පුන ච පරං භික්‌ඛවෙ භික්‌ඛු ගච්‌ඡන්‌තො වා ‘ගච්‌ඡාමී’ති පජානාති, ඨිතො වා ‘ඨිතොම්‌හී’ති පජානාති, නිසින්‌නො වා ‘නිසින්‌නොම්‌හී’ති පජානාති, සයානො වා ‘සයානොම්‌හී’ති පජානාති, යථා යථා වා පනස්‌ස කායො පණිහිතො හොති, තථා තථා නං පජානාති.

මහණෙනි! නැවත ද අනික් භාවනා ක්‍රමයක් කියනු ලැබේ. මහණනි! යෝගීතෙමේ යන්නේ හෝ යන්නෙමැ යි දැනගනී. සිටගෙන සිටින්නේ හෝ සිටින්නෙමැ යි දැනගනී. වාඩිව ඉඳින්නේ හෝ ඉඳින්නෙමැ යි දැනගනී. හාන්සි වි සයනය කරන්නේ හෝ සයනය කරන්නෙමැ යි දැනගනී.

මෙසේ කායානුපස්සනා භාවනාව ආශ්වාස - ප්‍රශ්වාස වශයෙන් බෙදා දක්වා දැන් ඉරියාපථ වශයෙන්බෙදා දක්වනු පිණිස “පුන ච පරං භික්ඛවෙ භික්ඛු ගච්ඡන්තෝ වා” යන ආදීය වදාළ සේක. මෙහි දී කිය යුත්තක් ඇත. “තමා ගමන් කරන විට ඒ බව” බලු, සිවල් ආදී තිරිසන් සත්තු පවා දනිති. මෙහි දක්වා වදාළේ එවැනි දන ගැනීමක් නො වේ. භාවනා නොකරන වුගේ ඒ දැනීමෙන් සත්වයෙක් ඇත යන වැරදි හැඟීම් දුරු නො වේ. ඒ දැනීම ආත්ම සංඥාව පහකිරීමට පොහොසත් නො වන බැවිනි. එහෙයින් එය කමටගනක් නො වේ. සතිපට්ඨාන භාවනාව ද නො වේ.

එහෙත් යමෙක් මේ සතිපට්ඨාන භාවනාවේ යෙදෙයි නම් ඔහුගේ ඉරියව් පැවැත්වීමේ දී ඇතිවන දැනීම සත්වයෙක් ඇත යන වැරදි හැඟීම් දුරු කිරීමෙහි සමර්ථ වෙයි. ඒ දැනීම ම ආත්ම සංඥාව පහ කිරීමට පොහොසත් වෙයි. එහෙයින් එය කර්‍මස්ථානයක් ද වෙයි. සතිපට්ඨාන භාවනාව ද වෙයි.

යන්නේ කවරෙක් දැ? යි නියම යෝගියෙකුගෙන් ඇසුවහොත් යන්නේ සත්වයෙක් නො වේ. පුද්ගලයෙක් නො වේ. ස්ත්‍රියක් නො වේ. පුරුෂයෙක් ද නො වේ ය යි පිළිතුරු දෙනවා ඇත.

යන ගමන කාගේ දැ? යි ඇසුවහොත් එය කිසිත් සත්වයෙකුගේ හෝ පුද්ගලයෙකුගේ නො වේ ය යි කියනවා ඇත.

යාම කුමක් නිසා සිදුවන්නේ දැ? යි ගමනේ හේතුව ඇසුව හොත් චිත්ත කිරිය වායෝ ධාතුව ශරීරයෙහි නහර ඔස්සේ පැතිර යාම නිසා ය යි උත්තර දෙනවා ඇත. එහෙයින් අටුවායෙහි:

“තත්ථ කාමං සොණසිඞ්ගාලාදයොපි ගච්ඡන්තා “ගච්ඡාමා”ති ජානන්ති, න පනෙතං එවරූපං ජානනං සන්ධාය වුත්තං. එවරූපඤ්හි ජානනං සත්තූපලද්ධිං න පජහති, අත්තසඤ්ඤං න උග්ඝාටෙති, කම්මට්ඨානං වා සතිපට්ඨානභාවනා වා න හොති. ඉමස්ස පන භික්ඛුනො ජානනං සත්තූපලද්ධිං පජහති, අත්තසඤ්ඤං උග්ඝාටෙති. කම්මට්ඨානඤ් චෙව සතිපට්ඨානභාවනා ච හොති. ඉදඤ්හි “කො ගච්ඡති? කස්ස ගමනං? කිං කාරණා ගච්ඡතී”ති එවං සම්පජානනං සන්ධාය වුත්තං. ඨානාදීසු පි එසෙව නයො.” යි කීහ.

“භාවනා මනස්කාරයෙන් තොර වූ සාමාන්‍ය ගිහි පැවිදි අයද ගමන් කරන විට තමන් යන බව දනිත්. එසේ ම බලු සිවල් ආදී තිරිසන් සත්තු ද ඔවුන් ගමන් කරන විට ඒ බව දනිත්. එහෙත් භාවනානුයෝගි තැනැත්තාගේ දැනීම භාවනා නොකරන අයගේ දැනීම හා බලු, සිවල් ආදී තිරිසනුන්ගේ දැනීම මෙන් නොව සතිපට්ඨාන භාවනාවෙන් පහළ වන දැනීම සත්වයෙක් ය යන හැඟීම දුරු කර යි. ආත්ම සංඥාව පහකර යි. එය කමටහන් අරමුණක් ද වෙ යි. සතිපට්ඨාන භාවනාව ද වෙ යි.

මෙය වනාහි කවරෙක් ගමන් කරයි ද? ගමන කාගේ ද? යෑම කුමක් නිසා සිදුවන්නේ ද? යන මේ සම්පජානනය සඳහා කියන ලදී. සිටීම් ඉඳීම් ආදියෙහි ද මේ නය මැ යි’ යනු අටුවා පාඨයේ තේරුම ය.

“යන විට තමන් යන බව දනී.”ය යි කියන ලද යෝගීහුගේ දැනීම වනාහි යෝගී නො වන අයගේ දැනීම හා සම නො වන්නේ ද? සම නො වන්නේ ම ය. මෙහි දී එය පැහැදිලි කොට දක්වනු ලැබේ. විදර්ශනා නො වඩනා ගිහි පැවිදි අය සහ තිරිසනුන් ද යන කල්හි යනු කැමති සිත හා ඉදිරියට තල්ලු වී යමින් උපදින උපදින රූප කොටසුත් වෙන් වෙන් වශයෙන් දැන නොගනිත්. සිත හා රූපය ද වෙන් කොට දැන නොගනිත් යනු කැමති චිත්ත පරම්පරාව නිසා යන ආකාරයෙන් ඇතිවන රූප පරම්පරාවක් පවතින බව ද නො දනිත්. ඒ ඒ නාම කොටස් ඒ ඒ තන්හි ම නැතිවී යන බව ද ඇති සැටියෙන් ප්‍රත්‍යක්‍ෂ ව නොදනිත්.

ඇත්ත වශයෙන් කියතොත් තිරිසනුන් ඇතුළු භාවනා නො කරන හැම දෙනා ම ගමනක් යන විට තමන් යන බව මතක් වන්නේ ඇතැම් විටක ගමනේ මුල මැද අග යන තුන් කොටසින් එකොටසක ඉතා කුඩා ක්‍ෂණ මොහොතක පමණ ය.

