චක්ඛුපාල තෙරුන් වහන්සේ පැවිදිව උපසම්පදාව ලබා ආචාර්‍ය්‍යෝපාධ්‍යායයන් ඇසුරෙන් පස් වසක් කල් යවා බුදුරදුන් වෙත එළඹ අර්හත්වය පිණිස කමටහන් ලබා ගෙන විවේකස්ථානයකට ගොස් මහණ දම් පුරණු පිණිස තමන් හා යනු කැමති භික්ෂූන් සොයන්නාහු සැට නමක් ලැබ ඔවුන් හා සැවැත් නුවරින් නික්ම යන්නාහු යොදුන් එකසිය විස්සක් දුර ගොස් එක් පිටිසර ගමකට පැමිණ එහි පිරිවර සමඟ පිඬු පිණිස හැසුරුණහ. එගම් වැසියෝ ශාන්ත වූ ඒ භික්ෂු පිරිස දැක පැහැදී අසුන් පනවා වඩා හිඳුවා ප්‍රණීත ආහාර පානයන් පිළිගන්වා වළඳා අවසානයෙහි “ස්වාමීනි, නුඹ වහන්සේලා කොහි වැඩම කරන්නාහු දැ”යි විචාළෝය. එකල්හි තෙරණුවෝ උපාසකවරුණි, අපි පහසු ඇති විවේකස්ථානයක් සොයා යන්නෙමු”යි කීහ. ඒ වචනය ඇසූ නුවණැති මනුෂ්‍යයෝ උන් වහන්සේලා වස් එළඹීමට සුදුසු තැනක් බලමින් වැඩම කරන බව තේරුම් ගෙන එහිම වස් එළඹෙන ලෙස ආරාධනා කළෝ ය. තෙරණුවෝ ආරාධනාව ඉවසූහ. මනුෂ්‍යයෝ උන් වහන්සේලාට විසීමට සෙනසුන් පිළියෙල කර දුන්හ. භික්ෂූහු එහි වෙසෙමින් පිඬු පිණිස දිනපතා ඒ ගමට පිවිසුණහ. උන් වහන්සේලා දැක පැහැදුණා වූ එක් වෙද මහතෙක් උන් වහන්සේලා වෙත එළඹ, “ස්වාමීනි, බොහෝ දෙනෙකුන් වෙසෙන තැන අපහසුකම් ද ඇති විය හැකිය. නුඹ වහන්සේලා අතරින් යමෙකුට රෝගයක් ඇති වුවහොත් මාහට දන්වනු මැනව. මම එයට පිළියම් කරමි”යි සැල කෙළේ ය.
වස් එළඹෙන දිනයෙහි තෙරණුවෝ තමන්ගේ සහාය භික්ෂු පිරිස අමතා “ඇවැත්නි, මේ තෙමසෙහි ඔබ වහන්සේලා කොතෙක් ඉරියව් වලින් කල් යවන්නට බලාපොරොත්තු වන්නහු දැ”යි විචාළහ. සතර ඉරියව්වෙන් ම ය යි භික්ෂූහු කීහ. “ඇවැත්නි, එසේ කල් යැවීම සුදුසු ද? අපි දිවමන් බුදුරදුන්ගෙන් කමටහන් ගෙන ආවෝ වෙමු. බුදුරදුන් රැවටිල්ලෙන් සතුටු කළ නො හැකිය, යහපත් අදහස් ඇතියවුන් වීමෙන් ම බුදුරදුන් සතුටු කළ හැකිය. අවැත්නි, ප්‍රමාද වන්නන්ට සතර අපාය සිය නිවස වැනිය, එබැවින් අප්‍රමාද වව්ය”යි පිරිසට අනුශාසනා කළහ. භික්ෂූහු “ඇවැත්නි, නුඹ වහන්සේ කොතෙක් ඉරියව්වලින් වාසය කරන්නාහුදැ”යි ඇසූහ. “ඇවැත්නි, අපි හිඳීම - සිටීම - ගමන යන තුන් ඉරියව්වෙන් පමණක් කල් යවන්නෙමුය. අසුනක පිට තබා නො නිදන්නෙමු ”යි තෙරණුවෝ කීහ. “යහපත ස්වාමීනි, අප්‍රමාද වන සේක්වා ”යි භික්ෂුහූ කීහ.
