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 126 ඡේදයේ “රූපයෝ” වෙනුවට “ස්පර්ශයන්” යොදාගත යුතුයි.) [130] කෙසේ බාහ්‍ය ධර්මයන් මෙනෙහි කරයිද? (මෙහි 126 ඡේදයේ “රූපයෝ” වෙනුවට “ධර්මයෝ” යොදාගත යුතුයි) එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් බාහ්‍ය ධර්මයන් මෙනෙහි කිරීමෙහි ප්‍රඥාව ගොචරනානත්ත ඤාණ නමැයි කියනු ලැබේ.
17. චරියානානත්තඤාණනිද්දෙසො	17. චරියානානත්තඤාණනිද්දෙසො
68 කථං චරියාවවත්ථානෙ පඤ්ඤා චරියානානත්තෙ ඤාණං? චරියාති තිස්සො චරියායො - විඤ්ඤාණචරියා, අඤ්ඤාණචරියා, ඤාණචරියා. කතමා විඤ්ඤාණචරියා? දස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා රූපෙසු, දස්සනට්ඨො චක්ඛුවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා රූපෙසු, දිට්ඨත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු (අභිනිරොපනවිපාකමනොධාතු (ස්‍යා.)) විඤ්ඤාණචරියා රූපෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා රූපෙසු. සවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා සද්දෙසු, සවනත්ථො සොතවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා සද්දෙසු, සුතත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු විඤ්ඤාණචරියා සද්දෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා සද්දෙසු. ඝායනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා ගන්ධෙසු, ඝායනට්ඨො (ඝායනත්ථො (ස්‍යා. ක.)) ඝානවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා ගන්ධෙසු, ඝායිතත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු විඤ්ඤාණචරියා ගන්ධෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා ගන්ධෙසු. සායනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා රසෙසු, සායනට්ඨො ජිව්හාවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා රසෙසු, සායිතත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු විඤ්ඤාණචරියා රසෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා රසෙසු. ඵුසනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා ඵොට්ඨබ්බෙසු, ඵුසනට්ඨො කායවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා ඵොට්ඨබ්බෙසු, ඵුට්ඨත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු විඤ්ඤාණචරියා ඵොට්ඨබ්බෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා ඵොට්ඨබ්බෙසු. විජානනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා ධම්මෙසු, විජානනට්ඨො මනොවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා ධම්මෙසු, විඤ්ඤාතත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු විඤ්ඤාණචරියා ධම්මෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා ධම්මෙසු.	68 [131] කෙසේ නම් අරමුණෙහි හැසිරීම මෙනෙහි කිරීමෙහි ප්‍රඥාව චරියානානත්තඤාණය නම් වේද? විඤ්ඤාණචරියා අඤ්ඤාණ චරියා ඤාණ චරියායයි අරමුණෙහි හැසිරීම් තුනකි. විඤ්ඤාණ චරියාව (විඤ්ඤාණයෙන් අරමුණෙහි හැසිරීම) කවරීද? දැකීම පිණිස ආවර්ජනය කරන්නාවූ අව්‍යාකෘතවූ ආවර්ජන ක්‍රියා සිත (පඤ්චද්වාරාවර්ජනය) රූපයන්හි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. දැකීම් ස්වභාවය ඇති චක්ඛු විඤ්ඤාණ සිත රූපයන්හි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. (චක්ඛු විඤ්ඤාණයෙන්) දක්නාලද හෙයින් අරමුණට නගින්නාවූ විපාක මනොධාතුව (සමපටිච්ඡන සිත) රූපයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. අරමුණට නඟිනලද හෙයින් විපාක මනොවිඤ්ඤාණ ධාතුව (සන්තීරණ සිත) රූපයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. ඇසීම පිණිස ආවර්ජනය කරන්නාවූ අව්‍යාකෘතවූ ආවර්ජන ක්‍රියා සිත ශබ්දයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. අසන්නාවූ සොතවිඤ්ඤාණය ශබ්දයන්හි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. (සොතවිඤ්ඤාණයෙන්) අසනලද හෙයින් අරමුණට නගින්නාවූ විපාකමනොධාතුව ශබ්දයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. අරමුණට නගිනලද හෙයින් විපාක මනොවිඤ්ඤාණ ධාතුව විඤ්ඤාණචරියා නමි. ආඝ්‍රානය පිණිස ආවර්ජනය කරන්නාවූ ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත ගන්ධයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. ආඝ්‍රානය කිරීම් ස්වභාවය ඇති ඝාන විඤ්ඤාණය ගන්ධයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. (ඝාන විඤ්ඤාණයෙන්) ආඝ්‍රානය කරනලද හෙයින් අරමුණට නගින්නාවූ විපාක මනොධාතුව ගන්ධයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. අරමුණට නගිනලද හෙයින් විපාක මනොවිඤ්ඤාණ ධාතුව ගන්ධයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. රස දැනීම පිණිස ආවර්ජනය කරන්නාවූ අව්‍යාකෘතවූ ආවර්ජන ක්‍රියා සිත රසයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. රස දැනගන්නාවූ ජිව්හාවිඤ්ඤාණය රසයන්හි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. (ජිව්හාවිඤ්ඤාණයන්) රස දැනගන්නා ලද හෙයින් අරමුණට නගින්නා විපාක මනොධාතුව රසයන්හි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. අරමුණට නගිනලද හෙයින් විපාක මනොවිඤ්ඤාණධාතුව රසයන්හි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. ස්පර්ශ කිරීම පිණිස (ආවර්ජනය කරන්නාවූ) අව්‍යාකෘත ආවර්ජන ක්‍රියා සිත ප්‍රශ්ටව්‍යයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. ස්පර්ශ කරන්නාවූ කාය විඤ්ඤාණය ස්පර්ශයන්හි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. කාය විඤ්ඤාණයෙන් ස්පර්ශ කරන ලද හෙයින් අරමුණට නගින්නාවූ විපාක මනොධාතුව ස්පර්ශයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. අරමුණට නගින ලද හෙයින් විපාක මනොවිඤ්ඤාණ ධාතුව ප්‍රශ්ටව්‍යයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. දැනීම පිණිස අව්‍යාකෘතවූ ආවර්ජන ක්‍රියාව (මනොද්වාරා වර්ජනය ධම්මාරම්මණයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. දැනගන්නාවූ මනොවිඤ්ඤාණය ධර්මාරම්මණයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. දැනගන්නාලද හෙයින් අරමුණට නගින්නාවූ විපාකමනොධාතුව ධම්මාරම්මණයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි. අරමුණට නගිනලද හෙයින් විපාක මනොවිඤ්ඤාණ ධාතුව ධම්මාරම්මණයන්හි විඤ්ඤාණචරියා නමි.
69 විඤ්ඤාණචරියාති කෙනට්ඨෙන විඤ්ඤාණචරියා? නීරාගා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. නිද්දොසා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. නිම්මොහා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. නිම්මානා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. නිද්දිට්ඨි චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා නිඋද්ධච්චා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. නිබ්බිචිකිච්ඡා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. නානුසයා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. රාගවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. දොසවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. මොහවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. මානවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. දිට්ඨිවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. උද්ධච්චවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. විචිකිච්ඡාවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. අනුසයවිප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. කුසලෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. අකුසලෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. සාවජ්ජෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. අනවජ්ජෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. කණ්හෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. සුක්කෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. සුඛුද්‍රයෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. දුක්ඛුද්‍රයෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. සුඛවිපාකෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. දුක්ඛවිපාකෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. විඤ්ඤාතෙ චරතීති - විඤ්ඤාණචරියා. විඤ්ඤාණස්ස එවරූපා චරියා හොතීති - විඤ්ඤාණචරියා. පකතිපරිසුද්ධමිදං චිත්තං නික්කිලෙසට්ඨෙනාති - විඤ්ඤාණචරියා. අයං විඤ්ඤාණචරියා. කතමා අඤ්ඤාණචරියා? මනාපියෙසු රූපෙසු රාගස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; රාගස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. අමනාපියෙසු රූපෙසු දොසස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; දොසස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. තදුභයෙන අසමපෙක්ඛනස්මිං වත්ථුස්මිං මොහස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; මොහස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. විනිබන්ධස්ස මානස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; මානස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. පරාමට්ඨාය දිට්ඨියා ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; දිට්ඨියා ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. වික්ඛෙපගතස්ස උද්ධච්චස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; උද්ධච්චස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. අනිට්ඨඞ්ගතාය විචිකිච්ඡාය ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; විචිකිච්ඡාය ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. ථාමගතස්ස අනුසයස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා ; අනුසයස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. මනාපියෙසු සද්දෙසු...පෙ.... මනාපියෙසු ගන්ධෙසු...පෙ.... මනාපියෙසු රසෙසු...පෙ.... මනාපියෙසු ඵොට්ඨබ්බෙසු...පෙ.... මනාපියෙසු ධම්මෙසු රාගස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; රාගස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. අමනාපියෙසු ධම්මෙසු දොසස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; දොසස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. තදුභයෙන අසමපෙක්ඛනස්මිං වත්ථුස්මිං මොහස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; මොහස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. විනිබන්ධස්ස මානස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; මානස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. පරාමට්ඨාය දිට්ඨියා ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; දිට්ඨියා ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. වික්ඛෙපගතස්ස උද්ධච්චස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; උද්ධච්චස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා; අනිට්ඨඞ්ගතාය විචිකිච්ඡාය ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; විචිකිච්ඡාය ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. ථාමගතස්ස අනුසයස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; අනුසයස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා.	