බොහෝ සෙයින් තමන් ගමනක් යන බව සිහි නොකරම වෙන යමක් ගැන සිතමින් - කල්පනා කරමින් යන - එන අවස්ථා ඉතා අධිකය. ඇතැම් විටක දී යමින් සිටින බව මතක් වුව ද නිතර ම මම යැයි තමා තදින් ගත් ආත්ම දෘෂ්ටිය අනුව ම සිතා මතා ගන්නේ ය. ගමන පටන් ගන්ට මත්තෙන් පැවති සිත හා රූපය ම ගමන් කෙරේ යැ යි වටහා ගනී. නැතහොත් ගමන යද්දී සිත හා රූපය ම වෙන තැනකට පැමිණෙන්නේ යැයි වටහා ගනී යන්ට මත්තෙන් ද යමින් සිටියදී ද ගියාට පසු ද සිටියේත්, සිටින්නේ ත් එක පුද්ගලයෙක් ම යැ යි වටහාගනී. හෙවත් වරදවා දැන ගනී. මේ වැරදි වටහා ගැනීම හෝ දැන ගැනීම විදර්ශනා නොවැඩු පුද්ගලයා පිළිබඳ වූවකි. වරදවා දැන ගැනීමෙන් සත්වයෙක් ය යන හැඟීම දුරු නො කළ හැකිය. ආත්මයක් ඇත යන සඥාව නො පහ කළ හැකි ය. ඒ වැරදී දැනීම අරමුණු කරමින් ඔහුගේ සිතෙහි විදර්ශනාව නුපදින බැවින් එය කර්මස්ථානයක් ද නො වේ. නොහොත් එසේ නො මඟින් දැන ගන්නා දැනීම අනුව ගොස් මතුමත්තෙහි විදර්ශනා ඥානය නූපදින බැවින් එය කර්මස්ථාන යකුත් නොවිය හැකි ය. සිහිනුවණින් මෙනෙහි කිරීම යයි කියන ලද සතිපට්ඨානය හා එක්ව පැවති දැනීමක් නො වන බැවින් සතිපට්ඨාන භාවනාව ද. නො වේ ම ය.

එහෙයින් “යන කල්හි යන්නෙමැ යි දැන ගනී” ය යි වදාළ බුද්ධ වචනය විදර්ශනා නො වඩන සාමාන්‍ය අය ගේ දැනීම සඳහා නො වදාළ බව දත යුතු ය.

යෑමක් පාසා පිළිවෙළ නොකඩවා ක්‍රමානුකූල වැ භාවනා මෙනෙහි කරණ යෝගී පුද්ගලයා වනාහි. යනු කැමැති සිතද රූපය හා මිශ්‍ර නො කොට වෙන් වශයෙන් දැනගනී. ඉදිරියට තල්ලු වී යන රූපය ද සිත හා මිශ්‍ර නො කොට වෙන් වශයෙන් දැන ගනී. ගමන යන්න ඕනෑ - යන්ට ඕනෑ, යන හැඟීම් සහිත චිත්ත පරම්පරාව නිසා ඉදිරියට තල්ලු වී යන රූප පරම්පරාවක් ඇති වන බව ද පැහැදිලි ව ප්‍රත්‍යක්ෂ ව දැනගන්නේ ය. යනු කැමති සිත් රැසක් හා - යන ආකාරයෙන් ඇතිවන රූප රැසකුත් උපදින බව - ඇති වන බව පිරිසිදුව දැන ග න්නේ ය. සිත රූපයක් නො වන බව හා රූපය ද සිතක් නො වන බව දැනගන්නේ ය. රූපයෙන් ද ඉතා කුඩා කොටසක් වත් ඊළඟ කොටසට නො පැමිණ, ඒ ඒ තැන දී ම ඒ නැති වී යන බව දැන ගන්නේ ය.

එක පාදෝධරණය (පා එසවීම) ක් ද අටුවායෙහි එබ පරිදි උද්ධරණ - අතිහරණ - වීතිහරන - වොස්සජන - සනිනික්ඛෙපන - සන්නිරුම්භන ය යි කොටස් හයකට බෙදා හෝ, ඊට වැඩි කොටස් ගණනකට බෙදා හෝ එක් එක් කොටස අනෙක් අනික් කොටස් හා මිශ්‍ර නොවී වෙන් වෙන් ව ඇති ව නැති වී යන බව ද, භාවනා මනස්කාරයට ප්‍රකට ව වැටහි එන්නේ ය.

එහි උද්ධරණ යනු බිම තැබු පාදය එසවීම ය. අතිහරණ යනු එස වූ පය තිබුනු තැන ඉක්මවා ඉදිරියට ගෙන යෑම ය. වීතිහරණ යනු ඒ පය කණු කටු ආදියක හෝ පිහිටි පයේ නො ගටා පසෙකින් ඉදිරියට යැවීම ය. වොසජ්ජන යනු පය බිමට පාත් කිරීම ය. සන්නිඛෙපන යනු පය බිම තැබිම ය. සන්නිරුම්භන යනු පය බිම තබා තද කිරීම ය.

එහෙයින් යෝගී පුද්ගලයාගේ දැනීම (කො ගච්ඡාති:) කවරෙක් යයි ද? යන්නා වූ ආත්මයෙක් හෝ ‘මම’ යයි කියා ගතයුතු පුද්ගලයෙක් සිටිනවා ද? (කස්ස ගමනං:) ගමන කාගේ ද? ගමනේ අයිති කරුවෙක් හෝ ‘මම’ යැයි කියා ගතයුතු ආත්මයක් තිබෙනවා ද? (කිං කාරණා ගච්ඡති:) මොන කරුණකින් යයි ද? යෑම් ක්‍රියාව සිදුවන්නේ කිනම් කරුණක් නිසා ද මෙකී ප්‍රශ්න තුන අනුව විමසා බැලීමේ දී සත්ව සංඥාව දුරු වී ගොස් සම්පූර්ණ දැන ගැනීමක් ඇති වන ඥාණය සම්පජානනය යි කියනු ලැබේ. එනම්, අපමොහ සම්පජඤ්ඤ ය යි. මේ ඤාණය ම පිළිවෙලින් වඩන විදර්ශනාවට මූලික වන බැවින් පටිවිපස්සනා ය යි කියන ලද අරමුණ වූ බැවින් “භාවනා කම්මස්ස ඨානං” යන වචනාර්ථය අනුව ද කම්මට්ඨාන නම් වේ. පසු පසු ව උපදනා විදර්ශනා ඥාන පරම්පරාව දියුණු තියුණු කරන බැවින් “භාවනාකමමේව උත්තරුත්තරි භාවනාය ඨානං” යන මේ වචනාර්ථය අනුව ද කර්මස්ථාන ය යි කියනු ලැබේ. උතුම් ස්ථිර සිහි කිරීම වූ සතිපට්ඨානය හා එක් ව පවත්නා පිරිසිදු දැන ගැනීමක් වන බැවින් සතිපට්ඨාන භාවනා නමුදු වේ.

මේ ප්‍රශ්න තුන අනු ව හරිහැටි දැන ගන්නා ආකාරය නම් ශරීරයෙහි උපදනා තාක් කාය චිත්ත කිරියා සියල්ල අතර කඩ නො කොට මෙනෙහි කරන යෝගීහුගේ සමාධිය හා ඥාණය මේරූ කල්හි යෑමක් පාසා, සිරුරේ චලනයක් පාසා ඒ ගැන සිහිය එලවා බැලීමෙන්, යනු කැමති සිත හා යන අයුරින් සිරුර ඉදිරියට තල්ලු කරන වායෝ ධාතු රූප සමූහය ම පිළිවෙළින් ඉපිද නිරුද්ධ වන බව ප්‍රත්‍යක්ෂ වශයෙන් දැන ගත හැකි ය. එහෙයින් යන කෙනෙක් නැති බවත් යනු කැමති සිත නිසා හටගන්නා රූප සමූහයක් ඇති බවත් පිරිසිදු ව වැටහෙන්නේ ය. මෙය වනාහි “කො ගච්ඡති” යන මේ ප්‍රථම ප්‍රශ්නය අනුව උපදින වැටහීම යි.

තව ද යෝගී පුද්ගලයා විසින් ඒ ගමන ක්‍රියාවෙහි විධි විධානය කරන අධිපතියෙක් හෝ අයිතිකරුවෙක් නැතැ යි ද, යනු කැමති චිත්ත පරම්පරාව නිසා යන ආකාරයෙන් ඉදිරියට තල්ලු වී යන වායෝ රූප සමූහය ම නිතර ඇති ව පවතින බව ද දැක්ක හැකි ය. එහෙයින් යෑම අසවලාගේ ක්‍රියාවක් ය යි නො කිව හැකි ය. ගමනේ අයිතිය අසුවලාගේ ය යි හෝ මගේ ය යි හෝ සත්වයෙකුගේ ය යි හෝ නො කිව හැකි ය.