නිද්‍රවෙන් වැළකී තුන් ඉරියව්වෙන් පමණක් බලවත් වීර්‍ය්‍යෙන් මහණදම් පුරන්නා වූ තෙරුන් වහන්සේට වස්කාලයේ දෙවන මාසයේ දී ඇස් රෝගයක් හට ගත්තේය. සිදුරු ඇති කළයකින් දිය බිඳු ගලන්නාක් මෙන් උන් වහන්සේගේ නෙත්වලින් කඳුලු ගලන්නට විය. භික්ෂුහූ කලින් පවරා තුබූ වෙද මහතාට ඒ බව දැන් වූ කල්හි ඔහු ඒ රෝගය එක් වරක් නස්‍ය කිරීමෙන් ම සුවකිරීමට සමර්ථ මහඟු තෙලක් පිළියෙල කොට, “මෙය නස්‍ය කරන්නය”යි තෙරුන් වහන්සේට යැව්වේය. තෙරුන් වහන්සේ වාඩි වී තෙල් නස්‍ය කර පිඬු පිණිස ගමට පිවිසි කල්හි වෙදමහතා තෙරුන් වහන්සේ දැක, “ස්වාමීනි, මාගේ තෙලක් පිළියෙළ කොට යවා ඇත, නුඹ වහන්සේ එය නස්‍ය කළ සේක් දැ”යි ඇසීය. “එසේය උපාසක”යි තෙරුන් වහන්සේ කීහ. “කිමෙක් ද අපහසුව සුව වී දැ”යි ඇසු කල්හි “තවම ඇස් රිදේය”යි තෙරුන් වහන්සේ කීය. නුඹ වහන්සේ තෙල, “හිඳ නස්‍ය කළහු ද, ශයනය කොට නස්‍ය කළහුදැ”යි විචාළ කල්හි තෙරණුවෝ නිහඬ වූහ. වෙදමහතා තෙරුන් වහන්සේ වැඩ වෙසෙන තැනට ගොස් විමසා ශයනය කරන තැනක් නො දැක හිඳ තෙල නස්‍ය කළ බව තේරුම් ගෙන, නැවත ද “කෙසේ නස්‍ය කළාහුදැ”යි අසා තෙරුන් වහන්සේ තුෂ්ණිම්භූත වූ කල්හි “ස්වාමීනි, මහණදම් පිරිය හැක්කේ ශරීරය හොඳින් පවත්නා කල්හිය, ශයනය කර මේ තෙල නස්‍ය කරනු මැනව”යි කීහ. තෙරුන් වහන්සේ වෙදමහතා යවා තමන්ට තමන් විසින් ම අවවාද කරගෙන “ඇස්වලට වන්නක් වේවා, මහණදම ම නො පිරිහෙළා කරමි”යි තදින් ඉටා පසු දින ද හිඳගෙන ම තෙල නස්‍ය කර භික්ෂූන් සමග ගමට පිඬු පිණිස ගියහ. වෙදමහතා උන් වහන්සේ දැක කරුණු අසා නිදා නස්‍ය නො කළ බව දැන, “ස්වාමීනි, මාගෙන් ප්‍රතිකාර ගෙන ඔබ වහන්සේගේ ඇස් නටුයේය යන ආරංචිය පැතිර ගියහොත් මට ද පාඩුවෙක, එබැවින් නුඹ වහන්සේට මා විසින් ප්‍රතිකාර කළ බව නො කියන සේක්වා”යි කීය. තෙරුන් වහන්සේ විහාරයට ගොස් “මහණ, දැන් නුඹ වෛද්‍යයා විසින් ප්‍රතික්ෂේප කරන ලද්දෙහිය. මරණයට නියතව සිටින්නෙහි ය. එබැවින් අප්‍රමාද වෙව”යි තමන්ට අවවාද කර ගෙන සිත දැඩි කර ගෙන භාවනාවෙහි යෙදුණාහ. එදින රාත්‍රියේ මධ්‍යම යාමය ඉක්මුණු කල්හි උන් වහන්සේ සව් කෙලෙසුන් නසා අර්හත්ඵලයට පැමිණියහ. එකෙණෙහි හි ම නෙත් යුවළ ද බිඳී තෙරණුවෝ අන්ධ වූහ. එතැන් පටන් ගම්වැසියෝ විහාරයට ම කැඳබත් යවමින් උන් වහන්සේට උපස්ථාන කළහ. සෙසු භික්ෂූහු ද උන් වහන්සේගේ අවවාදයෙහි පිහිටා මහණදම් පුරා ඒ වස්කාලය තුළදී ම අර්හත්වයට පැමිණියෝ ය.
(ධම්මපදට්ඨකථා)