69 [132] විඤ්ඤාණචරියා යන තන්හි කිනම් අර්ථයකින් විඤ්ඤාණචරියා නම් වේද? රාග විරහිතව හැසිරේනුයි. විඤ්ඤාණචරියා නමි. දොස විරහිතව හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. මෝහ විරහිතව හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. (ii) මානවිරහිතව හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. දිට්ඨි විරහිතව හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. උද්ධච්ච විරහිතව හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. විචිකිච්ඡා විරහිතව හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. අනුසය විරහිතව හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. රාගය සමග නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. දෝසය සමග නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. මෝහය සමග නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. මානය සමග නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි (iii) දිට්ඨිය සමග නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. උද්ධච්චය සමග නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි විචිකිච්ඡාව සමග නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. අනුසය හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. කුශල කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. අකුසල කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. සාවද්‍ය කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණචරියා නමි. නිරවද්‍ය කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. කළු (අයහපත්) කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි. විඤ්ඤාණචරියා නමි. සුදු (යහපත්) කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. සැප එළවන කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. දුක් එලවන කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. සැප විපාක දෙන කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. දුක් විපාක දෙන කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. විඤ්ඤාණයෙන් දැනගන්නා ලද ආරම්මණයෙහි හැසිරේනුයි විඤ්ඤාණ චරියා නමි. විඤ්ඤාණයාගේ මෙබඳුවූ හැසිරීම් ඇති හෙයින් විඤ්ඤාණ චරියා නමි. මේ කියන ලද සිත් රාගාදී ක්ලේශයන්ගෙන් කිලුටුවීමක් නැති හෙයින් ප්‍රකෘතියෙන් පිරිසිදුය. එසේ අරමුණු දැනීම් මාත්‍රයම ඇති හෙයින් විඤ්ඤාණ චරියායයි කියනු ලැබේ. මේ විඤ්ඤාණ චරියාවයි. [133] අඤ්ඤාණ චරියාව නම් කවරේද? මනාපවූ රූපාරම්මණයන්හි (ii) රාග ජවන ඉපදීම පිණිස පවත්නාවූ ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. රාග ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි. අමනාප රූපයයන්හි දොස ජවන් ඉපදීම පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. දොස ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි (iii) රාග ද්වේෂ දෙකට අනුරූපසේ නොබලන අරමුණෙහි මෝහ ජවන් පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. මෝහ ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි. උසස් කොට සිතන්නාවූ මාන සහගත ජවන් පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. මාන ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි. වරදවා ගන්නා දෘෂ්ටි සහගත ජවන් පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. දෘෂ්ටි ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි. වික්ෂෙපවූ උද්ධච්ච සහගත ජවන් පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. උද්ධච්ච ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි. නිශ්චයක් නැති විචිකිච්ඡා සහගත ජවන් පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකාත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. විචිකිච්ඡා ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි. බලවත් අනුසය සහගත ජවන් පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. අනුසය සහගත ජවනයෝ අඤ්ඤාණ චරියා නමි. [134] මනාපවූ ශබ්දයන්හි (මෙහි 133 (ii) (iii) යොදන්න) මනාපවූ ගන්ධයන්හි (මෙහි 133 (ii) (iii) යොදන්න) මනාපවූ රසයන්හි (මෙහි 133 (ii) (iii) යොදන්න) මනාපවූ ස්පර්ශයන්හි (මෙහි 133 (ii) (iii) යොදන්න) මනාපවූ ධර්මාරම්මණයන්හි මෙහි 133 (ii) (iii) යොදන්න)
70 අඤ්ඤාණචරියාති කෙනට්ඨෙන අඤ්ඤාණචරියා? සරාගා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සදොසා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සමොහා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සමානා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සදිට්ඨි චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සඋද්ධච්චා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සවිචිකිච්ඡා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සානුසයා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා . රාගසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. දොසසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. මොහසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. මානසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා . දිට්ඨිසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. උද්ධච්චසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. අනුසයසම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. කුසලෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. අකුසලෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සාවජ්ජෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. අනවජ්ජෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා . කණ්හෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සුක්කෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සුඛුද්‍රයෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. දුක්ඛුද්‍රයෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. සුඛවිපාකෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. දුක්ඛවිපාකෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. අඤ්ඤාතෙ චරතීති - අඤ්ඤාණචරියා. අඤ්ඤාණස්ස එවරූපා චරියා හොතීති - අඤ්ඤාණචරියා. අයං අඤ්ඤාණචරියා.	70 [135] අඤ්ඤාණ චරියා යන තැන කිනම් අර්ථයකින් අඤ්ඤාණ චරියා නම් වේද? රාග සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. දොස සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. මෝහ සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. මාන සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. දිට්ඨි සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. උද්ධච්ච සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. විචිකිච්ඡා සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. අනුසය සහිතව හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. රාගය හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. දෝසය හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. මෝහය හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. මානය හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. දිට්ඨිය හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. උද්ධච්චය හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. විචිකිච්ඡාව හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. අනුසය ධර්මයන් හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. කුශල කර්ම හා නොයෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. අකුශල කර්මයන් හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. සාවද්‍ය කර්මයන්හි හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණචරියා නමි. නිරවද්‍ය කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණචරියා නමි. තෘෂ්ණා කර්මයන්හි හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. ශුක්ල කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. සැප උපදවන්නාවූ කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. දුක් උපදවන්නාවූ කර්මයන් හා යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. සැප විපාක ඇත්තාවූ කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. දුක් විපාක ඇත්තාවූ කර්මයන්හි යෙදී හැසිරේනුයි අඤ්ඤාණචරියා නමි. නුවණින් නොදන්නා ලද අරමුණෙහි හැසිරේනුයි අඤ්ඤාන චරියා නමි. නොදැනීමගේ මෙබඳු හැසිරීම් ඇත්තේනුයි අඤ්ඤාණ චරියා නමි. මේ අඤ්ඤාණ චරියායයි කියනු ලැබේ.
71 කතමා ඤාණචරියා? අනිච්චානුපස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; අනිච්චානුපස්සනා ඤාණචරියා. දුක්ඛානුපස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; දුක්ඛානුපස්සනා ඤාණචරියා. අනත්තානුපස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; අනත්තානුපස්සනා ඤාණචරියා. නිබ්බිදානුපස්සනත්ථාය...පෙ.... විරාගානුපස්සනත්ථාය... නිරොධානුපස්සනත්ථාය... පටිනිස්සග්ගානුපස්සනත්ථාය... ඛයානුපස්සනත්ථාය... වයානුපස්සනත්ථාය... විපරිණාමානුපස්සනත්ථාය... අනිමිත්තානුපස්සනත්ථාය... අප්පණිහිතානුපස්සනත්ථාය... සුඤ්ඤතානුපස්සනත්ථාය... අධිපඤ්ඤාධම්මානුපස්සනත්ථාය... යථාභූතඤාණදස්සනත්ථාය... ආදීනවානුපස්සනත්ථාය... පටිසඞ්ඛානුපස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්‍යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; පටිසඞ්ඛානුපස්සනා ඤාණචරියා. විවට්ටනානුපස්සනා ඤාණචරියා. සොතාපත්තිමග්ගො ඤාණචරියා. සොතාපත්තිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා. සකදාගාමිමග්ගො ඤාණචරියා. සකදාගාමිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා. අනාගාමිමග්ගො ඤාණචරියා. අනාගාමිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා. අරහත්තමග්ගො ඤාණචරියා. අරහත්තඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා. ඤාණචරියාති කෙනට්ඨෙන ඤාණචරියා? නීරාගා චරතීති - ඤාණචරියා. නිද්දොසා චරතීති - ඤාණචරියා...පෙ.... නානුසයා චරතීති - ඤාණචරියා. රාගවිප්පයුත්තා චරතීති - ඤාණචරියා. දොසවිප්පයුත්තා චරතීති - ඤාණචරියා. මොහවිප්පයුත්තා චරතීති - ඤාණචරියා. මානවිප්පයුත්තා...පෙ.... දිට්ඨිවිප්පයුත්තා... උද්ධච්චවිප්පයුත්තා... විචිකිච්ඡාවිප්පයුත්තා... අනුසයවිප්පයුත්තා... කුසලෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා... අකුසලෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා... සාවජ්ජෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා... අනවජ්ජෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා... කණ්හෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා... සුක්කෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා... සුඛුද්‍රයෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා... දුක්ඛුද්‍රයෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා... සුඛවිපාකෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති - ඤාණචරියා. දුක්ඛවිපාකෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති - ඤාණචරියා. ඤාතෙ චරතීති - ඤාණචරියා . ඤාණස්ස එවරූපා චරියා හොතීති - ඤාණචරියා. අයං ඤාණචරියා. අඤ්ඤා විඤ්ඤාණචරියා, අඤ්ඤා අඤ්ඤාණචරියා, අඤ්ඤා ඤාණචරියාති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘චරියාවවත්ථානෙ පඤ්ඤා චරියානානත්තෙ ඤාණං’’.	71 [136] ඤාණචරියාව කවරේද? අනිත්‍ය වශයෙන් දැකීම සඳහා පවත්නාවූ ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. ස අනිත්‍ය වශයෙන් දැකීම ඤාණචරියා නමි. දුක් වශයෙන් දැකීම පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. දුක් වශයෙන් දැකීම ඤාණචරියා නමි. අනාත්ම වශයෙන් දැකීම පිණිස (ii) පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. (iii) අනාත්ම වශයෙන් දැකීම ඤාණ චරියා නමි. කලකිරීම් වශයෙන් දැකීම පිණිස (මෙහි ii යෙදිය යුතුයි.) නොඇලීම් වශයෙන් දැකීම් පිණිස (ii යොදන්න) නිරුද්ධ කිරීම් වශයෙන් දැකීම පිණිස ((ii) යොදන්න) අත්හැරීම් වශයෙන් දැකීම පිණිස ((ii) යොදන්න) ක්ෂයවීම් වශයෙන් දැකීම පිණිස ((ii) යොදන්න) විනාශවීම් වශයෙන් දැකීම පිණිස ((ii) යොදන්න) වෙනස්වීම් වශයෙන් දැකීම පිණිස ((ii) යොදන්න) නිමිති රහිත වශයෙන් දැකීම පිණිස ((ii) යොදන්න) පැතීම් රහිත වශයෙන් දැකීම පිණිස ((ii) යොදන්න) සූන්‍ය වශයෙන් දැකීම පිණිස (මෙහි ii යෙදිය යුතුයි.) අධිප්‍රඥා ධර්මය දැකීම පිණිස යථාභූත ඥානදර්ශනය පිණිස ආදීනව දැකීම පිණිස මැදහත්ව බැලීම පිණිස පවත්නා ආවර්ජන ක්‍රියා අව්‍යාකෘත සිත විඤ්ඤාණ චරියා නමි. මැදහත්ව දැකීම ඤාණචරියා නමි. විවට්ටානුපස්සනාව (ශොත්‍රභූ සිත) ඤාණචරියා නමි. සොතාපත්ති මාර්ගය ඤාණචරියා නමි. සොතාපත්ති ඵලයට පැමිණීම ඤාණචරියානමි. සකෘදාගාමි මාර්ගය ඤාණචරියා නමි. සකෘදාගාමි ඵලයට පැමිණීම ඤාණචරියා නමි. අනාගාමි මාර්ගය ඤාණචරියා නමි. අනාගාමි ඵලයට පැමිණීම ඤාණචරියා නමි. අර්හත් මාර්ගය ඤාණචරියා නමි. අර්හත්ඵලයට පැමිණීම ඤාණචරියා නමි. [137] ඤාණචරියා යන තැන කවර අර්ථයකින් ඤාණ චරියා නම් වේද? රාග රහිතව හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නමි. දොස රහිතව හැසිරේනුයි ඤාණචරියානමි. මෝහ රහිතව හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නමි. (මෙහි “විඤ්ඤාණචරියා” ඤාණචරියායි වෙනස්කොට (132 ii) යෙදිය යුතුයි.) අනුසය රහිතව හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නමි. රාගය හා නොයෙදී හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නමි දෝසය හා නොයෙදී හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නමි. (iii) මෝහය හා නොයෙදී (ii) හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නමි මානය හා නොයෙදී (මෙහි (ii) යෙදිය යුතුයි.) දෘෂ්ටිය හා නොයෙදී (ii) උද්ධච්චය හා නොයෙදී (ii) විචිකිච්ඡාව හා නොයෙදී (ii) අනුසය හා නොයෙදී (ii) කුශලකර්මයන් හා යෙදී (ii) අකුසලකර්මයන් හා නොයෙදී (ii) සාවද්‍ය කර්මයන් හා නොයෙදී (ii) නිරවද්‍ය කර්මයන් හා යෙදී (ii) සැප උපදවන්නාවූ කර්මයන් හා යෙදී (ii) දුක් උපදවන්නාවූ කර්මයන් හා නොයෙදී (ii) සැප විපාක ඇත්තාවූ කර්මයන් හා යෙදී (ii) දුක් විපාක ඇත්තාවූ කර්මයන් හා නොයෙදී හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නම් වේ. නුවණින් දැනගන්නාලද අරමුණෙහි හැසිරේනුයි ඤාණචරියා නමි. ඤාණයාගේ මෙබඳු හැසිරීම් ඇති හෙයින් ඤාණචරියා නමි. මේ ඤාණචරියා නමි. [138] විඤ්ඤාණචරියාව අනිකකි. අවිඤ්ඤාණචරියාව අනිකකිය. ඤාණචරියාව අනිකකියි එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණනමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් චරියා පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව චරියා නානත්ත ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