මෙසේ ගමන් අයිතිකරුවෙක් නැති බව ඇති සැටියෙන් දැන ගැනීම “කස්ස ගමනං” යන දෙවැනි ……. අනුව දැන ගැනීම යි.

තව ද යෑමට පෙර යන්ට ඕනෑ ය යි චිත්ත පරම්පරාවක් උපදින බව යෝගියා විසින් දැනගත හැකි ය. ඒ චිත්ත බලයෙන් යන ආකාරය ඉදිරියට තල්ලු කරන වායෝ රූප සමූහයක් ද පිළිවෙළින් පහළ වන බව දැන ගත හැකි ය. එහෙයින් මම යමි. ඔහු යයි යන මේ කථාව ව්‍යවහාර මාත්‍රයක් ම ය. ඇත්ත වශයෙන් කියතොත් යනු කැමති සිත නිසා යන ආකාරයෙන් හටගෙන පිළිවෙළින් ඉදිරියට ඇදී යන රූප රැසක් ම පවතින්නේ ය යි පැහැදිලි ව දැනගත හැකි ය. මෙසේ දැනගැනීම “කිං කාරණා ගච්ඡති” යන තුන් වැනි ප්‍රශ්නයේ පිළිතුර දැන ගැනීම ය. මේ පිළිබඳ අටුවා පාඨය මෙසේ ය :-

“තත්ථ කො ගච්ඡතීති න කොචි සත්තො වා පුග්ගලො වා ගච්ඡති, කස්ස ගමනන්ති න කස්සචි, සත්තස්ස වා පුග්ගලස්ස වා ගමනං. කිං කාරණා ගච්ඡතීති චිත්තකිරියවායොධාතු විප්ඵාරෙන ගච්ඡති. තස්මා එස එවං පජානාති. ගච්ඡාමීති චිත්තං උප්පජ්ජති තං වායං ජනෙති වායො විඤ්ඤත්තිං ජනෙති, චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙන සකල කායස්ස පුරතො අභිනීහාරො ගමනන්ති වුච්චති. ඨානාදීසු පි එසෙව නයො, තත්‍රාපි හි තිට්ඨාමීති …… චිත්තං උප්පජ්ජති, තං වායං ජනෙති, වායො විඤ්ඤත්තිං ජනෙති, චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙන සකල කායස්ස කොටිතො පට්ඨාය උස්සිතභාවො ඨානන්ති වුච්චති, “නිසීදාමී”ති චිත්තං උප්පජ්ජති, තං වායං ජනෙති, වායො විඤ්ඤත්තිං ජනෙති, චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙන හෙට්ඨිමකායස්ස සමිඤ්ජනං

උපරිමකායස්ස උස්සිතභාවො නිසජ්ජාති වුච්චති. “සයාමී”ති චිත්තං උප්පජ්ජති, තං වායං ජනෙති, වායො විඤ්ඤත්තිං ජනෙති, චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙන සකලසරීරස්ස තිරියතො පසාරණං සයනන්ති වුච්චති.”

යථොක්ත ප්‍රශ්න තුණ අතුරෙන් වරෙක් යයි ද? යන මේ ප්‍රශ්නයෙහි කිසි සත්ත්වයෙක් හෝ පුද්ගලයෙක් හෝ නො ය යි කියා ද, ගමන කවරෙකුගේ ද? යන මේ ප්‍රශ්නයෙහි ගමන කිසි සත්ත්වයෙකුගේ හෝ පුද්ගලයෙකුගේ නො වේ ය යි ද කිනම් කරුණක් නිසා ය යි ද? යන මේ ප්‍රශ්නයෙහි චිත්ත කිරිය වායෝ ධාතුව ශරීරයෙහි පැතිරයෑම නිසා ය යි ද මේ යෝගී පුද්ගලයා මෙසේ දැනගනී. පළමු කොට යන්ට ඕනෑ ය යි සිතක් උපදී. ඒ සිත කය ඔසවන - සොලවන වායෝ ධාතුව උපදව යි. ඒ වායෝ ධාතුව කය ඉදිරියට පමුණුවන ශක්තිය වූ කාය විඤ්ඤත්තිය උපදව යි. (යන විට) යන බව සිහිය ඇති ව මෙනෙහි කරන යෝගියාහට පය ආදී ශරීරාගයන්ගේ එසවීම ප්‍රකට වෙ යි. මේ එසවීම් ක්‍රියාව වායෝ ධාතුවේ විත්ථම්භන ලක්ෂණ ය යි. සෙලවෙන ගතිය ද ප්‍රකට වෙයි. මේ සෙලවීම් ක්‍රියාව වායෝ ධාතුවේ සමුදීරණ නමැති කෘත්‍ය රස ය යි. යනු කැමැති දෙසට තල්ලු වී යන - ඉදිරියට පමුණු වන ආකාරය ප්‍රකට වෙයි. මෙසේ ඉදිරියට තල්ලු කරන - ඉදිරියට පමුණුවන ආකාරය වායෝ ධාතුවේ අභිනීහාර පච්චුපට්ඨාන ය යි කියන ලද ඤාණයට වැටහෙන ආකාරය යි. එහෙයින් වායෝධාතුව ශරීරය නැගිටුවා - සොලවන ක්‍රියා මාත්‍රයක් ය යි කියන ලදී. වායෝ ධාතුව විඤ්ඤත්තිය උපදවන්නේ ය යි කී තන්හි තල්ලු කිරීමේ ශක්ති විශේෂය හා සමග වායෝ රූප පහළ වී ඊට දක්වනු කැමැත්ත වෙ යි. ඇත්ත වශයෙන් වනාහි වායුව හා පවතින විඤ්ඤත්ති රූප සිතෙන් හටගත් චිත්තජ රූපයක් ම ය. වායුවෙන් හටගත් වායුජ රූපයක් නම් නො වේ, චිත්තකිරිය වායෝ ධාතුව ශරීරයෙහි පැතිරී යෑමෙන් හෙවත් සිතෙන් හටගත් - කය එසවීම් - සෙලවීම් ක්‍රියාව පැතිර යෑමෙන් මුලු ශරීරය ඉදිරියට පැමිණ වීම ගමන ය යි කියනු ලැබේ. සිටීම් ආදියෙහි ද මේ නය ක්‍රමය ම දත යුතු යි. එහි විස්තරය මෙසේ; ඒ සිටීම් ආදියෙහි සිටිමි, ඉඳගනිමි, සයනය කරමි යයි කියා සිතක් පළමුකොට උපදී. එසේ සිතන්නාවූ ඒ සිත කය නැගිටුවන සොලවන වායුව උපදව යි. ඒ වායුව කය පුබුදුවන - ශක්ති විශේෂය වූ විඤ්ඤත්තිය උපදව යි. චිත්ත කිරිය වායෝ ධාතුව පැතිර යෑමෙන් සකල ශරීරයෙහි යට කෙළවරෙහි පටන් ශරීරය ඔසවා කෙලින් කර තැබීම, සිටීම ය යි කියනු ලැබේ. සිතින් හටගත් වායෝ ධාතුව පැතිර යෑම නිසා යට කය හකුලුවා උඩු කය කෙලින් කර තබා ගැනීම ඉඳ ගැනීම ය යි කියනු ලැබේ. එසේම සිතින් හටගත් වායෝ ධාතුව කයෙහි පැතිර යෑමෙන් සකල ශරීරය හරහට දිග හැර ගැනීම, හොවීම ය යි කියනු ලැබේ.

යථොක්ත අටුවා පාඨයේ එන පරිදි යෝගී පුද්ගලයා විසින් නුවණින් දැන ගන්නා විට මුලු ශරීරය ඉදිරියට ගෙන යෑම ය, මුල ශරීරය කෙළින් කර තබා ගැනීම ය, ශරීරයෙහි යට කොටස නමාගෙන උඩ කොටස කෙලින් කර තබා ගැනීම ය, මුලු ශරීරය හරහට දිග හැර ගැනීමය, යන මේ ඉරියව් සතර විශේෂයෙන් නුවණින් යුක්තව සිහි කළ යුතු ය. ඒ හැර ඇසිපිය හෙළීමක් ඇතුළත කෝටි ලක්ෂ වාරයකටත් වඩා සියුම් රූප කැබලි ඇති වී නැති වී යන ආකාරය මෙනෙහි කරන අයුරු මෙහි ඇතුළත් වී නැත. එහෙත් මෙතන්හි වායෝ ධාතුව ම මෙනෙහි කරමින් ආත්මයක් නැති බව මෙනෙහි කරන ආකාරය ප්‍රකට කරන ලදී.

