දුකය, දුක් ලැබීමට කාරණය, සැපය, සැප ලැබිය හැකි ක්‍ර‍මය යන මේ කරුණු සතර මිනිසුනට තබා දෙවියන්ටවත්, තත්ත්වාකාරයෙන් නො දැනෙන රහස් සතරකි. මේ කරුණු සතර දන්නහුදැයි ලෝකයෙන් ඇසුවහොත් වැඩි දෙනකුගෙන් ලැබෙන පිළිතුර නම් දනිමුය යන්නය. එබඳු පිළිතුරක් ලැබෙන්නේ ලෝකයා විසින් මේ කරුණු සතර වැරදි ලෙස අසත්‍ය ලෙස දැන සිටීමෙනි. අසත්‍ය දැනීම යනු නොදැනීම ම ය. ලෝකයෙහි කෙනකු දුකක් කොට කියන කරුණක් කෙනෙක් සැපයකැ යි කියති. කෙනකු සැපයක් කොට කියන දෙයක් කෙනෙක් දුකකැයි කියති. එක් කෙනෙක් ම ද වරෙක සැපයයි කී කරුණක් වරෙක දුකය යි කියති. වරෙක දුක යයි කී කරුණක් වරෙක සැපයයි කියති.
කෙනකු දුකට හේතුවක් කොට කියන කරුණක් කෙනෙක් සැපයට හේතුවකැයි කියති. කෙනකු සැපයට හේතුවකැ යි කියන කරුණක් කෙනෙක් දුට හේතුවකැ යි කියති. එක්කෙනා ම ද වරෙක දුකට හේතු වී යයි කී කරුණු වරෙක සැපයට හේතු වී යයි කියයි. වරෙක සැපයට හේතු වී යයි කියන කරුණක් වරෙක දුකට හේතු වී යයි කියයි. මෙයින් සාමාන්‍ය ලෝකයා විසින් මේ කරුණු සතට අසත්‍යාකාරයෙන් මිස සත්‍ය වශයෙන් දැන ගෙන නැති බව පෙනේ. තථාගතයන් වහන්සේ වනාහි දෙවියන් සහිත ලෝකයා අවුලෙන් අවුලට පත්ව සිටින මේ කරුණු සතර තත්ත්වාකාරයෙන් දැන, බුදුව, දුක් කෙළවර පරම සැපයට පැමිණ වදාළ සේක. සෙස්සන් විසින් වරදවා දැන සිටින අසත්‍ය වශයෙන් දැන සිටින මේ කරුණු සතර, සත්‍ය වශයෙන් දැන වදාළ වූ තථාගතයන් වහන්සේ ඒවා සත්‍ය නාමයෙන් ම වදාළ සේක.
“චත්තාරිමානි භික්ඛවෙ! අරියසච්චානි. කතමානි චත්තාරි? දුක්ඛං අරියසච්චං, දුක්ඛ සමුදයං අරියසච්චං, දුක්ඛ නිරෝධං අරියසච්චං, දුක්ඛ නිරොධ ගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං”
මේ තථාගතයන් වහන්සේ විසින් ඒ කරුනු සතර සත්‍ය නාමයෙන් දේශනා කරන ලද ආකාරය යි.
“මහණෙනි, මොහු සතර දෙන ආර්ය්ය සත්‍යයෝ ය. කවර සතර දෙනෙක් ද යත්? දුඃඛාර්ය්ය සත්‍යය, දුක්ඛ සමුදයාර්ය්‍ය සත්‍යය, දුක්ඛ නිරෝධාර්ය්‍ය සත්‍යය, දුක්ඛ නිරෝධගාමිණී ප්‍ර‍තිපදාර්ය්‍ය සත්‍යය යන මොහුය” යනු එහි තේරුමයි.