18. භූමිනානත්තඤාණනිද්දෙසො	18. භූමිනානත්තඤාණනිද්දෙසො
72 කථං චතුධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා භූමිනානත්තෙ ඤාණං? චතස්සො භූමියො - කාමාවචරා භූමි, රූපාවචරා භූමි, අරූපාවචරා භූමි, අපරියාපන්නා භූමි. කතමා කාමාවචරා භූමි? හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තී දෙවෙ (පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවෙ (ක.)) අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා ඛන්ධධාතුආයතනා රූපං වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං - අයං කාමාවචරා භූමි. කතමා රූපාවචරා භූමි? හෙට්ඨතො බ්‍රහ්මලොකං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො අකනිට්ඨෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා - අයං රූපාවචරා භූමි. කතමා අරූපාවචරා භූමි? හෙට්ඨතො ආකාසානඤ්චායතනූපගෙ දෙවෙ පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනූපගෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා - අයං අරූපාවචරා භූමි. කතමා අපරියාපන්නා භූමි? අපරියාපන්නා මග්ගා ච මග්ගඵලානි ච අසඞ්ඛතා ච ධාතු - අයං අපරියාපන්නා භූමි. ඉමා චතස්සො භූමියො. අපරාපි චතස්සො භූමියො චත්තාරො සතිපට්ඨානා චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, චත්තාරි ඣානානි, චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො, චතස්සො අරූපසමාපත්තියො, චතස්සො පටිසම්භිදා, චතස්සො පටිපදා, චත්තාරි ආරම්මණානි, චත්තාරො අරියවංසා, චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි , චත්තාරි චක්කානි, චත්තාරි ධම්මපදානි - ඉමා චතස්සො භූමියො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘චතුධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා භූමිනානත්තෙ ඤාණං’’.	72 [139] කෙසේනම් සතර ධර්මයන් පිරිසිඳ දන්නා ඤාණය භූමිනානත්ත ඤාණය නම් වේද? කාමාවචර භූමිය රූපාවචර භූමිය අරුපාවචර භූමිය අපරියාපන්න ලොකොත්තර භූමියයි භූමි සතරකි. කාමාවචර භූමිය කවරීද? යටින් අවීචි නිරය කෙළවරකොට උඩින් වසවර්ති දෙව්ලොව ඇතුළත් කොට මේ අතරතුර වන මෙහි හැසිරෙන්නාවූ මෙහි ඇතුළත්වූ යම් ස්කන්ධ ධාතු ආයතන රූප වේදනා සඤ්ඤා සංඛාර විඤ්ඤාණ කෙනෙක් වෙත්ද, මෙය කාමාවචර භූමි නමි. [140] රූපාවචර භූමිය කවරේද? යටින් බ්‍රහ්මලෝකය කෙළවරකොට උඩින් අකනිටා දෙවියන් ඇතුළත්කොට මේ අතරතුර වන මෙහි හැසිරෙන්නාවූ මෙහි ඇතුළත්වූ ධ්‍යානයට සමවැදුණු පුද්ගලයාගේ හෝ බඹලොව උපන්නහුගේ හෝ දිට්ඨධම්ම සුඛවිහාරී රහත්හුගේ හෝ යම් චිත්ත චෛතසික ධර්ම කෙනෙක් වෙද්ද මේ රූපාවචර භූමි නමි. අරූපාවචර භූමිය කවරීද? යටින් ආකාසානඤ්චායතන දෙවියන් කෙළවරකොට උඩින් නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන දෙවියන් ඇතුළත්කොට මේ අතරතුර වන මෙහි හැසිරෙන මෙහි ඇතුළත් ධ්‍යානයට සමවැදුනහුගේ හෝ එහි උපන්නහුගේ හෝ දිට්ඨධම්ම සුඛවිහාරි රහත්හුගේ හෝ යම් චිත්ත චෛතසික ධර්ම කෙනෙක් වෙත්ද, මේ අරූපාවචර භූමි නමි. [141] අපරියාපන්න (ලොකොත්තර) භූමිය කවරීද? ත්‍රිවිධ භූමීන්ට ඇතුළත් නොවී යම් මාර්ගයෝද ඵලයෝද අසංඛත ධාතුවක්ද ඇත්තාහුද මේ අපරියාපන්න භූමි නමි. මේ සතර භූමීහුය. තවද භූමි සතරකි සතර සතිපට්ඨානයෝද සතර සම්‍යක් ප්‍රධානයෝද සතර ඍද්ධිපාදයෝද සතර ධ්‍යානයෝද සතර අප්‍රමාන්‍යයෝද සතර අරූප සමාපත්තීහුද සතර ප්‍රතිසම්භිදාවෝද සතර ප්‍රතිපදාද සතර අරමුණද සතර ආර්යවංශයෝද සතර සංග්‍රහ වස්තූහුද සතර සම්පත්ති චක්‍රයෝද සතර ධර්මපදයෝද වෙත්. මේ සතර භූමීහුය. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥානමි. එහෙයින් සතර ධර්මයන් පිරිසිඳ දැක්මෙහි ප්‍රඥාව භූමිනානත්තඤාණ නමි.
19. ධම්මනානත්තඤාණනිද්දෙසො	19. ධම්මනානත්තඤාණනිද්දෙසො
73 කථං නවධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා ධම්මනානත්තෙ ඤාණං? කථං ධම්මෙ වවත්ථෙති? කාමාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අකුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. රූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. අරූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. අපරියාපන්නෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. කථං කාමාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අකුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති? දස කුසලකම්මපථෙ කුසලතො වවත්ථෙති, දස අකුසලකම්මපථෙ අකුසලතො වවත්ථෙති, රූපඤ්ච විපාකඤ්ච කිරියඤ්ච අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති - එවං කාමාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අකුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. කථං රූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති? ඉධට්ඨස්ස චත්තාරි ඣානානි කුසලතො වවත්ථෙති, තත්‍රූපපන්නස්ස චත්තාරි ඣානානි අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති - එවං රූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. කථං අරූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති? ඉධට්ඨස්ස චතස්සො අරූපාවචරසමාපත්තියො කුසලතො වවත්ථෙති, තත්‍රූපපන්නස්ස චතස්සො අරූපාවචරසමාපත්තියො අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති - එවං අරූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. කථං අපරියාපන්නෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති? චත්තාරො අරියමග්ගෙ කුසලතො වවත්ථෙති, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි නිබ්බානඤ්ච අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති - එවං අපරියාපන්නෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්‍යාකතතො වවත්ථෙති. එවං ධම්මෙ වවත්ථෙති. නව පාමොජ්ජමූලකා ධම්මා. අනිච්චතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. සමාහිතෙ චිත්තෙ යථාභූතං පජානාති පස්සති. යථාභූතං ජානං පස්සං නිබ්බින්දති, නිබ්බින්දං විරජ්ජති, විරාගා විමුච්චති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... අනත්තතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... විමුච්චති. රූපං අනිච්චතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... රූපං දුක්ඛතො මනසිකරොතො...පෙ.... වෙදනං... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... චක්ඛුං...පෙ.... ජරාමරණං අනිච්චතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... ජරාමරණං දුක්ඛතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... ජරාමරණං අනත්තතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. සමාහිතෙ චිත්තෙ යථාභූතං පජානාති පස්සති. යථාභූතං ජානං පස්සං නිබ්බින්දති, නිබ්බින්දං විරජ්ජති, විරාගා විමුච්චති. ඉමෙ නව පාමොජ්ජමූලකා ධම්මා .	73 [142] කෙසේනම් ධර්ම නවයක් පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව ධම්ම නානත්ත ඤාණය නම්වේද? කාමාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අකුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. රූපාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අරූපාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අපරියාපන්ත (ලෝකොත්තර) ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. [143] කාමාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් කෙසේ පිරිසිඳ දනියිද, අකුසල් වශයෙන් කෙසේ පිරිසිඳ දනියිද, අබ්‍යාකත වශයෙන් කෙසේ පිරිසිඳ දනියිද? දස කුශල කර්මපථයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. දස අකුශල කර්මපථයන් අකුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. රූපද විපාකද ක්‍රියාද අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි, මෙසේ කාමාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි, අකුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි, අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. [144] රූපාවචර ධර්මයන් කෙසේ කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියිද, අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියිද, මෙහි සිටි ධ්‍යානලාභී පුද්ගලයාගේ සතර ධ්‍යානයන් කුසල වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. බඹලොව උපන්නහුගේ සතර ධ්‍යානයන් අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. මෙසේ රූපාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දැනගනියි. අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දැනගනියි. කෙසේනම් අරූපාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියිද, අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියිද? මෙහි සිටි අරූප ධ්‍යානලාභී පුද්ගලයාගේ අරූපාවචර සමාපත්ති සතර කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අරූප ලෝකයෙහි උපන්නහුගේ සතර අරූපාවචර සමාපත්ති අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දැනගනියි. මෙසේ අරූපාවචර ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දැනගනියි, අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දැනගනියි. [145] කෙසේනම් අපරියාපන්න (ලෝකොත්තර) ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියිද, අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියිද? සතර ආර්ය මාර්ගයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. සතර ආර්ය ඵලයන්ද නිර්වාණයද අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. මෙසේ අපරියාපන්න ධර්මයන් කුසල් වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. අබ්‍යාකත වශයෙන් පිරිසිඳ දනියි. මෙසේ ධර්මයන් පිරිසිඳ දනියි. ප්‍රමොද්‍යයට (බලවත් නොවූ ප්‍රීතියට) හේතුවූ ධර්ම නවයකි. අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (ii) දුර්වල ප්‍රීතිය උපදියි. දුර්වල ප්‍රීතිය උපන්නහුට බලවත් ප්‍රීතිය උපදියි. ප්‍රීතියෙන් යුත් සිත් ඇත්තහුගේ නාම කය සංසිඳෙයි. සංසිඳුණු නාම කය ඇත්තේ මානසික සුවය ලබයි. සැපයෙන් යුක්ත වූවහුගේ සිත සමාධියට පැමිණෙයි. සිත සමාධියට පැමිණි කල්හි තත්වාකාරය දනියි දකියි. තත්වාකාරයෙන් දන්නා දක්නා තැනැත්තේ කලකිරෙයි. කලකිරෙන්නේ (මාර්ගයට පැමිණීම් වශයෙන්) නොඇලෙයි. නොඇලෙන්නේ ඵලයට පැමිණීම් වශයෙන්) මිදෙයි. (iii) [146] දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (මෙහි 145 (ii) යොදන්න.) අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නා හට (මෙහි 145 (ii) යොදන්න.) අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (මෙහි 145 (ii) යොදන්න.) රූපය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න) වේදනාව අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) සංඥාව අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නා හට (145 (ii) යොදන්න.) සංඛාරයන් අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) ඇස අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) කණ අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) නාසය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) දිව අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) කය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145(ii) යොදන්න.) සිත අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) ජරාමරණය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) [147] අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) රූපය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නා හට (145 (ii) යොදන්න.) වේදනාව අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න. සංඥාව අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) සංඛාරයන් අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) ඇස අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) කණ අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) නාසය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) දිව අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) කය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) සිත අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (145 (ii) යොදන්න.) ජරා මරණය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට දුර්වල ප්‍රීතිය උපදියි. ප්‍රීතිය ඇතිවූවහුට බලවත් ප්‍රීතිය උපදියි. ප්‍රීතියෙන් යුක්තවූවහුගේ කය සංසිඳෙයි. සංසිඳුණු කය ඇත්තේ සැපය ලබයි. සැප ඇත්තහුගේ සිත සමාධියට පැමිණෙයි. සිත සමාධියට පැමිණිකල්හි තත්වාකාරය දනියි, දකියි. තත්වාකාරය දන්නා දක්නා තැනැත්තේ කලකිරෙයි. කලකිරෙන්නේ මාර්ග වශයෙන් නොඇලෙයි. නොඇලෙන්නේ ඵලයාගේ වශයෙන් මිදෙයි. මේ නවය දුර්වල ප්‍රීතිය මුල්කොට ඇති ධර්මයෝයි.