තවද, “තස්ස එවං පජානතො එවං හොති - පෙ - “ගච්ඡාමි තිට්ඨාමී”ති චිත්තෙ උප්පන්නෙ වායොධාතු විඤ්ඤත්තිං ජනයමානා උප්පජ්ජති, චිත්තකිරිය වායොධාතුවිප්ඵාරෙන ගමනාදීනි පවත්තන්ති” “තතො සත්තො ගච්ඡති, සත්තො තිට්ඨති, අහං ගච්ඡාමි, අහං තිට්ඨාමීති වොහාර මත්තං හොති” ………………

මෙසේ කියන ලද පරිදි යෑම් ඊම් ආදිය කරනු කැමති සිතින් හටගන්නා වූ රූප කය පුබුදු කරවන - සොලවන කාය විඤ්ඤත්තියගේ වශයෙන් යෑම් ඊම් ආදිය ඇති වන්නේ ය යි දැනගත් කල්හි ඒ රෝගියා හට මෙසේ වූ වැටහීමක් - හැඟීමක් ඇති වෙයි.කෙසේ ද යත්? “ සත්වයා ගමන් කරයි, සත්වයා සිටී “ ය යි ලෝකයා විසින් ව්‍යවහාර කරනු ලැබේ. එහෙත් ඇත්ත වශයෙන් “යන්නා වූ හෝ සිටින්නා වූ හෝ කිසිත් සත්ත්වයෙක් නැත” යන හැඟීම ය. එය උපමාවක් වශයෙන් කියතොත් “රථය (කරත්තය) ගමන් කරයි. රථය නැවතී සිටි” ය යි කී නමුත් ගමන් කරන්නා වූ හෝ නැවතී සිටින්නා වූ හෝ යම්කිසි රථයක් නැත. එසේ වුවත් ගොනුන් සතර දෙනෙකු යොදා (මෙහි ගොනුන් සතර දෙනෙකු උපමා වශයෙන් දැක්වූයේ ඉරියවු සතර පිළිබඳ වායොධාතු සතර සඳහා ය.) දක්‍ෂ වූ රියැදුරා විසින් රථය පදවන කල්හි “රථය ගමන් කරයි. රථය නැවතී සිටි” යයි ව්‍යවහාර මාත්‍රයක් ම පවතී. එසේ ම යනු කැමති – සිටිනු කැමති - ඉඳගනු කැමති – හෙවිනු කැමති සිතින් හටගත් වායෝධාතු සතර ගොණුන් සතර දෙනා මෙනි. යනු කැමති - සිටිනු කැමති වූ ශක්ති විශේෂය වූ විඤ්ඤත්තිය පහළ කරවයි. සිතින් හටගත් වායෝ ධාතුව ශරීරයෙහි පැතිර යෑමෙන් යෑම් ඊම් ආදී ක්‍රියා පහළ වෙත්. මෙසේ නොකඩවා වායෝ ධාතුව ඇතිවන බැවින් “සත්වයා ගමන් කරයි, සත්වයා සිටී, මම ගමන් කරමි, මම සිටිමි”යන ආදී වශයෙන් ව්‍යවහාර මාත්‍රයක් ඇති වෙයි. එහෙයින්:-

“නාවා මාලුත වෙගෙන - ජියාවෙගෙන තෙජනං
යථා යාති තථා කායො - යාති වාතාහතො අයං”

“රුවල් නැව හෝ ඔරුව වාත වේගයෙන් ගමන් කරන්නාක් මෙන් ද, දුනුදියේ (වැද්දාගේ දුනු ලනුවේ) වේගයෙන් ඊතලය ගමන් කරන්නාක් මෙන් ද මේ රූපකය චිත්තජ (සිතින් හටගත්) වාත වේගයාගේ ඝට්ටනයෙන් ගමන් කරන්නේ ය.” මේ ගාථාවෙන් ප්‍රත්‍යය බලයෙන් හටගත් වායෝ ධාතුවෙන් රූපකය ගමන් කරන අයුරු දක්ව යි.

“යන්තං සුත්තවසෙනෙව - චිත්තසුත්තවසෙනිදං
පයුත්තං කාය යන්තම්පි - යාති ඨාති නිසීදති.”

යන්ත්‍රය නොහොත් ඇන්ජිම එහි රෝද නූලේ හෝ පටියේ ආධාරයෙන් ඉක්මනින් ගමන් කරන්නාක් මෙන් මේ රූපකය නමැති යන්ත්‍රය ද චිත්ත නමැති නූලේ පටියේ ආධාරයෙන් ගමන් කරයි, සිටියි, බඳගනී, ශයනය කරයි” යන මේ ගාථාවෙන් හේතු සංඛ්‍යාත මූලික කරුණ වූ සිතින් රූප කය පිළිබඳ ගමන් කිරීම් ආදිය සිදුවන ආකාරය දක්වයි.

යම් සත්ත්වයෙක් තෙම චිත්ත සංඛ්‍යාත මූල හේතුව වූ කය නැගිටුවන - සොලවන ප්‍රත්‍යය ශක්තියෙන් තොරව තමාගේ ආනුභාවයෙන් සිටින්නේ හෝ වෙයි ද? මේ ලෝකයෙහි එවැනි කිනම් සත්ත්වයෙක් කො තැනක හෝ ජීවත් ව සිටී ද? සත්ත්වයෙක් විද්‍යාමාන නොවේ මැ යි. (මෙහි කො නාම යන්නෙහි කිං ශබ්දය ප්‍රතික්‍ෂේපාර්ථවාචී වෙයි.)

“එවං හෙතුපච්චය වසනෙව පවත්තානි ගමනාදීනි -පෙ - වෙදිතබබා” යි කී හෙයින් ගමන් ආදියෙහි දී යන්නෙමැ යි යන ආදී වශයෙන් මෙනෙහි කරමින් දැනගත්තා වු යෝගී තෙමේ යනු කැමති සිත හා ඒ සිහින් හටගත් පය එසවීම් - සෙලවිම් රුප ක්‍රියා මාත්‍රය නුවණින් දැක ගමන් කරන - සිටින - ඉඳින - හොවින සත්ත්වයෙක් - පුද්ගලයෙක් ය යි කියා කෙනෙක් නැත, යනු කැමති සිත හා ඒ සිතින් හටගත් රූපකය නැගිටුවීම් - සෙලවීම් ක්‍රියා මාත්‍රයක් ම ඇත්තේ ය. මේ සිත හා රූපයාගේ වශයෙන් යෑම් ආදිය නො කඩවා පවත්නේ ය යි වැටහුණු කල්හි මෙසේ කියන ලද පරිදි චිත්ත නමැති මූල හේතුවෙන් නැගිටුවීම් - සෙලවීම් ක්‍රියා ය යි කියන ලද උපස්තම්භන හේතූන්ගේ වශයෙන් ම, නොකඩවා පවත්නා ගමන් කිරීම් ආදිය සලකන - මෙනෙහි කරන මේ යෝගී පුද්ගලයා “ගච්ඡන්තො වා - පෙ - සයානොම්හීති පජානාති”ය යි වදාළ පරිදි යන කල්හි යන්නෙමැ යි ද, සිටින කල්හි සිටින්නෙමැ යි ද, වාඩි වී ඉඳින කල්හි ඉදිනෙමැ යි ද, හොවින කල්හි හොවිනෙමැයි ද දැනගන්නේ ය.