සත්‍ය වනාහි පර්යාය සත්‍යය, නිෂ්පර්යාය සත්‍යය යි දෙවැදෑරුම් වේ. යට, ඒකාන්තයෙන් නැත්තා වූ වස්තූහුය යි කියන ලද දෙවි, මිනිස්, ඇත්, අස්, ගස්වැල්, ගෙවල් ආදි ප්‍ර‍ඥප්තීහු ඒකාන්තයෙන් නැත්තාහු ද ධර්මඥාන විරහිත මහජනයාගේ සිත්වලට මහත්ව ඇති දේවල් සේ වැටහෙන්නේ ය. මහජනයා, විසින් ඒවා ඒකාන්ත වශයෙන් ඇති දේවල් සේ ගෙන කථා කිරීම ද, දෙවියකු මිනිසකු යනාදීන් කරන ඒ කථා එසේ ම පිළිගැනීම ද කරනු ලැබේ. එද මහජනයාගේ වැටහීමේ හැටියට සත්‍යය බැවින් එයට පර්‍ය්‍යාය සත්‍යයයි කියනු ලැබේ. නුවණින් විමසා බලන කල අසත්‍ය වන්නා වූ මේ පර්යාය සත්‍යය ලෞකික මහා ජනයා අයත් සත්‍යය යි.
කෙතෙක් නුවණින් විමසුවත් අසත්‍ය නො වන විමසත් විමසත් ම සත්‍යතාවය වඩ වඩා ප්‍ර‍කට වන්නා වූ තථාගතයන් වහන්සේ විසින් දක්නා ලද ප්‍ර‍කාශ කරන ලද දුඃඛය, දුඃඛ සමුදය, දුඃඛ නිරෝධය, දුඃඛ නිරෝධ ගාමිනී ප්‍ර‍තිපදාව යන සතර ලෞකික මහ ජනයා විසින් නො ව තථාගතයන් වහන්සේ විසින් ම දක්නා ලද්දක් බැවින් තථාගතයන් වහන්සේ අයත් සත්‍යයෝ ය. එබැවින් ඒවාට ආර්ය්ය සත්‍යයෝය යි කියනු ලැබේ. තථාගතයන් වහන්සේගේ සත්‍යයෝය යනු එහි තේරුම යි. ආර්ය්ය යනු තථාගතයන් වහන්සේට නමෙකි.
“සදෙවකෙ ලොකෙ සමාරකෙ සබ්‍ර‍හ්මකෙ සස්සමණ බ්‍රාහ්මණියා පජාය සදෙව මනුස්සාය තථාගතො අරියො, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්ති”
දෙවියන් සහිත වූ මරුන් සහිත වූ බ්‍ර‍හ්මයන් සහිත වූ දෙවි මිනිසුන් සහිත වූ සත්ත්ව සමූහය කෙරෙහි තථාගතයන් වහන්සේ ආර්ය්ය නම් වූ සේක. එබැවින් උන් වහන්සේ විසින් දක්නා ලද සත්‍යයෝ ආර්ය්ය සත්‍යයෝය යි කියනු ලැබෙත්” ය යනු එහි තේරුමයි.
බුද්ධාදි ආර්ය්‍යයන් විසින් අවබෝධ කරන නිසා ද මේවාට ආර්ය්ය සත්‍යයෝ යයි කියනු ලැබේ. “අරියා ඉමානි පටිවිච්ඣන්ති තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්ති” යනුවෙන් තථාගතයන් වහන්සේ විසින් ඒ බව වදාරන ලදි.
“ඉමෙසං ඛො භික්ඛවෙ! චතුන්නං අරියසච්චානං යථාභූතං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතො අරහං සම්මා සම්බුද්ධො අරියොති වුච්චති”
යනුවෙන් “මහණෙනි! මේ සතරක් වූ ආර්ය්ය සත්‍යයන් තත් වූ පරිද්දෙන් අවබෝධ කළ බැවින් තථාගත වූ අර්හත් සම්‍යක් සම්බුද්ධයන් වහන්සේ ආර්‍ය්‍යය යි කියනු ලැබේය” යි වදාළ හෙයින් ද මේවා අවබෝධ කිරීමේ ආර්ය්ය වන බැවින් ද ඒවාට ආර්ය්ය සත්‍යයෝය යි කියනු ලැබේ.