74 නව යොනිසො මනසිකාරමූලකා ධම්මා. අනිච්චතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. සමාහිතෙන චිත්තෙන ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති යථාභූතං පජානාති. දුක්ඛතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. සමාහිතෙන චිත්තෙන ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති යථාභූතං පජානාති. අනත්තතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ..... රූපං අනිච්චතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... රූපං දුක්ඛතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... රූපං අනත්තතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... වෙදනං... සඤ්ඤං... සඞ්ඛාරෙ... විඤ්ඤාණං... චක්ඛුං...පෙ.... ජරාමරණං අනිච්චතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... ජරාමරණං දුක්ඛතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති...පෙ.... ජරාමරණං අනත්තතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. සමාහිතෙන චිත්තෙන ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති යථාභූතං පජානාති. ඉමෙ නව යොනිසො මනසිකාරමූලකා ධම්මා. නව නානත්තා - ධාතුනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති ඵස්සනානත්තං, ඵස්සනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති වෙදනානානත්තං, වෙදනානානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති සඤ්ඤානානත්තං, සඤ්ඤානානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති සඞ්කප්පනානත්තං, සඞ්කප්පනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති ඡන්දනානත්තං, ඡන්දනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති පරිළාහනානත්තං, පරිළාහනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති පරියෙසනානානත්තං, පරියෙසනානානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති ලාභනානත්තං - ඉමෙ නව නානත්තා. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘නවධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා ධම්මනානත්තෙ ඤාණං’’.	74 [148] යොනිසො මනසිකාරය (නුවණින් මෙනෙහි කිරීම) මුල්කොට ඇති ධර්මයෝ නවයක් වෙති. අනිත්‍ය වශයෙන් නුවණින් මෙනෙහි කරන්නාහට දුර්වල ප්‍රීතිය උපදී. දුර්වල ප්‍රීතිය ඇතිවූවහුට බලවත් ප්‍රීතිය උපදී. බලවත් ප්‍රීතියෙන් යුක්තවූවහුගේ කය සංසිඳෙයි. සංසිඳුණු කය ඇත්තේ සැපය ලබයි. සැප ඇත්තහුගේ සිත සමාධියට පැමිණෙයි සමාධියට පැමිණි සිතින් මේ දුකයයි ඇති සැටියෙන් දනියි. මේ දුක් ඇතිවීමේ හේතුවයයි ඇතිසැටියෙන් දකියි. මේ දුක නැතිකිරීම යයි ඇතිසැටියෙන් දනියි. මේ දුක් නැති කිරීමට පැමිණෙන පිළිවෙත යයි ඇතිසැටියෙන් දකියි. [149] දුක් වශයෙන් නුවණින් මෙනෙහි කරන්නාහට (ii) දුර්වල ප්‍රීතිය උපදී, දුර්වල ප්‍රීතිය උපන්නහුට බලවත් ප්‍රීතිය උපදී, බලවත් ප්‍රීතියෙන් යුත් සිත් ඇත්තහුගේ කය සංසිඳෙයි. සංසිඳුණු කය ඇත්තේ සැපය ලබයි. සැප ඇත්තහුගේ සිත සමාධියට පැමිණෙයි. සමාධියට පැමිණි සිතින් මේ දුකයයි, ඇතිසැටියෙන් දනියි. මේ දුකට හේතුවයයි, ඇතිසැටියෙන් දනියි, මේ දුක නැතිකිරීම යයි ඇතිසැටියෙන් දනියි. මේ දුක නැතිකිරීමට පැමිණෙන පිළිවෙත යයි ඇති සැටියෙන් දනියි. [150] අනාත්ම වශයෙන් නුවණින් මෙනෙහි කරන්නා හට (මෙහි 149 (ii) යොදන්න.) රූපය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) වේදනාව අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සංඥාව අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සංඛාරයන් අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) ඇස අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) කණ අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) නාසය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) දිව අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) කය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සිත අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) ජරාමරණය අනිත්‍ය වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) [151] දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න. රූපය දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) වේදනාව දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සංඥාව දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සංඛාරයන් දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණය දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) ඇස දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) කණ දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) නාසය දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) දිව දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) කය දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සිත දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) ජරාමරණය දුක් වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) [152] අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) රූපය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) වේදනාව අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සංඥාව අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සංඛාරයන් අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) විඤ්ඤාණය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) ඇස අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) කණ අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) නාසය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) දිව අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) කය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) සිත අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) ජරාමරණය අනාත්ම වශයෙන් මෙනෙහි කරන්නාහට (149 (ii) යොදන්න.) මේ නවය නුවණින් මෙනෙහි කිරීම මුල්කොට ඇති ධර්ම නවය වෙති. [153] නානත්ව (වෙනස් බැව්) නවයකි. ධාතු නානත්වය නිසා ඵස්ස නානත්වය උපදියි. ඵස්ස නානත්වය නිසා වේදනා නානත්වය උපදියි. වේදනා නානත්වය නිසා සංඥා නානත්වය උපදියි. සංඥා නානත්වය නිසා සංකල්ප (කල්පනා කිරීම්) නානත්වය උපදියි. සංකල්ප නානත්වය නිසා ඡන්ද නානත්වය උපදියි. ඡන්ද නානත්වය නිසා තෘෂ්ණා නානත්වය උපදියි. තෘෂ්ණා නානත්වය නිසා පරියෙසන (සෙවීම්) නානත්වය උපදියි. පරියෙසන නානත්වය නිසා ලාභ (ලැබීම්) නානත්වය උපදියි. මේ නානත්ව නවයයි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැකීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් නව ධර්මයන් පිරිසිඳ දැනීමෙහි ප්‍රඥාව ධම්මනානත්ත ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
20-24. ඤාණපඤ්චකනිද්දෙසො	20-24. ඤාණපඤ්චකනිද්දෙසො
75 කථං අභිඤ්ඤාපඤ්ඤා ඤාතට්ඨෙ ඤාණං, පරිඤ්ඤාපඤ්ඤා තීරණට්ඨෙ ඤාණං, පහානෙපඤ්ඤා පරිච්චාගට්ඨෙ ඤාණං, භාවනා පඤ්ඤා එකරසට්ඨෙ ඤාණං, සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤා ඵස්සනට්ඨෙ ඤාණං? යෙ යෙ ධම්මා අභිඤ්ඤාතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා ඤාතා හොන්ති. යෙ යෙ ධම්මා පරිඤ්ඤාතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා තීරිතා හොන්ති. යෙ යෙ ධම්මා පහීනා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා පරිච්චත්තා හොන්ති. යෙ යෙ ධම්මා භාවිතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා එකරසා හොන්ති. යෙ යෙ ධම්මා සච්ඡිකතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා ඵස්සිතා හොන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘අභිඤ්ඤා පඤ්ඤා ඤාතට්ඨෙ ඤාණං, පරිඤ්ඤා පඤ්ඤා තීරණට්ඨෙ ඤාණං, පහානෙ පඤ්ඤා පරිච්චාගට්ඨෙ ඤාණං, භාවනා පඤ්ඤා එකරසට්ඨෙ ඤාණං, සච්ඡිකිරියා පඤ්ඤා ඵුසනට්ඨෙ ඤාණං’’.	75 [154] කෙසේනම් විශේෂ ඥානයෙන් දන්නාවූ ප්‍රඥාව ඤාතට්ඨ ඤාණය නම්වේද පිරිසිඳ දැනගන්නා ප්‍රඥාව තීරණට්ඨ ඤාණය නම්වේද, ප්‍රහාණය කරණ ප්‍රඥාව පරිච්චාගට්ඨ ඤාණ නම්වේද භාවනා ප්‍රඥාව එකරසට්ඨ ඤාණය නම්වේද ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නාවූ ප්‍රඥාව ඵුසනට්ඨ ඤාණය නම්වේද? යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් විශේෂ ඥානයෙන් දන්නා ලද්දාහුද, ඒ ඒ ධර්මයෝ දැනගන්නා ලද්දාහු නම්වෙත්. යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් පිරිසිඳ දැනගන්නා ලද්දාහුද ඒ ඒ ධර්මයෝ තීරණය කරන ලද්දාහු වෙති. යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් පහකරන ලද්දාහුද ඒ ඒ ධර්මයෝ දුරු කරන ලද්දාහු වෙත්. යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් වඩන ලද්දාහු වෙත්ද ඒ ඒ ධර්මයෝ සමාන කෘත්‍ය ඇත්තාහු වෙත්. යම් යම් ධර්ම කෙනෙක් ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන ලද්දාහු වෙත්ද, ඒ ඒ ධර්මයෝ ඤාණයෙන් ස්පර්ශ කරන ලද්දාහු වෙත්. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් විශේෂයෙන් දැනගන්නා ප්‍රඥාව ඤාතට්ඨ ඤාණයයිද පිරිසිඳ දන්නා ප්‍රඥාව තීරණට්ඨ ඤාණයයිද ප්‍රහාණ ප්‍රඥාව පරිච්චාගට්ඨ ඤාණ යයිද භාවනා ප්‍රඥාව එකරසට්ඨ ඤාණයයිද ප්‍රත්‍යක්ෂ කරන්නාවූ ප්‍රඥාව ඵුසනට්ඨ ඤාණයයිද කියනු ලැබේ.