ඉහත කී “හෙතුපච්චයවසෙනෙව පවත්තානි ගමනාදීනි” යන වාක්‍යයෙන් යෑම් ආදිය සිදු කරනු කැමති සිත හා යෑම් ආදී වශයෙන් නො කඩවා පවත්නා රූපයෙහි ම යෑම - සිටීම - ඉඳීම - හොවීම ඇති බව සැලකිය යුතු ය. “ගමනාදීනි සල්ලක්ඛෙන්තො එස” යනුවෙන් ගමන ක්‍රියා ආදිය ම සත්ව සංඥාවෙන් තොර ව සලකා බැලිය යුතු ය යි ද, එසේ සලකා බලන යෝගී තෙමේ ම යන කල්හි යන්නෙමැ යි කියාද, සිටින කල්හි සිටින්නෙ මැයි කියා ද, හිඳින කල්හි ඉඳිනෙමැ යි කියා ද, හෝනා කල්හි හොවිනෙමැයි කියා ද, භාවනා ඥානයෙන් හොඳින් දැනගෙන සලකා බලන්නෙක් වෙයි.

මෙහි දී ඉහත දැක් වූ අටුවා කියුම් හැම එකකින්ම “ගච්ඡන්තො වා ගච්ඡාමීති පජානාති” යන ආදී ශ්‍රීමුඛ පාඨයෙහි එන, “පජානාති” යනෙහි නියම අර්ථය වු අනිත්‍යදී ප්‍රකාරයෙන් දැන ගන්නා සම්ප්‍රජානන සංඛ්‍යාතවූ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤ ඤාණය උපදනා ආකාරය විස්තර කොට දක්වන ලදී. තවද ඉහත කී ප්‍රශ්න තුන සම්පූර්ණ යෙන් විසඳා ගත හැකි වුවහොත් පජානාති යන්නෙන් කියැවෙන ප්‍රකාරයෙන් දැනගන්නා - අසම්මොහ සම්පජඤ්ඤය ඇති වී ය යි නිසැක ව සනිටුහන් කොට සැලකිය යුතු ය. මේ අසමොහසම්පජඤ්ඤය ද යෑමක් පාසා නොකඩවා මෙනෙහි කිරීම ය යි කියන ලද ගෝචරසම්පජඤ්ඤය ඇති වූ කල්හි ම ඉපදවිය හැකි ය. ගෝචර සම්පජඤ්ඤය සම්පුර්ණ නොවුවහොත් අසම්මොහසම්පජඤ්ඤය නො ඉපදවිය හැකි ය.

එහෙයින් යෝගී පුද්ගලයා විසින් අසම්මොහසම්පජඤ්ඤය උපදවා ගනු පිණිස, සෑම් ආදී සෑම ඉරියව්වක් පාසා ම, මෙනෙහි කිරීම් වශයෙන් පළමු කොට ගෝචරසම්පජඤ්ඤය ම නොකඩවා වැඩිය යුතු ය යි හඟවනු පිණිස, “ගත්තො වා ගමීති පජානාති” යන මේ ආදී භාවනා ක්‍රමය වදාළ බව සැක රහිත ව සැලකිය යුතු ය. මෙසේ ශ්‍රී මුඛ පාලියෙහි ගෝචරසම්පජඤ්ඤය මෙනෙහි කරන ආකාරය සෘජුව ම මතු කර දක්වන ලදී. අටුවායෙහි කී පරිදි ඒ නය ක්‍රමයෙන් මෙනෙහි කරන යෝගී පුද්ගලයා කෙරෙහි ම, සමාධිය හා ඤාණ ය මේරු කල්හි, අසම්මොහසම්පජඤ්ඤය උපදනා ආකාරය මතුකොට දක්වා ඒ පාලි නය ම න සාධක කරන ලදී.

බුදුරජාණන් වහන්සේගේ ධර්මය සන්දිට්ඨික ගුණයෙන් සමන්විත වෙයි. යෝගාවචරයා හරිහැටියට ක්‍රමානුකූල ව භාවනායෙහි වෑයම් කළහොත් එහි ප්‍රතිඵලය තමා විසින් ම දත හැකි ය. තමා විසින් ම දත හැකි වූ මෙවැනි සන්දිට්ඨික ප්‍රතිඵල සහිත ධර්මයකින් භාවනාමය ඤාණයෙන් තොරව ප්‍රතිඵල නො ලැබිය හැකිය. එසේ නොමැතිව සුතමය - චින්තාමය ඤාණ මාත්‍රයෙන් සිතා මතා සැක උපදවා භාවනාවෙහි වෑයම් නො කර සිටීමෙන් කවර ප්‍රයෝජනයක් හෝ ප්‍රතිඵලයක් ලැබිය හැකි ද? යට දැක් වූ පරිදි නියම ගුරූපදේශයක් ඇතිව වෑයම් කළහොත් තමාට ම දත හැකි ය. ඒකාන්තයෙන් භාවනාවේ ප්‍රතිඵල ලබාගත හැකි ය.

“යථා යථා වා පනස්ස කායො පණිහිතො හොති, තථා තථා නං පජානාති”

“ඒ යෝගී පුද්ගලයාගේ රූප කය වනාහි යම් යම් කුදුමහත් ඉරියවුවකින් පිහිටුවයි නම් - පවතී නම් ඒ රූප කය ඒ ඒ පවත්නා ආකාරය අනුව නුවණින් සලකා දැනගනී.” යනු යි.

මේ කොටස ඉරියාපථ භාවනාවේ සර්වසංග්‍රාහික (සියලු කුදු මහත් ඉරියවු සංග්‍රහවන) කොටස ය යි අටුවා කථාවෙහි කීහ. එහෙයින් රූප සමූහය වූ කය කොයි ආකාරයෙන් හෝ පවතින්නේ නම් ඒ පවත්නා ආකාරයෙන් ම ඒ රූප කය අරමුණු කොට මෙනෙහි කළ යුතු ය. එය ස්වරූප වශයෙන් උදුරා කිවහොත්, රූප කය ගමන් කරන ආකාරයෙන් පවතී නම්, “රූප කය ගමන් කරනවා-ගමන් කරනවා” කියා ම සැලකිය යුතු ය. මෙනෙහි කළ යුතු ය. සිටීම - ඉඳීම - හොවීම යන මේ ආකාරයන් අතුරෙන් යම්කිසි ආකාරයකින් පවතින්නේ නම් “රූප කය සිටිනවා. සිටිනවා” කියා ද “රූප කය ඉඳිනවා - ඉඳිනවා” කියා ද “රූප කය හොවිනවා - හොවිනවා” කියා ද සිහිකළ යුතු ය. මෙනෙහි කළ යුතු ය.

තව ද කය නැමෙන කල්හි “නැමෙනවා - නැමෙනවා” ය යි ද හැරෙන කල්හි “හැරෙනවා - හැරෙනවා”

ය යි ද කය සෛලවෙන කල්හි “සෙලවෙනවා - සෙලවෙනවා”ය යි ද උදරය පිම්බෙන-හැකිලෙන කල්හි “පිම්බෙනවා - හැකිලෙනවා”ය යි ද සිහියෙන් යුක්ත ව මෙනෙහි කළ යුතු ය. ඇසිපිය හෙලීම් දිව හා දෙතොල් උස් - පහත් කිරීම් ආදී කුදු-මහත් හැම අවස්ථාවක් ම මෙනෙහි කරමින් ම පැවැත්විය යුතු ය. එය එසේ මැ යි. ප්‍රකට වශයෙන් දැනේ නම් මෙකී කුඩා කායික ක්‍රියා සමූහය ද සිහිය එලවා මෙනෙහි නො කොට අත හැරියහොත් අනිත්‍ය ය, දුක් ය, අනාත්ම ය යි කියා නොවැටහී යෑමෙන් ඒ හැම එකක් ම නිත්‍ය ය, සැප ය, ආත්ම ය යි කියා වරදවා වටහා ගන්නේ ය. ඒ නිසා ම කෙලෙස් පහළ විය හැකි ය. විදර්ශනා යනු කෙලෙස් ඇතිවිය හැකි හැම ක්‍රියාවක් ම හැම අවස්ථාවක් ම මෙනෙහි කරමින් කෙලෙසුන්ගේ අනුසය භූමිය විධ්වංසනය කොට (වනසා දමා) ප්‍රඥා භූමිය පහළවන පරිදි වෑයම් කරන භාවනාවකි. එහෙයින් මෙය වනාහි ඉරියවු සතර සමග මේ කුඩා කායික ක්‍රියා සියල්ල අත් නො හැර මෙනෙහි කිරීම පිණිස දැක් වූ සර්වසංග්‍රාහික කථාවක් බව සැලකිය යුතු යි.