“මිනිසෙක් ඇත, දෙවියෙක් ඇත, ස්ත්‍රියක් ඇත, පුරුෂයෙක් ඇත, ගෙයක් ඇත, වස්ත්‍ර‍යක් ඇත” යනාදීන් කියන පර්යාය සත්‍යය, පරමාර්ථ සත්‍යයට පැමිණ අසත්‍ය වන්නේය. පරමාර්ථ සත්‍යය ද කිසි විටක ආර්ය්ය සත්‍යයට පැමිණ අසත්‍යය වන්නේය. සම්මුතිය පරමාර්ථ සත්‍යයට පැමිණ අසත්‍ය වන සැටි, යට දැක්වූ පරමාරථ ප්‍ර‍ඥප්ති විස්තරයෙන් දත හැකිය. පරමාර්ථ සත්‍යය අසත්‍ය වන සැටි මෙසේය :- කුශලය සුඛ විපාක දායකය, අකුසලය දුඃඛ විපාක දායක ය යි කී කල්හි කුශලය, කුශල විපාකය, අකුශලය, අකුශල විපාකය යන සතර ම, පරමාර්ථ වශයෙන් ඇති බැවින් ඒ කීම පරමාර්ථ සත්‍යයාගේ වශයෙන් සත්‍යයකි. ආර්ය සත්‍යයට පැමිණි කල්හි කුශලයෙන් ලැබෙන විපාකය හා අකුශලයෙන් ලැබෙන විපාකය ද යන දෙක ම දුක් ම වෙති. සැප නොවෙති. එබැවින් පරමාර්ථ සත්‍යයාගේ වශයෙන් සත්‍ය වූ කුශලය සුඛ විපාක දායකය, යන්න ආර්ය සත්‍යයට පැමිණ අසත්‍ය වන්නේය. මේ පරමාර්ථ සත්‍යයන් සමහර විටක අසත්‍ය වන ආකාරය යි.
ආර්ය්ය සත්‍යය වනාහි කිසි කලෙක කිසිවකට පැමිණ අසත්‍ය නො වේ. යමක් දුක යයි කියන ලද්දේ නම් එය එසේ ම වෙයි. යමක් දුක් ඉපදීමේ හේතුව යයි කියන ලද්දේ නම් එය ද එසේ ම වෙයි. යමක් සැපයයි කියන ලද්දේ නම් එය ද එසේ ම වේ. යමක් සැපයට පැමිණීමේ මාර්ගයයි කියන ලද ද එය ද එසේ ම වේ. එහෙයින් :
“චත්තාරිමානි භික්ඛවෙ! තථානි හොන්ති අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. කතමානි චත්තාරි? ඉදං දුක්ඛන්ති භික්ඛවෙ! තථමෙතං, අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙතං, අයං දුක්ඛ සමුදයොති තථමෙතං, අවිතමෙතං, අනඤ්ඤථමෙතං: අයං දුක්ඛ නිරොධොති තථමෙතං, අවිතථමෙතං, අනඤ්ඤථමෙතං, අයං දුක්ඛ නිරොධ ගාමිනී පටිපදාති තථමෙතං, අවිතථමෙතං, අනඤ්ඤථමෙතං” යනු වදාරන ලදි.
“මහණෙනි! මොහු සතර දෙන සැබෑ වෙති. බොරු නොවෙති. අන්‍යාකාරයෙන් නො වෙති. කවර සතර දෙනෙක් ද යත්? මහණෙනි! මෙය දුකය යි මා විසින් යමක් දක්වන ලද ද එය එසේ ම වෙයි. බොරු නොවෙයි. අන්‍යාකාරයකින් නොවෙයි. මෙය දුක ඉපදීමේ හේතුවය යි යමක් දක්වන ලද ද එය එසේ ම වෙයි. බොරු නො වෙයි. අන්‍යාකාරයකින් නොවෙයි. මෙය දුඃඛ නිරෝධය යි යමක් දක්වන ලද ද එය එසේ ම වෙයි. බොරු නො වෙයි. අන්‍යාකාරයකින් නො වෙයි. මෙය දුඃඛ නිරොධගාමිනී ප්‍ර‍තිපදාවයයි යමක් දක්වන ලද ද එය එසේ ම වෙයි, බොරු නොවෙයි. අන්‍යාකාරයකින් නො වේ ය” යනු එහි තේරුම යි.