25-28. පටිසම්භිදාඤාණනිද්දෙසො	25-28. පටිසම්භිදාඤාණනිද්දෙසො
76 කථං අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං? සද්ධින්ද්‍රියං ධම්මො, වීරියින්ද්‍රියං ධම්මො, සතින්ද්‍රියං ධම්මො, සමාධින්ද්‍රියං ධම්මො, පඤ්ඤින්ද්‍රියං ධම්මො. අඤ්ඤො සද්ධින්ද්‍රියං ධම්මො, අඤ්ඤො වීරියින්ද්‍රියං ධම්මො, අඤ්ඤො සතින්ද්‍රියං ධම්මො, අඤ්ඤො සමාධින්ද්‍රියං ධම්මො, අඤ්ඤො පඤ්ඤින්ද්‍රියං ධම්මො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. අධිමොක්ඛට්ඨො අත්ථො, පග්ගහට්ඨො අත්ථො, උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො, දස්සනට්ඨො අත්ථො. අඤ්ඤො අධිමොක්ඛට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පග්ගහට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො දස්සනට්ඨො අත්ථො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති ‘‘අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. පඤ්ච ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, පඤ්ච අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා. අඤ්ඤා ධම්මනිරුත්තියො, අඤ්ඤා අත්ථනිරුත්තියො. යෙන ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. පඤ්චසු ධම්මෙසු ඤාණානි, පඤ්චසු අත්ථෙසු ඤාණානි, දසසු නිරුත්තීසු ඤාණානි. අඤ්ඤානි ධම්මෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි අත්ථෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි නිරුත්තීසු ඤාණානි. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.	76 [155] කෙසේනම් අර්ථනානත්වයෙහි (අර්ථයන් වෙනස් බවෙහි) පවත්නා අර්ථ පටිසම්භිදා ඤාණ නම්වේද ධර්ම නානත්වයෙහි (ධර්මයන්ගේ වෙනස් බවෙහි) පවත්නා ප්‍රඥාව ධම්ම පටිසම්භිදා ඤාණය නම්වේද? නිරුත්ති නානත්වයෙහි (වචනයන්ගේ වෙනස් බවෙහි) පවත්නා ප්‍රඥාව නිරුත්ති පටිසම්භිදා ඤාණ නම්වේද, පටිභාන නානත්වයෙහි (ඤාණයන්ගේ වෙනස් බවෙහි) පවත්නා ප්‍රඥාව පටිභාන පටිසම්භිදා ඤාණ නම්වේද, සද්ධින්ද්‍රිය ධර්ම නමි. විරියින්ද්‍රිය ධර්ම නම් සතින්ද්‍රිය ධර්ම නමි. සමාධින්ද්‍රිය ධර්ම නමි. පඤ්ඤින්ද්‍රිය ධර්ම නමි. සද්ධින්ද්‍රිය ධර්මය අනිකකි. විරියින්ද්‍රිය ධර්මය අනිකකි. සතින්ද්‍රිය ධර්මය අනිකකි. සමාධින්ද්‍රිය ධර්මය අනිකකි. පඤ්ඤින්ද්‍රිය ධර්මය අනිකකි. යම් ඤාණයකින් වෙන් වෙන්වූ ධර්මයෝ දැනගන්නා ලද්දාහුද එම ඤාණයෙන්ම මේ වෙන් වෙන්වූ ධර්මයෝ ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි ධම්ම පටිසම්භිදා නමි. එහෙයින් ධර්මයන්ගේ වෙනස දන්නා ප්‍රඥාව ධම්මපටිසම්භිදා ඤාණයයි කියනු ලැබේ. නිශ්චයට බැසගැනීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. එසවීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. එළඹ සිටීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. නොවිසිරයාම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. දැකීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. නිශ්චය කිරීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. එසවීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. එළඹ සිටීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. නොවිසිරයාම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. දැකීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. යම් ඤාණයකින් මේ වෙන් වෙන්වූ අර්ථය දැනගන්නා ලද්දාහුද එම ඤාණයෙන්ම මේ වෙන් වෙන්වූ අර්ථයෝ ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි. එහෙයින් වෙන් වෙන් වූ අර්ථයන් දැනගැන්මෙහි ප්‍රඥාව අත්ථ පටිසම්භිදා ඤාණයයි කියනු ලැබේ. ධර්ම පස දැක්වීම පිණිස ව්‍යවහාර වචන වෙත්. අර්ථ පස දැක්වීම පිණිස ව්‍යවහාර වචන වෙත්. ධර්මයන් දක්වන වචන අනෙක් වචනයෝයි. අර්ථයන් දක්වන වචන අනෙක් වචනයෝයි. යම් ඤාණයකින් මේ වෙන් වෙන්වූ වචන දැගනන්නා ලද්දාහුද එම ඤාණයෙන්ම ඒ වෙන් වෙන්වූ වචන ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි. එහෙයින් වෙන් වෙන්වූ වචන දැනගන්නා ප්‍රඥාව නිරුත්ති පටිසම්භිදා ඤාණයයි කියනු ලැබේ. ධර්ම පසෙහි ඤාණ පසකි. අර්ථ පසෙහි ඤාණ පසකි. වචන දසයෙහි ඤාණ දසයකි. යම් ඤාණයකින් මේ වෙන් වෙන්වූ ඤාණයන් දැනගන්නා ලද්දාහුද එම ඤාණයෙන්ම මේ වෙන් වෙන්වූ ඤාණයන් ප්‍රකටකොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි. එහෙයින් වෙන් වෙන්වූ ඤාණයන් දැනගන්නා ප්‍රඥාව පටිභාන පටිසම්භිදා ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
77 සද්ධාබලං ධම්මො, වීරියබලං ධම්මො, සතිබලං ධම්මො, සමාධිබලං ධම්මො, පඤ්ඤාබලං ධම්මො. අඤ්ඤො සද්ධාබලං ධම්මො, අඤ්ඤො වීරියබලං ධම්මො, අඤ්ඤො සතිබලං ධම්මො, අඤ්ඤො සමාධිබලං ධම්මො, අඤ්ඤො පඤ්ඤාබලං ධම්මො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො. කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො. පමාදෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො. උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො. අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨො අත්ථො. අඤ්ඤො අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පමාදෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨො අත්ථො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. පඤ්ච ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, පඤ්ච අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා. අඤ්ඤා ධම්මනිරුත්තියො, අඤ්ඤා අත්ථනිරුත්තියො. යෙන ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. පඤ්චසු (පඤ්ච (?)) ධම්මෙසු ඤාණානි, පඤ්චසු (පඤ්ච (?)) අත්ථෙසු ඤාණානි, දසසු (දස (?)) නිරුත්තීසු ඤාණානි. අඤ්ඤානි ධම්මෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි අත්ථෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි නිරුත්තීසු ඤාණානි. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො. අඤ්ඤො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, පවිචයට්ඨො අත්ථො, පග්ගහට්ඨො අත්ථො, ඵරණට්ඨො අත්ථො, උපසමට්ඨො අත්ථො, අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො, පටිසඞ්ඛානට්ඨො අත්ථො. අඤ්ඤො උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පවිචයට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පග්ගහට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො ඵරණට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො උපසමට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පටිසඞ්ඛානට්ඨො අත්ථො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. සත්ත ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, සත්ත අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා. අඤ්ඤා ධම්මනිරුත්තියො, අඤ්ඤා අත්ථනිරුත්තියො. යෙන ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. සත්තසු ධම්මෙසු ඤාණානි, සත්තසු අත්ථෙසු ඤාණානි, චුද්දසසු නිරුත්තීසු ඤාණානි. අඤ්ඤානි ධම්මෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි අත්ථෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි නිරුත්තීසු ඤාණානි. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. සම්මාදිට්ඨි ධම්මො, සම්මාසඞ්කප්පො ධම්මො, සම්මාවාචා ධම්මො, සම්මාකම්මන්තො ධම්මො, සම්මාආජීවො ධම්මො, සම්මාවායාමො ධම්මො, සම්මාසති ධම්මො, සම්මාසමාධි ධම්මො. අඤ්ඤො සම්මාදිට්ඨි ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාසඞ්කප්පො ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාවාචා ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාකම්මන්තො ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාආජීවො ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාවායාමො ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාසති ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාසමාධි ධම්මො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. දස්සනට්ඨො අත්ථො, අභිනිරොපනට්ඨො අත්ථො, පරිග්ගහට්ඨො අත්ථො, සමුට්ඨානට්ඨො අත්ථො, වොදානට්ඨො අත්ථො, පග්ගහට්ඨො අත්ථො, උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො. අඤ්ඤො දස්සනට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො අභිනිරොපනට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පරිග්ගහට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො සමුට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො වොදානට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පග්ගහට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා ඤාතා තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. අට්ඨ ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, අට්ඨ අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්‍යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා. අඤ්ඤා ධම්මනිරුත්තියො, අඤ්ඤා අත්ථනිරුත්තියො. යෙන ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො ඤාතා , තෙනෙව ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. අට්ඨසු ධම්මෙසු ඤාණානි, අට්ඨසු අත්ථෙසු ඤාණානි සොළසසු නිරුත්තීසු ඤාණානි. අඤ්ඤානි ධම්මෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි අත්ථෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි නිරුත්තීසු ඤාණානි. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති - ‘‘පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං. ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං. නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං. පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.	