නොහොත් යෙවාපන - යාවාපන - සංවාපන යන ආදී වශයෙන් වදාළ අනික් ශ්‍රීමුඛ පාඨයන් හි වනාහි ‘වාපන’ යන්න හා දක්වන ලද මෙවැනි පාඨයගෙන් ඉහත නො දක්වන ලද - නො කියන ලද ඉතිරි වූ අර්ථ අදහස් ම ගනු ලැබේ. එහෙයින් “යථා යථා වා පන” යන ආදී පාඨයෙහි ‘වාපන’ යන්න ඇතුළත් කොට කියන ලද යථොක්ත පාඨයෙහි අර්ථ අදහස් වශයෙන් යට දැක් වූ සතර ඉරියවුවෙන් ඉතිරි වූ කුඩා කායික ආකාරයන් ම ගත යුතු ය යි කියන ලදී.

විශේෂයෙන් සැලකිය යුත්තක් නම්, කුඩා ආකාරයන් අතුරෙන් උදරයේ පිම්බීම හා හැකිලීම ආශ්වාස - ප්‍රශ්වාසයන් හා සම්බන්ධව හටගන්නා බැවින් වායෝ ධාතු සය අතුරෙහි ආශ්වාස-ප්‍රශ්වාස දෙක වායෝ ධාතුවෙහි ඇතුළත් ය යි සැළකිය යුතු ය. කුමක් මෙන් ද යත්? ආශ්වාස - ප්‍රස්වාස දෙක උදරය ඇතුළු කය හා සම්බන්ධ බැවින් කාය පටිබද්ධ ව කාය සංඛාරයක් වන්නාක් මෙනි.

“ඉති අජ්ඣත්තං වා කායෙ කායානුපස්සී විහරති, බහිද්ධා වා කායෙ කායානුපස්සී විහරති අජ්ඣත්ත බහිද්ධා වා කායෙ කායානුපස්සී විහරති”

මෙසේ තමාගේ රූප කයෙහි ද රූප කය අනුව බලමින් වාසය කර යි. බාහිර වූ අනුන්ගේ රූප කයෙහි ද රූප කය අනුව බලමින් වාසය කර යි. ඇතැම් විටක තමාගේ රූප කයෙහි ද, ඇතැම් විටක අනුන්ගේ රූප කයෙහි ද රූප කය අනුව බලමින් වාසය කර යි.

මේ කොටස අනුන් යන සැටි බලමින් හෝ කල්පනා කරමින් හෝ මෙනෙහි කිරීමට දක්වන ලද්දක් ය යි නො සැලකිය යුතු ය. ඇත්ත වශයෙන් වනාහි තමාගේ ගමන් කිරීම් ආදිය භාවනා වශයෙන් මෙනෙහි කිරීමේ දී යනු කැමති සිත නිසා රූප කය කෙලින් සිටීම, චලනය වීම, ඉදිරීයට තල්ලු වී යෑම ය යන මේ රූප සමුහයක් ම පිළිවෙළින් නො කඩවා ඇතිව නැතිවන බව වැටහීමෙන් යන්නා වූ “මම” ය යි ගත යුතු ආත්මයෙක් නැත. යනු කැමති සිත නිසා ද යන්නා වූ රූප සමූහය පිළිවෙළින් ඇතිවීම ම “මම යමි” යන ආදී වශයෙන් ව්‍යවහාර කරනු ලැබේ ය යි තමාගේ ඥානයට හොඳින් වැටහී ගිය කල්හි අනුන්ගේ යෑම්, සිටීම් ආදී වශයෙන් කරනු ලබන ව්‍යවහාරය ද එසේ ම ය යි වටහාගෙන විනිශ්චය කළ යුතු ය. මෙනෙහි කළ යුතු ය. මෙසේ වටහාගෙන විනිශ්චය කර ගැනීම ම මෙහි දක්වන ලද්දේ ය යි සැලකිය යුතු යි. ‘අජ්ඣත්ත බහිද්ධවා’ යන ආදී පාඨයෙන් ද තමාගේ ගමන් කිරීම් ආදිය සලකමින් මෙනෙහි කරමින් ගමන් කිරීම ද එකකි. බාහිර වූ අනුන්ගේ කයෙහි පවත්නා ගමනාදිය මෙනෙහි කිරීම ද එකකි. මෙසේ ප්‍රත්‍යක්ෂ ඤාණය හා අනුමාන ඤාණය ද මාරුවෙන් මාරුවට ඇති වන ආකාරය දක්වන ලදේ ය යි සැලකිය යුතු ය.

“සමුදයධම්මානුපස්සී වා කායස්මිං විහරති. වය ධම්මානුපස්සී වා කායස්මිං විහරති. සමුදය වයධම්මානුපස්සී වා කායස්මිං විහරති.”

රූප කයෙහි එය උපදවන ප්‍රත්‍යය ධර්මයන් හා ඉපදීම ද අනුව බලමින් වාසය කරයි. රූප කයෙහි වැය (නැති) වීමේ ප්‍රත්‍යය ධර්මයන් හා වැය (නැති) වීම අනුව බලමින් ද වාසය කර යි. රූප කයෙහි ඉපදීමේත් නැසීමේත් ප්‍රත්‍යය ධර්මයන් හා ඉපදීම් - නැසීම් ස්වභාවය අනුව බලමින් ද වාසය කර යි.

රූපය උපද වන හේතු සතරය, ඉපදීම ය යන මොවුන්ගේ වශයෙන් මේ සමුදය ධර්‍ම පස මෙනෙහි කරන-සලකන යෝගී පුද්ගලයා “සමුදය ධම්මානුපස්සී” ය යි කියනු ලැබේ. රූපය නැති වීමේ හේතු සතර ය. නැතිවීම ය යන මේ කරුණු පසගේ වශයෙන් මේ ව්‍යය ධර්ම පස මෙනෙහි කරන-සලකන යෝගී පුද්ගලයා “වය ධම්මානුපස්සී” ය යි කියනු ලැබේ. එහි ඉපදවීමේ ද හේතු සතර නම්, අවිද්‍යාව ඇතිවීම ය, තණ්හාව ඇති වීම ය, කර්මය ඇතිවීම ය, අනුභව කරන ආහාරය ඇති වීම ය යන මේ කරුණු සතර ය. ඉපදීම යනු රූපය පිළිබඳ අළුත් අළුත් රූප පහළ වීම ය යි කියන ලද නිබ්බත්ති (උත්පාද) ලක්ෂණය මැ යි. නැතිවීමේ කරුණු සතර නම් අවිද්‍යාව නැති වීම ය, තණ්හාව නැති වීම ය, කය නැතිවීම ය, අනුභව කරන ආහාරය නැතිවීම ය, යන මේ සතර ය. වැය (නැති) වීම නම් හටගත් රූපයාගේ බිඳීයෑම ය යි කියන ලද විපරිනාම ලක්ෂණය මැ යි.