මෙසේ වදාළ පරිදි ඒ දුඃඛාදි කරුණු සතර එසේ ම වන බැවින් ද කිසි කලෙක කිසිවකට පැමිණ කිසි ලෙසකින් බොරු නොවන බැවින් ද දුඃඛාදි ස්වභාවයෙන් ම අන්‍ය ස්වභාවයකින් නො වන බැවින් ද ඒ සතරට ආර්ය්ය සත්‍යයෝය යි කියනු ලැබේ. මේ ක්‍ර‍මයෙන් කියන කල්හි ආර්ය්ය සත්‍ය යන්නෙහි තේරුම කී පරිද්දෙන් ම වන්නා වූ කොයි ලෙසකින්වත් බොරු නො වන්නා වූ ද අන් ආකාරයකින් නො වන්නා වූ ද සත්‍යය යනුයි.
තථාගතයන් වහන්සේ විසින් දේශිත ඒ ආර්ය්ය සත්‍ය සතර අවලංගු කොට අන්‍ය ආර්ය්ය සත්‍ය සතරක් දැක්වීමට සමර්ථයෙක් තුන් ලෙව්හි ම නැත්තේ ය.
“දුක්ඛං ඛො භික්ඛු! මයා පඨමං අරිය සච්චං දෙසිතං, තථා නං ධාරෙහි. යො හි කොචි භික්ඛු! සමණො වා බ්‍රාහ්මණො වා එවං වදෙය්‍ය, නෙතං දුක්ඛං පඨමං අරිය සච්චං සමණෙත ගොතමෙන දෙසිතං, අහමෙතං දුක්ඛං පඨමං අරිය සච්චං පච්චක්ඛාය අඤ්ඤං දුක්ඛං පඨමං අරියසච්චං පඤ්ඤපෙස්සාමීති නෙතං ඨානං විජ්ජති.”
යනාදීන් තථාගතයන් වහන්සේ ඒ බව දක්වා වදාළ සේක. “මහණ! මා විසින් දුඃඛ ය යි පළමු වන ආර්ය්ය සත්‍යය දේශනා කරන ලද්දේ ය. එය එසේ ම සිත්හි තබා ගනුව, ශ්‍ර‍මණ ගෞතමයන් විසින් යම් පළමුවන දුඃඛාර්ය්ය සත්‍යයක් දේශනා කරන ලද ද එය පළමුවන දුඃඛාර්ය්ය සත්‍යය නො වන්නේය. “මම ඒ දුඃඛාර්ය්ය සත්‍යය හැර අන්‍ය පළමුවන දුඃඛාර්ය්ය සත්‍යයක් දක්වන්නෙමි” යි කියා අන් කිසි ශ්‍ර‍මණයකු විසින් හෝ බ්‍රාහ්මණයකු විසින් හෝ අන්‍ය දුඃඛාර්ය්ය සත්‍යයක් දැක්විය හැකි වීමට කරුණක් නැත්තේ ය” යනු එහි තේරුම යි. සමුදයාදි ආර්ය්ය සත්‍යත්‍ර‍ය පිළිබඳව ද මෙසේ ම වදාරා තිබේ. එබැවින් තථාගතයන් වහන්සේ විසින් දේශිත ආර්ය සත්‍යය සතර කිසි ම කෙනකු විසින් කිසි ම ක්‍ර‍මයකින් අසත්‍ය කළ හැකි ඒවා නො වන බව ද දත යුතු.