77 [156] සද්ධා බලය ධම්ම නමි. විරිය බලය ධම්ම නමි. සති බලය ධම්ම නමි. සමාධි බලය ධම්ම නමි. පඤ්ඤා බලය ධම්ම නමි. සද්ධා බල ධර්මය අනිකකි. විරිය බල ධර්මය අනිකකි. සතිබල ධර්මය අනිකකි. පඤ්ඤාබල ධර්මය අනිකකි. [157] යම් ඤාණයකින් මේ වෙන් වෙන්වූ ධර්මයෝ දන්නා ලද්දාහුද එම ඤාණයෙන්ම ඒ වෙන් වෙන්වූ ධර්මයෝ ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි එහෙයින් වෙන් වෙන්වූ ධර්මයන් දැනගන්නා ප්‍රඥාව ධම්මපටිසම්භිදා ඤාණයයි කියනු ලැබේ. [158] අශ්‍රද්ධාවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවය අර්ථ නමි. කුසීත බවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවය අර්ථ නමි. ප්‍රමාදයෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවය අර්ථ නමි. උද්ධච්චයෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවය අර්ථ නමි. අවිද්‍යාවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවය අර්ථ නමි. අශ්‍රද්ධාවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. කුසීත බවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. ප්‍රමාදයෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. උද්ධච්චයෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. අවිද්‍යාවෙන් කම්පා නොවන ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. [159] යම් ඤාණයකින් මේ වෙන් වෙන් අර්ථයෝ දැනගන්නා ලද්දාහුද එම ඤාණයෙන්ම ඒ වෙන් වෙන් අර්ථයෝ ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි අත්ථ පටිසම්භිදා ඤාණයයි කියනු ලැබේ. [160] ධර්ම පස දැක්වීම පිණිස වචන වෙත්. අර්ථ පස දක්වනු පිණිස වචන වෙත්. ධර්මයන් දක්වන වචන අන්‍යයෝය. අර්ථයන් දක්වන වචන අන්‍යයෝය. (ii) යම් ඤාණයකින් මේ වෙන්වෙන්වූ වචන දැනගන්නා ලද්දාහුද ඒ ඤාණයෙන්ම මේ වෙන් වෙන්වූ වචන ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි. එහෙයින් වෙන් වෙන්වූ වචන දැනීමෙහි ප්‍රඥාව නිරුත්ති පටිසම්භිදායි කියනු ලැබේ. [161] ධර්ම පසෙහි ඤාණ පසකි. අර්ථ පසෙහි ඤාණ පසකි. වචන දසයෙහි ඤාණ දසයකි. ධර්මයන්හි ඤාණ අන්‍යයෝය. අර්ථයන්හි ඤාණ අන්‍යයෝය. වචනයන්හි ඤාණ අන්‍යයෝය. (ii) යම් ඤාණයකින් මේ වෙන් වෙන්වූ ඤාණ දැනගන්නා ලද්දාහුද එම ඤාණයෙන්ම මේ වෙන් වෙන්වූ ප්‍රකට කොට දැනගන්නා ලද්දාහුනුයි. එහෙයින් වෙන් වෙන්වූ ඤාණයන්හි ඤාණය පටිභාන පටිසම්භිදා ඤාණයයි කියනු ලැබේ. [162] සතිසම්බොජ්ක්ධංගය ධම්ම නමි. ධම්ම විචය සම්බොජ්ක්ධංගය ධම්ම නමි. විරිය සම්බොජ්ක්ධංගය ධම්ම නමි. පීතිසම්බොජ්ක්ධංගය ධම්ම නමි. පස්සද්ධි සම්බොජ්ක්ධංගය ධම්ම නමි. සමාධි සම්බොජ්ක්ධංගය ධම්ම නමි. උපෙක්ඛා සම්බොජ්ක්ධංගය ධම්ම නමි. සතිසම්බොජ්ක්ධංග ධර්මය අනිකකි. ධම්මවිචය සම්බොජ්ක්ධංග ධර්මය අනිකකි. විරිය සම්බොජ්ක්ධංග ධර්මය අනිකකි. පීති සම්බොජ්ක්ධංගය ධර්ම අනිකකි. පස්සද්ධි සම්බොජ්ක්ධංගය ධර්මය අනිකකි. සමාධි සම්බොජ්ක්ධංගය අනිකකි. (මෙහි 157 ඡේදය යොදන්න.) [163] එළඹ සිටීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. විමසීම් ස්වභාව අර්ථ නමි. එසවීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. පැතිරීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. සංසිඳීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. නොවිසිරයාම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. මැදහත්ව බැලීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. එළඹසිටීම් ස්වභාවය වූ අර්ථය අනිකකි. විමසීම් ස්වභාවය වූ අර්ථය අනිකකි. එසවීම් ස්වභාවය වූ අර්ථය අනිකකි. පැතිරීම් ස්වභාවය වූ අර්ථය අනිකකි. සංසිඳීම් ස්වභාවය වූ අර්ථය අනිකකි. නොවිසිරීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. මැදහත්ව බැලීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. (මෙහි 159 ඡේදය යොදන්න.) [164] ධර්ම සත දක්වනු පිණිස වචන වෙත්. අර්ථ සත දක්වනු පිණිස වචන වෙත්. ධර්ම සත දක්වන වචන අන්‍යයෝය. අර්ථ සත දක්වන වචන අන්‍යයෝය. (මෙහි 160 (ii) යොදන්න.) [165] ධර්ම සතෙහි ඤාණ සතකි. අර්ථ සතෙහි ඤාණ සතකි. තුදුස් වචනයන්හි ඤාණ තුදුසකි. ධර්මයන්හි ඤාණ අන්‍යයෝය. අර්ථයන්හි ඤාණ අන්‍යයෝය. වචනයන්හි ඤාණ අන්‍යයෝය. (මෙහි 161 (ii) යොදන්න.) [166] සම්‍යක්දෘෂ්ටිය ධර්ම නමි. සම්‍යක් සංකල්පය ධර්ම නමි. සම්‍යක් වචනය ධර්ම නමි. සම්‍යක් කර්මාන්තය ධර්ම නමි. සම්‍යක් ආජීවය ධර්ම නමි. සම්‍යක් ව්‍යායාමය ධර්ම නමි. සම්‍යක් ස්මෘතිය ධර්ම නමි. සම්‍යක් සමාධිය ධර්ම නමි. සම්‍යක් දෘෂ්ටි ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් සංකල්ප ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් වචන ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් කර්මාන්ත ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් ව්‍යායාම ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් ආජීව ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් ව්‍යායාම ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් ස්මෘති ධර්මය අනිකකි. සම්‍යක් සමාධි ධර්මය අනිකකි. (මෙහි 157 ඡේදය යොදන්න.) [167] දැකීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. වැළඳගැනීම් ස්වභාවය අර්ථනමි. මනාකොට පිහිටුවීම් ස්වභාවය අර්ථනමි. පිරිසිදුවීම් ස්වභාවය අර්ථනමි. එසවීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. එළඹ සිටීම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. නොවිසිරයාම් ස්වභාවය අර්ථ නමි. දැකීම් ස්වභාවය වූ අර්ථය අනිකකි. අරමුණට නැංවීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. වැළඳගැනීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. මනා කොට පිහිටුවීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. පිරිසිදුවීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. එසවීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. එළඹ සිටීම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. නොවිසිරයාම් ස්වභාවයවූ අර්ථය අනිකකි. (මෙහි 159 ඡේදය යොදන්න.) [168] ධර්ම අට දක්වනු පිණිස වචන වෙත්. අර්ථ අට දක්වනු පිණිස වචන වෙත්. ධර්මයන් දක්වන වචන අභ්‍යයෝය. අර්ථයන් දක්වන වචන අන්‍යයෝය. (මෙහි 160 (ii) යොදන්න.) [169] ධර්ම අටෙහි ඤාණ අටකි. අර්ථ අටෙහි ඤාණ අටකි. වචන සොළසෙහි ඤාණ සොළසකි. ධර්මයන්හි ඤාණයෝ අන්‍යයෝය. අර්ථයන්හි ඤාණයෝ අන්‍යයෝය. වචනයන්හි ඤාණ අන්‍යයෝය. (මෙහි 161 (ii) යොදන්න) එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් වෙන්වූයේ අර්ථයෙන් දැනීමෙහි ප්‍රඥාව අර්ථ පටිසම්භිදා ඤාණයයිද වෙන් වෙන්වූ ධර්මයන් දැනීමෙහි ප්‍රඥාව ධම්මපටිසම්භිදා ඤාණයයිද වෙන් වෙන්වූ වචන දැනීමෙහි ප්‍රඥාව නිරුත්තිපටිසම්භිදා ඤාණයයිද වෙන් වෙන්වූ ඤාණයන් දැනීමෙහි ප්‍රඥාව පටිභාන පටිසම්භිදාඤාණ යයිද කියනු ලැබේ.
29-31. ඤාණත්තයනිද්දෙසො	29-31. ඤාණත්තයනිද්දෙසො
78 කථං විහාරනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරට්ඨෙ ඤාණං, සමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා සමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං, විහාරසමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරසමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං? නිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - අනිමිත්තො විහාරො. පණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - අප්පණිහිතො විහාරො. අභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - සුඤ්ඤතො විහාරො. නිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අනිමිත්තා සමාපත්ති. පණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අප්පණිහිතා සමාපත්ති. අභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - සුඤ්ඤතා සමාපත්ති. නිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අනිමිත්තවිහාරසමාපත්ති. පණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අප්පණිහිතවිහාරසමාපත්ති. අභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්ති.	78 [170] කෙසේ නම් වෙන් වෙන්වූ විසුම්හි ප්‍රඥාව විහාරට්ඨ ඤාණය නම් වේද? වෙන් වෙන්වූ සමවැදුම්හි ප්‍රඥාව සමාපත්තට්ඨඤාණය නම් වේද, වෙන් වෙන්වූ විසුම් සමවැදුම්හි ප්‍රඥාව විහාර සමාපත්තට්ඨ ඤාණය නම් වේද? සංස්කාර නිමිත්ත භය වශයෙන් දක්නේ අනිමිත්තයයි කියනලද නිර්වාණයෙහි නැමුණු සිත් ඇතිහෙයින් (සංස්කාර නිමිත්ත නුවණින්) ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයි. මෙය අනිමිත්ත විහාර නමි. තෘෂ්ණා ප්‍රණිධිය භය වශයෙන් දක්නේ අප්පණිහිත යයි කියනලද නිර්වාණයෙහි නැමුණු සිත් ඇති හෙයින් (සංස්කාර ධර්මය නුවණින්) ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයි. මෙය අප්පණිහිත විහාර නමි. ආත්මවසයෙන් ගැනීම භය වශයෙන් දක්නේ සුඤ්ඤතයයි කියනලද නිර්වාණයෙහි නැමුණු සිත් ඇති බැවින් (සංස්කාර ධර්මය නුවණින්) ස්පර්ශකොට බලයි. මෙය සුඤ්ඤත විහාර නමි. [171] සංස්කාර නිමිත්ත භය වශයෙන් දක්නේ අනිමිත්ත සංඛ්‍යාත නිර්වාණයෙහි නැමුණු සිත් ඇති බැවින් පැවැත්මෙහි මැදහත්ව අනිමිත්තවූ නිර්වාණය ආවර්ජනා කොට (ඵලයට) සමවදියි. මෙය අනිමිත්ත සමාපත්ති නමි. තෘෂ්ණා ප්‍රණිධිය භය වශයෙන් දක්නේ අප්පණිහිත සංඛ්‍යාත නිර්වාණයෙහි නැමුණු සිත් ඇති බැවින් පැවැත්මෙහි මැදහත් බව අප්පණිහිතවූ නිරෝධයවූ නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියි. මෙය අප්පණිහිත සමාපත්ති නමි. ආත්ම වශයෙන් ගැනීම භය වශයෙන් දක්නේ සුඤ්ඤතයයි කියනලද නිර්වාණයෙහි නැමුණුහෙයින් පැවැත්මෙහි මැදහත්ව සුඤ්ඤතවූ නිරෝධයවූ නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියි. මෙය සුඤ්ඤත සමාපත්ති නමි. [172] සංස්කාර නිමිත්ත භව වශයෙන් දක්නේ අනිමිත්තෙහි නැමුණු සිත් ඇති බැවින් (සංස්කාරයන් නුවණින් ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයිද පැවැත්මෙහි මැදහත්ව අනිමිත්තවූ නිරෝධයවූ නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියිද මෙය අනිමිත්තවිහාර සමාපත්ති නමි. ප්‍රණිධිය භව වශයෙන් දක්නේ අප්පණිහිත නිර්වාණයෙහි නැමුණු සිත් ඇති හෙයින් (නුවණින් සංස්කාරයන්) ස්පර්ශ කොට බලයිද පැවැත්මෙහි මැදහත්ව අප්පණිහිතවූ නිරෝධයවූ නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියිද මෙය අප්පණිහිත විහාර සමාපත්ති නමි. ආත්ම වශයෙන් ගැන්ම භයවශයෙන් දක්නේ සුඤ්ඤත නිර්වාණයෙහි නැමුණු සිත් ඇති බැවින් (නුවණින් සංස්කාරයන්) ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයිද, පැවැත්මෙහි මැදහත්ව සුඤ්ඤතවූ නිරෝධයවූ නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියිද මෙය සුඤ්ඤත විහාර සමාපත්ති නමි.