ගමන් කිරීම් ආදී වූ ඉරියවු ආකාරයන් නො කඩවා සලකා බලන්නා වූ යෝගී පුද්ගලයාහට පච්චය පරිග්ගහ ඤාණය උපදනා අවස්ථාවෙහි පටන් අළුත් අළුත් රූප ඉපදීම පහළවීම ය යි කියන ලද නිබ්බත්ති ලක්ෂණය ප්‍රකට වෙ යි. එවිට රූපයාගේ ඉපදීම මෙනෙහි කළ හැකි වෙ යි. ඉපදීම දත හැකි බැවින් අළුත් භවයක් පළමු කොට පහළ වන අයුරු ද වැටහී එන්නේය. එහෙයින් අළුතෙන් අළුතෙන් උපදනා රූප ආකාරයන් නුවණින් විමසා බලද්දී ම අතරතුර - වරින්වර ඇති සැටි නොදැනීම හෝ වරදවා ගැනීම ය යි කියන ලද අවිද්‍යාව ඇති වන බැවින් මේ රූපය උපදනේ ය යි ද රූපය සුභ එකක් ය යි වටහාගෙන එය ආශ්වාද කරන ආශාව - තණ්හාව ඇති බැවින් මේ රූපය උපදන්නේ ය යි ද, විපාක දෙන කර්මය ඇති බැවින් මේ රූපය හටගන්නේ ය යි ද කන බොන ආහාරය ඇති බැවින් මේ රූපය උපදනේ ය යි ද, යනු කැමති සිතක් ඇති වන බැවින් මේ රූපය ඇතිවන්නේ ය යි ද, උණු සිහිල් ස්වභාව ධාතුවක් ඇති බැවින් උෂ්ණ රූප හා සිහිල් රූප උපදනේ ය යි ද, අවිද්‍යා තෘෂ්ණා කර්ම ආහාර නැති ව යෑමෙන් මේ රූප ධර්ම ඉපදිය නො හැකි ය යි ද, රූපය උපදනා හේතු ධර්ම හා රූපය නිරුද්ධවන (නැතිවන) හේතු ධර්මයන් ද පාරමී ඤාණානු රූප ව ප්‍රත්‍යවෙක්ෂා කිරීමෙන් මෙනෙහි කර වටහා ගත හැකි ය. උපන් රූපය නිරුද්ධ වීම ය යි කියන ලද විපරිනාම ලක්ෂණය වනාහි සම්මට්ඨාන ඤාණය උපදනා අවස්ථාවෙහි පටන් යෝගී පුද්ගලයාහට වැටහී එන්නේ ය. එතැන් පටන් රූපයාගේ නැති වී යෑම - කැඩී බිඳී යෑම මෙනෙහි කළ හැකි වෙයි. විශේෂ වශයෙන් වනාහි රූපයාගේ ඇතිවීම හා නැතිවීම දන්නා උදයවය ඤාණය මෝරන්ට පටන් ගත් තැන් පටන් විශේෂයෙන් පැහැදිලි ව වැටහෙන්නේ ය. එයිනුත් රූපය නිරුද්ධ වනු දැකීම භංග ඤාණයෙහි පටන් විශේෂයෙන් වැඩියත් ප්‍රකට වෙයි.

අත්ථි කායොති වා පනස්ස සති පච්චුපට්ඨිතා හොති. යාවදෙව ඥාණ මත්තාය පටිස්සති මත්තාය අනිස්සිතො ච විහරති. න ච කිංචි ලොකෙ උපාදියති. එවම්පි ඛො භික්ඛවෙ භික්ඛු කායේ කායානුපස්සී විහරති.

ස්මෘතිය වැටහෙන ආකාරය වනාහි යෑම් ඊම් ආදි රූප කය පමණක් ඇතැයි ඒ යෝගී පුද්ගලයා හට සිහිය වැටහීම් වශයෙන් එළඹ සිටියා වෙයි. ඒ එළඹ සිටි සිහිය පිළිවෙළින් ඤාණය දියුණු වීම පිණිස ම වෙයි. පිළිවෙලින් නැවත සිහිය වැඩි දියුණු වීම පිණිස ම වෙයි. සිහිය ඇති ව නුවණින් දැන ගන්නා වූ ඒ යෝගී තෙමේ තණ්හා දිට්ඨි දෙක ඇසුරු නො කොට වාසය කරයි. උපාදානස්කන්ධ පස ය යි කියන ලද ලෝකයෙහි රූප, වේදනා, සඤ්ඤා, සංඛාර, විඤ්ඤාණ යන මේ කිසිවක් මගේ ය යි කියා හෝ මම යයි කියා හෝ තණ්හා දිට්ඨි දෙකින් තදින් අල්වා නො ගනී. මහණෙනි, යෝගී තෙමේ මේ කියන ලද නය ක්‍රමයෙන් ද රූප කයෙහි රූප සමූහය අනු ව බලමින් වාසය කර යි.

මේ කොටසෙහි සමාධිය හා ඤාණය විශේෂයෙන් මුහුකුරා ගිය කල්හි සිහිය ඇති වන ආකාරය දක්වන ලදී. සමාධිය හා ඤාණය නො මේරූ යෝගී පුද්ගලයා කෙරෙහි යෑම් ඊම් ආදිය නො කඩවා මෙනෙහි කළ නමුත් මෙනෙහි නො කළ කාලයෙහි තමා තුළ පැවැති වැරදි හැඟීම් ඇති විය හැකි ය. යෑම් ඊම් ආදිය සිදු කරන සත්වයෙක් හෝ ආත්මයක් ඇතිවාක් මෙන් වැටහිය හැකි ය. අත පය ආදි කාය අංගයන් පිළිබඳ නිමිති සටහන් ද වැටහෙමින් පැවැතිය හැකි ය. ඒ කාය අංගයන් තමාගේ අවයව කොටස් වශයෙන් ද තමාට සැප උපදවා දෙන කොටස් වශයෙන් ද වැටහෙන්නේ ය. මෙසේ වැටහෙන වැටහීම් සියල්ල භංග ඥාණය තියුණු වූ කාලයෙහි පටන් දුරු වී යන්නේ ය. එකල්හි යෑම් ඊම් ආදිය සලකා බලන යෝගී පුද්ගලයා හට මෙනෙහි කිරීමේ දී අවබෝධ වූ ඒ රූප ක්‍රියා සමූහය වහ වහා කැඩී බිඳී යන බව, අතුරුදහන් වී යන බව ප්‍රකට වන්නේ ය. අත පය ආදි නිමිති සටහන් ද අතුරුදහන් වෙති. එහෙත් යෝගී පුද්ගල තෙමේ මෙනෙහි කිරීමක් පාසා සලකා බැලීමක් පාසා කැඩී බිදී යන්නා වූ, අතුරුදහන් වන්නා වූ, ආකාර මාත්‍රයක් ම නුවණින් දැන ගන්නේ ය. යෑම් ඊම් ආදිය සිදු කරන්නා වූ සත්වයෙකු වශයෙන් හෝ පුද්ගලයෙකු වශයෙන් හෝ ගත යුතු දෙයක් නො මැති ව තමා පිළිබඳ අත පය ආදින්ගේ වශයෙන් ගත යුතු දෙයක් ද නො ලැබිය හැකි ය. මෙසේ සතිය දියුණු තියුණු වී එන ආකාරය ම නිසා අටුවාවෙහි මෙසේ කියන ලදී.

“අත්ථි කායොති වා පනස්සාති කායො ව අත්ථි න සත්තො, න පුග්ගලො, න ඉත්ථී, න පුරිසො, න අත්තා, න අත්තනියං, නාහං, න මම, න කොචි, න කස්සචීති, එවමස්ස සති පච්චුපට්ඨිතා හොති.” යනු යි.

කායොති වා පනස්ස යන තන්හි යෑම් ආදී වශයෙන් පැවැති රූපකය පමණක් ඇත්තේ ය. යෑම් ඊම් ආදිය සිදු කරන්නා වූ සත්වයෙක් නැත. පුද්ගලයෙක් නැත. ස්ත්‍රියක් නැත. පුරුෂයෙක් නැත. ආත්මයෙක් නැත. ආත්මයට අයිති සැප ආස්වාද ස්වල්පයකුත් නැත. ගමන් ආදිය සිදු කරන මම ය යි කියනුතෙක් ද නැත. මට අයිති ආශ්වාද ස්වල්පයකුත් නැත. ගමන් ආදිය සිදු කරන කිසිවෙකුත් නැත. කිසිවෙකුට අයිති සැප ආස්වාද ස්වල්පයකුත් නැතැයි මෙ සේ ඒ යෝගී පුද්ගලයා හට සිහිය එළඹ සිටියා වෙ යි.

මේ අටුවා වාක්‍යයෙහි “න අතනියං න මම, න කස්සචි” යන මේ තුන් පදයෙන් ආත්මය හා සම්බන්ධ වූ කිසිවක් නැතැ යි දැක්වූහ. “න සත්තො” යන ආදි සත් පදයෙන් ආත්මයක් නැති බව දැක්වූහ. මෙකී පද දසයෙන් ම ආත්ම සුන්‍යභාවය ම දැක්වූහ. මෙසේ වැටහෙන ආකාරය විසුද්ධි මාර්ගයෙහි සංඛාරුපපෙක්ඛා ඤාණය දක්වන තන්හි දසාකාර වූ සුඤ්ඤතානු පස්සනා අවසරයෙහි දක්වන ලදී. එහෙයින් මෙසේ සිහියට වැටහෙන ආකාරය සංඛාරුපෙක්ඛා ඤාණයෙහි දී සම්පූර්ණ වන බව සැලකිය යුතු ය.