79 රූපනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - අනිමිත්තො විහාරො. රූපපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - අප්පණිහිතො විහාරො. රූපාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - සුඤ්ඤතො විහාරො. රූපනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අනිමිත්තා සමාපත්ති . රූපපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අප්පණිහිතා සමාපත්ති. රූපාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - සුඤ්ඤතා සමාපත්ති. රූපනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අනිමිත්තවිහාරසමාපත්ති. රූපපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අප්පණිහිතවිහාරසමාපත්ති. රූපාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්ති. වෙදනානිමිත්තං ...පෙ.... සඤ්ඤානිමිත්තං... සඞ්ඛාරනිමිත්තං... විඤ්ඤාණනිමිත්තං... චක්ඛුනිමිත්තං...පෙ.... ජරාමරණනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - අනිමිත්තො විහාරො. ජරාමරණපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - අප්පණිහිතො විහාරො. ජරාමරණාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති - සුඤ්ඤතො විහාරො. ජරාමරණනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අනිමිත්තා සමාපත්ති. ජරාමරණපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අප්පණිහිතා සමාපත්ති. ජරාමරණාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - සුඤ්ඤතා සමාපත්ති. ජරාමරණනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අනිමිත්තවිහාරසමාපත්ති. ජරාමරණපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - අප්පණිහිතවිහාරසමාපත්ති. ජරාමරණාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති - සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්ති. අඤ්ඤො අනිමිත්තො විහාරො, අඤ්ඤො අප්පණිහිතො විහාරො, අඤ්ඤො සුඤ්ඤතො විහාරො. අඤ්ඤා අනිමිත්තසමාපත්ති, අඤ්ඤා අප්පණිහිතසමාපත්ති, අඤ්ඤා සුඤ්ඤතසමාපත්ති. අඤ්ඤා අනිමිත්තා විහාරසමාපත්ති, අඤ්ඤා අප්පණිහිතා විහාරසමාපත්ති, අඤ්ඤා සුඤ්ඤතා විහාරසමාපත්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘විහාරනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරට්ඨෙ ඤාණං, සමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා සමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං, විහාරසමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරසමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං’’.	79 [173] රූප නිමිත්ත භය වශයෙන් දක්නේ අනිමිත්ත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් (නුවණින් රූප සංස්කාරය) ස්පර්ශකොට ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයි. මෙය අනිමිත්ත විහාර නමි. රූප ප්‍රණිධිය භය වශයෙන් දක්නේ අප්පණි හිත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් (රූප සංස්කාරයන් නුවණින්) ස්පර්ශකොට ස්පර්ශකොට අනිත්‍ය බලයි. මෙය අප්පණිහිත විහාර නමි. රූපය ආත්ම වශයෙන් ගැනීම භය වශයෙන් දක්නේ සුඤ්ඤත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් (රූප සංස්කාරයන් නුවණින්) ස්පර්ශකොට ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයි. මෙය සුඤ්ඤත විහාරනමි. රූප නිමිත්ත භය වශයෙන් දක්නේ අනිමිත්ත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් පැවැත්මෙහි මැදහත්ව නිරෝධයවූ අනිමිත්ත නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියි. මෙය අනිමිත්ත සමාපත්ති නමි. රූප ප්‍රණිධිය භය වශයෙන් දක්නේ අප්පණිහිත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් පැවැත්මෙහි මැදහත්ව නිරෝධයවූ අප්පණිහිත නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියි. මෙය අප්පණිහිත සමාපත්ති නමි. රූපය ආත්ම වශයෙන් ගැනීම භය වශයෙන් දක්නේ සුඤ්ඤත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් පැවැත්මෙහි මැදහත්ව නිරෝධය වූ සුඤ්ඤත නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට (ඵලයට) සමවදියි. මෙය සුඤ්ඤත සමාපත්ති නමි. රූප නිමිත්ත භය වශයෙන් දක්නේ අනිමිත්ත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් සංස්කාරය ස්පර්ශකොට ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයිද, පැවැත්මෙහි මැදහත්ව නිරෝධයවූ අනිමිත්ත නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට සමවදියිද මෙය අනිමිත්ත විහාර සමාපත්ති නමි. රූප ප්‍රණිධිය භය වශයෙන් දක්නේ අප්පණිහිත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් ස්පර්ශකොට ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයිද, පැවැත්මෙහි මැදහත්ව නිරෝධයවූ අප්පණිහිත නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට සමවදියිද මෙය අප්පණිහිත විහාර සමාපත්ති නමි. රූපය ආත්ම වශයෙන් ගැනීම භය වශයෙන් දත්තේ සුඤ්ඤත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් ස්පර්ශකොට ස්පර්ශකොට අනිත්‍යය බලයිද, පැවැත්මෙහි මැදහත්ව නිරෝධය වූ සුඤ්ඤත නිර්වාණය ආවර්ජනාකොට සමවදියි. මෙය සුඤ්ඤත විහාර සමාපත්ති නමි. [174] වේදනා නිමිත්ත (මෙහි 173 ඡේදයේ ‘රූප’ වෙනුවට ‘වේදනාව’ ආදී මෙහි දක්වන වචන යොදා ඒ ඡේදය ඒ වචන අගට යෙදිය යුතුයි.) ‘සඤ්ඤා නිමිත්ත’ - ‘සංඛාර නිමිත්ත’-‘විඤ්ඤාණ නිමිත්ත’- ‘ඇසනිමිත්ත’ - ‘කණ නිමිත්ත’ - ‘නාසය නිමිත්ත’- ‘දිව නිමිත්ත’- ‘කය නිමිත්ත’ - ‘සිත නිමිත්ත’-ජරාමරණ නිමිත්ත භය වශයෙන් දක්නේ අනිමිත්ත නිර්වාණයෙහි නැමුණු බැවින් ස්පර්ශකොට ස්පර්ශකොට බලයි. (මෙහි 173 ඡේදයේ ‘රූප’ වෙනුවට ‘ජරාමරණය’ නිමිත්ත යොදනු.) අනිමිත්ත විහාරය අනිකකි. අප්පණිහිත විහාරය අනිකකි. සුඤ්ඤත විහාර අනිකකි. අප්පණිහිත විහාර සමාපත්තිය අනිකකි. අනිමිත්ත සමාපත්තිය අනිකකි. අප්පණිහිත සමාපත්තිය අනිකකි. සුඤ්ඤත සමාපත්තිය අනිකකි. අනිමිත්ත විහාර සමාපත්තිය අනිකකි. සුඤ්ඤත විහාර සමාපත්තිය අනිකකි. එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් වෙන් වෙන්වූ විසුම්හි ප්‍රඥාව විහාරට්ඨ ඤාණයයි ද වෙන් වෙන්වූ සමවැදුම්හි ප්‍රඥාව සමාපත්තට්ඨ ඤාණයයිද වෙන් වෙන්වූ විසුම් හා සමවැදුම්හි ප්‍රඥාව විහාර සමාපත්තට්ඨ ඤාණයයිද කියනු ලැබේ.
32. ආනන්තරිකසමාධිඤාණනිද්දෙසො	32. ආනන්තරිකසමාධිඤාණනිද්දෙසො
80 කථං අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා ආසවසමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණං? නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. තස්ස සමාධිස්ස වසෙන උප්පජ්ජති ඤාණං. තෙන ඤාණෙන ආසවා ඛීයන්ති. ඉති පඨමං සමථො, පච්ඡා ඤාණං. තෙන ඤාණෙන ආසවානං ඛයො හොති . තෙන වුච්චති - ‘‘අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා ආසවසමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණං’’. ආසවාති කතමෙ තෙ ආසවා? කාමාසවො, භවාසවො, දිට්ඨාසවො, අවිජ්ජාසවො. කත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති? සොතාපත්තිමග්ගෙන අනවසෙසො දිට්ඨාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො කාමාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො භවාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අනාගාමිමග්ගෙන අනවසෙසො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අරහත්තමග්ගෙන අනවසෙසො භවාසවො ඛීයති, අනවසෙසො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අබ්‍යාපාදවසෙන ...පෙ.... ආලොකසඤ්ඤාවසෙන... අවික්ඛෙපවසෙන... ධම්මවවත්ථානවසෙන... ඤාණවසෙන... පාමොජ්ජවසෙන... පඨමජ්ඣානවසෙන... දුතියජ්ඣානවසෙන... තතියජ්ඣානවසෙන... චතුත්ථජ්ඣානවසෙන... ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිවසෙන... විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිවසෙන... ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිවසෙන... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිවසෙන... පථවීකසිණවසෙන... ආපොකසිණවසෙන ... තෙජොකසිණවසෙන... වායොකසිණවසෙන... නීලකසිණවසෙන... පීතකසිණවසෙන... ලොහිතකසිණවසෙන... ඔදාතකසිණවසෙන... ආකාසකසිණවසෙන... විඤ්ඤාණකසිණවසෙන... බුද්ධානුස්සතිවසෙන... ධම්මානුස්සතිවසෙන... සඞ්ඝානුස්සතිවසෙන... සීලානුස්සතිවසෙන... චාගානුස්සතිවසෙන... දෙවතානුස්සතිවසෙන... ආනාපානස්සතිවසෙන... මරණස්සතිවසෙන... කායගතාසතිවසෙන... උපසමානුස්සතිවසෙන... උද්ධුමාතකසඤ්ඤාවසෙන... විනීලකසඤ්ඤාවසෙන... විපුබ්බකසඤ්ඤාවසෙන... විච්ඡිද්දකසඤ්ඤාවසෙන... වික්ඛායිතකසඤ්ඤාවසෙන... වික්ඛිත්තකසඤ්ඤාවසෙන... හතවික්ඛිත්තකසඤ්ඤාවසෙන ... ලොහිතකසඤ්ඤාවසෙන... පුළවකසඤ්ඤාවසෙන... අට්ඨිකසඤ්ඤාවසෙන.	80 [175] කෙසේ නම් සමාධියගේ පිරිසිදු බව හේතුකොට ගෙන ආශ්‍රවයන් ක්ෂය කිරීමෙහි ප්‍රඥාව ආනන්තරික සමාධියෙහි (අනතුරුවම ඵලය උපදවන මාර්ග සමාධියෙහි ඤාණය නම් වේද? කාමයන් කෙරෙන් නික්මීම් වශයෙන් සිතේ එකඟ බව නොවිසිරයාම සමාධි නමි. ඒ සමාධිහුගේ වශයෙන් මාර්ග ඥානය උපදියි. ඒ ඤාණයෙන් ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්. මෙසේ සමථය පළමු උපදියි. ඤාණය පසුව උපදියි. ඒ ඤාණයෙන් ආශ්‍රවයන්ගේ ක්ෂයවීම වෙයි. එහෙයින් සමාධියෙන් පිරිසිදුබව හේතුකොට ගෙන ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය කිරීමෙහි ප්‍රඥාව අනන්තරික සමාධියෙහි (අනතුරුවම ඵලය උපදවන මාර්ග සමාධියෙහි ඤාණයයි කියනු ලැබේ. [176] ආශ්‍රව යන මෙහි ඒ ආශ්‍රවයෝ නම් කවරහුද? කාමාසවයද, භවාසවයද, දිට්ඨි ආසවයද, අවිජ්ජාසවයද වෙත්. ඒ ආශ්‍රවයෝ කොතැන්හි ක්ෂය වෙත්ද? සොතාපත්ති මාර්ගයෙන් නිරවශෙෂ (ඉතිරි නොවූ) දිට්ඨි ආශ්‍රවය ක්ෂයවෙයි. අපායෙහි හෙළන කාමාසවය ක්ෂය වෙයි. අපායෙහි හෙළන භවාසවය ක්ෂය වෙයි. අපායෙහි හෙළන අවිජ්ජාසවය ක්ෂය වෙයි. මෙහි මේ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්. සකෘදාගාමි