ප්‍රකටව තිබියදී ත් මෙනෙහි නො කරනු ලබන ස්වභාව ධර්මයන් කෙරෙහි නිත්‍ය වශයෙන් සුඛ වශයෙන් ආත්ම වශයෙන් වරදවා වටහා ගැනීමෙන් තෘෂ්ණා දෘෂ්ටි දෙක ඇති වෙයි. මෙසේ ඇතිවීම ම තෘෂ්ණා දෘෂ්ටි දෙක ඇසුරු කරමින් විමසීම ය යි කියනු ලැබේ. මෙනෙහි කළ හැකි වුව හොත් අනිත්‍ය දුක්ඛ අනාත්ම ලක්ෂණයන් පැහැදිලි ව වටහාගන්නා ලද ස්වභාව ධර්මයන් කෙරෙහි තෘෂ්ණා දෘෂ්ටි දෙක ඉපදීමට ඉඩ ඇත. මෙසේ තෘෂ්ණා දෘෂ්ටි දෙක ඇසුරු නො කොට විසීම “අනිස්සිත විහරණය” ය යි කියනු ලැබේ. මෙතන්හි යෑම්, සිටීම් ආදිය නො කඩවා මෙනෙහි කිරීමෙන්, ඇති වෙමින් නැති වෙමින් පවත්නා රූප සසූහය ම නුවණැසට හමු වීමෙන් අනිත්‍ය ය යි ද, දුක්ඛ ය යි ද, අනාත්ම ය යි ද, පැහැදිලි ව දැන ගෙන සිටින යෝගියා කෙරෙහි එසේ නුවණැසට හමු වූ රූප ධර්මයන් නිසා තෘෂ්ණා දෘෂ්ටි දෙක ඇති විය නො හැකි ය. එය තදංග නිරෝධයාගේ වශයෙන් නිරුද්ධ වෙමින් පවතින්නේ ය. එහෙයින් එය අනිස්සිත ය යි කියන ලදී. තවද මෙනෙහි කරන ලද අරමුණෙහි තදංග ප්‍රහාණයාගේ වශයෙන් තෘෂ්ණා දෘෂ්ටි දෙක දුරු කිරීමෙන් මෙනෙහි නො කළ රූප, වේදනා සඤ්ඤා, සංඛාර, විඤ්ඤාණයන් කෙරෙහි ද ඒවා තදින් අල්වා ගන්නා තණ්හා දිට්ඨි දෙක ඇති විය නොහැකි ය. එවිට විෂ්කම්භන වශයෙන් ප්‍රහාණය කිරීම සිදුවන බැවිනි.

ඉහත කී පරිදි යෑම්, සිටීම් ආදිය මෙනෙහි කොට තණ්හා දිට්ඨි කෙලෙසුන් දුරු කරනු සඳහා ලබා ගත් අත් දැකීමක් ඇති යෝගියාහට මෙනෙහි කිරීමක් පාසා ගමන පිළිබඳ සිත හා ඒ ගමන පිළිබඳ රූපයත් සලකා බලන සිහි නුවණ ද යන මොවුන්ගේ ඇති වන - නැති වන අනිත්‍ය ලක්ෂණ ආදිය දැන ගැනීමෙන් දුක්ඛ සත්‍යය පිරිසිඳ දැන ගැනීම ය යි කියන ලද පරිඥා කෘත්‍යය ද සිදුවෙ යි. එසේ දැන ගන්නා ලද ප්‍රාර්ථනා කරන - ආශ්වාද කරන සමුදය සත්‍යය තරංග වශයෙන් පහ කිරීම ය යි කියන ප්‍රහාණ කෘත්‍යය ද සිදුවෙ යි. ඇතිවීම - නැතිවීම යන මේ අනිත්‍ය ලක්ෂණ ආදිය නො දැනීම හෝ වරදවා ගැනීම වූ අවිද්‍යාව ආදී කෙලෙස් ය, කර්මය හා විපාකකන්ධය යන මේ තෙවැදෑරුම් වට්ට දුක්ඛය සංසිඳුවන තද නිරොධය වූ තදඞ්ග නිර්වාණය ප්‍රත්‍යක්ෂ කර ගැනීම ය යි කියන ලද සච්ඡිකිරිය කෘත්‍යය ද සම්පූර්ණ වෙ යි. ඇති සැටියෙන් දක්නා සම්මා දිට්ඨි ආදි වූ පූර්වභාග මාර්ගය වැඩීමෙන් ලෞකික මාර්ග සත්‍යය වැඩීම ය යි කියන ලද මාර්ග කෘත්‍යය සිදුවෙයි. භාවනා කෘත්‍යය ද සම්පූර්ණ වෙ යි.

චතුස්සත්‍යය පිළිබඳ කෘත්‍යය සතරක් සිදු කරන මේ නය ක්‍රමයෙන් රෝගියා විසින් සලකා බැලීමක් පාසා චතුස්සත්‍යය එකවරට ම අවබෝධ වී විදර්ශනා ඥානය පිළිවෙළින් දියුණු වී අවුත් ආර්ය මාර්ගයෙන් නිවනට පැමිණෙ යි. එකල්හි නිවන ප්‍රත්‍යක්ෂ කරනු ලැබීමෙන් - දකිනු ලැබීමෙන් - එය සලකා බැලීමට උපකාර වූ සිහිය හා ඉපිද නැති වන සියලු සංස්කාර ධර්මයන් දුක ය යි සැක රහිතව- මුළා නොවී දත හැකි ය. එහෙයින් දුක්ඛ සත්‍යය පිරිසිදු ව දැන ගැනීම් කෘත්‍යය ද සිදුවෙ යි. මෙය පරිඥා ප්‍රතිවේධය මැ යි. මේ දුක ය යි නිසැකව දැන ගත හැකි වන බැවිනි. සංස්කාරයන් කෙරෙහි ආසාව - ආශ්වාදය උපදචන …??….. තව ද සහමුලින් සංසිඳෙන්නී ය. එහෙයින් සමුදය පහකිරීම් කෘත්‍යය ද සිදුවෙ යි. මෙය ප්‍රහාණ ප්‍රතිවේධය යි. නිර්වාණය දැක ගැනීමෙන් ආර්ය මාර්ගය පහළවන බැවින් මාර්ග සත්‍යය වැඩීම් කෘත්‍යය ද සිදුවී ය. මෙය භාවනා ප්‍රතිවේධය යි. නිරෝධ සත්‍යය අවබෝධ කිරීමේ කෘත්‍යය සම්පූර්ණ වන අයුරු ප්‍රකට විය. මෙසේ ආර්ය මාර්ගයක්ෂණේ යෙහි නිර්වාණය තමා හමුවෙහි දැක ගනිමින් දුක්ඛ, සමුදය, මාර්ග සත්‍ය තුනෙහි පරිඥා ප්‍රතිෂ්ට, ප්‍රහාණ ප්‍රතිවේධ, භාවනා ප්‍රතිවේධ කෘත්‍යය සම්පුර්ණ කිරීම ම “ආර්යය මාර්ග ඥානයෙන් චතුස්සත්‍යය එක්වරට ම දක්නේය” යි කියන ලදී. මෙසේ කියන ලද පරිදි එක්වරට ම චතුසත්‍යය දකිනු ලැබීමෙන් ආර්ය මාර්ග ඥාන කෘත්‍ය සතර සම්පුර්ණ කළ හැකි බැවින් ඉරියාපථ පබ්බයෙහි වූ දේශනා නියමය අනුව මෙනෙහි කළයුතු, මේ භාවනා ක්‍රමය සත්වයන් සංසාර දුක්ඛයෙන් එතෙර කරවන්නා වූ උතුම් මාර්ගයක් ය යි අටුවා කථායෙහි කියන ලදී.