මාර්ගයෙන් ඖදාරික කාමාශ්‍රවය ක්ෂය වෙයි. ඒ හා සමග පවත්නා භවාසවය ක්ෂය වෙයි. ඒ හා සමග පවත්නා අවිජ්ජාසවය ක්ෂය වෙයි. මෙහි මේ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්. අනාගාමි මාර්ගයෙන් ඉතිරිවූ කාමාශ්‍රවය ක්ෂයවෙයි. ඒ හා සමග පවත්නා භවාසවය ක්ෂයවෙයි. ඒ හා සමග පවත්නා අවිජ්ජාසවය ක්ෂය වෙයි. මෙහි මේ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂයවෙත් අර්හත් මාර්ගයෙන් ඉතිරි නොකොට භවාසවය ක්ෂය වෙයි. ඉතිරි නොකොට අවිජ්ජාසවය ක්ෂයවෙයි. මෙහි මේ ආශ්‍රවයෝ ක්ෂය වෙත්. [177] ව්‍යාපාදයෙන් වෙන්වීම් වශයෙන් ආලෝක සංඥාවගේ වශයෙන් සමාධි වශයෙන් ධර්මයන් පිරිසිඳීම් වශයෙන් ඤාණයාගේ වශයෙන් ප්‍රමොද්‍යයාගේ වශයෙන් පඨමජ්ක්ධාන වශයෙන් දුතියජ්ක්ධාන වශයෙන් තතියජ්ක්ධාන වශයෙන් චතුත්ථජ්ක්ධාන වශයෙන් ආකානඤ්චායතන සමාපත්ති වශයෙන් විඤ්ඤාණඤ්චායතන සමාපත්ති වශයෙන් ආකිඤ්චඤ්ඤායතන සමාපත්ති වශයෙන් නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන සමාපත්ති වශයෙන් පඨවිකසිණ වශයෙන් ආපොකසිණ වශයෙන් තෙජොකසිණ වශයෙන් වායොකසිණ වශයෙන් නීලකසිණ වශයෙන් පීතකසිණ වශයෙන් ලොහිත කසිණ වශයෙන් ඔදාතකසිණ වශයෙන් ආකාසකසිණ වශයෙන් විඤ්ඤාණකසිණ වශයෙන් බුද්ධානුස්සති වශයෙන් ධම්මානුස්සති වශයෙන් සංඝානුස්සති වශයෙන් සීලානුස්සති වශයෙන් චාගානුස්සති වශයෙන් දෙවතානුස්සති වශයෙන් ආනාපාන වශයෙන් මරණ සති වශයෙන් කායගතාසති වශයෙන් උපසමානුස්සති වශයෙන් උද්ධුමාතක සඤ්ඤා වශයෙන් විනීලක සඤ්ඤා වශයෙන් විපුබ්බක සඤ්ඤා වශයෙන් විච්ඡිද්දක වශයෙන් වික්ඛාසිතක සඤ්ඤා වශයෙන් වික්ඛිත්තක සඤ්ඤා වශයෙන් හතවික්ඛිත්තක සඤ්ඤා වශයෙන් ලොහිතක සඤ්ඤා වශයෙන් පුළවක සඤ්ඤා වශයෙන් අට්ඨික සඤ්ඤා වශයෙන් ...
81 දීඝං අස්සාසවසෙන...පෙ.... දීඝං පස්සාසවසෙන... රස්සං අස්සාසවසෙන... රස්සං පස්සාසවසෙන... සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන... සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන... පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සාසවසෙන... පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සාසවසෙන... පීතිපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන... පීතිපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන... සුඛපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන... සුඛපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන... චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන... චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන... පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං අස්සාසවසෙන... පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං පස්සාසවසෙන... චිත්තපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන... චිත්තපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන... අභිප්පමොදයං චිත්තං අස්සාසවසෙන... අභිප්පමොදයං චිත්තං පස්සාසවසෙන... සමාදහං චිත්තං...පෙ.... විමොචයං චිත්තං... අනිච්චානුපස්සී ... විරාගානුපස්සී... නිරොධානුපස්සී... පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසවසෙන... පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. තස්ස සමාධිස්ස වසෙන උප්පජ්ජති ඤාණං, තෙන ඤාණෙන ආසවා ඛීයන්ති. ඉති පඨමං සමථො, පච්ඡා ඤාණං. තෙන ඤාණෙන ආසවානං ඛයො හොති. තෙන වුච්චති - ‘‘අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා ආසවසමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණං’’. ආසවාති කතමෙ තෙ ආසවා? කාමාසවො, භවාසවො, දිට්ඨාසවො, අවිජ්ජාසවො. කත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති? සොතාපත්තිමග්ගෙන අනවසෙසො දිට්ඨාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො කාමාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො භවාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අනාගාමිමග්ගෙන අනවසෙසො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අරහත්තමග්ගෙන අනවසෙසො භවාසවො ඛීයති, අනවසෙසො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං , පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා ආසවසමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණං’’.	81 දීර්ඝ ආශ්වාසයාගේ දීර්ඝ ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් හ්‍රස්ව ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් හ්‍රශ්ව ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් සියලු ආශ්වාස කය දැන ගනිමින් කරන ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් සියලු ප්‍රශ්වාසකය දැනගනිමින් කරන ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් කාය සංඛාරය සංසිඳවමින් කරන ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් කාය සංඛාරය සංසිඳවමින් කරන ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් ප්‍රීතිය දැනගනිමින් පවත්නා අශ්වාසයාගේ වශයෙන් ප්‍රීතිය දැනගනිමින් පවත්නා ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් සුඛය දැනගනිමින් පවත්නා ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්ත සංඛාරයන් දැනගනිමින් පවත්නා ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්ත සංඛාරය දැනගනිමින් පවත්නා ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තසංඛාරය සංසිඳවමින් පවත්නා ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තසංඛාරය සංසිඳවමින් පවත්නා ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තසංඛාරය සංසිඳවමින් පවත්නා ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් සිත ප්‍රකට කරන්නාවූ ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් සිත ප්‍රකට කරන්නාවූ ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් සිත සතුටු කරමින් පවත්නා ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් සිත සතුටු කරමින් පවත්නා ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් සිත සමාධියට පමුණුවමින් පවත්නා ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් සිත සමාධියට පමුණුවමින් පවත්නා ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් සිත නීවරණය කෙරෙන් මුදවමින් අනිත්‍ය වශයෙන් බලමින් කලකිරීම් වශයෙන් භංග වශයෙන් බලමින් (ii) අත්හැරීම් වශයෙන් (වුට්ඨානගාමිනී විදර්ශනා වශයෙන්) පවත්නා ආශ්වාසයාගේ වශයෙන් අත්හැරීම් වශයෙන් පවත්නා ප්‍රශ්වාසයාගේ වශයෙන් චිත්තයාගේ එකඟ බව නොවිසිරයාම සමාධි නමි. ඒ සමාධියගේ වශයෙන් මාර්ගඥානය උපදියි. ඒ ඤාණයෙන් ආශ්‍රවයෝ ක්ෂයවෙත්. මෙසේ පළමු සමථයවේ. පසුව ඤාණය වෙයි. ඒ ඤාණයෝ ආශ්‍රවයන්ගේ ක්ෂයවීම පිණිස වෙයි. එහෙයින් සමාධියගේ පිරිසිදුබව හේතුකොට ගෙන ආශ්‍රවයන් ක්ෂය කිරීමෙහි ප්‍රඥාව ආනන්තරිය සමාධියෙහි ඤාණයයි කියනු ලැබේ. (මෙහි 176 ඡේදය යොදාගත යුතුයි.) එය දැනීම් අර්ථයෙන් ඤාණ නමි. ප්‍රකාරයෙන් දැනීම් අර්ථයෙන් ප්‍රඥා නමි. එහෙයින් සමාධියගේ පිරිසිදු බව නිසා ආශ්‍රවයන් ක්ෂය කිරීමෙහි ප්‍රඥාව ආනන්තරිය සමාධියෙහි ඤාණයයි කියනු ලැබේ.
33. අරණවිහාරඤාණනිද්දෙසො	33. අරණවිහාරඤාණනිද්දෙසො
82 කථං දස්සනාධිපතෙය්‍යං සන්තො ච විහාරාධිගමො පණීතාධිමුත්තතා පඤ්ඤා අරණවිහාරෙ ඤාණං? දස්සනාධිපතෙය්‍යන්ති අනිච්චානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං, දුක්ඛානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං, අනත්තානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං, රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං, රූපෙ දුක්ඛානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං, රූපෙ අනත්තානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං; වෙදනාය...පෙ.... සඤ්ඤාය... සඞ්ඛාරෙසු... විඤ්ඤාණෙ... චක්ඛුස්මිං...පෙ.... ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං, ජරාමරණෙ දුක්ඛානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං, ජරාමරණෙ අනත්තානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්‍යං. සන්තො ච විහාරාධිගමොති සුඤ්ඤතො විහාරො සන්තො විහාරාධිගමො. අනිමිත්තො විහාරො සන්තො විහාරාධිගමො. අප්පණිහිතො විහාරො සන්තො විහාරාධිගමො. පණීතාධිමුත්තතාති සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තතා පණීතාධිමුත්තතා. අනිමිත්තෙ අධිමුත්තතා පණීතාධිමුත්තතා. අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තතා පණීතාධිමුත්තතා. අරණවිහාරොති පඨමං ඣානං අරණවිහාරො. දුතියං ඣානං අරණවිහාරො. තතියං ඣානං අරණවිහාරො. චතුත්ථං ඣානං අරණවිහාරො. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති අරණවිහාරො...පෙ.... නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති අරණවිහාරො. අරණවිහාරොති කෙනට්ඨෙන අරණවිහාරො? පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙ හරතීති - අරණවිහාරො. දුතියෙන ඣානෙන විතක්කවිචාරෙ හරතීති - අරණවිහාරො. තතියෙන ඣානෙන පීතිං හරතීති - අරණවිහාරො. චතුත්ථෙන ඣානෙන සුඛදුක්ඛෙ හරතීති - අරණවිහාරො. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං හරතීති - අරණවිහාරො. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං හරතීති - අරණවිහාරො. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං හරතීති - අරණවිහාරො. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං හරතීති - අරණවිහාරො. අයං අරණවිහාරො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති - ‘‘දස්සනාධිපතෙය්‍යං සන්තො ච විහාරාධිගමො පණීතාධිමුත්තතා පඤ්ඤා අරණවිහාරෙ ඤාණං’’.	82 [178] කෙසේ නම් දැකීම් (විදර්ශනා ඥානය) අධිපති කොට ඇත්තාවූද ශාන්තවූ විදර්ශනා විහාරයට පැමිණීමවූද